· 2021. 3. 18. · СОДРЖИНА – TABLE OF CONTENTS СТАТИИ – ARTICLES Три...

ИНСТИТУТ ЗА НАЦИОНАЛНА ИСТОРИЈА

ГЛАСНИК год 64 бр 1 стр 1ndash196 Скопје 2020

УДК 9399 ISSN 0583ndash4961

СОДРЖИНА ndash TABLE OF CONTENTS

СТАТИИ ndash ARTICLES

Три примери на паресија () кај Диодор Игра на живот и смртНаталија Поповска Three Examples of Parrhesia () at Diodorus Matter of Life and Death Natalija Popovska

(Φρουριον) Νεαπολισ во македонскиот список на Градбите (историско-гео-графски контекст)

Јасминка Кузмановска (Φρουριον) Νεαπολισ in the Macedonian List of Buildings (Historical and

Geographical Context)Jasminka Kuzmanovska

Византиската воена политика на Балканот Концептот на bdquoголема стратегијаldquo и улогата на дипломатијата (средина на IX - почеток на XI век)

Ѓалевски Драган Byzantine Military Policy in the Balkans ldquoBig Strategyrdquo Concept and Diplomacy

Role (mid-9th Century ndash the Beginning of 11th Century)Dragan Ǵalevski

Старешините на Бигорскиот манастир bdquoСвети Јован Крстителldquo (По повод 1000-годишнината од неговото постоење)Александар Трајановски The Priors of the Monastery of St Jovan Bigorski Dedicated to St John The Baptist (Its 1000th Anniversary)Aleksandar Trajanovski

3

9

9

23

23

37

37

51

51

Сари Салтук и неговата дејност на Балканот во втората половина од XIII векАрмен Жарноски Sari Saltuk and His Activity in the Balkans during the Second Half of 13th CenturyArmen Žarnoski

Скопскиoт Санџак и администрацијата (1750 ndash 1800)Мехмет Инбаши Skopje Sandzak and the Administration (1750 ndash 1800)Mehmet Inbaşi

Дипломатските активности на Кралството Србија за отворање училишта во Велес и во неговата околина на крајот од XIX век

Силвана Сидоровска-Чуповска Diplomatic Activities of the Kingdom of Serbia for Opening Schools in Veles and

Аround from the End of 19th CenturySilvana Sidorovska-Čupovska

Прилог за германските воени гробишта bdquoТотенбургldquo ndash БитолаАлексанадар Литовски Роберто Трајковски Article on German Military Cemetery ldquoTotenborgrdquo ndash BitolaAleksandar Litovski Roberto Trajkovski

Повеќестраниот интерес на најстариот претставник на современата македон-ска музичка култура ndash Стефан Гајдов

Диденко Наташа Multilateral Interest at the Oldest Representative of the Contemporary

Macedonian Music Culture ndash Stefan GajdovNataša Didenko

4

73

73

85

85

107

107

121

121

127

127

МАТЕРИЈАЛИ ndash MATERIALS

Прилог кон историјата на манастирот bdquoСвети Архангел Михаилldquo во Берово Завештанието на првата игуменија Евгенија (1909)

Драги Ѓоргиев Article to the History of the Monastery ldquoSt Archangel Michaelrdquo in Berovo The

Legacy of the First Abbess Evgenia (1909)Dragi Ǵorgiev

Почетоци на организираното образование во основните музички училишта во Македонија (Наставни планови и програми за 1946 година)

Диденко Наташа Beginnings and Organization of the Education in the Musical Primary Schools in

Macedonia (Curriculums for 1946)Nataša Didenko

ПРИКАЗИ ndash REVIEWS

The Beginnings of Macedonian Academic Research and Institution Building (19th ndash Early 20th Century) еdited by Biljana Ristovska-Josifovska Dragi Ǵorgiev Institute of National History Skopje 2018 166 (Почетоците на македонско-то академско истражување и градење на институциите [19 ndash почеток на 20 век] редактори Билјана Ристовска-Јосифовска Драги Ѓорѓиев Ин-ститут за национална историја Скопје 2018 166)

Владимир Јанев

Eyuumlp Kul Alacahisar Koumlstendil Uumlskuumlp ve Vulccedilıtrın sancaklarında madencilik (Uumlskuumlp Nezareti Lon Kuyucuları ve Lonik Bedeli) Doğu Kuumltuumlphanesi İstanbul 2019 384 (Ејуп Кул Рударството во санџаците на Крушевац Ќус-тендил Скопје и Вучитрн [Скопскиот незарет рудари на окна и данокот на рударите] Догу Ќутупханеси Истанбул 2019 384)

Емел Шериф ndashМифтар

5

143

143

149

149

167

171

The History of the Argeads New Perspectives with the Collaboration of Sarina Pal Classica et Orientalia 19 (Eds) Sabine Muumlller Timothy Howe Hugh Bowden Robert Rollinger Harrassowitz Verlag Wiesbaden 2017 304 (Историјата на Аргеадите Нови перспективи во соработка со Сарина Пал Класика ет Ориенталиа 19 (уредници) Сабине Милер Тимоти Хау Хју Бауден Ро-берт Ролингер Издавачка куќа bdquoХарасовицldquo Висбаден 2017 304)

Антонио Неделковски

Nikolay Antov The Ottoman Wild West The Balkan Frontier in the Fifteenth and Sixteenth Centuries Cambridge University Press New York 2017 324 (Ни-колај Антов Османлискиот Див Запад Балканската граница во петнае-сеттиот и во шеснаесеттиоти век Кембриџ универзити прес Њујорк 2017 324)

Никола Ќириќ

Викторија Алексоска Кичевската нахија според извори на османски јазик (XV ndash XVII век) Дата песнопој Битола 2019 132

Неџад Мехмедовиќ

СООПШТЕНИЈА ndash ANNOUNCEMENTS

Training Course in Visual Anthropology for PhD-Students Knowledge and the Beginnings of Film (Обука за визуелната антропологија за докторанди Знаењето и почетоците на филмот)

Наташа Диденко

Международная научно-практической конференции История народов Кав-каза диалог культур языков и религий К 100-летию со дня рождения профессора ВП Невской Ставрополь 1ndash2 ноября 2019 (Меѓународна на-учно-практична конференција Историја на народите на Кавказот дија-лог култура јазици и религии Кон 100-годишнината од раѓањето на професорот В П Невска Ставропол 1ndash2 ноември 2019)

Билјана Ристовска-Јосифовска

6

175

179

183

185

189

IN MEMORIAM

Лазар Лазаров (1945 ndash 2020)Габриела Топузовска Lazar Lazarov (1945 ndash 2020)Gabriela Topuzovska

193

193

Гласник 641 2020 стр 9ndash22 СТАТИИ

UDK 94(37+38+381)-05929Diodor

ТРИ ПРИМЕРИ НА ПАРЕСИЈА () КАЈ ДИОДОР ИГРА НА ЖИВОТ И СМРТ

Наталија Поповска

Abstract This article examines the use of the term parrhesia through three examples present in the work of Diodorus Historical Library Through the examples in this article some historical philological and philosophical aspects of the term itself and the context of its use will be followed The term has risen to the level of a philosophical concept or discourse that Michel Foucault deals with and we use his theoretical framework to analyze our examples The aim is to see through the examples the consequences of the use of parrhesia in a given situation In a particular discourse the context determines the depth influence value and meaning of the truth-telling

Keywords parrhesia parrhesiastes Diodorus Foucault truth-telling openly speaking

Намерата на овој труд е да ја проследи употребата на поимот паресија преку три примери присутни во делото на Диодор Историска библиотека1 Според подато-ците од релевантни стандардни речници на старогрчкиот јазик терминот паресија е определен како именка од женски род со значење lsquoслободен говор искрен говор отвореност соопштување вистина зборување вистина лишено од секакви рето-рички украсиrsquo Инаку претставува сложенка составена од придавката (сegraversquo) и именката од женски род (lsquoговор изјава исказrsquo) што во буквален превод значи lsquoзборување сegrave и сештоrsquo а како поим значи lsquoискреност отвореност во зборувањетоrsquo Преку толковните речници сме запознаени со употребата на овој

Институт за национална историја научен соработникдоцент е-адреса natalijapopovskagmailcom1 Diodori Siculi Bibliotheca Historica Post I Bekker l Dindorf recognovit Fr Vogel Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana Teubner 1964-1969

9

10

Гласник 641 2020 стр

поим кај различни автори и во различни периоди почнувајќи од класична Грција а потоа кај други автори во следните неколку века сegrave до христијанството Првото све-доштво го има во делата на Еврипид2 Покрај именската форма на поимот паресија се користи и неговата глаголската форма со истото значење имено lsquoзборува отворено слободно искреноrsquo3 Појавата и развојот на овој збор поим па дури и дискурс низ вековите во различните литературни и философски видови ги покажуваат променливите практики на соопштување на вистината во хеленскотохеленистичкото општество4 Во согласност со податоците што ги имаме низ при-мерите во овој труд ќе се проследат историските филолошките и философските аспекти на самиот поим и контекстот во кој е употребен Оттука ќе забележиме дека зборот односно поимот се издигнува на ниво на философски концепт или дискурс дотолку повеќе што и Мишел Фуко се занимава со паресија5 Во фокусот на неговите серии предавања е анализата на поимот паресија Во таа пригода Фуко го разгледува како поим6 кој одиграл многу важна улога во античката философија и 2 Сите трагедии од Еврипид се достапни на httpswwwscribdcomdocument323873586THE-TRAGEDIES-OF-EURIPIDES-pdf (проверено на 14 мај 2020) Euripidis Bacchae (натаму Eur Bacch) 668 Euripidis Hippolitus (натаму Eur Hipp 422) Euripidis Ion (натаму Eur Ion 672) Euripidis Phoenissae Eur Phoe 3913 Henry George Liddell Robert Scott A Greek-English Lexicon New York 1901 httpsarchiveorgstreamgreekenglishlex00lidduoft Griechisches Etymologisches Woumlrterbuch von Hjalmar Frisk Heidelberg Vol I II III 1954-1972 Μέγα λεξικόν όλης της ελληνικής γλώσσης Great Dictionary of the Greek language (Ancient amp Modern) ed Dimitris Dimitrakos (Δημήτρης Δημητράκος) Athens 1964httpswwwlexilogoscomenglishgreek_ancient_dictionaryhtm Dictionnaire eacutetymologique de la langue grecque etymological dictionary of the Greek language Pierre Chantraine 19684 Cicerorsquos Epistles to Atticus in Three Volumes transl William Guthrie London 1806 (натаму Cic Epist) Cic Epist 1168 Aristophanes Thesmophoriazusae 541 Dhemosthenis Orationes Recognovit brevique adnotatione critica instruxit Vol I-IV Samuel Butcher Oxford 1907 Demosth Philip 2 Isocrates Vol I II Тransl Norlin G Vol III transl Hook V L Loeb Classical library London 1928 1929 1945 Isocr Bus 40 Isoc Nicoc 28 Isoc De pace 14 Platonis Res publica E Typographeo Clarendoniano 1902 Plat Resp 557b Plato Phaed 240e Polyibii Historiae Еd Hans Drexler Zurich 19613 Polyb Hist 2386 Aristhothelis ethica Nicomachea Scriptorum clasicorum bibliotheca Oxoniensis Aristoteles Ingram Bywater Clarendon 1954 Arist Ethic N IV 3 285 Своите философски гледишта за ова ги елаборира во предавањата на Колеж де Франс (Collegravege de France) како и во шесте предавања на Универзитетот bdquoБерклиldquo во Калифорнија (University of Californe Berkeley) Предавањата насловени како Владеење со себе и со другите се одржани во периодот јануари ndash март 1983 година а оние со наслов Храброст на вистината Владеење со себе и со другите II во периодот јануари ndash февруари 1984 година (Michel Foucault The Government of Self and Others London 2011) и Дискурсот и вистината во октомври ndash но-ември 1983 година httpfoucaultinfodocumentsparrhesia (проверено на 12 април 2020)6 Паресија во тој правец може да се дефинира и како говорна фигураизразна форма преку која говорникотоној што зборува отворено ја соопштува непријатната вистина која се однесува на поединецот или на општеството Таа вистина не треба да се докажува бидејќи паресија е нужно поврзана со вистината а оној што ја соопштува е најважно да го зборува она што го мисли Тој

9ndash22 Наталија Поповска

11

во критичката мисла на западната философија7 Паресија се однесува на bdquoсобитија кои се одигруваат во сегашностаldquo а оној што ги соопштува се нарекува паресијаст ()8

Фуко разликува четири облици на дискурсот на вистината кои одиграле зна-чајна улога во развојот на начините на кои вистината се соопштувала во различни општества на западната цивилизација9

Хронолошки паресија може да се разгледува од периодот на демократска Атина Фуко во тој период ја определува како демократска паресија потоа во времето на кризата на атинската демократија настапува период на проблематизирање на демократската паресија10 и конечно се случува преминот од демократска во автократска паресија Разгледувајќи ги аспектите на еволуцијата на поимот паресија Фуко се осврнува посебно и на хеленистичкиот период во чија хронолошка рамка се вклопува еден од нашите примери а другите два се одигруваат за време на владеењето на Александар III Тој вели дека со појавата и подемот на хеленистичките монархии политичката тежина и значењето на поимот се смениле така што паресија имала централно место во односите меѓу суверенот и неговите советници и дворјани Во монархистичките системидржави појаснува Фуко должност е на советниците да користат паресија за bdquoда му помогнат на кралот да донесува правилни одлуки и да го спречат да ја злоупотребува моќтаldquo11 Паресија во таа смисла би била корисна и за владетелот и за потчинетите Владеењето на монархот би можело да се вреднува според тоа колку

може да зборува во свое име или да зборува во име на некоја заедница за нешто што им е познато и очигледно на сите на кои им се обраќа или на оној кому му се обраќа7 Фуко посочува два примера на паресија од античката историја во своите тези Тоа е раз-говорот на Дион со Платон и разговорот на Дионисиј од Сиракуза со Дион Plutarchi Vitae Parallelae iterum recognovit Carolus Sintenis Lipsiae in aedibus B G Teubneri MDCCCLXIX Plut Dio 898 Diod XIV 4ndash5 Arist Eth Nic IV 3 28 Карактеристично за она што го зборува паресијастот е тоа што зборува во сегашно време зборува за нешто што е достапно за проверка или што е очигледно за сите освен за оној кому му се обраќа а кој не е способен да го согледа очигледното тој зборува јасно и недвосмислено без реторички украси ризикува да ги наруши своите односи со соговорникот кои во овој контекст се однос на поданик и суверен Во хеленскиот концепт на паресија генерално не се поставува проблемот на вистината ниту проблемот на пристап до вистината бидејќи поседувањето на вистината според Фуко најчесто било врзано за од-редени морални квалитети за некого кој има авторитет некого кој заради одредени позиции има пристап до вистината и кому му се верува Michel Foucault Vladanje sobom i drugima Prev Zlatko Wurzberg Antibarbarus 143ndash1449 Michel Foucault bdquoThe Concern for Truthldquo Lawrence D Kritzman (ur) Michel Foucault Politics Philosophy Culture Abingdon on Thames 1988 14ndash15 Во овој труд нема да се занимаваме со типо-логијата што ја нуди Мишел Фуко бидејќи не е релевантна за нашите примери10 Еден од примерите е судењето и смртната казна на Сократ11 Michel Foucault Discourse and Truth Chicago and London 2019 httpfoucaultinfodocumentsparrhesia 8 (проверено на 7 февруари 2020)

Три примери на паресија () кај Диодор Игра на живот и смрт

12


е подготвен и способен да ги игра паресиjастичките игри Во монархистичките паре-сијастички игри покрај монархот и паресијастот Фуко вклопува и трета категорија а тоа е тивкото мнозинство (silent majority) кое не присуствува на заложбите во нивно име кај монархот Таа постапка укажува на една голема промена а тоа е дека наместо на агората паресија се случува во палатата12

Примерите кои тука се ставени во фокусот и се предмет на анализа се дел од седумнаесеттата и деветнаесеттата книга од капиталниот спис на Диодор а се слу-чиле во периодот 333332 г ст е и 329328 г ст е и во 317 г ст е

Првиот пример во кој е употребен поимот паресија е поврзан со личноста Харидем а посредно со настаните по разорувањето на Теба (335 г ст е) од страна на Александар III запишани во седумнаесеттата книга коишто се случиле во периодот на 333332 г ст е Харидем бил по потекло од Евбоја (денес Евија) и бил во служба на атинскиот генерал Ификрат во судирот против Тракијците (кај Амфипол 367 г ст е) но подоцна преминал на нивна страна против Атина поради што му било одземено атинското државјанство (362 г ст е) На Харидем му се припишувало враќањето на стратешки многу важниот Тракиски Херсонез (денес полуостровот Галиполи) на Атина во 357 година за што бил награден со златна круна Во 348 година тој ја предводел атинската војска во Олинт против Филип II Бил противник на Александар III не можел да се согласи да учествува во хеленските војски во полза на македонските интереси а бил со одлична воена обука која била драгоцена за секоја војска13 Последната негова воена служба била во персиската војска и таму ја изгубил bdquoбиткатаldquo без да излезе на бојното поле Во врска со тоа Диодор го пренесува следново сведоштво

bdquo[5] ὁ δὲ Χαρίδημος ἀπαγόμενος ἐπὶ τὸν θάνατον ἀνεβόησεν μεταμελήσειν ταῦτα ταχὺτῷ βασιλεῖ καὶ τῆς ἀδίκου τιμωρίας αὐτοῦ σύντομον ἕξειν τὴν κόλασιν ἐπιδόντα τὴνκατάλυσιν τῆς βασιλείας Χαρίδημος μὲν οὖν μεγάλων ἐλπίδων ἐκπεσὼν διὰπαρρησίαν14 ἄκαιρον τοιαύτην ἔσχε τὴν τοῦ βίου καταστροφήνldquo

(Додека го водеа кон губилиштето Харидем извикуваше дека кралот ќе се кае поради тоа и дека наскоро ќе биде казнет за својата неправедна пресуда-одлука и

12 За споредба паресија која била важна демократска алатка и на слободоумните Атињани и која се применувала на агората станала луксуз на најхрабрите кои се дрзнувале да ги критикуваат кралевите во свое име или во име на мнозинството во лична комуникација со суверенот во просториите на палатата далеку од очите на јавноста која колку-толку пружала некаква заштита за разлика од кралските одаи13 Податоците за Харидем ги црпиме од неколку извори Diod XVII 30 Plut Phoc 1617 Arriani Anabasis ed A G Roos Lipsiae 1907 Arr Ann I 10 Curti Rufi Historiarum Aleхandri Magni Macedonis Еd Th Vogel Lipsiae 1893 IV 13 (натаму Curt) Curt III 2 Demosth Contra Arist14 Сложенка од предлогот и именката овде предадена во формата v во акузатив женски род еднинa Во овој случај предлогот ја потенцира причината за дејството што следува имено паресија е причина за крај на животот


13

дека ќе ја види пропаста на своето кралство На овој начин Харидем зашто зборуваше отворено ги уништи сите големи надежи и го заврши животот15)

Историската заднина на овој пример е дека за време на походот на Александар против Трибалите некои од хеленските градови се одметнале меѓу кои најгласна била Теба бидејќи биле охрабрени од смртта на Филип II Тие се обидувале да се ослободат од воените посади поставени уште од времето на Филип II Ним секако им претходеле неуспешни преговори за мирно предавање на Теба по кои бесот на Александар се излеал со целата своја сила и жестокост не само на теренот туку и со дејствата во рамките на воспоставените институции со кои биле уредени односите на Македонците и Хелените16 Александар ги повикал претставниците на Синедрионот од Коринтскиот сојуз17 за да одлучат за крајните постапки кон Теба Интересно е и тоа што Хелените т е некои од претставниците на Синедрионот дале одобрување за најстрогите постапки во Теба односно биле согласни градот да биде разорен до темел Ги обвиниле Тебанците дека претходно соработувале со барбаритеПерсиј-ците против Хелените и дека од нив земале пари за да ги поддржуваат Теба била разорена во 335 г ст е Александар ја уништил славната тебанска армија навлегол во градот и целосно го разорил и го запалил По поразот на Теба ниту еден град не смеел да ги прима и да ги заштитува Тебанците Дел од атинските јавни личности меѓу кои и Харидем остро ги осудиле разорувањето на Теба како и понатамошните постапки кои биле исто така брутални Александар се обратил до Атина и побарал да му бидат предадени десеттемина угледни политичаривоени лица и беседници кои претходно биле негативно настроени кон Македонија18 Харидем се спасил со прогонство во Азија

По ова Александар се вратил во Македонија и ги повикал кај себе пријателите19 за да се договорат за походот нa Азија Истовремено во Азија Дареј III правел под-готовки за судирот со Александар Најнапред во 333332 г сте како дел од својата

15 Diod XVII 30516 Диодор им посветува големо внимание на овие настани и за разлика од другите автори поопширно ги прикажува Другите извори ги споменуваат но како да се плашат да ги изнесат страдањата на Тебанците Diod XVII 11ndash14 Plut Alex 1317 Со Коринтскиот сојуз (мировен договор) кој бил потпишан во времето на Филип вешто била воспоставена македонската доминација во Хелада18 Diod XVII 14ndash15 Според еден податок кај Плутарх барањето било за четворица заложници (Plut Phok 16 17) според друг за осуммина (Plut Demosth 23) а пак кај Аријан се зборува за деветмина (Arr Ann I 10 4) Сите биле ретори освен Харес Харидем и Ефијалт кои биле воени големодостојници Plut Demosth 23) не ги споменува Харес Диотим и Хиперид туку Калистен и Дамон Види и Aeschines (Adversus Ctesiphontem pp 469 547 551 603 633) Plut Demosth 22 Phoc 16 Diod XVII 5 За убиството на Харидем види Curt III 5 Diod XVII 30 Demosth Contra Aristoc Herbert William Parkе Greek Mercnary Soldiers from the earliest times to the battle of Ipsus Oxford Clarendon Press 193319 Институцијата пријателихетајри подоцна ја имале и хеленистичките кралеви


14


воена стратегија му доверил многу важни задачи на војсководецот Мемнон и го обезбедил со огромни средства за дејствување како што било собирањето војска и придобивањето на дел од Хелените на своја страна преку поткуп и давање одредени привилегии како и преку користење на антимакедонското расположение Харидем во тој период веќе бил во служба на Дареј Всушност според биографијата тој со-семa одговарал на профилот на хеленски платеници20 Смртта на Мемнон21 им далa потполно друг тек на настаните а Дареј бил во многу незавидна положба Харидем добил можност да го покаже своето воено знаење и искуство во служба на Персиј-ците Харидем Атињанецот се обидел да го советува Дареј Неговата заложба била да ја предводи војската и да го наговори Дареј да се воздржи од лично учество во судирите спротивно на неговата желба самиот да се влезе во битка Го предупредил кралот за опасноста од тоа и самиот се понудил да го преземе водството наместо него Исто така му советувал да не се потпира премногу на азиските војски во судирите со Александар туку да вклучи и грчки платеници Многу ги критикувал воените подготовки за битката кај Исос

Сепак советниците имајќи ја предвид неговата претходна историја го наклеветиле и го убедиле Дареј дека со тие совети Харидем самиот сака да го преземе водството и без пречка од присуството на кралот да им се предаде на Македонците Дареј поверувал и со еден гест на суверен кон потчинет со фаќање за појас22 ја покажал својата намера Кога Харидем сфатил дека е осуден на смрт и кога го воделе кон губилиштето дрско му се обратил на Дареј и извикал дека ќе зажали и дека неговото кралство ќе доживее пропаст Таквото смело обраќање дополнително ја уништило секоја можност Дареј да се предомисли Непосредно пред битката кај Исос (333 г ст е) Харидем бил убиен за што Дареј наскоро зажалил Според коментарот на Диодор bdquoкралот се покајал веднаш штом му поминал бесот и самиот се прекорил што направил таков голем грев Но ниту кралската власт не можела да го поништи она што било стореноldquo23 Харидем бил воен експерт јавна личност во Атина противник на Александар III и на македонската поли-тика и доминација платеник на Дареј назначен за главен воен заповедник во судирот што претстоел со Александровата војска кај Исос Како воен експерт и добар познавач на тактиките на војување на македонската војска и на хеленските војски чувствувал должност да предупреди на одредени опасности и да предложи стратегија Веројатно

20 Во тој момент Дареј III се обидувал да го префрли војувањето од Азија во Европа Мемнон успеал да ги разбунтува жителите од островите (Кикладите) против Александар го запоседнал островот Хиос а под опсада го држел и градот Митилена21 Мемнон ненадејно се разболел и умрел според Диодор по опсадата а според Аријан уште за време на опсадата Diod XVII 29 Arr Ann II 122 Diod XVII 30 4 Диодор го споменува персискиот обичај фаќање за појас во пасусот во кој зборува за убиството на Харидем Појасот ја симболизирал врската помеѓу потчинетиот и суверенот а фаќањето за појас значело прекин на таа врска23 Diod XVII 29 Plut Demost 21


15

Дареј го примил тоа како критика за својата неспособност Дополнително повлијаен од другите советници се посомневал во лојалноста на Харидем кон него и наредил да го убијат Дареј имал неограничена моќ и како личност со неограничена моќ секако дека не бил отворен за критика Харидем бил свесен дека додека е во негова служба и на неговиот двор Дареј е сопственик на неговиот живот но сепак си дозволил да говори слободно и отворено Дополнително на патот кон губилиштето свесно ја уништил секоја можност Дареј да се премисли зборувајќи отворено што мисли за неговото кралство и за тоа дека начинот на кој владее води кон сигурна пропаст Харидем се обидел да му го соопшти своето знаење од претходно да го искритикува за владеењето на кое бил сведок а Дареј одговорил со симболичен гест (фаќање за појасот) и со јазикот на насилството го казнил со смрт или како што соопштува Диодор во конкретнава ситу-ација bdquoпоради тоа што зборувал отворено ги уништи сите големи надежи и го заврши живототldquo Соочен со изборот помеѓу тоа да живее мирно и безбедно под заштитата на кралот и да каже што мисли свесен дека го ризикува животот одлучил да ризикува соопштувајќи ја непријатната вистина Оваа постапка на Харидем означена во текстот како паресија се вклопува во концептот на автократската паресија која ја разгледува Фуко и која е доминантна во хеленистичкиот период Но тука станува збор за настан кој се случил непосредно пред периодот на хеленизмот односно за настан кој се одиграл на персискиот двор за време на владеењето на Александар

Следниот пример каде што е употребен поимот паресија се однесува на периодот по големите успеси постигнати со походот на Исток и со освојувањето на Персија и на главниот град Персепол Александар не можел премногу долго да има мир и да ужива во благосостојбата бидејќи сатрапите Бес и Сатиобарзан почнале да се орга-низираат против неговата војска поставена да ги чува освоените позиции Битките се одвивале на непознат и многу суров терен но за кратко време за триесетина дена според Диодор Александар успеал да ги врати градовите освоени претходно да ги обезбеди и од Хикарнанија да замине во Дрангијана каде што се одморал заедно со војската Во тој период и за време на тие настани се случила таканаречената завера на Филота синот на Парменион а постапките на Александар спрема него според Диодор bdquoне биле во склад со неговата вродена добринаldquo24 Филота ја предводел коњицата на Александар и бил негов другар од детството кој уживал во привиле-гиите на македонскиот двор и во раскошот од воениот плен Во текот на војувањата поминале многу а меѓу другото воделе и дискусија за ориенталните тенденции на Александар Точно е дека Филота отворено зборувал и се противел на самопрог-ласувањето на Александар за божји син уште додека биле во Египет Исто така се противел на преземање на некои ориентални обичаи и на привилегиите што им биле давани на персиските платеници во војската Ова прашање било особено важно за Македонците кои тргнале да војуваат против Персијците како против свои најголеми 24 Diod XVII 80


16


непријатели Но тие станале дел од нивните редови и ги добивале истите почести иако Македонците за волја на вистината имале пресудна улога во сите дотогашни освојувачки и победнички битки Но Александар веќе попримал други идентитети ги носел персиските раскошни облеки ставил дијадема и бил сосема во друга фаза на однесување живеење и веројатно се сметал за натчовечко суштество Филота ги кажувал јавно своите ставови пред блиските соборци и како што дознаваме од изворите пред својата љубовница која била задолжена да пренесува кај Александар III сegrave што зборува тој за него за време на нивните средби Тие изливи на презир од страна на Филота кон однесувањето на Александар III како и bdquoразговорите в по-стелаldquo (pillow talk) на таа тема послужиле како доказ кон клеветите дека сака да го убие кралот Филота бил приведен а оваа постапка веројатно била стимулирана од неговите амбициозни противници (на пр Кратер Пердика)25 Александар го осудил Филота на смрт откако претходно изнудил признание со мачење кое го спровеле сведоците одбрани од Александар Според она што го дознаваме од изворите во тој момент божем излегла на виделина слабоста на Александар најнапред со тоа што поверувал дека неговите најблиски соработници bdquoго издалеldquo а потоа и со тоа што ги користел противниците на Филота како сведоци во процесот26 На крајот Филота бил убиен со каменување27 Александар III плашејќи се од осветата на Парменион за смртта на синот испратил гласници со наредба да биде убиен и тој со помош на македонските заповедници во Медија Парменион во моментот бил таму и ја чувал заднината на Александар28 Имињата на оние што го наклеветиле не се познати од другите извори но ги соопштува Куртиј Руф29 Тоа биле двајцата соматофилакси Пердика и Леонат и хетајрите Хефајстион Кратер Којнос и Еригиј а според Куртиј Руф bdquoодлуката ја изгласалеldquo шест илјади Македонци30 Диодор го бележи ставот на Александар во однос на сите оние што би се дрзнале да зборуваат нешто што тој го смета за неприкладно

bdquo[4] ὁ δ᾽ Ἀλέξανδρος ἐπιλεξάμενος ἐκ τῶν Μακεδόνων τοὺς ἀλλοτρίας κατ᾽αὐτοῦ προϊεμένους φωνὰς καὶ τοὺς ἠγανακτηκότας ἐπὶ τῷ τοῦΠαρμενίωνος θανάτῳ πρὸς δὲ τούτοις τοὺς ἐν ταῖς ἀποσταλείσας εἰςΜακεδονίαν ἐπιστολαῖς ἀλλότριόν τι γεγραφότας τοῖς οἰκείοις περὶ τῶν τῷβασιλεῖ συμφερόντων εἰς ἓν κατέλεξε σύστημα καὶ προσηγόρευσεν ἀτάκτωντάγμα ὅπως μὴ διὰ τὰς τούτων ἀκαίρους φωνὰς καὶ παρρησίας31 τὸ λοιπὸνπλῆθος τῶν Μακεδόνων συνδιαφθείρηταιldquo

25 Plut Alex 4826 Plut Alex 4927 Arr Ann IV 14 328 Plut Alex 49 Ernst Badian Studies in Greek and Roman History Oxford 1958 324ndash33829 Curt VI 830 Curt VI 8 2331 Именка од женски род во акузатив множина овде преведена со bdquoотворено зборувањеldquo заради доследност при преводот на поимот инаку преводот би можел да биде bdquoотворени


17

(Александар ги прозвал оние Македонци што правеле отровни забелешки кон него и оние што биле потресени од смртта на Парменион како и оние што пишувале писма до своите роднини во Македонија со содржина спротивна на интересите на кралот Тој ги собрал сите во една единица којашто ја нарекол Одред на непослуш-ните за да не можат лошо да влијаат на другите Македонци со своите неприкладни забелешки и отворено зборување32)

Историскиот и социо-политичкиот контекст во кој се случил овој настан во многу нешта наликува на претходниот Разликата е во личните односи кои имале подолга историја од она што било во моментот на воспоставени јасни односи на суверен (Алек-сандар III) и потчинети (Филота и Парменион) Имено се работи за долгогодишно семејно пријателство уште од времето на Филип II И Парменион и Филота ја имале докажано својата лојалност кон македонската кралска куќа преку активно учество и служба во политичкиот и во воениот живот Тие настојувале да ја сочуваат маке-донската традиција иако го уживале целиот раскош што можел да се замисли во тоа време Парменион се докажал како војсководец со победата над Илирите (356 г ст е) предводејќи ја Филиповата фаланга Бил испратен во Мала Азија како претходница за походот на Александар на исток (336 г ст е) Командувал во битките кај Граник Исос и кај Гавгамела Поради воената вештина во Медија бил поставен на клучна позиција да ја чува заднината на Александар III Како угледни претставници на македонската аристократија кои покрај службената имале и лична комуникација со двајцата кралеви отворено зборувале и се противеле на првите ориентални тенденции кои Александар ги пројавил уште во Египет кога се прогласил за божји син Парменион како воен стратег често му се противел на Александар за начините на војување и за постојаните освојувања без одмор и привилегии за војниците кои требало да здивнат и да ги вкусат плодовите од победите33 Приведувањето на Филота коинцидира со моментот кога Александар III ја облекол персиската носија ставил дијадема и се прогласил за крал на Персија34 Филота бил измачуван додека не ја признал вината за заговор против кралот и него-вото признание било прочитано пред целата армија Парменион бил подмолно убиен поради страв од освета и свртување на војската против кралот Отворениот говор бил дел од комуникацијата на таткото и синот со кралот во согласност со статусот што го имале Но веројатно Александар III веќе бил во друга ментална и духовна димензија и не бил приемчив за таков вид комуникација Наводното предавство на Филота го соопштува и Аријан како сведоштво од Птолемај и од Аристобул35 Всушност по овој

критикиldquo32 Diod XVII 1780433 Nicholas Geoffrey Hammond History of Macedonia Vol III Oxford 1988 11734 Peter Green Alexander the Great and the Hellenistic Age London 2007 Joseph Roisman Ian Worthington A companion of Ancient Macedonia London 2010 195ndash19835 Arr Ann III 26 1ndash2


18


настан Александар III ги изолирал оние што се противеле на неговите постапки и ги нарекол со заедничко име 36 Ова било класично втерување страв в коски на секого што би помислил да се спротивстави дури и со збор или да го заземе неговото место Паресија била забранета а оној што би се осмелил да зборува отворено си го загрозувал животот Александар III се пресметувал со блиските брутално како да се одмаздува на непријатели37 Филота зборувал отворено јавно против Александар III го омаловажувал и ја напаѓал неговата гордост пред други За овој вид постапка односно за анализа на јавната употреба на паресија Фуко одбрал философска ане-гдота имено анегдотата со киничкиот философ Диоген и Александар III38 Преку неа многу сликовито го објаснил овој вид на употреба на паресија токму преку ликот на Александар III во друга ситуација но која секако помага нашиот пример да го поистоветиме со неа Овој вид паресија Фуко ја определува како јавна употреба на паресија која била својствена на киничките философи а тоа философско учење било актуелно во тој период39

Третиот последниот пример е во врска со судирот на Олимпијада и Евридика За учеството на жените во јавниот и во политичкиот живот во периодот на хеленизмот поконкретно во времето на залезот на аргеадската династија податоците се скудни дури и за оние жени со кралско потекло како што е во овој случај За нив изворите малку пишуваат а најмногу се познати по склопувањето договорени политички бра-

36 Описниот превод би бил bdquoодред на оние што го нарушуваат редот одред на недисциплини-рани буквално лошо распоредени нераспоредениldquo Curtius 72 35ndash38 Justin 125 4ndash837 Овие постапки се одразиле на атмосферата во војската Многумина извршиле самоубист-во некои пребегнале другите живееле во страв Александар сфатил дека е повеќе омразен отколку почитуван38 Анегдотата е позната преку делата на Плутарх и на Диоген Лаертиј а зборува за средбата на Александар со философот Диоген кој го нарекол неранимајко и кога Александар го прашал што може да направи за него тој му рекол да му тргне од патот бидејќи му го затскрива сонцето Диоген од Синопа (403 ndash 323 г ст е) грчки философ припадник на киничката школа Според Плутарх и Диоген Лаертиј тој и Александар III умреле во исти ден Plut Alex 14 Moralia 717 c Diog Laert VI 79 За историчноста на анегдотата нема да дискутираме Diogenes the Cynic Sayngs and Anecdotes With other Popular Moralist ed Robin Hard Oxford 201239 Основните начела на киниците биле да живеат доблесно во согласност со природата отфрлајќи ги конвенционалните копнежи по богатство моќ и слава Пропагирале живот лишен од секаков материјален посед а сето тоа го опфатиле со поимот еудајмонија која зависи од еднаквоста доблеста и од слободата на говор односно од паресија Зародишот на киничкиот философски правец е во V в ст е но во периодот на владеењето и на освојувач-ките походи на Александар III и во периодот по него добива на значење Причините за тоа веројатно лежат во бруталните војни во кои разоорувањето на градовите раселувањата егзилот станувале секојдневје и овој вид философско учење било прифатливо во услови на неизвесноста во која се наоѓале поединците или поголеми групи луѓе The Cynics The Cynic Movement in Atiquity and Its Legacy ed Bracht Branham Marie Odile Goulet ndashCaze Berkeley 2000


19

кови кои служеле за тоа да се воспостават мрежа на пријателство (philia) и различни политички влијанија Секогаш во заднината нивните дејства веројатно најмногу биле насочени кон личниот опстанок и кон опстанокот на нивните потомци во кр-вавите дворски и династички игри Затоа појавата на Олимпијада (373 ndash 316 г ст е)40 и на Евридика (337 ndash 317 г ст е) на чело на војската е исклучителен чин но секако недоволно евидентиран во историските извори Некакво внимание кај историчарите привлекле кога излегле на бојното поле но сепак известувањата се скудни

Без намера да ги расчистуваме историските собитија и судирите во периодот на залезот на Аргеадската династија само ќе посочиме неколку познати факти за настанот во согласност со изворниот материјал и со научната елаборација41 заради контекстот во кој ќе го разгледуваме овој пример на паресија Судирот се случил во моментот кога се поделиле претставниците на Аргеадската династија на аристократијата и на она што по сите војни останало од македонската војска На чело на двете војски на двата табора застанале две жени кои сметале дека имаат право на кралското наследство Се судриле Олимпијада од едната страна и Евридика42 од другата43 Олимпијада ја гледала можноста да ја земе власта во Македонија со помош на дел од македонските благородници кои ѝ биле наклонети и да биде регент на Александар IV малолетниот син на Александар III Таа се сметала за чуварка на споменот на Александар III Судирот помеѓу двете македонски кралици44 се случил кога во Македонија (Долна Македонија)

40 Олимпијада епирска принцеза мајка на Александар III вдовица на Филип II41 Elizabeth Donnelly Carney Woman and Monarchy in Macedonia Norman 200042 Според сведоштвото кај Полиjаен bdquoЕвридика ќерка на Кинана жена на кралот Филип III Аридај Кинана ќерка на Филип била позната по своите воени вештини таа командувала со војската за време на битки Во судирот со Илирите ја убила нивната кралица со фатален удар во грлото и ја победила илирската војска Се омажила за Аминта син на Пердика но тој починал бргу и никогаш не се премажила Со Аминта ја имала единствената ќерка по име Евридика која ја воспитувала како војник и ја научила на многу воени вештини По смртта на Александар во битките и поделбите за власт на неговите генерали коi го исклучиле кралското семејство Кинана ја преминала реката Стримон принудувајќи го Антипатaр на судир но не успеала во тоа Таа потоа го поминала Хелеспонт за да се судри со македонската војска а Алкетас со моќна војска итал да ѝ помогне Македонците на почетокот биле фасцинирани што ја гледаат ќерката на Филип и сестрата на Александар но откако покажала неблагодарност кон Алкета без да помиси на бројот на неговата војска и на огромната воена подготвеност таа храбро тргнала во битка против него Таа одлучила да умре со славна смрт наместо да прифати обичен живот лишен од кралски инсигнии недостоен за ќерка на Филипldquo (Polyaen Stratagm VIII 50)43 bdquoДурид од Самос вели дека првата битка водена од две жени била онаа помеѓу Олимпија-да и Евридика во која Олимпијада се појавила како баханаткиња со тапани а Евридика се појавила вооружена како македонски војник откако веќе била обучена да војува на дворот на Кинана во Илиријаldquo Athenaei Naucratitae Dipnosophistarum Libri XV Recensuit Georg Kaibel Vol I-III Leipzeig 1887 Athen Deipnos XIII 1044 Хеленистички кралици вдовици имаат повеќе идентитети


20


останала амбициозната Евридика која ја презела власта односно управувала со својот ментално инвалидизаиран сопруг плашејќи се од враќањето и од моќта на Олимпијада во Македонија Во име на сопругот кралот Филип III Аридај му ја одзела титулата () на Полиперхонт и му ја пренела на Касандар когошто всушност го повикала на помош во претстојниот судир со Олимпијада45 Олимпија-да пак влегла со војска во Македонија Касандар дошол во Македонија ја презел и војската на Полиперхонт и се вратил на Пелопонез Евридика испратила војска за да го спречи враќањето на Полиперхонт и доаѓањето на Олимпијада но токму тие што требало да го спречат влегувањето кога се соочиле со Олимпијада од почит кон неа и кон наследникот на Александар преминале на спротивната страна така што битката завршила уште пред да започне Според Диодор Евридика се наоѓала во местото Еоја46 Враќањето на Олимпијада во Македонија меѓу другото значело и сигурна казна за Евридика и таа и Филип Аридај наскоро биле мртви Филип III Аридај бил убиен а Евридика била принудена да се самоубие Нивниот пораз бил целосен Олимпијада ја искористила можноста да се пресмета со приврзаниците на кралскиот брачен пар и на Касандар со неговиот брат Никанор а го осквернавила и гробот на неговиот друг брат Јолај47 Нејзините постапки се забележани кај Диодор48

Со смртта на Филип Аридај и на Евридика Олимпијада сметала дека ја отстранила пречката за нејзиниот внук да биде единствен владетел во Македонија а неговата мала возраст била одлична можност за неа да владее наместо него во наредните десетина години Кога нејзината бруталност била неподнослива разочараните приврзаници се свртеле кон Касандар и Олимпијада била убиена Ова објаснување во контекст на употребата на поимот паресија е важно бидејќи во моментот на поразот Евридика го вербализира мотивот за судирот и тоа е посведочено во следниов пасус

bdquo[5] ἐπὶ πολλὰς δ᾽ ἡμέρας παρανομήσασα τοὺς ἠτυχηκότας ἐπειδὴ παρὰτοῖς Μακεδόσιν ἠδόξει διὰ τὸν πρὸς τοὺς πάσχοντας ἔλεον τὸν μὲνΦίλιππον προσέταξε Θρᾳξί τισιν ἐκκεντῆσαι βασιλέα γεγενημένον ἓξ ἔτη καὶμῆνας τέσσαρας τὴν δ᾽ Εὐρυδίκην παρρησιαζομένην49 καὶ βοῶσαν αὐτῇμᾶλλον προσήκειν ἤπερ Ὀλυμπιάδι τὴν βασιλείαν ἔκρινε μείζονος ἀξιῶσαιτιμωρίαςldquo50 45 Во моментот на судирот и нивната појавност ndash облеката била еден вид порака до нив-ните приврзаници Олимпијада сметајќи дека војниците ќе ги импресионира како жена се облекла како следбеничка на Дионис а Евридика пак на бојното поле се појавила во машка воена облека и со оружје46 Според географот Птолемај тоа било илирско село на границата помеѓу Илирија и Ма-кедонија httppenelopeuchicagoeduThayerEGazetteerPeriodsRoman_TextsPtolemyhomehtml (проверено на 12 април 2020) Ptol III 13 3247 Според Плутарх Јолај го отрул Александар Plut Alex 77 148 Својата суровост ја оправдувала со образложението дека се работи за освета за смртта на Александар но веќе станала омразена Diod XIX 1149 Од глаголот партицип на презентот медиопасив акузатив еднина50 Diod XIX 105


21

([Oлимпијада] веќе со денови се однесуваше спротивно на законите со заробени-ците а кога некои од Македонците почнаа да ја осудуваат бидејќи се сожалуваа над нив таа им нареди на некои Тракијци да го избодат Филип до смрт којшто веќе беше крал шест години и четири месеци На Евридика пак којашто зборуваше отворено и без задршка дека кралската власт повеќе ѝ припаѓа нејзе отколу на Олимпијада ѝ одреди уште пострашна казна)

Овој пример се разликува од другите во него учеснички се жени кои биле еднакви според статусот Во претходните два примера хиерархиски јасно беа определени односите Мотивот бил бескрупулозната желба и борбата за превласт на македонскиот престол и тие се впуштиле во беспоштедна игра на живот и смрт Евридика која во моментот била актуелна жена на македонскиот крал кој со Македонија владеел веќе повеќе од шест години се обраќа кон жената на веќе одамна покојниот крал Филип II и мајка на исто така мртвиот крал Александар III и смета дека тоа е факт кој треба да биде обелоденет пред општата јавност која во случајов ја претставувале македонските благородници и војската Оттука овој пример на паресија би можеле да го поистоветиме со говорникотпаресијастот за кој Фуко вели дека има намера да влијае врз мислењето на другите луѓе покажувајќи со своето слободно и отворено зборување и со постапките во што верува и за што се залага51 Евридика (паресијастот) всушност дејствува преку јавен говор се обраќа кон поширок аудиториум кој е составен од нејзини поданици но и кон Олимпијада

Од чисто родов аспект ова е еден од примерите кои го илустрираат менување-то на статусот на кралските жени кои потекнувале од македонските владетелски фамилии Олимпијада и Евридика се судриле и се впуштиле во натпревар на едно традиционално машко поле на дејствување а моќта и храброста да говорат слободно и да дејствуваат ја црпеле од специфичните односи помеѓу мајката и синот од по-лигамните бракови на кралевите од династичките бракови Кралиците застануваат во првите редови на империската и на политичката моќ

Од она што може да се согледа преку нашите примери паресија има поширок контекст таа не е инцидент туку треба да се согледа какви последици предизвикува во дадена ситуација односно контекстот е тој што ја одредува тежината вредноста и значењето на слободно искажаниот збор на дискурсот Во неколкуте завршни зборови на овој труд би сакала да се осврнам и на преводот на поимот паресија на македонски јазик од каде што и започнува истражувањето Во горните примерите е предаден описно како bdquoзборувал слободноldquo bdquoзборуваше отвореноldquo bdquoотворено зборувањеldquo За жал во македонскиот јазик не можев да изнајдам посебен соодветен збор како што би бил на пример frankness во англискиот јазик52 но сепак сметам дека и описната форма е доволно јасна а олеснува тоа што поимот нема разгранети семантички можности

51 M Foucault Discourse 1652 Отвореност и искреност не ја содржат финесата на frankness


22


Што се однесува на суштинското значење на овој поим кој ми го привлече вниманието може да се каже дека паресија е инскрибирана контекстуално а тоа посебно доаѓа до израз во политичките контексти каде што односите на моќ се клучни односно како чин на соопштување на вистината во јавна сфера во однос на политички авторитети Во таа смисла паресија е придонес кон етичкиот дискурс и кон социјалната практика и тоа е релевантно за сите историски епохи

Во заклучните белешки за концептот на паресија Фуко вели bdquoМојата намера не беше да се справам со проблемот на вистината туку со проблемот на раскажувачот на вистината или со кажувањата на вистината како активност Сметам дека не е толку прашање на анализирање на внатрешните или на надворешните критериуми кои им овозможувале на Хелените и на Римјаните или кому било друг да препознаат дали некоја изјава или предлог е вистина или не За мене поважно е прашањето за обидот да се разгледа раскажувањето на вистината како специфична активност или како улогаldquo53

Паресија е тесно поврзана со храброста при соочување со опасност а во екстрем-на форма вели Фуко зборувањето вистина е дел од играта на живот и смрт54 што е случајот во сите три примери присутни во делото на Диодор Историска библиотека

53 M Foucault Discoursehellip 65ndash6754 Michel Foucault Fearless speech Los Angeles 2001 16


23


UDK 904[725182911375ldquo652653ldquo UDK 9481lsquo37221ldquo652653ldquo

(ΦΡΟΥΡΙΟΝ) ΝΕΑΠΟΛΙΣ ВО МАКЕДОНСКИОТ СПИСОКНА ГРАДБИТЕ (ИСТОРИСКО-ГЕОГРАФСКИ КОНТЕКСТ)

Јасминка Кузмановска

Abstract Νεάπολις the fortress from the period of Late Antiquity is recorded by historian Procopius in his Buildings more precisely in the list of Justinianrsquos fortifications in Macedonia from the IV Book The focus of the article is put on more detailed examination of possible localization of the fortress by analyzing the three potential places of identification Namely considering the written evidence of ancient sources results from the archaeological researches and personal experience with the textcomposition of Procopiusrsquos De aedificiis we propose as probable at least three equally convincing identifications ndash with NeapolisKavala Neapolis on the east coast of KassandraChalkidiki peninsula and Neapolis (Liаpsisti) near Kozani in West Macedonia region of Greece

Keywords Neapolis fortress Procopius De aedificiis Macedonia

Прилозите од областа на лингвистиката и на историската географија во коишто се обработуваат имињата на тврдините забележани во панегирикот De aedificiis (ГрадбитеЗа градбите) од доцноантичкиот историчар Прокопиј од Кајса-реја главно се фокусирани на испитување на јазичното потекло морфолошкиот лик и на нивната интригантна етимолошкасемантичка структура Тоа пред сegrave се должи на филолошки специфичниот топономастички материјал во Градбите кој се карактеризира со многу отстапувања во графијата со присуство на многу хапакси со нејасна етимологија со повторувања на исти имиња во списоците и со други бројни јазични аномалии што ги прави податливи за лингвистичка анализа Во овој прилог се задржуваме на Неаполис1 една од тврдините во македонскиот

ЈНУ Институт за национална историја виш научен соработниквонреден професор e-адреса kuzmanovskajasminagmailcom

24


список во De aedificiis2 забележана како Νεάπολις која поради едноставната и јасна структура сама по себе не претставува предизвик за испитување на нејзи-ното јазично потекло или значење Најинтригантно во случајов е прашањето за кој Неаполис станува збор бидејќи тоа е еден од најраспространетите топоними во античкиот и во доцноантичкиот свет а на територијата на Македонија во раз-лични периоди се забележани неколку Името е сложено сочинето од придавка и именка со јасна етимологија со значење lsquoнов градrsquo ndash име што најчесто и сосема природно им било давано на новоосновани градови и колонии

Една од најзастапените тези за идентификација на тврдината Неаполис (Νεάπολις) од македонскиот список во панегирикот е нејзиното поистоветување со градот што во антиката бил забележан како Неаполис кој подоцна го променил името во Христопо-лис а денес е познат под современото име Кавала3 Годината на основање на градот Неаполис со гореспоменатата локализација е непозната Неговата местоположба е импресивна бидејќи се наоѓа на самиот егејски брег во пределот меѓу устијата на реките Стримон и Неста што му овозможува да биде големо и важно пристаниште во овој дел на крајбрежјето Исклучително значајна е близината и природната повр-заност на Неаполис со златоносните Пангајски рудници на запад и плодната почва на низината Датос што се протега на исток

Податокот кај Ливиј е исцрпен и нegrave известува дека во време на македонското владеење во почетокот на II век стара ера Неаполис сegrave уште бил автономна грчка колонија и дека е набројан како прв по ред од оваа страна на реката Неста4 Во римскиот период го бележи географот Клавдиј Птолемај Тој ни дава податок дека во негово време источната граница меѓу Македонија и Тракија ја чини самата река Неста и го забележува Νεάπολις како град во Стримонскиот Залив што географски и административно ѝ припаѓа на Македонија5 Топонимот е споменат и во Itinerarium

1 Одлучивме во текстот да го употребуваме називот на тврдината според класичниот изговор наспроти утврдената и правилна македонска транскрипција Неапол со цел да се избегне конфузијатапрвичната асоцијација со современиот топоним Неапол во Италија како најпознат и јазично највкоренет од оваа група топонимиски образувања2 Procopii Caesariensis opera omnia De aedificiis vol II vol IV Leipzig 1963 1964 1183 Γεώργιος Μπακαλάκις bdquoΝεάπολις ndash Χριστούπολις ndash Καβάλαldquo Αρχαιολογική Εφημερίς 1936 1ndash48 Археолошките и епиграфските наоди како резултат на истражувањата на Георгиј Бакалакис ја докажаа идентификацијата на Неаполис со средновековниот Христополис и со современа Кавала4 XXXVIII 4 bdquoHinc per Abderitarum agrum Neapolim perventum est Hoc omne per Graecorum colonias pacatum iter fuit reliquum inde per medios Thraecas dies noctesque etsi non infestum tamen suspectum donec in Macedoniam perveneruntldquo (Titi Livi Ab urbe condita libri Wilhelm Weissenborn Moritz Muumller [eds] Lipsiae 1906)5 III 12 410 ldquoἐν τῷ Στρυμονικῷ κόλπῳ ltἨδωνίδοςgt παραλίου Νεάπολις Οἰσύμη Στρυμόνος ποτ ἐκβολαίrdquo (Claudii Ptolemaei Geographia vol I ed Carolus Mullerus Parisiis 1883)

23ndash35 Јасминка Кузмановска

25

Hierosolymitanum (613 9) каде што е означен како патна станица за менување коњи ndash mutatio Neapolin MIX додека во Itinerarium Antonini воопшто не се споменува Страбоновиот епитоматор за него известува како за град што на север го ограничува Стримонскиот Залив6 Плиниј верува дека се наоѓа во Тракија и го споменува заедно со другите градови што се простираат по должината на брегот на Егејското Море натаму од Стримон а тоа се Аполонија Оисима и Датос7

На сличен начин е претставен и кај Скилакс8 Притоа потребно е да се напомене дека во овие извори именувањето Тракија е употребено во географска смисла а не како етничко или административно означувањеопределување9 Во текстот на Новиот завет е споменат во ликот Νέαν Πόλιv10 Кај Хиерокле писател од V век е забележан во рамките на провинцијата Македонија Прима11 Кај Стефан Византиски можеме само да претпоставиме дека топонимот се наоѓа под одредницата Νεάπολις бидејќи авторот не дава податоци за конкретен Неаполис во Македонија или во Тракија туку покрај споменатите во Италија и во Либија пишува дека постојат и многу други градови со

6 7a 1 32 14 bdquoπρὸς δὲ βορρᾶν ἀφορίζει τὸν Στρυμονικὸν κόλπον ἡ Νεάπολις Ἀπὸ Πηνειοῦ φησὶν εἰς Πύδναν σταδίους ἑκατὸν εἴκοσι παρὰ δὲ τὴν παραλίαν τοῦ Στρυμόνος καὶ Δατηνῶν πόλις Νεάπολις καὶ αὐτὸ τὸ Δάτον εὔκαρπαπεδία καὶ λίμνην καὶ ποταμοὺς καὶ ναυπήγια καὶ χρυσεῖα λυσιτελῆ ἔχον ἀφlsquo οὗ καὶ παροιμιάζονται ldquoΔάτον ἀγαθῶνrdquo ὡς καὶ ldquoἀγαθῶν ἀγαθῖδαςldquo (The Geography of Strabo with an English translation by Horace Leonard Jones in eight volumes vol III MCMLXI)7 4 42 bdquoita finit Hister a septentrione ab ortu Pontus ac Propontis a meridie Aegaeum marecuius in ora a Strimone Appolonia Oesyma Neapolis Datosldquo (C Plinii Secundi Naturalis Historia Lipsiae 1897)8 67 7 bdquoἘπάνειμι δὲ πάλιν ὅθεν ἐξετραπόμην Νεάπολις κατὰ ταύτην Δάτον πόλις Ἑλληνὶς ἣν ᾤκισε Καλλίστρατος Ἀθηναῖος καὶ ποταμὸς Νέστος Ἄβδηρα πόλις Κούδητος ποταμὸς καὶ πόλεις Δίκαια καὶ Μαρώνειαldquo (Scylacis Caryandensis Periplus Parisiis 1882)9 Поопширно за ваквата употреба на терминот Тракија види кај Наде Проева Студии за античките Македонци Охрид 1997 33ndash3410 Acta Apostolorum 16112 bdquoἈναχθέντες δὲ ἀπὸ Τρῳάδος εὐθυδρομήσαμεν εἰς Σαμοθρᾴκην τῇ δὲ ἐπιούσῃ εἰς Νέαν Πόλιν κἀκεῖθεν εἰς Φιλίππους ἥτις ἐστὶν πρώτης μερίδος τῆς Μακεδονίας πόλις κολωνία ἦμεν δὲ ἐν ταύτῃ τῇ πόλει διατρίβοντες ἡμέρας τινάςldquo (The Greek New Testament fourth revised edition Stuttgart 1994)11 640 4bdquoΖ Επαρχία Ίλλύρικυ α΄ Μαεδονία ὑπὸ κονσυλάριον πόλεις λβ΄ΠέλληΕὔρωποςΆπολλωνίαΝεάπολιςἌκανθοςΒέργηldquo (Hieroklis Synecdemus et Notitiae Graecae episcopatuum accedunt Nili Doxapatrii Notitia patriarchatuum et Locorum nomina immutata ex recognitione Gustavi Parthey Amsterdam 1967)

(Φρουριον) νεαπολισ во македонскиот список на Градбите (историско-географски контекст)

26


ова име12 Анонимниот географ од Равена во VII век го споменува двапати еднаш во делот во којшто нegrave известува за градовите во Македонија каде што Неаполис е на прво место меѓу набројаните градови коишто заслужуваат да бидат споменати од големиот број градови во Македонија и уште еднаш во низата од дваесет и еден град13 Епископ од овој град (ὁ ἐπίσκοπος Νεαπόλεως) е забележан во временски најстарата трета нотиција (втора половина на VIII век) при што Неаполис е означен како град во еднаесеттата епархија Македонија под Солунската митрополија14 Во Географијата на Гвидониј која го опфаќа времето на средниот век наведен е со старото име Неаполис кој сега се вика Христопол (Neapolis quae nunc Christopolis)15

12 471 7 bdquoΝεάπολις πόλις Ἰταλίας διάσημος ἐν ᾗ Παρθενόπη ᾕρηται μία τῶν Σειρήνων ὁ πολίτης Νεαπολίτης ἔστι καὶ ἄλλη Λιβύης καὶ ἄλλαιldquo (Stephani Byzantii Ethnicorum quae supersunt rec Augusti Meinekii Graz 1958)Слично и во лексиконот Суда115 1 bdquoΝεάπολις πόλις Ἰταλικὴ διάσημος ἐν ᾗ Παρθενόπις ἵδρυται Σειρῆνος ἄγαλμα πολλαὶ δὲ καὶ ἄλλαι Νεαπόλειςldquo (Suidae Lexicon ed Ada Adler Berlin 1928)13 IV 9 9 bdquoIn qua Macedonia plurimas fuisse civitates legimusex quibus aliquantas designare volumus id est iuxta mare magnum ponitur civitas quae dicitur Neapolis itemPhilipiAmphipolisApolloniaMelisurgildquoV 12 11bdquoA supra scripta civitate quae dicitur Mesembria circa ipsa litora maris usque ad civitatem quae dicitur Larissa sunt civitates quinqaginta una et supputantur miliaria mille centum tredecimApolloniaTheraBurticonhelliphelliphellipTopironAcontismaNeapolisPhilippiAmhipolisApolonialdquo(Ravennatis Anonymi Cosmographia et Guidonis Geographica Berolini 1860)14 bdquo(ΊΑ ἐπαρχία Μακεδονίας Θεσσαλονίκη μετρόπολις ἔχει πόλεις ιθ΄)α΄ ὁ Διοκλητιανουπόλεωςβ΄ ὁ Νίκηςhelliphelliphelliphelliphellipιξ΄ ὁ Φιλιππουπόλεωςιζ΄ ὁ Νεαπόλεωςιη΄ ὁ Δελέβουιο΄ ὁ Κίτρουldquo15 108 21bdquoApris


27

Со оглед на фактот што во овој извор и во седмата нотиција градот веќе е споменат со ново име можеме да претпоставиме дека првата промена на името се случила најверојатно во втората половина на IX век Карактеристично е тоа што Константин Порфирогенит извор од X век го бележи под старото име Νεάπολις заедно со другите градови во рамките на провинцијата Македонија во темата Македонија иако други извори несомнено ни потврдуваат дека во негово време градот веќе го променил своето име16 Тоа архаизирање секако се должи на влијанието на изворот од V век што го користи Порфирогенит при пишувањето

Интересен е податокот што кај Јован Скилица извор од втората половина на XI век се споменува со новото име Кавала и притоа е одбележан како тврдина (φρούριον)17 Кај подоцнежниот извор Никифор Грегора топонимот е забележан во врска со наредбата на византискиот цар Андроник II Палеолог издадена во 1508 го-дина со која се наложува подигање ѕид околу Христополис18 Треба да се одбележи

Enos Sirasceli ProlanisDimisTraianopilishelliphelliphellipTopironVicontissimaNeapolis quae nunc Christopolishellipldquo(Notitiae episcopatuum ecclesiae Constantinopolitanae texte critique introduction et notes par Jean Darrouzegraves Paris 1981)16 2 36 bdquoἘπαρχία Μακεδονίας ltαʹgt ὑπὸ κονσιλάριον πόλεις λ[β]ʹ Θεσσαλονίκη Πέλλη Εὔρωπος Δίος Βέρροια Ἐορδαία Ἔδεσσα Κέλλη Ἀλμωπία Ἡράκλεια Λάκκου Ἀντανία Γέμινδος Νικεδής Διόβουρος Ἰδομένη Βράγυλος Πρίμανα Μαρώνεια Ἀμφίπολις Νεάπολις Ἀπολλωνία Τόπειρος τὸ νῦν Ῥούσιον Νικόπολις daggerἸθάπολιςdagger Ἄκανθος Κερεόπυργος Βέρπη Ἄραλος Διοκλητιανούπολις Σεβαστόπολιςldquo (Constantino Porphyrogenito De thematibus ed Augustinus Pertusi Cita del Vaticano 1952)Спореди и Христо Меловски Наде Проева bdquoМакедонија во делото De thematibus на Констан-тин VII Порфирогенитldquo Жива антика 37 19ndash37 32 Фанула Папазоглу Македонски градови у римско доба Скопје 1957 296ndash29717 29 61 bdquoἐντεῦθεν ἀπεγνωκὼς ὁ Ἀνδρόνικος συγγενεῖς τε καὶ δούλους αὐτοῦ προσλαβόμενος κατέσχε τὴν Κάβαλαν ὀχυρόν τι φρούριον τοῦ Ἰκονίου οὐ πάνυ τι διακείμενον μήκοθενldquo (Ioannis Scylitzae synopsis historiarum Berolini 1973)18 I 246 3 bdquoπέμψας γὰρ πρῶτον μὲν τὸ περὶ τὴν Χριστούπολιν μακρὸν ἔκτισε τεῖχος ἀπὸ θαλάσσης μέχρι τῆς τοῦ παρακειμένου ὄρους ἀκρωνυχίας ὡς ἄβατον εἶναι τὸ χωρίον καθάπαξ μὴ βουλομένῳ τῷ βασιλεῖ τοῖς τlsquo ἐκ Μακεδονίας ἐς Θρᾴκην ἐθέλουσι διαβαίνειν τοῖς τlsquo ἀπὸ Θρᾴκης ἐς Μακεδονίανldquo I 321 3bdquoΤέλος κυροῦται παρrsquo ἀμφοτέρων τῶν βασιλέων τὸν μὲν νέον κατέχειν αὐτοκρατορικῶς τῆς Θρᾴκης ὅσον τὸ ἀπὸ Χριστουπόλεως ἄχρι τῶν περὶ τὸ Ῥήγιον προαυλίων καὶ προαστείων τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ ἅμα τὰ παρrsquo αὐτοῦ τοῖς περὶ αὐτὸν διανεμηθέντα τῶν τῆς Μακεδονίας χωρίωνldquo (Nicephori Gregorae Byzantina historia I-II Bonnae 1829-1830 III Bonnae 1855)

(ΦΡΟΥΡΙΟΝ) ΝΕΑΠΟΛΙΣ во македонскиот список на Градбите (историско-географски контекст)

28


дека изворот ни дава податоци за стратешката местоположба на градот Христополис што се наоѓа на самата граница меѓу Македонија и Тракија и со тоа нegrave известува дека дека тој своето значење на град во граничното подрачје од антиката го задржал и во средниот век

И Георгиј Акрополит извор од XIII век го споменува на две места под името Христополис19 Јован Кантакузен извор од XV век во повеќе наврати го споменува Христополис20 И кај овој извор е особено нагласена стратешката местоположба на градот бидејќи источно од него се наоѓала клисурата што го овозможувала сообраќајот меѓу Македонија и Тракија

Во епископските нотиции топонимот е споменат неколкупати Како епископско седиште со променето име и запишан како Χριστουπόλεως потчинето на метрополата Филипи е забележан во седмата нотиција исто како и во деветтата и во десеттата21

19 40 25 bdquoἐπεὶ δὲ παρῆλθε τὰ τῆς Θρᾴκης καὶ Μακεδονίας χωρία ἤδη δὲ καὶ τὴν Χριστούπολιν παρήμειψε καὶ τὸν Στρυμόνα τῷ φρουρίῳ τῆς Ῥεντίνης προσέσχεν ὑπό τινων τηρουμένῳ τῶν Ἰωάννουldquo43 24 bdquoὉ μὲν οὖν βασιλεὺς ταῦτα μαθὼν τοῦ πρόσω εἴχετο καὶ τάχος φθάνει τὴν Φιλίππους παραμείψας Χριστούπολινldquo (Georgii Acropolitae opera vol 1 Leipzig 1903 Repr 1978)20 I 115 13 bdquoἔστι δὲ τοῦτο τὸ ἐμὲ μὲν ἐκ Σηλυβρίας ἄχρι καὶ Χριστουπόλεως τῶν μεταξὺ χωρῶν τε καὶ πόλεων καὶ στρατιᾶς ἔτι δὲ καὶ δημοσίων φόρων τὴν διοίκησιν ἔχειν σὲ δὲ βασιλεῦ αὐτῆς τε τῆς Κωνσταντίνου μέχρι Σηλυβρίας καὶ τῶν κατὰ τὴν ἕω τοῖς Ῥωμαίοις ὑπηκόων πόλεων ἔτι δὲ καὶ νήσων πασῶν καὶ τῶν ἀπὸ Χριστουπόλεως Μακεδονικῶν τε καὶ ἑσπερίων ἐπαρχιῶν ἄχρις Ἐπιδάμνου καὶ Δαλματίας τῶν ἄκρων ὅρων τῆς Ῥωμαίων ἡγεμονίαςldquoII 293 16 bdquoἈπόκαυκος δὲ ὁ μέγας δοὺξ ἐπεὶ ἐπύθετο τὸν Καντακουζηνὸν βασιλέα στρατιὰν ἔχοντα ἐκ Τριβαλῶν περὶ Φερὰς ἐστρατοπεδευμένον εἶναι καὶ μέλλοντα εἰς Διδυμότειχον ἐπανήκειν κατὰ τάχος ἔπεμπε τριήρεις εἰς Χριστούπολιν ἅμα δὲ καὶ στρατιὰν ἐκ τῆς ἠπείρου ὡς τὸ ἐκεῖσε τείχισμα φυλάξοντας καὶ κωλύσοντας διαβαίνειν τὴν στρατιάν ἦν γὰρ ὁ τόπος ἐπιτηδείως ἔχων εἰς φυλακὴν τὴν ἐκ τῶν ὁπλιτῶν οὐ διὰ τὸν ἐπιτειχι-σμὸν μόνον ἀλλrsquo ὅτι καὶ κρημνώδης ὢν δύσκολον τοῖς ἱππεῦσι παρείχετο τὴν δίοδον μάλιστα εἰ καὶ ὑπό τινων κωλύοιντοldquo (Ioannis Cantacuzeni Ex imperatoris historiarum libri IV graecae et latine I-III Bonnae 1828-1832) Опишаните теснеци се наоѓаат нешто поисточно од Христополис и преку нив одел патот од Тракија за Македонија Спореди го и мислењето на Папазоглу дека bdquomansio Acontisma била првата станица после трачко-македонската граница кај истиоимената клисура што го затварала патот кон Македонија од Истокldquo (Ф Папазоглу Македонски градовиhellip 297)21 7 617 bdquoΛΘ΄ τῇ τῶν Φιλλίπων Μακεδονίαςα΄ ὁ Πολυστύλουβ΄ ὁ Βελικείαςγ΄ ὁ Χριστουπόλεωςldquo9 491bdquoΛΘ΄ τῇ τῶν Φιλλίπων Μακεδονίαςα΄ ὁ Περιθεορίουβ΄ ὁ Πολυστύλουγ΄ ὁ Βελικείαςδ΄ ὁ Χριστουπόλεωςldquo


29

Во тринаесеттата нотиција е исто така потврден како епископско седиште под истата митрополија во две различни рецензии на текстот22 Христополис е издигнат во ранг на митрополија од 1310 година и како таков е забележан во седумнаесеттата нотиција во списокот на митрополии потчинети на патријаршиската столица во Константинопол во времето на Андроник Палеолог Постариот а во деветнаесеттата фигурира како митрополија потчинета на апостолската столица на Константинопол во времето на Андроник III Палеолог Во дваесет и првата нотиција во поредокот на митрополиите подредени на Константинопол е забележан како λ΄ Χριστούπολις ἦτοι Καβάλα23 Овој податок потврдува дека градот во периодот на османлиската доминација веќе го има новото име кое го носи до денес

Ископувањата и истражувањата што ги спровел Георгиос Бакалакис и архе-олошките и епиграфските наоди ги потврдиле сведоштвата на бројните пишани извори што ги приложивме24 Со тоа е всушност извршена и идентификацијата на античкиот Неаполис со средновековниот Христополис и со современата Кавала

Можеби најголема и најзначајна причина што во науката е најзастапена токму оваа теза за идентификацијата на Неаполис со денешната Кавала е фактот што тој е најголемиот и најпознатиот градтврдина директно позициониран на стариот и многу значаен пат Виа Егнатија Имено позната е улогата потврдена и со пишани документи на патот Виа Егнатија во антиката а неговото значење како главна комуникација во овој дел на Балканот е потврдена и во доцноантичкиот период

10 581bdquoΛΘ΄ τῇ τῶν Φιλλίπων τῆς Μακεδονίας[α΄ ὁ Περιθεορίου]β΄ ὁ Πολυστύλουγ΄ ὁ Βελικείαςδ΄ ὁ Χριστουπόλεωςldquo13 631bdquoΜΑ΄ ἡ Φιλλίπους τῆς Μακεδονίαςα΄ [ὁ Θεορίου]β΄ ὁ Πολυστύλουγ΄ ὁ Βελικείαςδ΄ ὁ Χριστουπόλεωςhelliphellipldquo17 48bdquoμη΄ ὁ Χριστουπόλεως˙ καί αὐτή ἐπισκοπὴ οὖσα τοῦ Φιλίππων ἐτυμήθη εἰς ἀρχιεπισκοπὴν εἶτα εἰς μη΄ θρόνον προεβιβάσθηldquoΧριστούπολις [θρόνος οὖσα οξ] εἰς μη προεβιβάσθηldquo (J Darrouzegraves Notitiae)22 18 48 bdquoμη΄ ὁ Χριστουπόλεωςldquo19 52 bdquoΚαί ὁ Χριστουπόλεως˙ldquo (J Darrouzegraves Notitiae)23 21 35 bdquoλ΄ Χριστούπολις ἦτοι Καβάλαldquo (J Darrouzegraves Notitiae)24 Γ Μπακαλάκης bdquoΝεάπολις ndash Χριστούπολις ndash Καβάλαhellipldquo 1ndash48


30


Таканаречената милитаризација на овој важен пат кон средината на VI век е посве-дочена и во делото на Прокопиј преку списоците на утврдувања забележани во него Имено списоците во De aedificiis а особено оние што се однесуваат на Македонија Тракија и на Нов Епир во доцноантичкиот период сведочат и за додатно утврдување и на патните станици (stationes) и на станиците за менување на коњи (mutationes) покрај веќе постоечките постари населби и за обновувањето на нивните бедеми на оваа важна комуникациска линија25 Еден таков пример меѓу другите е и тврди-ната Кир спомената во истиот овој македонски список локализирана на патот Виа Егнатија западно од Пела а познати се и други26 Во една понова статија Мартин Перен-Анри во аргументацијата за локализацијата на Неаполис кај денешна Кавала оди уште понатаму определувајќи го не само како значајна станица на Виа Егнатија туку и како клучна точка на секундарната рута што оди јужно од Пангај при што градот го посочува како еден вид крстосница на двата правци што го озвозможуваат непречениот пат кон новата престолнина Константинопол27 Значи најпресудна при оваа идентификација е стратешката позиционираност на НеполисКавала која во овој доцноантички период е дури и зајакната Од друга страна можеби најголема слабост на оваа теза е фактот што овој Неаполис со својата местоположба подалеку на исток речиси секогаш се наоѓал на границата меѓу Македонија и Тракија како што потврдуваат и пишаните извори така што припадноста кон еден македонски список на тврдини во доцноантичкиот период е несигурна28 Меѓутоа оваа аргумен-тација кога е во прашање нашиот извор и не е толку убедлива бидејќи во списоците на Прокопиј се среќаваат имиња на тврдини што се набројани во погрешна најчесто соседна географска област како што покажуваат и други примери на тврдини особено во соседните области Нов Епир и Дарданија29

Во однос на прашањето за идентификација на тврдината Неаполис од списокот на Градбите поставена е и една друга теза Имено Перен-Анри водена од мислата и од искуството дека Прокопиј вообичаено употребува архаични називи кога се во прашање топонимите во коментарот на предводот на Градбите ја изложува тезата дека на тврдината Неаполис повеќе ѝ одговара идентификација со градот што се 25 A Companion to Ancient Macedonia Volume 84 of Blackwell Companions to the Ancient World Joseph Roisman Ian Worthington (eds) Somerset 2011 56526 Јасминка Кузмановска bdquo(Φρούριον) Κύρρου од списокот за Македонија во делото De aedificiisldquo Systasis 29 201627 Martine Perrin-Henry ldquoAulǒn de Maceacutedoine Euripide et la Via Egnatia Recherches de geographie historique en Macedoine Orientalerdquo Rheinisches Museum fuumlr Philologie 126 Bd H 34 1983 239ndash254 25328 Овој топоним е сместен во делот Тракија од Стримон до Нестос во познатиот попис на градови Louisa Loukopoulou ldquoThrace from Strymon to Nestosrdquo An inventory of archaic and classical poleis Mogens Herman Hansen Thomas Heine Nielsen (eds) Oxford 2004 87929 Поопширно за ова Jasminka Kuzmanovska bdquoRanobizantska tvrđava Σικλαι Etimološka analiza toponimaldquo Miscellanea Hadriatica et Mediterranea Vol 4 No 1 2017 99ndash110 106


31

наоѓа на кракот Палена според неа истиот оној што е забележан кај Херодот от-колку со античкиот Неаполис односно денешната Кавала30 Ова мислење воопшто не е погрешно туку може да се каже дека повеќе е проблематично и тоа од неколку други причини Првата причина е онаа истата што ја одбележува и Василики Кон-стандакопулу во својата монографија за македонската топонимија а тоа е фактот што Прокопиј нешто понапред во текстот го споменува топонимот Палена (IV320) и поради тоа не е логично повторно да го споменува овој дел и тоа под друго име31

Веруваме дека и двете авторки се поведуваат по преводот на изданието на Леб или недоволно прецизно го толкуваат оригиналниот текст и неоправдано пишуваат за топоним Палена притоа всушност мислејќи на Неаполис што се наоѓа на источниот брег од кракот Палена Имено треба да се напомене дека текстот на Прокопиј каде што се споменува Палена е прилично нејасен и конфузен така што предизвикува и забунамешање на термините што се однесуваат на кракот од полуостровот и на самиот топоним Неаполис што се наоѓа на неговиот источен брег Имено во оригиналниот текст на Прокопиј пред тој да се префрли на претставувањето на територијата на Халкидик се наоѓа една поголема лакуна по која се споменуваат Палена и Потидаја32 Бидејќи описот на положбата и на самата тврдина повеќе одговара на претходно до подробност опишаната Потидаја (Касандреја) веруваме дека преводот на изданието на Леб е непрецизен барем во делот каде што говори за city of Pallene опишувајќи ја всушност ПотидајаКасандреја33

30 bdquoDans cette mecircme perspective nous pensons que Neacuteapolis repreacutesente la ville de Pallegravene connue drsquoHeacuterodote (3620) ploutocirct que Kavalla sur le golfe Strymoniqueldquo (Martine Perrin-Henry Procope de de Ceacutesareacutee les Eacutedifices Livre IV Traduction et commentaire Fasc II ndash III Paris 1974 184)31 bdquorsquoΈξαιτίας τού δτι δ Προκόπιος χρησιμοποιεί άρχαίζοντες όρους ή ΜPerrin υποθέτει ότι τό φρούριο αυτό έχει μάλλον σχέση μέ τήν Παλλήνη παρά μέ τή Νεάπολη (σημ Καβάλα) Ή υπόθεση όμως αύτή δέν φαίνεται νά ευσταθεϊ γιατί Ο Προκόπιος έχει ήδη αναφέρει τό τοπωνύμιο Παλλήνη(ΐν 3 20)ldquo (Αγγελίκη Κονσταντακοπούλυ Ίστορική γεογραφία της Μακεδονίας (4ος- 6ος) Διδακτορική διατριβή Γιάννενα 1983 253)32 bdquo ἐντὸς καθειργμένην καλοῦσι Παλλήνην τὴν μέντοι εἴσοδον διατειχίσματι τὸ παλαιὸν καταλαβόντες οἱ ἐπιχώριοι ταύτῃ τε τὴν ἑκατέρωθι συζεύξαντες θάλασσαν πόλιν ἐνταῦθα ἐδείμαντο ἣν πάλαι μὲν Ποτίδαιαν τανῦν δὲ Κασανδρίαν ὀνομάζουσιν οὕτω δὲ τὰς ἐνταῦθα οἰκοδομίας ὁ χρόνος διέφθειρε πάσας ὥστε δὴ Οὐννικόν τι ἔθνος οὐ πολλῷ πρότερον καταθέοντες τὰ ἐκείνῃ χωρία ὥσπερ τι διαχειρίζοντες οἷόν τι πάρεργον τό τε ξύμβαμα τοῦτο καὶ τὴν πόλιν ἄφοβοι ἐξεῖλον καίπερ ἐξ οὗ γεγόνασιν ἄνθρωποι οὐ τειχομαχήσαντες πώποτε ἀλλὰ καὶ τοῦτο Ἰουστινιανῷ βασιλεῖ γέγονε πρόφασις ἀρετήν τε καὶ μεγαλοφροσύνην ἐνδείξασθαι τοῖς γὰρ ξυμπίπτουσι χαλεποῖς ἀντίξουν ποιούμενος ἀεὶ τὴν αὑτοῦ πρόνοιαν τῶν ξυμβεβηκότων τὰ πονηρότατα ταῖς ἐπιγινομέναις ἀγαθοεργίαις εὐθὺς μεταβιβάζεται ἐς τύχην ἀμείνω καὶ Παλλήνης ἀμέλει πόλιν τε τὴν προβεβλημένην τῆς χώρας ἁπάσης καὶ τὸ κατὰ τὴν εἴσοδον διατείχισμα τοῖς ἐπιβουλεύειν ἐθέλουσιν ἄμαχόν τε καὶ ἀνανταγώνιστον διε-πράξατο διαφανῶς εἶναι ταῦτα μὲν οὖν ἐν πράξεσιν αὐτῷ ταῖς ἐπὶ Μακεδονίαν διαπεπόνηταιldquo (Procopius De aedificiis IV 3 21)33 ldquothey call the enclosed portion Pallenecirc The natives in ancient times had closed the entrance with a cross-wall with which they had linked together the two seas and they had built there a city which in former times they called Potidaea but now Cassandria But time so ruined all the buildings


32


Со поопстојна анализа на текстот може да се согледа дека во него не се работи за град ndash утврдување Палена туку дека именката πόλιν во дадениот текст се однесува на претходно споменатата ПотидејаПотидаја (Касандрија) при што граматички τῆς χώρας ἁπάσης се врзува со Παλλήνης што само по себе јасно укажува на тоа дека не станува збор за град туку за поширока област или поточно кажано за цел крак Палена Со самото тоа станува неоправдана аргументацијата на М Перен-Анри или можеби подобро е да се каже несмасно претставената идентификација на Прокопи-евата тврдина Неаполис со Палена како и соодветната реакција на Констандакопулу

Од друга страна фактот што Херодот на халкидичкиот полуостров на првиот крак Палена споменува топоним Неаполис запишан како Νέης πόλιος би можел да нegrave поттикне да ја земеме предвид можноста за идентификација на утврдувањето забележано кај Прокопиј со топонимот што се наоѓа во близината на денешното место Полихроно Општина Палини во префектурата Халкидики34

Инаку овој Неаполис на Халкидик е забележан на натпис35 Освен тоа посве-дочен е во атинските списоци за плаќање трибут од 454453 година36 Жителите на Неаполис биле именувани како граѓани на Неаполис од Палена 37 или како Νεαπολίται

in this place that a Hunnic tribe in overrunning that region not long ago destroyed the city and the wall without fear quite as if they were doing something just by the way though since the world began they had never stormed a wall But this too provided the Emperor Justinian with an opportunity to display his skill and his magnanimity For by always bringing his wisdom to bear in circumventing the difficulties he meets with he straightway uses beneficent measures thus transforming the greatest disasters into a happier state of affairs So in this way he brought it about that both the city of Pallenecirc which stands as a bulwark of the whole region and the cross-wall at the entrance of the peninsula became manifestly impregnable and able to defy any who should wish to attack them These things then were done by him as his service to Macedoniardquo Слично и во коментарот ldquoA lacuna of considerable extent must be assumed here The author must have told of Justinianlsquos fortifications at Chalcis and elsewhere in Euboea before passing to Macedonia where he has mentioned Chalcidicecirc on the westernmost of whose three peninsulas was Pallenecirc The cross-wall which (p247) made the lower part of this peninsula lsquothe enclosed portionrsquo seems to have been built across the narrow neck of this peninsula thus lsquoconnectingrsquo the Thermaic Gulf with the gulf east of Pallenecircrdquo (Procopius Buildings History of the Wars and Secret History ed by Henry Bronson Dewing und Glanville Downey CambridgeMA 1914ndash40)34 VII 123 1 bdquoὉ δὲ ναυτικὸς στρατὸς ὁ Ξέρξεω συντάμνων ἀπlsquo Ἀμπέλου ἄκρης ἐπὶ Καναστραῖον ἄκρην τὸ δὴ πάσης τῆς Παλλήνης ἀνέχει μάλιστα ἐνθεῦτεν νέας τε καὶ στρατιὴν παρελάμβανε ἐκ Ποτειδαίης καὶ Ἀφύτιος καὶ Νέης πόλιος καὶ Αἰγῆς καὶ Θεράμβω καὶ Σκιώνης καὶ Μένδης καὶ Σάνης αὗται γάρ εἰσι αἱ τὴν νῦν Παλλήνην πρότερον δὲ Φλέγρην καλεομένηννεμόμεναιldquo (Herodoti Historiae recognovit brevique adnotatione critica instruxit Carolus Hude Ph D Editio Tertia Oxonii MCMXXVII)35 IG I3 267 II 29 bdquoΝεαπολ[ις]ldquo (Inscriptiones Graecae Ii Inscriptiones Atticae Euclidis anno anteriores 3rd ed ed David Lewis Berlin 1981)36 IG I3 259 III 2837 ATL I 464 (Β D Meritt H Τ Wade-Gery M F McGregor The Athenian Tribute Lists 4 vols Cambridge Mass Harvard 1939-53)


33

Μενδαίον ἄποικοι што го потврдува нивното потекло од колонисти од Менде38 Заедно со градовите Ајга и Термесос градот ѝ останал лојален на Атина за време на Пело-понеската војна Археолошките истражувања вршени во периодот од 1987 година го поттикнале уверувањето дека Неаполис на Халкидик се наоѓа во непосредна близина на денешното место Полихроно39 Нешто подоцна археологот Јулија Воко-топулу по поновите извршени археолошки истражувања го изнесува уверувањето дека античкиот Неаполис се наоѓал на истиот полуостров но во близина на Ајга40

Димитрис Самсарис ја изложува тезата дека античкиот Неаполис колонија на Мендејците се наоѓа на кракот Палена на средина меѓу денешните селца Полихроно и Криопиги Според него Неаполис се препознава во античките урнатини кои се сочувани во центарот на приближно имагинарниот триаголник формиран од селата Криопиги Касандрино и Полихроно по континенталниот пат што води од Менде до неговата колонија Неаполис41

Фактот што Неаполис на полуостровот Халкидик материјално потврден преку наод на монета со натпис ΝΕΑΠΟ и неколку натписи42 не е споменат во пишаните извори по Херодот дотолку повеќе што и самите наоди од оваа локација не го пре-минуваат класичниот период претставува индиција за уништување и престанок на постоење на населбата Затоа би требало да бидеме крајно претпазливи и резервирани кон тезата според која тврдината Неаполис забележана од историчарот Прокопиј се наоѓа на полуостровот Халкидик поточно на неговиот прв крак Палена и покрај тоа што постојат одредени индиции дека Неаполис бил повторно изграден во римската ера на блискиот локалитет именуван Φραγκοκλησιά ndash меѓу селата Полихроно и Ка-сандрино каде што се забележуваат остатоци од римска населба Условно кажано слабост на оваа идентификација претставува неспорниот факт дека во доцноантич-киот период овој халкидички Неаполис има просечно стратешко значење и покрај неспорниот факт дека пристаништето во минатото имало значајна улога како една од стратешките точки на логистика на Халкидик важна за снабдувањето на војската и на поморската флота на Ксеркс во 480 г ст е43 Од друга страна пак треба да се спомене дека и други тврдини од македонскиот список на Прокопиј имаат потен-

38 IG I3 263 III 26ndash2739 Ιολια Βοκοτόπουλου Μαρία Πάππα Ελισάβετ - Μπετίνα Τσιγαρίδα bdquoΠολύχρονο Χαλκιδικής 1988ldquo Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη) 1988 2 317ndash329 Ιολια Βοκοτόπουλου Μαρία Πάππα Ελισάβετ - Μπετίνα Τσιγαρίδα bdquoΠολύχρονο Χαλκιδικής 1989ldquo Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 1989 3 391ndash40840 Ιολια Βοκοτόπουλου bdquoΑνασκαφική Ερευνα στα Νέα Ρόδα Χαλκιδικής 1993ldquo Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 1993 7 445ndash45441 Δημήτρης Κ Σαμσάρης bdquoΗ Ρωμαϊκή αποικία της Κασσάνδρειας (Colonia Ioulia Augusta Cassandrensis)ldquo Dodona 16 (1) 1987 384-38542 IG I3 262I9-10 IG I3 282II1343 Herodotus Historiaehellip VII 123


34


цијална локализација на места што се наоѓаат на Халкидик како што е примерот на тврдината Нимфаион потоа со Касандреја (спомената во текстуалниот дел а не во списокот) а тука се и оние што се во непосредна близина на полуостровот Халкидик во внатрешниот копнен дел ndash Артемисион и Каларнеја44 Сето ова остава некаква иако помала можност тврдината во македонскиот список да ја локализираме кај стариот Неаполис на Халкидик

Од кажаново погоре можеме да заклучиме дека и двете тези околу локализа-цијата на Неаполис забележан во доцноантичкиот список на тврдини што се однесува на Македонија имаат свои аргументи pro et contra што значи дека веројатноста за точност е речиси подеднаква Во својата понова статија Мартин Перен-Анри покрај тезата за поистоветување на Прокопиевиот Неаполис со оној постариот на Палена забележан кај Херодот45 како да се премислува и на одреден начин ја претпочита тезата за втората идентификација со НеаполисКавала46

Во оваа пригода упатно е да се спомене дека на територијата на Македонија е познато уште едно утврдување под името Неаполис (поранешно Λιαψίστι) во реги-онот Западна Македонија во денешна Грција што го споменува Беквињон давајќи податоци за археолошките откритија на Керамопулос и го сместува десно од реката Халиакмон а на картата на Tabula Imerii Romani е обележан како утврдено место (oppidum) за кое не се знае кога е основано47 Имено Беквињон на оваа локација споменува постоење на фортификација од неутврден период Овој топоним го спо-менува и Димитрис Самсарис во една друга монографија од областа на историската географија на римската провинција Македонија посветена на топонимите во областа Западна Македонија во Грција48 Во краткиот преглед авторот забележува дека во непосредна близина на Неаполис се наоѓа значајна античка населба чијшто населен 44 Оваа аргументација М Перен-Анри ја застапува и во двете претходно цитирани дела45 Ова мислење авторката го застапува и во својата докторска теза M Perrin-Henry Procope de Ceacutesareacuteehellip 18446 M Perrin-Henry Aulǒn 253ldquoClsquoest en tenant compte de llsquoimportance de ces types de voiesde communication que nous voudrions pour condure sur cesrecherehes proceder a llsquoidentification de Neapolis quatorzieme toponyme de la liste macedonienne de Procope Les sources anciennes connaissent deux cites portant ce nom dans la region Ce peut etre la cite de Pallene qui paie le tribut entre 451 et 426 avantnotre ere38) mais dlsquoune part cette cite ne semble pas avoir survecuau dela de llsquoepoque classique et dlsquoautre part une forteresse situeesur le littoral oriental de la Pallene nlsquoaurait offert qulsquoun mediocreinteret strategique au Vle siede de notre ere alors que la situation militaire de la presqulsquoile dependait en fait des fortifications dellsquoisthme clsquoest-a-dire de la puissante ville de Cassandreiardquo 47 Georgi Alexandrov Jaroslav Šašel Tabula Imperii Romani Naissus Dyrrhachion Scupi Serdica Thessalonike K 34 Ljubljana 1976 90 Yves Beacutequignon ldquoChronique des fouilles et deacutecouvertes archeacuteologiques dans llsquoOrient helleacutenique (1932)rdquo Bulletin de Correspondance Helleacutenique 57 Anneacutee 1933 236ndash312 27948 Δημήτρης Κ Σαμσάρης Ιστορική γεωγραφία της ρωμαϊκής επαρχίας Μακεδονίας το τμήμα της σημερινής δυτικής Μακεδονίας Θεσσαλονίκη 1989 128


35

простор достигнувал површина од околу 300 декари Градот се наоѓал на еден гребен што се протегал недалеку од устието на Драбудиотската Река со реката Халиакмон Гребенот има форма на рамностран триаголник чиј северен врв завршува кај крај-ните куќи од Неаполис а неговата основа се формира од една висока трапезоидна висорамнина (Копацос) со хоризонтална насока што доминира над околниот простор како природен акрополис На местото на старата населба се пронајдени распрснати искршени остатоци од ќерамиди за покриви од хеленистичко и од римско време Од овој град потекнува и една статуа на Пан која денес се чува во музејот на Спарта

За жал за овој топоним имаме премалку материјални и пишани податоци за да можеме со сигурност да го идентификуваме со тврдината од списокот на Прокопиј Меѓутоа не можеме да ја игнорираме неговата исклучителна стратешка местопо-ложба бидејќи се наоѓа на место кое е своевиден јазол на патиштата што токму тука се вкрстуваат од Епир Западна Македонија и од Тесалија во најнепосредна близина на западната рута на истата таа значајна Виа Егнатија а познато е дека тврдините во овие списоци се наоѓаат токму на такви локации Војничката важност на оваа рута е потврдена и подоцна во историјата но во периодот на антиката патот што се вкрстува токму овде некаде околу Кожани е најзначајниот што води од Македонија кон Тесалија и Централна Грција49

Со оглед на погоре изнесеното иако тезата според која Прокопиевата тврди-на Неаполис се идентификува со пристаништето кај денешна Кавала се смета за најверојатна и најиздржана од аспект на материјалните и на пишаните докази и на стратешката местоположба другите две локализации не само што не треба сосема да се отфрлат туку треба во најмала рака да се сметаат и за подеднакво веројатни Ова е особено значајно ако го имаме на ум фактот што во македонскиот список не се одвоени новоподигнатите од обновените или условно кажано bdquoстаритеldquo тврдини Освен тоа нашето искуство од анализата на целокупниот текст на четвртата книга од Градбите и истражувањата на другите имиња во списоците нegrave упатува на заклучокот дека постарите и позначајни топоними се споменати во текстуалниот дел (еден дел од него е и изгубен бидејќи се забележува лакуна непосредно пред да се изложат списоците на тврдините по подрачја) а не во самите списоци кои евидентно из-обилуваат со непознати имиња најчесто само тука посведочени како и имиња на новоподигнати тврдини кои не се забележани во други извори

49 Eugen Borza In the Shadow of Olympus The Emergence of Macedon New Jersey 1990 36


36

37


UDK 32355(49502)ldquo810ldquo UDK 327355(497)ldquo010ldquo

UDK 9434176(49749502)

ВИЗАНТИСКАТА ВОЕНА ПОЛИТИКА НА БАЛКАНОТ КОНЦЕПТОТ НА bdquoГОЛЕМА СТРАТЕГИЈАldquo

И УЛОГАТА НА ДИПЛОМАТИЈАТА (СРЕДИНА НА IX ndash ПОЧЕТОК НА XI ВЕК)

Драган Ѓалевски

Abstract Every state in human history in order to ensure its own well-being or to pursue military and political interests forms a certain concept of operations composed of ideas plans skills and tactics both military and political Regarding Balkans the Byzantine military policy between the middle of 9th and the beginning of 11th century was based on defense in depth construction of strong fortifications in the interior garrisoned by small military forces supported by diplomacy If the enemy was not discouraged by the fortifications and didnrsquot withdraw in order to stop the aggression the Byzantine government turned to its diplomacy When the enemy was united and cohesive these non-military means were either ineffective or there was no possibility for their implementation But when the situation changed in favor of the Byzantines a frequent use of diplomacy can be noticed which not only complemented it but completely replaced the military forces in achieving the political ends

Keywords Byzantine Empire Balkans Byzantine military policy Grand Strategy Byzantine diplomacy John I Tzimiskes Basil II

Секоја држава во човековата историја за да ја осигури сопствената благо-состојба или да ги оствари воено-политичките интереси оформува определена замисла на дејствување составена од идеи планови вештини и тактики како

Институт за национална историја виш научен соработниквонреден професор е-адреса gjalevsk1dgmailcom

38


воени така и политички Во однос на воениот аспект овој концепт општо по-знат како стратегија (στρατηγία) термин кој произлегува од старохеленските зборови στρατός lsquoармијаrsquo и στρατηγός lsquoстратегrsquo што значи lsquoвештина или мудрост на војувањетоrsquo подразбира умешност на долгорочно распоредување на сите расположливи ресурси за постигнување определена цел Ваквото денешно значење на зборот стратегија еден вид државна политика во однос на воените работи за првпат се појавува во XIX век и тоа не им бил познато на Византијците бидејќи нивната елита не го издвојувала од општата воена тактика1 Меѓутоа се забележува дека за време на конфликтите со другите држави и народи Визан-тиската Империја многу повеќе се придржувала до еден збир на идеи планови вештини и тактики што ги оформила и ги применувала отколку само директно да се конфронтира со нив на бојното поле Овој став јасно се истакнува во речиси сите извори и воени прирачници во текот на целото постоење на државата2 Неколку фактори се покажале како суштински за тоа зошто византиската власт воспоставила една ваква воена политика географската позиција на државата ограничените ресурси (како човечки така и финансиски) со кои располагал ва-силевсот за одбрана на Империјата како и локацијата на Константинопол Тие останале непроменети во текот на целата нејзина историја и се забележуваат и во периодот од средината на IX до почетокот на XI век

Од денешна гледна точка можат да се издвојат два вида стратегии во кон-кретна смисла на зборот ndash која се занимава со детално планирање на специфична воена кампања и општа ndash онаа што ги опфаќа воено-политичките интереси на државата и начинот за нивно остварување именувана како голема државна или 1 Всушност византиските воени прирачници ги третираат овие два поима како неразделни делови на една иста теорија на војување Според авторот на За стратегијата (ldquoOn Strategyrdquo Three Byzantine Military Treaties ed and trans George T Dennis Washington DC 1985 52-5) bdquoстратегијата нegrave учи како да го одбраниме она што е наше и како да му се заканиме на она што му припаѓа на непријателот Дефанзивни се средствата со кои некој дејствува за да ги заштити својот сопствен народ и неговиот имот офанзивни се средствата преку кои некој им возвраќа на своите непријателиldquo Во предговорот на Тактиката на Лав VI (The Taktika of Leo VI trans George T Dennis Washington DC 2010 I3-10) се укажува на следното bdquoСтратегија е дисциплина за којашто може да се каже дека е изучување и применување на способностите на командантите заедно со тактиките односно за остварување триумфи Целта на тактиките е да се порази непријателот со сите можни замисли и акцииldquo Види и John F Haldon Warfare State and Society in the Byzantine World 565-1204 London 1999 34 Edward N Luttwak The Grand Strategy of the Byzantine Empire Cambridge 2009 412ndash4132 Mauricelsquos Strategikon Handbook of Byzantine Military Strategy tr George T Dennis Philadelphia 1984 64ndash65 ldquoOn Strategyrdquo 614-17 За причините поради кои се формирал овој византиски став неговиот историски развој како и опширна библиографија за овој поглед подетално кај John F Haldon ldquorsquoBlood and inkrsquo some observations on Byzantine attitudes towards warfare and diplomacyrdquo Byzantine diplomacy Papers from the Twenthy-fourth Spring Symposium of Byzantine Studies Cambridge March 1990 ed Jonathan Shepard et al Aldershot 1992 281ndash294

37ndash50 Драган Ѓалевски

39

национална стратегија Интересите и целите на секоја bdquoстратегијаldquo од овој вид без разлика на нејзиниот карактер и на начинот на остварување биле предод-редени од неколку општи фактори од геополитичката позиција на државата и од ресурсите со кои располагала но исто така и од политичката идеологија (се разбира доколку била воспоставена) од историското и културното наследство воените традиции како и од социолошките движења и конфликти што знаат да се појават помеѓу различни групи внатре во општеството

Иако Византиската Империја имала утврдено општи политички интере-си и цели3 сепак нивното спроведување не било направено на ист начин во различни региони и против различни противници Изворите укажуваат на тоа дека во односите со другите држави и народи византиската власт не користела еден ист образец на принципи методи и средства како воени така и невоени туку имала различен пристап во зависност од карактерот на противникот геополитичката конфигурација на регионот или од суштината на нејзиниот интерес во тој дел од светот Постоела забележлива разлика во принципите на воено-политичкото дејствување што ги употребувале Византијците против непријателите на источната граница на Балканот и низ областите зад реката Дунав и Црното Море или во односите со Западот4 Дури и тогаш кога може да се забележи постоење на определена рамка на правила и идеи за тоа како треба да се остварат зацртаните интереси постоел простор за импровизација и промена на правилата на ангажирање

Византиските односи со сосед кој имал вера што му овозможувала да води bdquoсвета војнаldquo или џихад односно идеолошки била подеднакво моќна како и христијанската религија морале да се разликуваат од другите спо-ред принципите и методите што биле користени Арабјаните не само што биле воено-политички подеднакво моќни туку понекогаш биле и посупе-риорни од Византијците во богатството литературата и културата што ги правело помалку подложни на моќта на невоените средства на василевсот Авторот на Анонимната книга на тактики известува дека bdquoтериторијата на Сарацените дава многу и има толкаво изобилство на обработени полињаldquo5

3 George Ostrogorsky ldquoThe Byzantine Emperor and the Hierarchical World Orderrdquo The Slavonic and East European Review Vol 35 841956 5ndash7 Evangelos Chrysos ldquoByzantine diplomacy AD 300-800rdquo Byzantine diplomacy Papers from the Twenty-Fourth Spring Symposium of Byzantine Studies Cambridge March 1990 ed Jonathan Shepard et al Aldershot 1992 25 4 Alexandar Kazhdan ldquoThe Notion of Byzantine diplomacyrdquo Byzantine diplomacy Papers from the Twenty-Fourth Spring Symposium of Byzantine Studies Cambridge March 1990 ed Jonathan Shepard et al Aldershot 1992 3-4 Jonathan Shepard ldquoInformation disinformation and delay in Byzantine diplomacyrdquo Byzantinische Forschungen 101985 2345 ldquoCampaign organization and Tacticsrdquo Three Byzantine Military Treaties ed and trans George T Dennis Washington DC 1985 2126-28

Византиската воена политика на Балканот Концептот на bdquoГолема стратегијаldquo

40


Ваквата политичка и економска ситуација ги правела Арабјаните да бидат помалку воодушевени од дипломатските средства на византиската власт а со тоа и потешко поткупливи6 Целта на византиските интереси во овој дел од светот била освен безбедноста на империската територија да се одржи перцепцијата за византискиот владетел како заштитник на христијаните и на нивната вера Поради тоа војувањето со нив не можело толку лесно да се избегне но мошне често знаело да се заврши со склучено примирје Всушност идеолошките придобивки биле причините поради кои византиските воени сили многу почесто преземале офанзивни акции спрема Арабјаните отколку на Западот или на Балканот7 Ова го потврдува и Михаил Псел кога известува за амбициите на императорот Роман III Аргир (1028 ndash 1034) да се стекне со воени победи на Истокот8

Од друга страна Западна Европа претставувала сосема друг вид на предизвик за византиската власт Народите и државите биле доминантно христијански и потпаѓале под црковната јурисдикција на папата од Рим Единствена политичка сила во овој регион која можела да ги оспорува ви-зантиските интереси покрај Римското Папство била Западната Империја возобновена во средината на X век од Отон владетелот на Саксонија и на Источното Франкско Кралство За разлика од другите европски држави долговечноста ѝ овозможувала на Византиската Империја да се прикаже не само како формално-правно продолжение на античката римска држава туку и како покомплексен и покохезивен политички систем што ѝ давало значителна предност во односите со нив Поради ваквата геополитичка ситуација византиските интереси во Западна Европа и начинот на нивното постигнување се разликувале од оние на Истокот9 Наместо борба против неверниците за опстанок на bdquoопколената империјаldquo10 во овој регион целта била повеќе да се одржат прерогативите на империската моќ и престижот 6 За односот на Арабјаните кај Alexander A Vasiliev Byzance et les Arabes Tom II1 Bruxelles 1968 239ndash242 Jonathan Shepard ldquoByzantine diplomacy AD 800-1204 means and endsrdquo Byzantine diplomacy Papers from the Twenty-Fourth Spring Symposium of Byzantine Studies Cambridge March 1990 ed Jonathan Shepard et al Aldershot 1992 52ndash53 57ndash587 J Haldon ldquorsquoBloodhelliprdquo 289-290 J Shepard ldquoInformationhelliprdquo 234ndash2358 Михаил Псел Хроника уред Војислав Д Никчевић Подгорица 2000 959 Jonathan Shepard ldquoAspects of Byzantine attitudes and Policy towards the West in the Tenth and Eleventh Centuriesrdquo Byzantium and the West c850-c1200 Proceedings of the XVIII Spring Symposium of Byzantine Studies Oxford 30th March ndash 1st April 1984 ed James Howard-Johnston Amsterdam 1988 67ndash117 Donald M Nicol ldquoThe Byzantine Views of Western Europerdquo Greek Roman and Byzantine Studies Vol VIII 41967 316 321 Stelios Lampakis et al Byzantine diplomacy A seminar tr Norman Russell Athens 2007 42 Heacutelegravene Ahrweiler Llsquoideologie politique de llsquoEmpire Byzantin Paris 1975 1710 The Taktikahellip prooem4


41

на византискиот владетел како и контролата на преостанатите византиски територии во Јужна Италија Тоа било остварувано преку невоени средства на убедување11 иако понекогаш спротивставените политички интереси на двете христијански империи знаеле да доведат и до војни кои сепак биле повеќе од привремен карактер и се однесувале на контролата на Италија

Балканот и областите северно од Црното Море биле третиот регион каде што Византијците имале свои воено-политички интереси и цели Тој ја претставувал северната граница на Империјата древниот bdquolimes Romanusldquo кој имал своја специфична геополитика Иако постоеле две природни бариери реката Дунав и Стара Планина (Хемус) тие не се покажале како непремостлива пречка за сигурноста на византиската престолнина и за балканските импе-риски територии така што кон крајот на VII век најголемиот дел од нив веќе биле изгубени Од средината на IX век Византиската Империја во овој регион се соочувала со неколку мошне агресивни и воинствено насочени народи и номадски племиња Воените средства што биле искористени во обид да се смири ситуацијата се покажале како неефикасни бидејќи од историска гледна точка географските фактори овозможувале во моментот кога некој противник ќе бил победен во заднината да се појави еден или повеќе нови поагресивни и повоинствени непријатели12 Меѓутоа во односите со државите народите и племињата од овој регион Византиската Империја имала значајна предност Нејзиното ниво на општествено-економски развој и крајно софистицираната и комплексна администрација за тоа време која иако била неефикасна спо-ред денешни стандарди надалеку ги надминувала општествените системи и институции создадени од другите политички ентитети според богатството што успеала да го собере и да го распредели Древноста на самата држава и нејзината способност да опстане покрај сите опасности имала исто така свое влијание Друг аспект што обезбедувал предност било христијанството кое овозможувало значителна политичка стабилност на власта и ги надминувало можностите што ги нудела паганската религија Сите овие фактори како и воодушевеноста на сите овие народи од византиското богатство и византиската мудрост13 им давало голема слобода на Византијците да употребат против нив мошне широк спектар на различни невоени т е дипломатски методи и средства за остварување на сопствените интереси и цели кои во периодот од средината на IX до почетокот на XI век варирале од одржување на безбедноста

11 За еден таков пример види Steven Runciman The Emperor Romanus Lacapenus and his reign A Study of Tenth-Century Byzantium Cambridge 1995 180ndash18112 Честата промена на политичката контрола врз црноморската степа и врз областите околу долниот тек на реката Дунав претставуваат доказ за ваквата тенденција13 The Complete works of Liudprand of Cremona tr Paolo Squatriti Washington DC 2007 50


42


во преостанатите империски провинции на Балканот и на политичката рамно-тежа северно од Дунав како и на претставата за Византиската Империја како суперсила преку наметнување на врховната власт на василевсот на другите владетели па сegrave до реинтеграција на изгубените територии

Византиската воена политика на Балканот била во основа резултат од геополитичкиот контекст на дадениот регион и на неговата важност како од економска така и од воена гледна точка Доколку се погледнат изворите се гледа дека иако најголемиот дел од неговата територија била прекриена со неколку планински масиви тие не претставувале некоја позначителна природна бариера која би спречила проток на луѓе поради многубројните премини и клисури што постоеле помеѓу нив Всушност Балканот бил еден од полесно проодните региони за разни групи дојдени со намера за грабеж исклучително во областите околу долниот тек на реката Дунав Ваквата ситуација на навлегување на разни племиња на територијата на Балканот е забележана повеќепати низ историјата почнувајќи од крајот на IV век со Готите Хуните и со Кутригурите преку словенските племиња па сegrave до насе-лувањето на Бугарите во 680 г кога новиот политички мозаик бил конечно склопен Но и покрај тоа изворите укажуваат на тоа дека Византијците не презеле некои подолготрајни воени дејства Причината за тоа е степенот на политичко-економска важност што ја имал овој регион за византиската власт Од демографска и од економска гледна точка Балканот бил еден од најмалку населените и од најсиромашните региони во рамките на Византиската Импе-рија како пред кризата од крајот на VI и почетокот на VII век така и подоцна14

Балканскиот Полуостровот всушност бил подрачје со низок приоритет во политиката на василевсот посебно кога постоела мошне изразена опасност за безбедноста на малоазиските провинции кои од средината на VII век го претставувале економското јадро на Византиската Империја

Меѓутоа нискиот приоритет на Балканот во византиската политика не значел дека империските провинции се оставени незаштитени без ни-каква стратегија или план за одбрана Всушност византиското стратегиско размислување претставувало резултат на расположливите ресурси географ-ската конфигурација на полуостровот и на карактерот на народите за кои биле наменети овие мерки Првенствена грижа на византиската власт и на

14 Подетално кај Michael F Hendy Studies in the Byzantine Monetary Economy c300-1450 Cambridge 1985 21ndash25 35ndash39 69ndash76 Кон крајот на VI век дунавската граница претставувала место каде што војниците биле испраќани да бидат соодветно казнети доколку ефикасно не си ги извршувале своите задачи Подетално за еволуцијата на дунавскиот лимес како исклучително тешка и срамна должност во византиската армија види Walter E Kaegi Jr Byzantine Military Unrest (471-843) An Interpretation Amsterdam 1981 111ndash113


43

нејзините стратези била одбраната на териториите што сegrave уште се наоѓале под нивна управа Ова поместување кон целосна дефанзива во начинот на војување претставувало најмногу последица на арабиските освојувања низ Источниот Медитеран кога неколкуте византиски обиди преку директни битки да ги вратат назад напаѓачите целосно пропаднале15 Поради недоста-ток од човечки ресурси Византијците имплементирале еден пофлексибилен пристап Наместо погранични воени одреди тие воспоставиле пропустлива граница со bdquoничија земјаldquo и статична цврста одбрана ndash тврдини и утврдени населби низ областите што биле цел на непријателските напади16

Изворите како и археолошките истражувања посочуваат дека оваа стратегија што ја применила византиската власт по средината на VII век низ Мала Азија всушност била употребена и претходно и тоа на територијата на Балканот Според нив во текот на III и на IV век римските императори за Источниот Балкан примениле стратегија на bdquoодбрана во длабочинаldquo која опфаќала изградба на тврдини обезбедувани од малобројна армија потпомог-ната веројатно од локални платеници Слични мерки презел и императорот Јустинијан I (527 ndash 565) кој според Прокопиј изградил и обновил околу 600 тврдини и утврдени збегови за локалното население не само во пограничните области туку и длабоко во внатрешноста17 Истата ситуација се забележува и во подоцнежниот период Реинтегрираните области на Балканот од времето на Константин V (741 ndash 775) и неговите наследници биле бранети преку градење воени тврдини утврдени градови и засолништа18

Оттука претпоставката што произлегува е дека поради неповолната воено-политичка ситуација и лесната пристапност на империските територии од север како и поради малобројните воени сили стационирани на Балканот кои биле недоволни за преземање некакви поофанзивни воени дејства Ви-зантијците по сegrave изгледа свесно се потпирале на оваа стратегија именувана како политика на bdquoцигла и цементldquo Она што се забележува е дека ваквата дефанзивна стратегија продолжила да се применува и по средината на IX век кога византиското демографско и економско закрепнување е јасно видливо Првичните проучувања го покажуваат токму тоа Византиската власт не ја прекинала политиката на фортификација на урбаните центри на Балканот 15 Дефанзивниот аспект на византиското стратешко планирање се забележува уште во VI век во делото За стратегијата (ldquoOn Strategyrdquo 52-5)16 John F Haldon Byzantium at War AD 600-1453 Oxford 2003 39 J Shepard ldquoInformationhelliprdquo 25217 Edward N Luttwak The Grand strategy of the Roman Empire Baltimore 1979 132ndash136 Timothy E Gregory A History of Byzantium Oxford 2005 135 James A Evans The Emperor Justinian and the Byzantine Empire Westport 2005 5518 The Chronicle of Theophanes Confessor Byzantine and Near Eastern History AD 284-813 tr Cyril Mango and Roger Scott Oxford 1997 593


44


Дека Константинопол претставувал неосвоива тврдина е општо познато но изворите известуваат дека во периодот од X и XI век градовите низ темите Македонија Тракија и Хелада почнувајќи од Филипопол Адријанопол и Тесалоника па сegrave до најмалите населени места најверојатно биле обиколени со високи ѕидини Aрхеолошките наоди од Филипи укажуваат на рушење на античките и изградба на нови посилни ѕидини извршени за време на вла-деењето на Никифор II Фока (963 ndash 969) Истата ситуација била забележена и во други четиринаесет града на територијата на Источна Македонија каде што нивното именување како кастра се појавува за првпат кон крајот на X или во почетокот на XI век Интересен е податокот дека Визе мало гратче во Тракија со bdquoмноштво пазариldquo и без некое поголемо стратегиско значење било утврдено исто како и помалите градови од поблиската околина на Константинопол Континуитетот на оваа стратегија се забележува не само за време на императорот Василиј II (976 ndash 1025) кој во текот на долготрајната војна против Самоил извршил изградба или обнова на голем број тврдини на Балканот туку и низ целиот XI век Определено отстапување постоело по победата над Свјатослав во 971 г Во обид да спречи идно руско навлегување на Балканот изворите известуваат дека Јован I Цимискиј (969 ndash 976) воспоставил цврста граница во долниот тек на реката Дунав која се состоела од значите-лен број тврдини и воени единици кои влегувале во рамките на новата тема именувана Месопотамија на Запад Оваа воено-административна политика не била обновена по повторното воспоставување на византиската граница на Дунав во 1000 г19

Замислата што стои зад оваа стратегија на bdquoодбрана во длабочинаldquo или bdquoстратегија на одолговлекувањеldquo била населените места на Балканот да можат да издржат подолготрајни непријателски напади или опсади Иако првично воспоставена во текот на VI век за да ги спречи или да ги минимизира штетите од пљачкашките напади на степските племиња зад Дунав преку одолговлекување на борбите и одбегнување директна битка што би довело до нивно повлекување поради недостаток од храна и фураж20 тешката воено-политичката ситуација и константниот воен притисок од Арабјаните кој постоел од крајот на VII век

19 Подетално за овој процес заедно со исцрпна библиографија кај J Shepard ldquoInformationhelliprdquo 252ndash25920 Избегнувањето директна борба го советуваат авторите на византиските воени прирачници Според некои од нив (Mauricelsquos Strategikonhellip 65 80) војувањето било како ловот Ниту во еден момент не требало да се помислува bdquoедноставно да се надвладее непријателот на отворено рака со рака и лице в лице дури и да изгледа дека ќе победиш тоа е потфат кој е мошне ризичен и може да резултира со големо злоldquo Затоа е bdquoпосигурно и многу покорисно да се надвладее непријателот преку планирање и тактика отколку со сирова сила во првиот случај резулта-тите се остварени без сопствени загуби додека во другиот некаква цена мора да се платиldquo За византиската стратегија на bdquoодбрана во длабочинаldquo види кај J Shepard ldquoInformationhelliprdquo 259ndash269


45

па натаму ги присилиле Византијците и понатаму да се потпираат на оваа стратегија за одбрана на преостанатите империски територии на Балканот Таа била користена и кога се работело за напад од вооружени сили кои веќе биле запознаени со техниката на опсада како на пример Бугарите и Русите најмногу поради фактот што главнината на воените сили биле стационирани низ Мала Азија Поради тоа успешноста на оваа стратегија зависела не само од утврдувањата туку и од воените сили што биле специјално мобилизирани и испратени да ја задржат или да ја спречат опасноста како и од употребата на разни невоени средства на убедување

Ако византиските воени сили знаеле да дејствуваат или да реагираат споро на теренот византиската дипломатска активност била брза и агилна Преку давање паричен поткуп дезинформирање нудење подароци или примирје византиската власт се обидувала да го сопре пљачкашкиот поход во неговиот зародиш а доколку тоа не било возможно следната цел била внесување раздор во непријателската војска во обид да се намали нејзината борбена подготвеност Ова било најверојатно преземено за време на визан-тиско-рускиот конфликт на Балканот зашто сојузниците на рускиот кнез Свјатослав Печенезите и Унгарците по битката кај Аркадиопол повеќе не се спомнуваат во понатамошниот тек на оваа војна како и во завршните борби под ѕидините на Доростолон21 Исклучителната полезност на невоените средства за византиските воени напори на Балканот била во нивната способност да дејствуваат надвор од регионалните рамки на конфликтот со помош на мал број поединци и преку наоѓање сојузници против непријателот со што би се промениле шансите за победа во корист на Империјата Еден таков пример е придобивањето на Унгрите како сојузници во конфликтот со Бугарија во 894 г22 Но не секогаш употребата на дипломатијата носела моментален успех на бојното поле Војната против Симеон која започнала во почетокот на втората деценија од X век23 како и конфликтот со Самоил од крајот на X и почетокот

21 Скилица (John Skylitzes A Synopsis of Byzantine History 811-1057 tr John Wortley Cambridge 2010 276) ги посочува нив како сојузници на кнезот Свјатослав во неговата балканска кампања сegrave до 970 г Истиот извор (J Skylitzes A Synopsis 293) известува дека по поразот Свјатослав имал молба до василевсот bdquoда испрати делегација кај Печенезите поканувајќи ги исто така да бидат пријатели и сојузници сојузници кои нема да го преминат Дунав за да ги демнат Бугарите туку кои ќе дозволат Русите да поминат неповредени низ нивната земја при нив-ното враќање домаldquo што недвосмислено упатува на заклучокот дека тие по сegrave изгледа во меѓувреме станале византиски сојузници22 Подетално кај J Skylitzes A Synopsis 170ndash17123 Nicholas I Patriarch of Constantinople Letters ed and trans by Leendert G Westerink and Romilly J H Jenkins Washington DC 1973 37 41 Гръцки извори за българската история Том IV ред Иван Дуйчев et al София 1961 302


46


на XI век24 изнесуваат доволно докази за нејзината променливост но и за ограниченоста на нејзините можности

Од средината на X до почетокот на XI век се забележува промена во визан-тиската воена стратегија на Балканот Наместо одбранбен став таа сegrave повеќе дејствувала офанзивно и ги префрлила воените активности на туѓа територија Иако ваква воена активност на византиските воени сили била забележана и претходно поточно во 863 г против кнезот Борис25 и кон крајот на истиот век против Симеон26 како и во 969 г од Никифор II Фока27 сепак тоа повеќе претставувало прикажување на воена сила поради тоа што дејствувањето на империската армија било ограничено на пограничните региони За разлика од нив Јован I Цимискиј и Василиј II навлегле длабоко во непријателската територија каде што презеле воени активности Оваа промена се должи на воениот успех на источната граница против Арабјаните што овозможило трансфер на значајни ресурси на Балканот на воинствениот карактер на владетелите што се наоѓале на византискиот престол на професионалноста и искуството на воените сили како и на демографската и економската пре-родба на Византиската Империја Иако изворниот материјал известува дека воениот успех бил остварен преку постојано војување и водење директни битки сепак овој став и не бил толку офанзивен и агресивен28 Воениот при-рачник кој потекнува од втората половина на X век именуван како Анонимна книга на тактики чија тема во најголем дел е балканскиот фронт е полн со совети за дефанзивно дејствување за претпазливост кога византиските сили се наоѓаат на непријателска територија29 Јован Скилица главниот извор за владеењето на Василиј II покрај воените настани укажува на тоа дека за време на своите кампањи тој мошне често користел и дипломатски мерки во обид да го потчини непријателот30

Неколку фактори биле клучни за употребата на невоени средства за време на овие кампањи Првиот бил теренот на војување вториот неговата конфи-гурација Пресечени со високи планини ридести предели со тесни котлини

24 Dragan Gjalevski ldquoByzantine diplomacy and Samuelrsquos Staterdquo Гласник 612017 бр 1 61ndash62 66 6925 За византиската експедиција против Бугарија во 863 г и покрстувањето на Бугарите види Genesios On the Reigns of the Emperors tr Anthony Kaldellis Byzantina Australiensia 11 Canberra 1998 IV16 Leo Grammaticus Chronographia ed Immanuel Bekkeri Bonnae 1862 23810-1926 Ј Skylitzes A Synopsishellip 17127 The History of Leo the Deacon trans Alice-Mary Talbot and Denis F Sullivan Washington DC 2005 111 J Skylitzes A Synopsis 26528 Едвард Лутвак (Luttwak The Grand Strategyhellip 415ndash418) ги изнесува основните методи на византиската воена стратегија29 Dragan Gjalevski ldquoByzantine military strategy in the Balkans (976-1018)rdquo Гласник 612018 бр 1 50ndash5130 D Gjalevski ldquoByzantine diplomacyhelliprdquo 59ndash72


47

и премини помеѓу нив за разлика од широките источни низини во Сирија секој подолготраен престој низ пределите на Балканот кои не се наоѓале под власта на василевсот претставувал исклучителна опасност за сигурноста на византиската армија Типичен пример за тоа каква и колкава била опасноста од преземање воени акции на ваков тежок и непогоден терен е кампањата на Никифор I Геник против Бугарите во 811 г кога поради лоша процена и стратегија Византијците се довеле во позиција да бидат опколени а во по-следователниот напад и катастрофално поразени губејќи ги притоа најголе-миот дел од воените сили веројатно сите искусни војници и ветерани31 Затоа воената кампања на Михаил III против кнезот Борис како и таа на Никифор II Фока биле ограничени на тракиските погранични региони Византиските стратези биле сосема свесни за несигурноста што следува доколку навлезат неподготвени подлабоко во планинските области на непријателот каде што теренот не бил погоден за војување како и за леснотијата со која противникот можел да ја опколи империската армија Ова јасно се забележува од реакцијата на стратезите и на таксиарсите како и од нивното негодување на предлогот на Јован I Цимискиј да навлезе длабоко на непријателска територија Според Лав Ѓакон во првиот момент тие ја именувале ваквата идеја на императорот како bdquoлошо темпирана лекомисленост и фатална брзоплетостldquo32

Дека ваквиот став на византиските воени команданти не била само моментална епизода на претпазливост туку тактичка позиција која про-излегувала од византискиот стратегиски концепт на војување укажува и Анонимната книга на тактики воен прирачник составен некаде кон крајот на X век најверојатно во времето на императорот Василиј II Неговиот автор советува екстремна претпазливост од стратегот за сигурноста на својата армија за време на кампања низ планински терени какви што можат да се најдат на Балканскиот Полуостров33 Мошне важно било да се одржуваат отворени линиите за снабдување бидејќи доколку тие биле пресечени византиските воени сили би биле лишени од храна оружје и од други материјали потребни за продолжување на кампањата Ова било од исклучителен приоритет бидејќи за разлика од земјата на Арабјаните на Балканот bdquoимало целосен недостаток од секакви продуктиldquo34

Причината зошто авторот на воениот прирачник ги советува византиски-те воени команданти да бидат претпазливи била неповолната географска

31 The Chronicle of Theophanes 672ndash67332 The Historyhellip 177ndash17933 За подетална анализа на византиската стратегија за време на конфликтот со Самоил види D Gjalevski ldquoByzantine military strategyrdquo 47ndash5634 ldquoCampaign organizationhelliprdquo 2118-30


48


конфигурација на Балканот која се состоела од планини пресечени помеѓу со тесни премини и клисури идеални за војување на герилска војна за по-ставување заседи и лесна одбрана на стратегиски значајни локации со многу мал број луѓе Всушност претпазливоста што била изнесена во прирачни-ците во однос на сигурното поминување на планински премини или тесни клисури претставувала главно искуство од минатото Клисурите и тесните премини претставувале мошне добро место за заседа која можела да доведе до катастрофален пораз и целосно уништување на воените сили Тоа му се случило на императорот Никифор I во 811 г за време на неговата бугарска кампања каде што го загубил и својот живот како и на Василиј II во 986 г кај Трајановата Порта35 Успехот на Јован I Цимискиј во 970 г во основа е резултат на доследното спроведување на византиските принципи на премин низ планински терени испраќање на извидница и заземање на стратегиски важни места36 Друга слаба точка биле долгите опсади на непријателските тврдини како и долготрајното војување на непријателска територија И во двата случаи постоела голема можност за заседа од непријателот или за прекин на линиите за снабдување Недостатокот од продукти потребни за продолжување на кампањата би довело до изложување на целокупната армија на опасност поради намалената борбена ефикасност посебно кај одредите на коњаницата која можела да носи залихи на фураж за дваесет и четири дена37

Сите овие проблеми и опасности биле присутни како во походот на Јован I Цимискиј северно од тракиската низина така и во сите кампањи на Василиј II длабоко во Самоиловата држава по победата кај Сперхеј Прекинувањето на сојузот помеѓу Свјатослав и Унгарците и Печенезите како и нивното при-добивање на византиска страна сведочи за дипломатските активности што ги презел Јован I Цимискиј пред почетокот на кампањата По победата кај Преслав Лав Ѓакон известува дека преку ослободените руски заробеници византискиот император му понудил на Свјатослав можност за примирје доколку веднаш се предаде38 Тоа било не само поради позицијата на сила што ја имала Византиската Империја во моментот туку и за одбегнување на човечки загуби кои би се појавиле при продолжена кампања или при опсада на град или на можен катастрофален пораз на бојното поле Исто така треба да се земат предвид и определени идеолошки гледишта Визан-тиското општество или поточно неговата елита ја величала победата над непријателот доколку била извршена без пролевање bdquoромејска крвldquo Брзото

35 The Historyhellip 213ndash215 J Skylitzes A Synopsis 31336 The History 179ndash18037 ldquoCampaign Organizationhelliprdquo 212238 The Historyhellip 183ndash184


49

прифаќање на иницијативата на Свјатослав за прекин на борбите од страна на Јован I Цимискиј произлегува од истите причини39

Истиот аспект на мошне внимателно војување може да се види и во кампањите на Василиј II против Самоил од почетокот на вториот милиениум Но во овој случај воените дејства наместо во Бугарија биле концентрирани на територијата на Македонија Географската конфигурација на Македонија е поспецифична и потешка за одвивање на долготрајна војна За разлика од Стара Планина која е единствената планина што ја дели тракиската низина од реката Дунав територијата на Македонија е составена од мноштво планини и тесни премини како и многубројни помали котлини освен Пелагониската со тесни клисури помеѓу нив кои оневозможуваат безбеден премин на не-која поголема експедициска сила Овој регион на Балканот бил соодветен за водење герилска војна За разлика од Бугарија низ областите на Македонија постоела уште поголема можност за прекин на комуникациите и на линиите за снабдување поради конфигурацијата на теренот како и за поставување заседи од непријателот за што според изворите бил мошне свесен Василиј II40

Михаил Псел во својата Хроника забележува дека императорот Василиј II и покрај исклучителното воено знаење што го поседувал bdquoне ја посакувал премногу самата битка плашејќи се да не бидат присилени да бегаат од противникот () [туку ndash заб Д Ѓ] во војувањето повеќе покажувал итринаldquo41 Најверојатно итрината за која пишува Псел не подразбира само разни стра-тегиски и тактички вештини за кои византиските воени трактати по VI век советуваат да се користат за време на битката Тоа се забележува и во борбите што ги водел против Самоил длабоко на својата територија Иако преземал воени дејства сепак од Кратката историја на Јован Скилица може да се за-клучи дека во повеќедеценискиот конфликт со Самоил Василиј II користел широк спектар од вообичаени дипломатски средства од директни преговори со противничкиот водач или со други водечки личности во противничкиот табор преку сојузи со соседни народи парични поткупи па сegrave до великодушни понуди на високи византиски титули на непријателските водачи на тврдини кои доаѓале заедно со значаен паричен надомест и престиж42

Употребата на невоени методи пред и за време на воените кампањи од византиските императори против непријателите на Балканот во перио-дот помеѓу средината на IX и почетокот на XI век е очигледна Всушност

39 За водењето на византиските императори на таканаречените bdquoблагородни војниldquo во J Skylitzes A Synopsishellip 326 Види исто така и Theophanes 61740 D Gjalevski ldquoByzantine military strategyrdquo 54ndash5641 М Псел Хроника 84ndash8542 D Gjalevski ldquoByzantine diplomacyhelliprdquo 61 64ndash66 68ndash70


50


одбегнувањето на директна конфронтација на бојното поле и преземањето на други средства за да се реши воениот конфликт претставува суштински елемент на византиската стратегија уште од крајот на VI век Речиси во сите воени прирачници на еден начин или на друг се советува дека е подобро за армиските сили да се совлада непријателот преку планирање и тактика откол-ку преку директна битка бидејќи во првиот случај целта би била остварена без загуби додека во другиот некаква цена во човечки животи морало да се плати43 Сложената и на моменти проблематична геополитичка ситуација со ресурси кои не овозможувале истовремено војување на два фронта но и поголеми човечки загуби за време на битките и покрај надмоќта на бојното поле претставува причината зошто Византијците толку лесно ги прифаќале иницијативите за мир дадени од непријателот

Византиската воена политика на Балканот помеѓу средината на IX и почетокот на XI век се засновала на одбрана во длабочина изградба на силни утврдувања низ внатрешноста обезбедувани од малобројни воени сили потпо-могната од дипломатски средства Доколку противникот не бил обесхрабрен од многубројните утврдувања и не се повлечел назад за да ја прекине агре-сијата византиската власт се свртувала кон дипломатските средства Кои средства ќе биле употребени и како зависело од византиската перцепција за воената моќ на непријателот од моменталната воено-политичка ситуација и од потребите на теренот Примената на дипломатијата се забележува и во офанзивните кампањи од крајот на X и почетокот на XI век Кога непријате-лот бил соединет и сплотен невоените средства или биле неефективни или не постоела можност да бидат имплементирани Но кога ситуацијата ќе се променела во корист на Византијците се забележува честа употреба на дипломатијата која не само што го надополнувала туку понекогаш знаела и целосно да го замени дејствувањето на воените сили во остварувањето на зацртаната цел Всушност активното дејствување на византиската армија на бојното поле претставувало крајно средство и било користено само кога имало примирје на источната граница кога непријателот бил воено немоќен или кога ќе пропаднале другите опции за пацифизирање на непријателот ndash дефанзивната тактика на bdquoодолговлекување и исцрпувањеldquo и дипломатијата

43 Mauricelsquos Strategikon 80


51


UDK 9427122-523(49776)ldquo1820ldquo UDK 27-3125(49776)ldquo1020ldquo

СТАРЕШИНИТЕ НА БИГОРСКИОТ МАНАСТИРbdquoСВЕТИ ЈОВАН КРСТИТЕЛldquo

(По повод 1000-годишнината од неговото постоење)

Александар Трајановски

Abstract This article illustrates the short history of the Monastery of St Jovan Bigorski in Debar since its foundation up to the present day The focus is put on its priors

Keywords St John the Baptist Monastery the elders (priors) of the monastery St John of Debar Ilarion Arseniy today Parteniy

Тези за основањето на Бигорскиот манастир

Мошне стара е легендата за постанокот на Бигорскиот манастир посветен на Свети Јован Крстител Во таа смисла најпозната е тезата дека манастирот бил основан во 1020 година1 а првобитната изградба на манастирската црква е поврзана со ликот и дејноста на монахот Јоан или Јован од дебарското село Агноандника Јован Дебарски (1018 ndash 1037) бил прв охридски архиепископ по пропаѓањето на Самоиловото средновековно царство (1018) а претходно бил игумен на манастирската црква bdquoСв Благовештение Богородичноldquo од с Агноандника2 (најверојатно денешното реканско село РостушеРодостуше) Впрочем во грамотата на властелинот Иван Кастриот од 1426 година се сретнува

ЈНУ Институт за национална историја ndash Скопје научен советникредовен професор (во пензија) е-адреса alektrajanovskigmailcom1 Владимир Петковић Преглед црквених споменика кроз повјесницу српског народа Београд 1950 24ndash25 Ѓорги Поп-Атанасов Речник на старата македонска литература Скопје 1989 30ndash31 Илија Велев Преглед на средновековните цркви и манастири во Македонија Скопје 1990 31ndash322 Според С Стаматовъ Градъ Дебъръ и неговото основане София 1936 28

52


споменатата ростушка манастирска црква3 како и црквата bdquoСв Богородица Пречистаldquo во с Требиште како негов личен посед добиени како наследство (мираз) по повод неговата женидба со Воислава ќерката на полошкиот феудалец Воислав4 Според овие накусо нафрлени сознанија ктиторството и именув ањето на манастирот bdquoСв Јован Крстителldquo во долината на преуба-вата река Радика во близина на Дебар се поврзуваат со монашкото име на архиепископот Јован или пак со чудотворната икона со ликот на Свети Јован Крстител која е пронајдена таму

Доста неаргументирано ненаучно и тенденцозно се прикажани ктитор-ството и bdquoсрпскиот карактерldquo на Бигорскиот манастир од страна на српскиот научник Чедомир Марјановиќ а делумно и од В Марковиќ Според оваа теза ктиторството на манастирот е поврзано со ликот на дукљанскиот владетел кнезот Јован Владимир зетот на цар Самоил за ќерката Косара којшто бил убиен по наредба на царот Иван Владислав и закопан во манастирот bdquoСв Јо-ван Елбасанскиldquo (Шин-Ѓон-у)5 што укажува на тоа дека не е можно неговите мошти да почиваат во Бигорскиот манастир или храмот и околината да имаат српско потекло и корени

Постои и трета теза за ктиторството и за основањето на Бигорскиот манастир имено дека е граден во Светиклиментовиот период кога Светите Климент и Наум дејствувале во западниот дел на Македонија со седиште во Охрид Како резултат на нивната културно-проветна и пред сѐ црковна дејност во Охрид и во неговата околина и во тоа време и непосредно потоа напоредно со изградбата на голем број цркви и манастири се изродило мла-дото македонско монаштво Откако првобитното монаштво во Македонија особено пустиножителството се раширило по бреговите на Охридското и на Преспанското Езеро монасите пустиножители се раштркале во повеќе правци дури до падините на Осоговските Планини во долините на реките Пчиња и Злетовица и до планината Рила Според таа теза еден од мона-сите испосници се настанил во една пештера од бигор од десната страна по долината на прекрасната Радика каде што нашол нужен мир тишина и спокојство бујна шума и богата бистра слатка планинска пивка и ладна вода

По неговата смрт во близина на пештерата од бигор спроти селото Требиште мештанинот Јован одвреме навреме навечер гледал пламенче кое се појавувало од иконата посветена на Свети Јован Крстител Според преда-

3 Во 1426 година властелинот Иван Кастриот ја приложил црквата bdquoСв Благовештениеldquo или bdquoСв Богородицаldquo од с Ростуше како метох на Хиландарскиот манастир на Света Гора Атонска4 Наум Целакоски Дебарско-кичевската митрополија ndash Документи 1898-1912 Скопје 1993 5ndash65 Василије Марковић Првавославно монаштво и манастири у средњевековној Србији Сремски Карловци 1920 25 Чед Марјановић Манастир Св Јована Бигорскога (кон Дебра) Београд 1924 23ndash26

51ndash71 Александар Трајановски

53

нието на чудесен начин иконата што тука bdquoсама дошла од Истокотldquo6 или од разрушената манастирска црква bdquoСв Јован Крстителldquo во с Слатина лебдела над изворите на Радика Таа се настанила во пештерата од бигор каде што е сега преубавата манастирска црква и навечер правела чудесен одблесок Се претпоставува дека во пештерата каде што подоцна бил изграден Бигорски-от манастир престојувал споменатиот пустиножител меѓу 930 и 960 година Според друга претпоставка кога Јован од с Требиште ја пронашол иконата на спомeнатото место7 и откако на сон му се појавило привидение за да му ја објасни неговата задача тој се замонашил и се настанил во пештерата Во чест на тие настани а со доброволна помош на месните христијани била изградена мала црковна градба во пештерата и околу неа која со време била претворена во црквичка посветена на монахот пустиножител Јован или на чудесната дури и исконска чудотворна икона со ликот на Св Јован Крстител од Слатинскиот манастир која bdquoсама дошлаldquo тука така што новата манастирска црква по долината на Радика била наречена црква bdquoСвети Јован КрстителПретечаldquo Бидејќи храмот првобитно бил изграден во пештерата од бигор тој најчесто бил именуван како дебарски манастир bdquoСвети Јован Бигорскиldquo Бигорска свештена обител или само како Бигорски манастир

Делови од погоре образложеното сознание подоцна ги доразработил и ги пренел во науката познатиот чешки научник Шафарик8 Имено врз основа на неговите забелешки запишани во Сер од некојси Стојан од с Јанче е пренесено дека bdquoСв Јован Храбри е многу стар и се прикажува дека е основан тогаш кога и Света Гораldquo9 Всушност според таа теза создавањето на манастирот bdquoСв Јован

6 Според преданието по продорот на Турците Османлии во малоазиските предели и падот на Цариград по рушењето на голем број христијански храмови многу свети икони bdquoсами дошле од Истокотldquo или пак биле донесени на некаков начин на Западот меѓу кои и на Балканот и во Македонија Таква била веројатно и судбината на чудотворната икона со ликот на Свети Јован КрстителПретеча7 Има и друго сознание односно дека Јован од с Требиште бил монах во црквата bdquoСв Јован Кр-стителldquo во с Слатина Дебарца Кога слатинскиот храм бил разурнат монахот Јован го напуштил и се настанил во пештерата од бигор над реката Радика наспроти своето родно село и тука со себе ја донел и чудотворната икона со ликот на Св Јован Крстител Тука монахот Јован изградил една црквичка а најверојатно основал и манастирска монашка заедница Таа во негова чест и во чест на иконата со ликот на Св Јован Крстител била наречена црква на Св Јован Крстител а најчесто е позната како манастир bdquoСв Јован Бигорскиldquo На иконата бил оставен само записот bdquo1020ldquo според кој на некаков начин денес се датира изградбата на храмот (Види Ч Марјановић Манастир 24) 8 Павел Јозеф Шафарик (Кобеларево 1795 ndash Прага 26 јуни 1861) еден од најпознатите чешки и словачки народни преродбеници филозоф и историчар 9 Според Радмила Поленаковић-Стејић bdquoШафарикове белешке о Мијацимаldquo Етнографски музеј Београд 1953

Старешините на Бигорскиот манастир bdquoСвети Јован Крстителldquo

54


Крстителldquo било поврзано со основањето на Зографскиот манастир на Света Гора од тројца дојденци од Охрид Мојсиј Арон и Селина10 односно Јоан или Јован11

Ова становиште го потврдил црковниот намесник на Српската православна црква (натаму СПЦ) меѓу двете светски војни протојерејот Атанасије роден во с Битуше а меѓу мештаните познат како поп Ташко Тој во 1940 година пред кобната смрт до Црковниот епархиски суд на СПЦ во Скопје напишал bdquoПрв ктитор е Јован монах Тој Јован е од учениците на Св Климент и Св Наум кога словенството се ширело на југ кој дошол со иконата на Св Јован Крстител или Претеча и на местото наречено Бигор тука го подигнал манастирот кој и денес се чуваldquo На друго место е истакнато дека попот Ташко неустрашливо ќе ѝ пркоси на СПЦ на која самиот ѝ служел како српски намесник а која тогаш ги купила и имала јурисдикција над епархиите во вардарскиот дел од Македонија а се допрецизира дека Јоан или Јован бил bdquoеден од 70-те ученици на Св Климент и Св Наум и дека ја донел на овој брег чудотворната икона на висина од 800 метри каде подигнал малечок манастир кој според овдешниот [бигорски] камен бил наречен Бигорски а завиен во шума и има доста водаldquo12

Дека Бигорскиот манастир е доста стар во XIX век се има искажано и по-знатиот македонски просветител општественик и црковноопштински учител Јордан Хаџи Константинов-Џинот bdquoТаа обител е ѕидана от цара Самуила кој е изградил град Преспа и денеска е село заборавено По опаданија неговога Царства таја Обител опустила се и разорила се после Обителе мнохутрудних монаховldquo13

Бигорскиот манастир по неговото прво возобновување

Долг временски период во средновековието не постојат изворни материјали за историјата на Бигорскиот манастир вклучително и за неговите старешини ndash игумените Со доаѓањето на Османлиите особено во времето на султанот Селим II и на неговите наследници настанало ограбувањето и разрушувањето на Бигорскиот манастир со исклучок на една незначителна црквичка Веќе околу 1640 година манастирот бил сосема опустошен а манастирската икона посветена на Св Јован Крстител мистериозно исчезнала14

10 Симон Дракул bdquoДостоинствено изнесена Климентовата традиција ndash Бигорскиот манастир во историјата на македонскиот народ и во времето на неговото национално сознаниеldquo Духовни средишта во Западна Македонија во минатото и денес X научни собири Кичево 1990 70ndash85 (78ndash79)11 Георги Траjчевъ Манастиритlsquo въ Македония София 1933 21412 С Дракул bdquoДостоинствено изнесена Климентовата традицијаldquo 78ndash7913 Йорданъ Х Константиновъ bdquoСтатистичко описание на Дѣбърска рекаldquo Цариградскiй вѣстникъ Цариградъ 1859 41214 По век и половина од возобновувањето на манастирот уште помистериозно и неоштетена чудотворната икона на Св Јован КрстителПретеча bdquoсамата се вратилаldquo во Бигорскиот манастир


55

Според Поменикот односно летописот ПomenikQ s[ve]t[a]go Iwanna од 1833 година препишан од некој постар поменик обновата на манастирот bdquoСвети Јован Бигорскиldquo започнала во 1743 година од страна на јеромонахот Иларион15 (1743 ndash17811782) кој тука затекнал bdquoстаро здание и полуразрушена мала црквичкаldquo Тој е прв запаметен и најзаслужен мана-стирски старешина или игумен кој ја возобновил црквичката на темелите од постара црква во периодот од 1770 до 1796 година кој таму подигнал ќелии за престој на братијата купил ливади засадил лозје и со манастирот успешно управувал сѐ до 1787 година Во меѓувреме манастирски игумени станале Трофилај (1781 ndash 1787) и Хаџи Тарасиј (17889 ndash 17951796) кој на чело на манастирската заедница останал 6 години а бил роден во дебар-ското село Макелара (денес во Албанија)

Многу попознат е следниот старешина на манастирот јеромонахот Митрофан од Лазарополе (1796 ndash 1807) Според споменатата Пarusiя16 последниов игумен bdquoмалата црквичка ја преправил во голема накупил доста ниви и воопшто мошне се грижел за манастиротldquo17 Во негово време е доѕидувањето на сегашната манастирска зграда (1800) која прераснала во голема и сосема нова црква и дозографисувањето на големото кубе Најновите истражувања укажуваат на тоа дека храмот од 1800 година бил подигнат врз темелите на две постари еднокорабни цркви Една од постарите цркви датирала од крајот на XVI век бидејќи нејзиниот јужен дел влегувал во основата на новата црква18 Станува збор за монументална црква меѓу ретките во македонското црковно градителство од почетокот на XIX век изградена над нивото над земјата па со својот несекојдневен изглед доминирала во времето на преродбата Поради нерамната и стрмна конфигурација на теренот доѕидувањето на манастирската црква се одви-вало наназад Затоа црквата на западната страна има два повисоки ката Таа околност послужила долните катови со време да се преадаптираат во манастирско ќелијно училиште а подоцна во манастирско богословско училиште Освен тоа долните катови во некои периоди служеле и како библиотека книговезница и печатница а најпосле и како манастирска ризница

15 Тој бил роден во с Татар-Елевци а во Бигорскиот манастир дошол од Белград (Берат)16 Книга за запишување на материјалната помош изразена во бројки17 Йерод И Христовъ Дебърския мѫнаст Св Иванъ и значението му за края Издава В Икономовъ Солунъ 1909 718 Види Викторија Поповска-Коробар bdquoИконостасот на црквата на Бигорскиот манастир во XVIII векldquo 20 години возобновено монаштво гл и одг уред архимандрит П Фидановски Ростуше 2015 382ndash401


56


Следниот старешина Арсениј19 (види сл 1) најмногу придонел за подемот на манастирот Тоа било време кога збогатените жители на Дебарската и на Реканската Околија активно учествувале во доѕидувањето и допроширување-то на изгорената манастирска црква на конаците иконостасот резбата со живописот и на другите реликвии Тој го наследил манастирот со долг од 4 700 гроша но со макотрпната и грижлива игуменска дејност со братијата не само што го отплатил долгот туку и ги надоместил долговите од 4 500 гроша за метохот во с Требиште и од 200 гроша за тамошното гумниште Во 1812 година го исплатил долгот од 5 000 гроша и за метохот во Рајчица Освен тоа купил нов чифлик во метохот во с Небрегово Прилепско место за куќа и градина во Гостивар нови маслинови насади во Елбасан и др Во врска со манастирскиот иконопис и со фреските игуменот најпрво ги ангажирал зографите Михаил20 и неговиот син Димитар од Самарина од Гревенската епархија Тие работеле на фреските во машката трпезарија на портретите на неколку духовници од манастирот а потоа и на престолните и на празничните икони и на иконите на светите апостоли наменети да се постават во иконостасот Станувало збор главно за трите престолни икони Исус Христос Пресвета Богородица и Свети Јован КрстителПретеча За нивната тригодишна работа игуменот им исплатил 15 000 гроша21 Воопшто во времето на игуменот Арсениј биле изработени следните манастирски предмети бил порачан балдахинот од некоја позната елбасанска резбарска работилница (1810) за 2 000 гроша потоа Големиот крст (1812) исто така од Елбасан за 1 500 гроша а свеќниците (6) биле купени од Света Гора за 3 500 гроша биле изградени горните манастирски конаци познати како Горна палата ndash Горни палат кои започнале да се градат во 1814 година На горниот кат на конаците се наоѓале манастирските ќелии игуменската одаја прекрасниот голем чардак стражарницата неколку економски и по-мошни простории и др Изградбата на денешната чешма од која тече пивка ладна планинска изворска вода започнала да се гради исто така во 1814 а изградбата завршилa во 1816 година Во 1820 година започнала изградбата на трпезаријата која можела да прими од 200 до 300 гости одеднаш Изградбата

19 Арсениј (Дувески) (Галичник кр на XVIII в ndash 27 јуни 1839) игуменувал цели 32 години (1807 ndash 1839) Починал како манастирски игумен Има преданија дека бил закопан во самата црква покрај јужниот ѕид20 Зографот Михаил уште од младоста ги совладал западните стилски уметнички содржини и движења во Епир и во западниот дел на Македонија со отвореност кон западното влијание и желбата за освежување на старата поствизантиска уметност Тие стилови му ги пренел и на сина си Димитар (подоцна бигорски монах и игумен Хаџи Даниил) а потоа и на Дичо Зограф21 Види Јулија Траичковска bdquoЗападначки утицај на црквено сликарство у Македонији преку зографа Михаила и Димитра из Самаринеldquo Западни барок и византијски свет САНУ књ IX Оделење историјских наука књ 18 Београд 1991 207ndash212


57

на импозантната тн машка трпезарија завршила во 1825 година На 31 јануари 1831 година игуменот Арсениј порачал едно бакрорезно графичко клише со ликот на чудотворната икона на Св Јован Претеча од Света Гора Таа умет-ничка изработка е дело на хагелографот и монах Теофил за 250 гроша22 На игуменот Арсениј му се припишуваат изградбата на амбарот двете фурни и на манастирската готварница (кујна) Напоредно со градбите во Бигорскиот манастир архимандритот Арсениј се ангажирал околу изработката на по-кровот на престолот во олтарот на црквата bdquoСвети Георгиј Победоносецldquo во с Рајчица (1812) метох на манастирот кој бил осветен дури во 1835 година Тука го обновил и манастирскиот конак За потребите на храмот и на конакот во Рајчица купил куќа лозје ниви изградил амбари плевни воденица казар-ница магерница и друго23

Дејноста на зографите Михаил и Димитар ја продолжил (1848) истакнатиот македонски зограф фрескосликарoт Дичо Зограф24 со над 3 000 прекрасно насликани фрески кои пленат со својот изглед и еден зачуван бигорски кивот за мошти Неговите уметнички фрескосликарски дела распространети низ Балканскиот Полуостров освен со препознатливатa убавина особено со тн златна боја што самиот зограф ја изработувал се карактеризирале со еден вид автограм на авторoт зограф кој најчесто оставал своерачно запишани траги на иконите и на своите уметнички потфати на црковнословенски јазик Фреските во тремот на црквата во Бигорски пак се дело на Васил Гиноски од Галичник кој црковното сликарство го усовршил во Русија Неговите фрески се збогатени со содржини на словенските просветители и на локалните све-тители За него е забележано дека во основа ги прифатил иконографските норми на македонскиот преродбенски XIX век служејќи се со дотогашните уметнички прилошки и со достигнувања на споменатите претходници но и со зографските содржини од Стематографијата на Жефарович25

Oна што најмногу ги восхитува посетителите на Бигорскиот манастир е уникатниот и величествен иконостас во резба изработен во периодот 1829 ndash 1835 година од Петре Филиповски-Гарката од резбарскиот род на Филиповци и од брат му Марко од с Гари од Макариј Фрчковски од Галичник Аврам Дичов со синовите Васил и Филип од родот на Филиповци од с Осој и од други Фрес-ките во иконостасот па дури и во трпезаријата содржат богата евхаристичка

22 Јасмина Чокревска-Филип bdquoБакрорезно графичко клише од манастирот Св Јован Бигор-скиldquo Културно наследство 24ndash25 Скопје 1999 93ndash9923 Владимир Мошин Словенски ракописи во Македонија кн 1 Скопје 1971 17324 Димитрија-Дичо КрстевКрстевич познат како Дичо Зограф (с Тресонче март 1819 ndash Тресонче 1873)25 Стематографијата на Жефарович В Гиноски ја добил како подарок од Партениј Зографски


58


тематика За извршените зографско-копаничарски активности на иконостасот ndash владичкиот и игуменски стол (1835) збогатен со преку 5 000 фигури и голем број филигрантски прецизно изработени човечки ликови како и ликови на светители и на ангели со препознатливи содржини од Стариот и од Новиот завет на кои дури и изразот на лицата можел да се распознава тајфата на Гарката примила награда од 18 000 гроша Набавката на шанданите била регистирана во Инвентарот на годишниот биланс на манастирот bdquoСв Јован Бигорскиldquo26 кој бил донесен од Зографскиот манастир на Света Гора Атонска

За да ги реализира зголемените барања на Бигорскиот манастир игуменот Арсениј имал потреба од материјални средства За таа цел на 27 април 1837 година се обратил за помош до српскиот кнез Милош Обреновиќ27 Молбата ја возобновил во септември истата година овој пат на црковнословенски јазик потпишувајќи се себеси и братијата bdquovsega[nx rabix i kx Бogu teplй[jй molitvenicй arhimandrtQ i vo hrist bratjaldquo Барањата на манастирската братија биле поткрепени со потписите на игуменот на манастирот Арсениј и со манастирскиот печат со натписот bdquoПeч3tQ svetomu debarskomu obitel2 bigorQ v debarski monastirQ bigorQldquo Зачувани се и други отисоци на манастирскиот печат од времето на овој игумен во кружна форма На еден од нив се чита написот bdquo peчatQ svя]enw[o]go monastxrя sv Іoanna predteчi naricaemago БxgorQ v debrqldquo Во еден документ од март 1834 година пак споменатиот манастирски старешина Арсениј се потпишал како bdquoиgumenQ arhimandritQ so bratиxяmildquo а на печатот бил отиснат следниот текст bdquoПeч3tQ svetomu Дebarskomu obitel БigorQ - Дebarski monastirQ БigorQldquo и bdquoПeчatQ stomu Іwanu C debarski monastirQ bigorQ - Сtxи Іw Пreteчaldquo (види сл 2)

Мошне значајна е неговата работа заедно со манастирската братија за планираното и организирано враќање во православната вера на исламизи-раните Македонци во Дебарско-реканската Околија во историографијата познати како Торбеши (Потурци) Помоци Даци28 а денес именувани како Македонци муслимани или исламизирани Македонци29 Со помош на тогаш-ните локални големци Ѓурчин Кокале од Лазарополе Томо Ќаја од Галичник Сарџо Брадина од Тресонче и др покрај дотогашните повремени враќања на исламизираните Македонци во првобитната вера такво групно покрстување или повторно враќање во православието се случило во летото 1843 година 26 Државен архив на Република Македонија ndash Скопје (натаму ДАРМ-С) фонд 591 ndash Свети Јован Бигорски (1834-1868) кут 1 док 6 и 727 Архив Србије-Београд (АС-Б) фонд Кнежевска канцеларија (КК) 1815-1839 У Крагујевцу 27 април 1837 Nо-1397 (1937688)28 Оние што не знаат да зборуваат турски јазик29 Види Алекса Попоски и Александар Трајановски bdquoЗаборавените на Балканот ndash Торбешите во Република Македонијаldquo Историја XXXI1 Скопје 1994 155ndash162


d

59

кога во Бигорскиот манастир пристигнале 60-ина исламизирани торбешки семејства од Галичник30

По смртта на мошне заслужниот манастирски архимандрит Арсениј како нов игумен на Бигорскиот манастир се среќава јеромонахот Хаџи Да-ниил Исклучително поволната состојба на манастирот bdquoСв Јован Крстителldquo ја опишал новиот игумен кон крајот на 1859 година Слична констатација изнел и Џинот во една своја дописка и статистички опис на Дебарската и на Реканската Каза bdquoВ Дебр суштествуе една велика обител називаема Бигор т е храм святаго Претреча и Крстител Јоана Ту има от 15 до 20 калуѓери Беспрестано служи се Богу безковная жертваldquo31 Новиот игумен Хаџи Даниил бил значаен меѓу другото и затоа што се ангажирал да го обнови старото манастирско училиште бидејќи ќелијното училиште било разурнато и за-пустено истовремено продолжувајќи ја градителско-зографската дејност работејќи и како манастирски богословски учител За обновата и осовремену-вањето на училиштето игуменот Хаџи Даниил потрошил 80 000 гроша што за тоа време бил голем износ на средства За да го отплати манастирскиот долг тој тргнал за Србија да бара материјална помош (милостина) Во таа смисла на прашањето во каква материјална состојба се наоѓа манастирот штом игуменот решил да моли за помош тој одговорил bdquoДa e manastxrQ Jo[Q u dobromq stan2 da e onq [to se tiчe crkvenи utvarJѝ priliчno bogatq da ima ne[to nxva и livada kako и maslinx drva и ovaca da bratsvo novogo koe se izq ђakona monaha и eromonaha sastoi чislo do 20 osoba da manastxrQ vrlo чesto stranim putnicx posku2 no da u novcu ni[ta nema zbog чega mu e i nu5na milostxna ko2 prosi a naйvx[e radi opravke ђeliiяldquo32

Како резултат на споменатово барање милостина официјалните српски власти на Бигорскиот манастир му одобриле помош од 1 000 гроша и уште една црковна камбана33 Кога веќе ги споменавме камбаните добиени од Кнежеството Србија да истакнеме дека манастирот ја добил првата камбана34

30 Георги Трайчевъ bdquoПокрстување на галичкитѣ турци (помоци)ldquo Македония 1119 София 9 јули 193031 Ј Х Константиновъ bdquoСтатистичко описаниеldquo Цариградскiй встникъ Цариградъ 1859 41232 Архив Србије ndash Београд (натаму АС-Б) фонд Државни савет (ДС) 1850168 Грађа за ис-торију македонског народа из Архива Србије Приредил д-р Климент Џамбазовски т 1 књ 2 (1848-1856) Београд 1979 38ndash3933 АС-Б фонд Министерство иностраних дела ndash Београд (МИД-Б) 1839-1850 Београд 1979 38ndash3934 Игуменот Арсениј беше се изборил да добие султански ферман адресиран bdquoДо кадијата во Рекаldquo за да можат дебарчаните да го ползуваат манастирското ѕвоно во Бигорски Така откако во Бигорскиот манастир пристигнала уште една камбана манастирот бил единствен во Македонија освен оние на Света Гора што во рамките на Османлиската Империја може-


60


во 1837 година во времето на игуменот Арсениј а другите две во 1850 година35 кога со манастирот управувал новиот игумен јеромонахот Јоаким Поради нивниот силен звук по долината на Радика имало реакција од исламското или поточно од исламизираното македонско население од селата во близина на манастирот За да ја смири ситуацијата султанот Абдулмеџит издал два фермани за натаму манастиската братија да го употребува дрвеното клепало за време на богослужбите како и порано Првиот султански ферман бил из-даден во мај 1838 година а по шест месеци и вториот ферман36 Меѓутоа кога бил донесен Хатихумајунот (Hatt-I Humayun 1856) Османлиите не останале доследни на тоа одлуките од ферманот да ги спроведуваат во дело

Материјална помош од српските власти манастирот bdquoСв Јован Бигорскиldquo добил и во 1856 година за време на веќе споменатиот игумен Јоаким37 Во негово време бил изграден влезот на манастирот (1852) Освен тоа во 1840 година овој игумен ги ангажирал Михаил Зограф и син му Димитар од Са-марина да го живописаат кубето на метохот во Рајчица а Дичо Зограф да ги наслика апсидалниот простор наосот и травејот во Бигорскиот манастир Во изворите од 1859 година се споменува дека е испратена нова српска помош на манастирот во вид на нова манастирска камбана38 а во 1865 година помош од 50 дукати39 Во врска со овој игумен треба да се забележи дека Дичо Зограф во 1868 година му изработил портрет на кој на горната страна бил регистриран текстот bdquoІgumenQ ІwakꭇmQ bxstQ nasto3telQ vQ seg obitelQ 21 otide C togO mꭇra vo lto hrta 1862ldquo40

Други позначајни игумени на Бигорскиот манастир од тоа време биле Харитон (1855 ndash 1862) Хаџи Симеон (1862 ndash 1866) и Михаил (1870 ndash 1894) Во тоа време започнале да дејствуваат економски зајакнатите Дебарска и Кичевската црковно-училишна општина Како резултат на економското зајакнување на градските и на селските општини како и на месното граѓанството била пове-дена поуспешна антипатријаршиска и антиелинска борба на населението и на

ле да користат камбани наместо дрвено клепало За тоа реагирало месното исламизирано македонско население по текот на реката Радика35 Ч Марјановић Манастир 5236 Драги Ѓоргиев bdquoБигорскиот манастир Св Јован Крстител во светлото на османлиските документиldquo 20 години возобновено монаштво гл и одг уред архимандрит П Фидановски Ростуше 2015 360ndash36737 АС-Б ф ДС 185682238 АС-Б ф МИД-Б ф VI 185039339 АС-Б ф БМ П 1259 Београд 10X 1856 година40 Од содржината може да се заклучи дека игуменот Јоаким (1840 ndash 1862) бил роден во с БибајБибање Горна Река а со Бигорски управувал 21 година (1840 ndash 1862) Во еден документ (1827) се споменува како поп Јаким


61

неговите првенци со цел еманципација од Екуменската патријаршиска црква и од елинизмот воопшто Во таа смисла жителите на Дебарско-кичевската епархија на 1 септември 1863 година побарале од Цариградската патријаршија македонскиот народ во иднина bdquoда има право на народна ерархија составена од лица учени и избрани од самиот народ ()ldquo41 Бидејќи ова прашање мошне важно за месните верници не било земено предвид иако за тоа било интер-венирано и порано и не било преземено ништо посериозно жителите на Дебарско-кичевската епархија најпосле се изјасниле bdquoТоа е наша единствена и неотстапна желба Ние отсега натаму не можеме да ја признаваме власта на грчкиот патрикldquo Споменатава молба била поткрепена со седумдесет и два (72) потписи и печати на верниците граѓанството и на црковно-училишните општини од Дебар Кичево Лазарополе Галичник Росоки Бродец и од други места во епархијата42

Подеми и падови на Бигорскиот манастир

Црковно-просветниот и културно-национaлниот подем дебарскиот манастир bdquoСв Јован Бигорскиldquo го доживеал од 60-тите години од XIX век Неговиот подем најсликовито бил прикажан во краткиот напис во весникот Македонiя којшто излегувал во Цариград од почетокот на 1867 година каде што меѓу другото се истакнува bdquoВо таа област43 а имено во Голема Река44 е манастирот Св Јован Претеча за кој расправаат дека им донел голема корист на тукашните христијани и дека многу го поткрепил христијанството по паѓањето на Охридската самостојна ерархија Во него богослужбата се вршела на словенски јазик според светогорскиот ред а и сега се врши на истиот словенски јазик Пред многу години таму имало училиште во кое сите свештеници кои биле по селата во таа област учеле словенски со чисто про-изнесување (изговор) и правилен акцент кое во поголемите околни градови не постои Уште постои правилото според кое кој сака да стане свештеник треба да оди таму да учи словенски и да го научи редот на црквата Меѓутоа за жал таа свештена зграда од пред десетина години е задолжена со големи долгови ()ldquo45

41 Никола Наревъ Манастиръ Прlsquoчиста София 1912 4042 Народна библиотека bdquoКирил и Методиjldquo ndash Бqлгарски исторически архив ndash София фонд бр 6 ndash Тръговска къща bdquoХр Тъпчилешовldquo в Цариград 1851-1859 ndash (Писмо на жителите на Де-барската епархија од 1 септември 1863 година)43 Дебарско44 Радика45 Дописка во весникот Македонiя 24 Цариградъ 24IV 1867 година кол 4 л 4


62


Повеќето изворни податоци укажуваат на тоа дека кон 70-тите годи-ни од XIX век Бигорскиот манастир бил делумно разурнат и западнал во долгови За да се санира состојбата во јануари 1870 година новиот игумен на манастирот архимандритот Харитон го молел белградскиот митрополит Михајло (Јовановиќ 1859 ndash 1881) да му помогне на манастирот46 Меѓутоа по сѐ изгледа дека молбата не била задоволена бидејќи во изворите се среќава дека јеромонахот Арсениј по вторпат истата година (март или април) барал помош од споменатиот белградски митрополит bdquoпонеже реченниотъ свещенни манастиръ находитъ се подъ дугъ и особити мэрки се зедоха отъ овдешниотъ народъ за избавлението отъ дуготъ ()ldquo47

Најверојатно и второто барање на старешините немало позитивни резултати бидејќи кон крајот на годината новиот игумен bdquoдебарскиот архи-мандрит Дионисиј од Дебарскиот манастир доаѓа во Србија за да бара помош за разурнатиот манастирldquo При ова свое ангажирање и престој во Србија на крајот од годината архимандритот Дионисиј дури и починал во Белград48 Најверојатно поради настојувањето на архимандритот и на братијата од Би-горскиот манастир српските власти испратиле незначителни материјални средства и тоа 15 цесарски дукати во 1873 година49 и уште 30 цесарски дукати следната година50

Во 1870 година игуменот Харитон бил заменет со архимандритот Михаил (1870 ndash 1894) кој бил заслужен старешина и успешно управувал со манастирот 24 години Во 1871 година тој го ангажирал Васил К Гиноски од Галичник да ја наслика западната фасада на црквата Воопшто новиот игумен успеал да го исплати долгот на манастирот од 1880 турски лири а купил и две куќи во Гостивар како метох на Бигорскиот манастир Манастирската пералница пак ја преуредил и изградил нова зграда од четири соби а во с Рајчица купил уште две ниви (лозја) По атакот на исламизираното месно население кое му одзело манастирско место повел судски спор Иако спорот го добил во интерес на манастирот сепак тоа го чинело околу 600 турски лири што лошо се одразило на натамошното стопанисување со манастирот Таа година бил убиен игуменот на Бигорскиот нанастир Михаил од страна на албански платеници затоа што не сакал да им отстапи одделни манастирски приходи51

46 АС-Б ф БМ П 1973 Дебъръ 15I 1870 година47 Ibid П 853 У Горни Дебъръ 12III 1870 година48 Ibid П 1924 Дебъръ 5XI 1870 година49 Ibid фонд Министерство просвете Србије ndash Попечителство просвештение 1850-1878 ф IV бр 2 Београд 6II 1873 година50 Грађа за историју македонског народа из Архива Србије приредил д-р Климент Џамба-зовски т 3 књ 2 (1874-1878) Београд 1984 33ndash3751 Й Христовъ Дебърски м5наст 10ndash11


63

За нов старешина на манастирот бил избран светогорскиот калуѓер је-ромонахот Гаврил (1897) веројатно Русин по националност Во изворите овој манастирски старешина бил прикажан како bdquoналудничав и голем пијаница а оттаму и голем недомаќинldquo кој доста го задолжил Бигорскиот манастир Поради тоа игуменот наскоро бил отпуштен а со манастирот управувала манастирска комисија од тројца монаси архимандритот Аритон јероѓаконот Козма и ѓаконот Партениј Меѓутоа манастирскиот долг и понатаму растел Со цел да се подобри економската ситуација за нов старешина на манастирот братијата го предложила прилепчанецот јеромонахот Никодим Иако овој старешина се зафатил со сериозна и bdquoсурова економијаldquo откако бил хиро-тонисан за архимандрит наскоро Егзархијата го назначила за претседател на Солунската црковно-училишна општина По него за игумен бил избран јеромонахот Григориј52 кој дошол од кичевскиот манастир bdquoСв Богородица Пречистаldquo Овој старешина не само што редовно не ги отплаќал манастирските долгови туку продавал куќи и манастирски имот дури отуѓувал и манастирски ракописи и старини за да си купи себеси куќа во Битола53 Тогаш манастирската братија ја сочинувале 10-ина монаси54 По него игумени на манастирот биле Герасим (1898) и Харитон Во нивно време монасите на Бигорскиот манастир изработиле две дрвени црешови топчиња пред самото Илинденско востание кои наскоро биле пренесени во Крушево

Бигорскиот манастир во виорот на Балканските војни и на Првата светска војна

Во 1912 година при престој и ноќевање на српски војници во Долни палат во текот на Првата балканска војна од невнимание бил запален тој дел од манастирот Не било разјаснето дали пожарот бил случаен или подметнат Во почетокот на Балканските војни за намесник на Бигорскиот манастир се споменува (на 21 јануари 1913 година) bdquoсвештеникот Давидldquo најверојатно све-товен старешина на манастирот Наскоро на негово место доаѓа старешината Петар роден во с Осој Овој манастирски световен старешина сметал дека пожарот од 1912 година при престојот на српските војници бил организирно подметнат (во историографијата долго време бил третиран како случаен)

Веќе на 23 февруари 1913 година во изворите се споменува нов манастир-ски старешина ndash јеромонахот Јосиф (Хиландарец 1913 ndash 1914) Во негово време изгорел манастирскиот ан (1112 јануари 1914 г) кој се наоѓал во близина на

52 Во одделни документи се споменува како отец Гаврил53 Ч Марјановић Манастир 4654 Й Христовъ Дебърски м5наст 11ndash12


64


подоцнежниот рибник или до денешната бензинска пумпа на bdquoМакпетролldquo Во тој момент таму престојувале 50-60 српски војници Дали и овој пожар бил подметнат историографијата нема конечен одговор Сепак анот наскоро бил саниран

Во 1914 година манастирски старешина повторно станал споменатиот свештеник Петар Веќе во август истата година него го сменил јеромонахот Фотиј За овој старешина како и за следниот ndash Атанасиј (1915 ndash 1916) не располагаме со податоци Меѓутоа за последниот манастирски старешина ndash игументот Партениј (1916 ndash 1918) имаме сознание дека бил роден во Долен-ци Кичевско (1888) под световното име Петар Гаврилов Тој имал завршено трикласно егзархиско училиште потоа и семинарија во Цариград а 10-ина години работел како ѓакон кај егзархискиот митрополит Козма во Дебар

Бигорскиот манастир меѓу двете светски војни

Во периодот меѓу двете светски војни Бигорскиот манастир се наоѓал под српска црковна јурисдикција и администрација со задолжителна официјална употреба и кореспонденција на српски јазик За тој временски период во овој момент располагаме со сосема скудни сознанија Засега знаеме дека велеш-ко-дебарскиот српски епископ Варнава55 кој се вратил заедно со српската војска од боиштата во егејскиот дел на Македонија јужно од фротовската линија на Македонскиот фронт за манастирски старешина на Бигорскиот манастир го поставил протојерејот Атанасије (1918 ndash 1923) кој бил роден во с Битуше По примопредавањето на духовната власт на манастирот од поранеш-ниот игумен Партениј (на 10 ноември 1918 г) последниот кого го прогонувале српските власти затоа што не дозволувал во манастирот да се спомене името на српскиот епископ Варнава се криел по селата по течението на Радика56 Меѓутоа наскоро постариот игумен Партениј бил пронајден и ликвидиран а телото му било фрлено во водите на Радика Од слични причини бил ликви-диран и свештеникот Овентиј И Фрчковски од Галичник (на 5 ноември 1918 г) По релативно стабилното владеење на поп Ташко ndash Атанасије во јуни 1924 година бил избран нов манастирски старешина јеромонахот Илија Русин по националност а по него дошле Аврамиј и Никанор

Со решение на Духовниот суд на епископот Варнава попот Ташко ndash Атанасије по третпат бил назначен за старешина на Бигорскиот манастир

55 Варнава (Росиќ 1880 ndash 1937) хиротонисан за велешко-дебарски епископ (1910 ndash 1920) потоа за скопски митрополит (1920 ndash 1930) и најпосле за патријарх на Српската православна црква (1930 ndash 1937)56 Г Трайчевъ Манастиритlsquo 133ndash134


65

(1925 ndash 1941) За тоа време тој продал 500 маслинови дрва во Елбасан со цел да го возобнови запалениот Долни палат Презел еден амбициозен проект со изградба на мошне потребниот манастирски рибник За тие активности на игуменот му биле потребни многу пари и затоа зел кредит од државата а како гарант (хипотека) ги ставил манастирските куќи во Скопје57 (види сл 3) На почетокот од Втората светска војна (1941) на ѕверски начин бил ликвидиран од присутните офицери на Кралската југословенска армија пред да пристигнат германските вооружени сили а неговото тело било фрлено од Шпилскит мост

Бигорскиот манастир по неговотo повторно возобновувањe

Краток период пред и по Втората светска војна (1941 ndash 1945) во Бигорскиот манастир сegrave уште опстојувало измешаното манастирско братство составено од игуменот Спиридон58 јеромонахот Едлониј монахињата Олга и искуше-никот Борис А Пипетко Во оваа манастирска монашко-световна заедница се споменува уште еден економист котлар овчар орач и постојан работник (измеќар) За нивната годишна издршка на 26 мај 1946 година било предвидено да се потрошат 141900 динари59

Со време манастирската заедница и манастискиот имот на Бигорскиот манастир се испустиле особено во времето на повоениот атеизам во Југосла-вија поврзан со социјалистичкото bdquoраководењеldquo на црквите и на манастирите кога тие биле доста ослабнати и делумно опустошени60 Во време на соција-листичкиот режим Бигорскиот манастир доживеал неколу пренамени и премрежиња Во таа смисла во еден период тој бил адаптиран во центар за предвојничка обука во школо и интернат за младинци како и во музеј Не-говите имоти потоа биле преземени и претворени во земјоделска задруга во 50-тите до 60-тите години од XX век кога му бил отстапен на Републичкиот завод за заштита на спомениците на СР Македонија Оттогаш за манастирот се грижел платен кустос (но не и за манастирските добра и имоти) кој преку 57 Манастирските куќи се наоѓале меѓу денешната црква bdquoСв Димитријаldquo и стоковната куќа bdquoМостldquo под Калето Подоцна тие биле преадаптирани за потребите на Првата скопска општина во времето на Кралството на Србите Хрватите и Словенците кои од скопјаните биле често именувани како Манастирска општина а потоа како Црвена скопска општина Поради хипотеката Бигорскиот манастир го изгубил овој имот во Скопје На тоа место и денес постои улицата именувана како bdquoСкопска црвена општинаldquo (види сл 3)58 Во едно официјално писмо (од 24 јули 1942 г) се потпишал како старешина на манастирот прота Спиро Личеноски а во друга пригода како манастирски намесник59 Петко М Јовчевски Рајчица и Рајачка парохија Дебар 2000 5960 Одделни цркви и манастири во ова време биле во незавидна и мизерна состојба а кога ѝ биле вратени повторно на Црквата одделни опустошени храмови останале без струја врати прозорци и слично


66


ден наплаќал влезници и имал задача да ги пречекува посетителите Во текот на времето манастирските ќелии не функционирале и се запустувале затоа што во нив не престојувале монаси ниту гости Не работела ни манастирската фурна манастирските камбани поретко одѕвонувале а напуштени биле и сејменската кула и пушкарницата Манастирските ниви ливади лозја кории и сл биле ограбувани пустошени и сосема се испустиле

Со Одлуката бр 23-2121 на Владата на Република Македонија од 24 јану-ари 1991 донесена по нејзиното осамостојување61 се одобрило враќањето на црковните и на манастирски имоти во леното на Македонската православна црква (натаму МПЦ) Тоа се однесувало и на Бигорскиот манастир Особено по возобновувањето на Светиклименовата Охридска архиепископија како МПЦ (1958) односно по прогласувањето на нејзината автокефалност (1967) крупен настан се случил во Бигорскиот манастир кога вториот по ред архиепископ на МПЦ ndash Ангелариј62 го замонашил Славе Јовановски како иден архијерејски кадар на МПЦ (на 10 септември 1981 г) под монашкото име Тимотеј63

Во недостаток на машко монаштво во 1993 година а со дозвола на МПЦ во манастирот привремено се вселиле монахињите Злата и Теодора Кога станува збор за историјата на Бигорскиот манастир значаен настан сепак се случил на 5 август 1995 година кога се извршило замонашувањето на харизматичниот Зоран Фидановски под монашкото име ПАРТЕНИЈ64 во сослужение на епар-

61 Одлуката ја потпишал претседателот на Извршниот совет на СР Македонија м-р Глигорие Гоговски роден на 6 јули 1945 година во Тетово Тој е последниот претседател на Извршниот совет на СРМ (тогашното име на Владата) Одлуката е објавена во bdquoСлужбен весник на Репу-блика Македонијаldquo бр 69162 По смртта на возобновителот на Светиклиментовата Охридска архиепископија како МПЦ првиот архиепископ Доситеј (с Маврово 7 декември 1906 ndash Скопје 20 мај 1981) на Светиклимен-товиот трон го наследил вториот по ред поглавар на МПЦ ndash Ангелариј Станува збор за Цветко Крстески (с Долнени Прилепско 25 март 1911 ndash Дреновска клисура 15 јуни 1986)63 Славе Јовановски е роден на 20 август 1951 година во с Младо Нагоричане Кумановско Завршил богословија во Драчево (1972) Богословски факултет во Белград (1976) а пост-дипломски студии во Рим По архијерејската хиротонија бил поставен за митрополит на Австралиската епархија на МПЦ и за администратор на Дебарско-кичевската епархија со седиште во Охрид Едно време бил администратор и на Повардарската епархија Денес е митрополит на Дебарско-кичевската епархија администратор на Австралиско-сиднејската епархија со седиште во Сиднеј и портпарил на Светиот архијерејски синод (натаму САС) на Македонската православна црква-Охридска архиепископија (натаму МПЦ-ОА)64 Чедо на Живка и Борис Фидановски од Битола Зоран Фидановски е роден во истиот град на 29 октомври 1970 година По завршувањето на основното образование се запишал во богословското училиште bdquoСв Климент Охридскиldquo во Драчево Бил првенец на својата гене-рација Уште додека ја завршувал Богословијата се зарекол дека ќе ѝ се посвети на Црквата во монашки ред Изгледа дека уште додека се школувал во Скопје силно вдахновение за да стане монах добил од однесувањето на тогашниот богословски ученик а подоцна архимандрит


67

хискиот архијереј Неговото виско преосвештенство г Тимотеј митрополит на Дебарско-кичевската епархија и на Неговото преосветштенство г Нектариј игумен на манастирот bdquoСв Наумldquo на Охридското Езеро како и во присуство и во сослужение на 12 свештенослужители јероѓакони архимандрити и мнозина гости од Дебарско Река и од цела Македонија Именуваниот бил ракоположен за јероѓакон на 6 август 1995 година а за јеромонах во црквата bdquoСв Богородица Перивлептаldquo во Охрид на 9 август 1995 година За игумен на Бигорскиот манастир бил избран на 7 јули 1996 година Со одлука на САС на МПЦ бил одликуван со граден крст65 а со архимандритски чин се здобил на 7 јули 1998 година во Бигорскиот манастир bdquoСв Јован Крстителldquo Оттогаш до денес тој е старешина (игумен) на манастирот на метохот bdquoСв Георгијldquo во с Рајчица кај Дебар и на други манастирски метоси и имоти Новиот старешина ndash архимандритот Партениј е возобновителот на монаштвото во Бигорскиот манастир и на сестринството во Рајчица Под негово раководство на почетокот во придружба на монахот Иларион66 по возобновувањето на монашкиот живот се започнало со редовната секојдневна манастирска богослужба со ноќното монашко бдеење со венчавање крштевање и сл Се возобновило и старото македонско или тн источноправославно пеење во манастирот и одново се вратиле верниците и туристите (домашни и странски)

На самиот почеток од возобновувањето на монашката братија во ма-настирот се започнало со интервенција за оспособување на запоставените монашки ќелии во Горни палат за нормално живеење Биле преадаптирани и возобновени монашките ќелии манастиската костурница ризницата била извршена реставрација на испосницата и биле довршени олтарските фрески

и денешен игумен на Светинаумовиот манастир г Нектариј Откако го завршил средното образование се запишал на Православниот богословски факултет bdquoСв Климент Охридскиldquo во Скопје Прекинувајќи ги студиите заминал за Света Гора Атонска Во текот на некол-кугодишниот престој во манастирските ќелии и среде многубројните атонски манастирски братства во Григоријатскиот манастир како да сакал изворно да ги осознае духовните тајни на калуѓерските посветувања По враќањето во татковината (1992) ги дозавршил студиите на споменатиот Богословски факултетет во Скопје Во летото 1995 година отседнал во полите на Бистра во рајските прегратки на прекрасниот Бигорски манастир65 Сегашниот актуелниот старешина на манастирот архимандритот Партениј го носи зачуваниот граден крст од дотогаш најпознатиот бигорски игумен Арсениј66 Станува збор за Ивица Серафимовски роден на 13 јануари 1973 година во Куманово Тој го завршил средното богословско училише во Драчево и Богословскиот факултет во Скопје На 9 октомври 1994 година бил потстрижан за монах под монашкото име Иларион и едно време тој и сегашниот бигорски игумен Партениј како првомонаси го возобновиле Бигорскиот манастир Од 21 јуни 1997 година станал старешина на манастирот bdquoСв Гаврил Лесновскиldquo во Брегалничката епархија Од 2005 година бил произведен (хиротонисан) во епископ на Брегалничката епархија а на 19 септември 2006 година за митрополит на истата епархија


68


било направено преосветување на манастирските потфати завршени дотогаш (1998) а во 2005 година била извршена реконструкција на гостинскиот конак тн Долни палат

Биле возобновени и заживееле трите метоси на Бигорски женскиот мана-стир посветен на Св Георгиј Победоносец во с Рајчица возобновен и осветен во 2001 година метохот во с Требиште со црквата bdquoСв Ахилиј Ларишкиldquo и третиот метох при црквата bdquoСв Јован Крстителldquo во с Небрегово Прилепско подалечен трет по ред метох на Бигорскиот манастир За четвртиот манастирски метох bdquoСвети Арханхел Гаврилldquo во струшки Дримкол биле преземени акции за денационализија на имотот со цел и тој да се возобнови Под раководство на игуменот Партениј биле иградени 6 параклиси bdquoСв Благовештениеldquo bdquoСв Ѓорѓи Кратовскиldquo и bdquoСв Никола Чудотворецldquo во Бигорски а во Рајчица bdquoСв Јован Паламаldquo bdquoСв Јован Кукузелldquo и bdquoСв Нектариј Битолскиldquo како и скитовите bdquoСв Серафим Саровскиldquo во Бигорски и bdquoСв Кирил и Методијldquo во с Битуше

Под раководството на архимандритот Партениј братијата на Бигорскиот манастир и сестринството во метохот во с Рајчица изработуваат владички митри зографисуваат икони преведуваат духовна литература одржуваат веб-страница изработуваат мирислив темјан извршуваат специјална мисија за ресоцијализација на зависнички и слично Во врска со владичките митри тие главно ги задоволуваат потребите на архијерејството на МПЦ-ОА но и на поглаварите и на архијереите на заинтересираните православни помесни цркви на Балканот и пошироко Исто така во источниот дел од манастирскиот комплекс е изграден тн Источен палат а во пресрет на 1000-годишнината од основањето (оваа 2020 г) се изградени нови гостински конаци од десната страна на влезот од манастирот (види сл 4 и 5)

Заклучни сознанијa

Бигорскиот манастир bdquoСвети Јован Крстителldquo зазема значајно место во црковно-просветната и културно-националната историја на македонскиот народ а особено во историјата на 8-вековната Светиклиментова Охридска архиепископија и денешната канонска наследничка ndash МПЦ-ОА Од малата манастирска црква во 1020 година доаѓа до изградбата на денешната голема црква (1800) од игуменот Митрофан Сепак најголемите градителски зафати и оформувањето на денешната Бигорска обител со нејзините метоси параклиси и скитови се реализирале во времето на игумените Арсениј (почеток на XIX век) и на сегашниот манастирски старешина архимандритот Партениј (почеток на XXI век) По возобновувањето на монаштвото (1995) било нужно да се дотера запоставениот тн Горни палат за нормално живеење да се возобнови Долни


69

палат да се изградат новиот тн Источен палат и голем број параклиси скитови и да се изведат други слични градежни зафати По несреќниот пожар на дел од Бигорски (2009) игуменот Партениј и братијата одново ги изградиле Горни палат гостинската трпезарија и придружните простории а во поново време и гостинските конаци надвор од манастирот Игуменот Партениј и братијата доста време посветиле и на дотерувањето или изградбата на манастирските метоси во Рајчица Требиште делумно и во Небрегово а Бигорската обител била збогатена со новоизградените манастирски параклиси и скитови

Во текот на историјата низ Бигорската света обител поминале во неа се замонашиле се школувале или духовно се напоиле и повлијаеле на неа неколку забележителни личности на своето време Јоаким Крчовски Кирил Пејчино-виќ Димитар Миладинов Григор Прличев архимадритот Анатолиј Ѓорѓија Пулевски Панајот Ѓиноски Исаија Мажовски и др Од областа на музиката освен Јоан Кукузел (роден кај Дебар) пред појавата на Атанас Бадев во XIX век охриѓанецот Јоан Хармосина стружанецот Крстан ndash Калистрат Зографски и др исто така биле на одреден начин поврзани со Бигорски Во XIX век тука се шко-лувал и П Зографски идниот полјанско-кукушки епископ и нишавско-пиротски митрополит Првиот бигорски игумен и основач на црквата посветена на Св Јован Крстител постанал дури и охридски архиепископ (1018 ndash 1037) Битолскиот митрополит Григориј пак сигниран со титулата bdquoархиепископ Дебарскиldquo ктитор на цркавата bdquoСв Димитријаldquo во Битола идниот серски мирополит потоа станал екуменски патријарх67 Во врска со тие случувања нужно е да подвлечеме дека низ Бигорскиот манастир поминале и актуелните митрополити на МПЦ-ОА г Тимотеј г Иларион г Јосиф и г Партениј68

Бигорскиот манастир и братијата во заедништво со женското сестринство во Рајчица и со другите метоси параклиси и скитови како еден од најначајните манастирски компекси во Македонија како bdquoповисока институцијаldquo слична на руските лаври или светогорските обители од крајот на XVIII и во текот на XIX век во времето кога неканонски била укината Охридската архиепископија претставува еден вид замена за изгубената црковна епархија Во таа смисла слободно може да се каже дека многубројните македонски манастирски комплекси кои се значајни за нашата национална и црковна историја но тоа најмногу се однесува на Бигорскиот манастир bdquoСв Јован Крстителldquo кој од основањето бил во тесни врски со охридскиот црковно-просветен и кул-турен центар и со светогорските манастири Така тој со векови го одржувал

67 Станува збор за цариградскиот патријарх Григориј VI (1835 ndash 1840 1867 ndash 1871)68 Тука се работи за игуменот Партениј кој на 12 јули 2020 година (Петровден) беше хи-ротонисан за викарен епископ антаниски на Дебарско-кичевската епархија со седиште во Бигорскиот манастир


70


националниот словенско-македонски идентитет во него со векови се негувал црковнословенскиот јазик и кирилското писмо

Слика 1 Еден од најпознатите бигорски игумени од почетокот на XIX век ndash Арсениј (1807 ndash 1839) претставен во машката трпезарија со специфичните написи на црков-нословенски јазик (фотографија Александар Трајановски 10 август 2018 година)

Слика 2 Еден од најкаракте-ристичните печати на Бигорскиот манастир69

69 Печатот за првпат пред научната јавност е претставен кај Александар Трајановски bdquorsquoСвети Јован Бигорскиlsquo ndash еден од најзначајните македонски манастири кон крајот на XVIII и во текот на XIX векldquo Манастирот Свети Јован Бигорски Главен редактор акад Петар Илиевски Скопје 1994 98


71

Слика 3 Фрагмент од скопската улица bdquoЦрвена скопска општинаldquo каде што во минатото Бигорскиот манастир поседувал две куќи(фотографија Александар Трајановски 7 октомври 2019 година)

Слика 4 Внатрешна панорама на Бигорскиот манастир (фотографија Александар Трајановски 10 август 2018 година)

Слика 5 Панорама на Бигорскиот манастир bdquoСвети Јован Крстителldquo (фотографија Александар Трајановски 10 август 2018 година)


72

73


UDK 28(497)ldquo12ldquoUDK 28929Saltuk S

САРИ САЛТУК И НЕГОВАТА ДЕЈНОСТ НА БАЛКАНОТ ВО ВТОРАТА ПОЛОВИНА ОД XIII ВЕК

Армен Жарноски

Abstract Sari Saltuklsquos activity on European soil began in the second half of the 13th

century spreading over the entire Balkan Peninsula as well as Eastern European countries and Russia In the Ballkans Sari comes as leader of Turkmen emigrants residing in Dobrudja area Testimonies of his activity can be found in the numerous tekkes and makams bearing his name Despite the countless legends that elaborate on the truth about this Islamic missionary relevant historical sources point to the fact of his stay and mission in the Balkans as well as his Sunni affiliation Sari Saltuklsquos personality is revered by the Muslims but historical sources state that during his lifetime he was also revered by the Christian people and Christian rulers

Keywords Sari Saltuk Sufism Balkans Turkmen imigrants Islam missionar

Сари Салтук е предосманлиски исламски мисионер на Балканот чие доаѓање на овој простор се врзува со миграцијата на туркменските племиња кон средината на XIII век од Анадолија во областа Добруџа која претставува гранична зона помеѓу Византија и татарскиот ханат Важноста на личноста на Сари Салтук се огледа во фактот што почнувајќи од XV век османлиските хроничари како Али Јазиџиоглу Ибн Кемал Сејид Локман и Евлија Челеби пишуваат биографии за него Историските извори истакнуваат дека селџучкиот султан Изедин II Кејкавус (1246 ndash 1257) кој бил под заштита на византиската власт во 12621263 година заедно со група турски племиња се сместува во Добруџа Потоа дел од овие племиња се враќаат во Анадолија а дел одат за Крим1 Улогата на Сари Салтук значела духовно но и политичко водство на ЈНУ Институт за национална историја асистент истражувач e-адреса armenzarnoskiyahoocom1 Mehmet Fuad Koumlpruumlluuml Anadolu Selccedilukluları Tarihinin Yerli Kaynakları Ankara 1943 430

74


оваа туркменска колонија Оваа негова позиција произлегува од фактот што селџучките султани одржувале блиски контакти и им давале посебна важност на суфиските исламски мисионери

Спомената туркменската колонија по неколку години ја напушта Добруџа и се преселува во Крим и во Анадолија но дел од неа на чело со Салтук се враќа во Добруџа и таму останува под негово водство сegrave до Салтуковата смрт во 1297 година Салтук и неговите следбеници изградиле неколку теќиња во Крим Добруџа Северна Бугарија и во Едрене Салтуковата дејност го опфаќа целиот Балкански Полуостров за што сведочат бројните маками 2 кои го носат неговото име и кои укажуваат на неговиот престој во различните области од Полуостровот Понатаму историографските податоци говорат за тоа дека неговата дејност се проширува и во Русија Полска Чешка и во Литванија Поради ова Тајиб Окиќ заклучува дека Салтуковата мисија претставува голем проект за ширење на исламот меѓу словенските народи3 Освен активностите во Анадолија и на Балканот запишано е дека Сари Салтук престојува во Сирија Египет Арабија Етиопија Иран Индија Кавказ и во Туркистан Но главната Салтукова дејност е насочена кон Балканот со тоа што тој 40 години прес-тојува во Подунавјето и во Едрене каде што ја извршува мисијата за ширење на исламот Со оглед на тоа што освен за Салтуковата дејност на Балканот постојат и голем број пишани извори за неговата дејност во источноевропските земји и во татарскиот ханат можеме да заклучиме дека теќињата на Салтук во Едрене Бабадаг и во Калигра претставуваат централни позиции од кои тој и неговите следбеници патуваат по Балканскиот Полуостров источноевроп-ските земји и по татарскиот ханат

Пишаните извори истакнуваат дека балканските христијаните верувале во Салтуковата светост гледајќи ги чудата што ги правел Многу често бал-канските христијани го поистоветуваат со христијанските светци Почитта што ја чувствува христијанското население кон Салтук се огледа во фактот што по неговата смрт локалните владетели од балканските земји па дури и византискиот император бараат Салтуковото тело да биде закопано кај нив Во историските книги Сари Салтук е опишан како голем суфист кој е во контакт со најпознатите суфиски шејхови од тоа време како Кутбедин Хајдар Бекташ Вели Караџа Ахмед Таптук Емре Сејид Махмуд Хајрани но

2 Макам е место на кое е изградено турбе (гроб) на некоја духовно истакната личност Постоењето на меканот и на турбето не значи дека на ова место е закопано телото на лич-носта Мекамот е место на кое починатиот духовник престојувал или вршел молитва и на кое во негова чест се гради турбе Овој факт е многу важен во однос на Сари Салтук кој има различни маками на Балканскиот Полуостров3 Muhammed Tayyib Okiccedil Sari Saltukrsquoa ait bir Fetva Ankara 1952 53

73ndash83 Армен Жарноски

75

и со Џелалудин Руми4 Блискоста со овие сунитски суфисти го потврдува фактот дека Салтук иако е присвојуван од страна на алевитски настроените бекташи сепак е припадник на сунитскиот ислам и нема никаква врска со хетеродоксијата која се јавува најмалку три века по неговата смрт Од друга страна Салтуковиот лик е особено почитуван од страна на сите османлиски султани Едно од најпознатите историски дела за Салтук наречено Салтукнаме е напишано под покровителство на османлискиот принц Џем Султан син на султанот Мехмед Фатих (1451 ndash 1481) Писателот на Салтукнамето Ебул Хајр Руми по наредба на Џем Султан 7 години оди по Анадолија и по Румелија и ги запишува преданијата за Сари Салтук Писателот на Салтукнамето ги собира преданијата од различни теќиња турбиња и маками и ги запишува спомените кои се сegrave уште живи меѓу месните дервиши и газии

Сари Салтук е приврзаник и пријател на селџучките султани започнувајќи од Гијаседин Кејхосрев Изедин Кејкавус па сegrave до Алаедин Кејкобад Исто така Сари Салтук е непријател на бабаите и учествува во борбата против нив5 И до денешни дни култот кон Сари Салтук сegrave уште живее кај муслиманите од Балканот и од Македонија при што неговото дело најчесто е почитувано од страна на припадниците на бекташкиот тарикат додека ова не е случај кај другите тарикати Причината за ова можеме да ја лоцираме во фактот што со текот на историјата како што хетеродоксните елементи се рашируваат кај припадниците на бекташкиот тарикат припадниците на сунитските тарикати почнуваат негативно да гледаат на бекташите а со тоа и на ликот и делото на Сари Салтук кој е присвојуван од страна на хетеродоксните бекташи

Историските околности поради кои Сари Салтук доаѓа на Балканот се поврзуваат со преселбата на туркменските племиња предводени од селџучкиот султан Изедин II Кејкавус (1246 ndash 1257) од Анадолија на Балканот Тој бега на Балканот од монголските напади на Анадолија и миграцијата ја спроведува под византиско покровителство при што неговата блискост со византиската власт доаѓа од фактот што неговата мајка е Гркинка Како што истакнува Ахмед Јашар Оџак на Изедин во Константинопол му било дозволено слободно да се шета со своите телохранители Дури му била ветена и воена помош за повторно да се искачи на престолот на Селџучката Империја6 Во еден момент Изедин бара дозвола од Михаил VIII (1259 ndash 1261) да му се додели територија на која ќе можат да живеат тој и неговите следбеници Императорот ја услишува молбата на Изедин и му ја подарува територијата која претставува граница

4 M F Koumlpruumlluuml Anadolu Selccedilukluların Tarihinin 4355 Ibid 4396 Ahmet Yaşar Ocak Sarı Saltık Popuumller İslamın Oumlncuumlsuuml (XIII yuumlzyıl) Ankara 2011 24

Сари Салтук и неговата дејност на Балканот во втората половина од XIII век

76


помеѓу Византија и Дешт и Кипчак7 наречена Добруџа Со ова Туркмените од Анадолија на чело со Изедин се преселуваат во Добруџа8 Истражувањата на Тадеуш Ковалски укажуваат на тоа дека првата туркменска колонија на Балканот била под водство на Сари Салтук9

Населувањето на туркменската колонија во Добруџа може да се лоцира во 12631264 година Берке Хан (1257 ndash 1266) владетелот на Дешт и Кипчак или Златната Орда го прифаќа исламот во 1260 година Берке Хан е кралот кој ги повикува туркменските колонисти да се преселат во Златната Орда По смртта на Изедин Туркмените сместени во Дешт и Кипчак бараат дозвола од Берке Хан да се вратат во Добруџа Според Јазиџизаде лидерот на иницијативата за враќање во Добруџа е Сари Салтук Дознаваме дека ова туркменско племе останува во Добруџа сegrave до смртта на Сари Салтук која според Ахмед Јашар Оџак се случува во 1293 година10 и потоа како последица на политичките околности еден дел од припадниците на племето се враќаат во Анадолија а друг дел остануваат во Добруџа Оние што остануваат во Добруџа со текот на времето го прифаќаат христијанството и се наречени11 Ахријани12 Сари Салтук како што истакнува Јазиџизаде заедно со султанот Изедин под ви-зантиско покровителство предводи племе од 40 чадори (оба) или 12 000 луѓе кои се населуваат во Добруџа во 12631264 година Потоа патуваат за Крим а по смртта на Изедин II Сари Салтук од Крим се враќа во Добруџа Арапските извори пишуваат дека Сари Салтук умира во 629 (1293) година13

7 Дешт и Кипчак (Степа на Кипчаците) е територијата која се протега од источниот тек на реката Дунав до Краков и Москва на север и реката Волга на исток на која биле населени Кипчаците или Куманите По монголските освојувања во XIII век оваа територија се нарекува и Златна Орда8 Ali Yazıcıade Tevarih-i Al-i Selccediluk Istanbul 2017 3769 A Y Ocak Sarı Saltık Popuumller İslamın Oumlncuumlsuuml 2810 Ахмед Јашар Оџак во врска со годината на смртта на Сари Салтук го прифаќа мислењето на Јазиџизаде но со оглед на тоа што Ибн Сираџ современик и пријател на Сари Салтук истакнува дека годината на смртта е 1297 сметам дека информацијата што ја дава тој е поприфатлива11 A Y Ocak Sarı Saltık Popuumller İslamın Oumlncuumlsuuml 3312 Со името Ахријани се наречени и бугарските муслимани ndash Помаците (види Михаил Ар-наудов Родопските помаци ndash народописно исторически преглед Български писател София 2010 49) Ваквото именувањето на Помаците укажува на фактот дека постои врска со Сал-туковата мисија на Балканот било да е таа духовна со што Помаците се духовни наследници на муслиманските колонијалисти предводени од Салтук или пак што е помалку веројатно дека тие се директни потомци на туркменските колонијалисти Исто така именувањето на Помаците со називот Ахријани може да упатува на тоа дека бугарските христијани сите муслимани ги нарекувале Ахријани што пак укажува на верската припадност на првите туркменски колонијалисти на Балканот предводени од Салтук13 A Y Ocak Sarı Saltık Popuumller İslamın Oumlncuumlsuuml 58


77

Според мислењето на Ахмед Јашар Оџак улогата на Сари Салтук во миграцијата на турските племиња на Балканот како и онаа на повеќето тур-кменски баби (шејхови) претставува воедно и духовно и политичко лидерство на истото племе Статусот на туркменските баби кој ги обединува религиоз-ното и политичкото лидерство е многу добро познат во Средна Азија уште од предисламскиот период Во пописните дефтери на румелиските санџаци од XVI век се запишани многу населби кои го носат името Салтук Салтукли во санџакот Ќустендил општина Радовиште (Радовиш) во општините Едирне и Диметока во санџакот Солун ndash село Ланказа14 Според мислењето на Ахмет Јашар Оџак овие имиња потекнуваат од јуручките доселеници од османлискиот период кои го слават култот на Сари Салтук15 Сепак не може да се исклучи и можноста дека овие имиња имаат потекло од времето на Салтук со оглед на фактот што тој дејствувал во овие предели при што неговото влијание врз месното население било присутно сegrave до османлиското освојување на Балканот

Прашањето за ортодоксноста или хетеродоксноста на Сари Салтук е исклу-чително важно со оглед на тоа што неговата дејност на Балканот претставува прва посериозна мисија за ширење на исламот на Балканот Балканското население за првпат се сретнува со исламот и со суфизмот преку личноста на Сари Салтук Оттука произлегува прашањето за тоа дали во учењето на овој прв исламски мисионер на Балканот има хетеродоксни елементи или пак тој е припадник на исламската ортодоксија или сунизам Како што гледаме во историографските документи почитта кон делото на Сари Салтук продолжу-ва и во времето на османлиското владеење при што османлиските власти ги зачувуваат неговите теќиња и меками на Балканот Исто така султанот Бајазид II при својот поход кон Молдавија Крим и Акерман во 1484 година ги обновува теќето и турбето на Сари Салтук во Бабадаг Добруџа16 Братот на Бајазид II принцот Џем Султан го финансира пишувањето на Салтукнамето како збир на народни преданија за Сари Салтук Османлиските хроничари како Евлија Челеби Ибн Кемал Сејид Локман но и арапските историчари како Ибн Биби и Ибн Сираџ Сари Салтук го карактеризираат како сунитски суфист Оттука произлегува прашањето за тоа зошто Османлиите како сунити би го поддржувале култот кон Сари Салтук доколку тој бил хетеродоксен алевит Одговорот на ова прашање би бил дека почитувањето на делото на Сари Салтук од страна на османлиските власти од една како и евиденцијата во најголемиот број од историските записи кои Салтук го опишуваат како

14 Cevdet Тurkay Başbakanlık Arşivi Belgelerine Goumlre Osmanlı Imparatorluğunda Oymak Aşiret ve Cemaatlarldquo Tercuman Kaynak Eserler Dizisi I Istanbul 1979 64415 A Y Ocak Sarı Saltık Popuumller İslamın Oumlncuumlsuuml 6116 Види Evliya Ccedilelebi Evlıya Ccedilelebi Seyahatnamesi c III Istanbul 1914 366ndash368


78


сунит од друга страна укажуваат на неговата сунитска припадност Не по-стои историски податок кој говори за хетеродоксни елементи во учењето на Сари Салтук Идентификацијата со хетеродоксните алевити произлегува од фактот што тој е присвојуван од страна на припадниците на хетеродоксниот бекташки тарикат кој е основан најмалку триста години по Салтуковата смрт Тајиб Окиќ истакнува дека присвојувањето на Салтук од страна на бекташите е неосновано и произлегува од фактот што неговото името се споменува во неколку бекташки вилаетнамиња (житија)17 Оттука со текот на времето како што хетеродоксијата на бекташите се одвојува од ортодоксните суфиски та-рикати култот на Сари Салтук кај хетеродоксните бекташи станува причина за тоа припадниците на ортодоксните суфиски тарикати да го променат својот афирмативен став кон неговата теолошка и историска вредност Но автентичните историски документи го кажуваат спротивното

Првиот историографски податок за животот и дејноста на Сари Салтук го наоѓаме во книгата на арапскиот писател и теолог Ибн Сираџ Ибн Сираџ своето дело Teşvıku-l-ervah vel-kulub ile zikri Allami-l-Guyub (Охрабрување на душите и срцата преку споменување на Бога) започнува да го пишува во 7031303 а го завршува во 7151315 година Ова дело претставува апологија на теолошката заснованост на суфизмот во која се опишани биографиите на најпознатите суфиски дејци во периодот од XI до XIV век Меѓу другите биографии се наоѓа и биографијата за Сари Салтук со што книгата на Ибн Сираџ е временски најблиска до него Исто така вредноста на оваа биографија за Сари Салтук се зголемува и со фактот што Ибн Сираџ лично се познавал со мисионерот од времето кога тој престојувал во Сирија пред да се пресели во северните земји Ибн Сираџ отворено ја искажува неизмерната почит кон шејхот18 и долго време се допишува со него Податоците за Салтуковата дејност во северните земји ги зема од неговите најблиски ученици и следбеници Како што истакнува Ибн Сираџ bdquoВо мојата младост од него [Сари Салтук ndash заб А Ж] добив бројни поуки Додека тој беше во северните земји му испратив многу писмаldquo19 Од овој текст дознаваме дека Сари Салтук најпрво престојувал во Сирија потоа во Анадолија од каде што се сели во северните земји Како што нагласува Ибн Сираџ шејхот починал на 70-годишна возраст околу 6971297 година20 Од неговата смрт до завршувањето на оваа книга поминуваат 18

17 M T Okiccedil Sari Saltukrsquoa ait bir Fetva 4818 Ибн Сираџ го именуван Сари Салтук како шејх19 Mehmet Saffet Sarıkaya Mehmet Necmettin Bardakccedilı Nejdet Guumlrkan İbnuuml-s Serraca goumlre Sarı Saltuk İstanbul 2013 8020 Со оглед на тоа што Ибн Сираџ е современик на Сари Салтук кој и по Салтуковата преселба на Балканот одржува контакт допишувајќи се со него и со неговите следбеници можеме да


79

години Неговата кошула и ковчегот во кој било носено неговото тело биле разделени меѓу муслиманите Дел од неговата кошула и ковчегот стигнуваат и до Ибн Сираџ кој ги сокрива со цел да бидат ставени во неговиот ќефин21 Ибн Сираџ истакнува дека bdquoнаспроти ставовите на некои теолози кои сметаат дека овој акт е одраз на слабата верба тој е со цел да се добие корист од неговиот [Салтуковиот ndash заб А Ж] благослов Нека Бог му се смилуваldquo22

Ибн Сираџ објаснува дека Сари Салтук е ученик на Сејид Махмуд Хајрани и духовниот пат го прифаќа од Сејид Ахмед Рифаи Сунитската припадност на двајцата споменати суфиски великани чиј духовен пат го следел Салтук е допол-нителен аргумент за тврдењето дека тој е сунит Како што истакнува Ибн Сираџ шејхот Махмуд го прифатил Салтука и извршил големо влијание врз него Потоа Салтук станал сопатник на шејхот Махмуд го прифатил неговиот духовен пат (насиб) и станал еден од одбраните во своето време Бог преку Салтуковите дела на многу луѓе им дал поуки за исламот Преку него Божествената сила излегла на виделина23 Сејид Махмуд Хајрани е рифаиски шејх кој живеел во Акшехир За фактот дека Салтук е ученик на Махмуд Хајрани зборува и Салтукнамето од XV век Контактот на Сари Салтук со Хаџи Бекташ Вели и со еренлерите 24 се остварува подоцна но и на овој контакт треба да му се даде значење Како и најголемиот дел од историчарите што пишуваат за Сари Салтук така и текстот на Ибн Сираџ укажува на чудата што ги направил тој Како што истакнува Ибн Сираџ шејхот успева со милување на очите да направи едно дете родено слепо да прогледа Исто така пишува како шејхот го исцелувал и извесен Хасан кој бил болен од раѓање По ова Хасан му станал доживотен следбеник и приврзаник на шејхот

Понатаму се опишува како шејхот со својата молитва исцелувал слепи сакати душевно болни итн Се опишува случката кога шејхот патувајќи со своите следбеници дошол до едно суво и неплодно крушово дрво Шејхот со својата молитва направил од сувото дрво да се родат свежи круши25 Оваа тенденција на исламските историчари кои пишуваат за суфиите да ги опи-шуваат чудата што ги направиле тие е општа ndash сите исламски историчари и од абасискиот и од османлискиот период го истакнуваат овој аспект Таков е случајот и со историчарите кои пишуваат за Сари Салтук било тие да се негови современици или да доаѓаат по него

кажеме дека информацијата што ни ја дава Сираџ во врска со смртта на Салтук во 1297 година е најприфатлива21 Бело платно со кое се завиткуваат телата на починатите кај муслиманите22 M S Sarıkaya M N Bardakccedilı N Guumlrkan İbnuuml-s Serraca goumlre Sarı Saltık 8223 Ibid 8324 Суфисти кои во периодот од XII до XIV век од Хоросан доаѓаат во Анадолија и на Балканот со цел ширење на исламот25 M S Sarıkaya M N Bardakccedilı N Guumlrkan İbnuuml-s Serraca goumlre Sarı Saltık 86


80


Според познатиот османлиски историчар Ибн Кемал Сари Салтук е сунитски евлија (светец) кој направил многу чуда и кој го штител сунитскиот ислам во полемиката против шиитските рафизии и се борел против невер-ниците Ахмед Јашар Оџак истакнува дека ставот според кој Сари Салтук е христијански монах произлегува од фактот дека тој е почитуван и од мусли-маните и од христијаните Во однос на Балканот неговата личност им припаѓа како на муслиманите така и на христијаните Во Македонија и во Бугарија се поистоветува со Св Никола и со Св Илија а во Албанија со Св Спиридон и Св Ѓорѓи26 Арапскиот патописец Ибн Батута кој живее непосредно по Салтук вели дека Сари Салтук е припадник на батинизмот но Евлија Челе-би и Ебул Хајр Руми истакнуваат дека Сари Салтук е исправен сунит кој го шири исламот во немуслиманските земји27 Имајќи предвид дека идентично мислење со Челеби и со Ебул Хајр споделува и современикот познаникот и првиот писател кој воопшто пишува за Сари Салтук ndash Ибн Сираџ може да се заклучи дека мислењето на Ибн Батута за батиниската припадност на Сал-тук произлегува токму од продуховеното сфаќање на исламот од страна на суфистите Имено самиот термин батин значи lsquoскриено внатрешно нешто што асоцира на духовната димензија на исламотrsquo Подоцна со ова име е на-речена една шиитска група Со оглед на тоа што во времето на Ибн Батута се шири формалистичкото сфаќање на исламот можеме да заклучиме дека неговата изјава за батиниската припадност на Салтук упатува на фактот дека Салтуковото учење го претставува суфизмот како внатрешна и духовна димензија која е различна од формалистичкото сфаќање на исламот Имајќи ги предвид текстовите на Ибн Сираџ Евлија Челеби Ибн Кемал и на Ебул Хајр Руми заклучуваме дека Салтук е припадник на суфизмот чие учење се темели на исламската ортодоксија (сунизам)

Во суфиското сфаќање на религијата посетата на гробот на некој духов-но издигнат човек и рецитирањето молитва за неговата душа резултира со духовна корист и помош Благословот на починатиот просветлен човек доаѓа и до посетителот на неговиот гроб кој рецитира молитва за душата на почина-тиот Затоа за време на османлиското владеење се укажува голема почит кон

26 A Y Ocak Sarı Saltık Popuumller İslamın Oumlncuumlsuuml 65ndash66 Во врска со ова можеме да го истакнеме случајот со турбето на Хизир Баба во Македонски Брод Според преданијата на христијанското население во почетокот на XIV век на местото каде што се наоѓа турбето се населил стар човек со бела брада кој ги спасил жителите од чума По неговата смрт старецот бил закопан на ме-стото каде што живеел Христијаните го поистоветуваат овој старец со Свети Никола додека муслиманите го идентификуваат како Хизир Баба Според временскиот период во кој Хизир Баба доаѓа во Македонски Брод може да се заклучи дека тој имал врска со првите туркменски колонии на Балканот и со првите суфисти мисионери под водство на Сари Салтук27 A Y Ocak Sarı Saltık Popuumller İslamın Oumlncuumlsuuml 57


81

гробовите на просветлените луѓе Со ова дополнително се уважува дејноста на мисионерите и тие се земаат како пример за народот Понатаму во овој период освен гробови се градат и маками на просветлените луѓе Макамот значи место на кое просветлениот човек престојувал и се молел Според су-фиското сфаќање престојот на просветлената личност на едно место значи просветлување и благословување на самото место и алудира на тоа дека со рецитирањето молитва за душата на починатиот просветлен човек се добива духовна корист (истифаде) и поддршка (имдад)

Случајот на Сари Салтук и на неговите различни маками произлегува од горенаведеното сфаќање Салтуковата порака на смртната постела кон него-вите следбеници да му се изградат маками на различни места е водена токму од оваа логика Од друга страна Салтуковите различни маками по Балканот и нивното одржување од страна на месното население сведочат за почитта што му ја укажувало месното население На крајот различните маками упатуваат на Салтуковите патувања и на мисионерска активност низ целиот Балкански Полуостров Османлиските архивски документи говорат за неколку теќиња и маками на Сари Салтук Најстариот документ датира од 9911583 година и е во врска со макамот на Сари Салтук во санџакот Охрид на планината Акча-хисар Во овој документ од данокот авариз се ослободуваат десет жители на ова место како надомест за поправката на патот што води до зијаретгахот и макамот на Сари Салтук Меѓу десетте имиња се споменуваат и Јусуф Радих и Хусеин Јован28 при што заклучуваме дека овие двајца се конвертити Во други османлиски архивски документи се споменуваат теќето и макамот во Баба и Атик (Ескибаба) во околината на Едрене понатаму теќето и макамот во Бабадаг во Добруџа како и теќето и макамот во Благај во близина на Мостар Овие документи се во врска со реновирањето на гореспоменатите објекти како и со преносот на управувањето со нив од едно лице на друго Интересен е фактот што во документите за теќето во Благај се споменува дека во него постојат маками на Сари Салтук и на Али Шах Султан што зборува за тоа дека Али Шах Султан веројатно е современик на Сари Салтук кој го придружувал во неговата мисија или пак е суфист кој доаѓа по Сари Салтук со истата мисија за ширење на исламот29

Во Салтукнамето се истакнува дека телото на Салтук го бараат татарскиот хан кралевите на Северна Романија (Ефлак) на Молдавија рускиот крал кра-левите на Унгарија на Литванија и на Чешка на Босна на Чесар на Калигра и на Провадија30 Ибн Сераџ пишува како по смртта на шејхот се појавиле луѓе

28 Murat Alandağlı Sarı Saltuk ile İlgili bazı Arşiv Vesikaları Istanbul 2018 15329 Ibid 16230 Ebuumll-Hayr-i Rumi Saltukname cilt II Ankara 1988 299ndash301


82


од различни земји кои сакале неговото тело да се закопа во нивните земји За ова Салтук пред својата смрт им оставил обврска на своите најблиски следбе-ници велејќи им bdquoМене закопајте ме на ова место На другите места копајте гробови за оние што ме бараат да ме најдат на секое местоldquo Во Вилаетнамето на Бекташ Вели се истакнува дека вистинскиот гроб на Сари Салтук се наоѓа во Калигра со тоа што тој пред смртта заповедал да се направи по еден ковчег за сите луѓе од различни земји што ќе го бараат неговото тело31 Евлија Челеби во Сејахатнамето известува дека Салтук на смртната постела заповедал да му направат седум ковчези (табути) затоа што седум кралеви ќе се борат за неговото тело Така табутите ги зеле кралевите на Москва Литванија Чешка Ишвет (Данска) Едрене Молдавија и Добруџа32 Ова покажува дека Сари Сал-тук од страна на немуслиманското население од местата во кои престојувал е почитуван како Божји човек Ибн Сираџ истакнува дека Салтук е почитуван од страна на христијаните како светец но формалистичките исламски теолози за него искажуваат сомнеж33

Ибн Сираџ пишува дека завието на Сари Салтук е под покровителство на татарскиот крал Долак но исто така и на султанот на Дамаск Ова е уште еден аргумент повеќе за ставот дека Салтук е припадник на сунизмот затоа што дамаскинскиот султан е сунит па логично е сунитски владетел да помага теќе кое е изградено од страна на сунити Ибн Сираџ објаснува дека bdquoзавието на шејхот собира 300 луѓе Во завието доаѓа голема помош Завието е под власт на шејхот и големиот лидер Долак Долак на кипчачки значи бел Завието е под покровителство и заштита на Ел Меликул Муазамldquo34 Евлија Челеби истакнува дека теќето и турбето на Бабадаг било разрушено од страна на немуслимани-те но е обновено во 1484 од страна на султанот Бајазид II при неговиот поход кон Молдавија Крим и Акерман35 Теќето наречено Калигра кое се споменува во Патописот се наоѓа северно од градот Варна Евлија Челеби го споменува ова теќе како bdquoКалигра Султан-теќеldquo и истакнува дека е сместено на калето Калигра на брегот на Црното Море Според преданијата ова кале го изгра-дил кралот на Калигра кој станува муслиман и го зема името Али Мухтар36 Во Салтукнамето се споменува дека теќето во близина на Едрене наречено Ески Баба всушност е манастир во кој престојувале монаси При доаѓањето на Салтук во овој манастир монасите го прифаќаат исламот и манастирот

31 M S Sarıkaya M N Bardakccedilı N Guumlrkan İbnuuml-s Serraca goumlre Sarı Saltık 8932 Ibid 9033 Ibid 8934 M S Sarıkaya M N Bardakccedilı N Guumlrkan İbnuuml-s Serraca goumlre Sarı Saltık 10135 Evliya Ccedilelebi Evlıya Ccedilelebi Seyahatnamesi 366ndash36836 Ibid c III s 369


83

станува теќе37 Германскиот доктор Рајнолд Лубенач кој во 1587 година па-тува за Истанбул во својот патопис го опишува теќето кое претходно било манастир bdquoСв Николаldquo и истакнува дека на ова место почива Сарес Солдак38 Турскиот историчар Мехмет Зеки Ибрахимгил истакнува гробот на Св Наум во истоимениот манастир на Охридското Езеро од страна на муслиманското население е поистоветен со гробот на Сари Салтук при што припадниците на оваа религија кои го почитуваат ликот и делото на Сари Салтук доаѓаат на овој гроб и се молат Како аргумент за можната поврзаност на овој манастир со дејноста на Сари Салтук Ибрахимгил ја истакнува сликата на фреската на sидот покрај гробот на која е насликан човек со капа качен на кочија влечена од лав и срна што според Ибрахимгил е типичен декор во бекташките теќиња39 Меѓутоа оваа паралела е проблематична од причина што на оваа фреска е претставен и самиот Св Наум како го управува возачот на кочијата Исто така местото на гробот во текот на вековите е општо познато меѓу христијанското население како гроб на Св Наум

На крајот можеме да заклучиме дека горенаведените податоци збо-руваат за мисијата на Сари Салтук која го опфаќала безмалку целиот Бал-кански Полуостров Салтуковото присуство на Балканот претставува прва посериозна мисија за ширење на исламот на Балканскиот Полуостров и во источноевропските земји

37 Ebuumll-Hayr-i Rumi Saltukname 23ndash2638 A Y Ocak Sarı Saltık Popuumller İslamın Oumlncuumlsuuml 939 Mehmet Zeki İbrahimgil Balkanlarrsquoda Tuumlrk-İslam Kuumlltuumlruumlnuuml Yerleşmesinde Sarı Saltuk ve Alperenlerin Oumlnemildquo Tuumlrkistanrsquodan Anadolursquoya İrfan Mektebinin Hocaları Ankara 2018 120ndash121


84

85



СКОПСКИOT САНЏАК И АДМИНИСТРАЦИЈАTA (1750 ndash 1800)

Мехмет ИНБАШИ

Abstract This text presents the history of the city of Skopje during the Ottoman rule and especially analyzing the administrative establishment of the Skopje Sandzak until the end of the 18th century Based on previously unpublished archive material of Ottoman provenance the text offers a list of governors of the Skopje Sandzak in the period from 1756 to 1791 Thus for the first time the names of the mutasarrifs of the Skopje Sandzak are presented which gives the idea of how the administrative establishment of the Sandzaks functioned at that time on a wider territory Also the list of mutasarifs of the Skopje Sandzak shows that they were quite often replaced indicating that the Ottoman Empire at that time had serious problems with stabilizing its power in the Balkan Peninsula especially after several unsuccessful wars with Russia and Austria

Keywords Skopje Skopje Sandzak Ottoman Empire mutasarrif

Скопје главниот град на Република Македонија се наоѓа на двете страни на реката Вардар во центарот на Балканскиот Полуостров Градот е лоциран на важна рута која преку различни патишта се поврзува со Косово ndash Приштина со Солун и Егејското Море со Ниш и Белград со Софија и Истанбул1

Населувањето на просторот каде се наоѓа Скопје кој е запишан како Скупи во делото на Птолемај датира дури од римскиот период Градот кој Универзитет bdquoЕрџијесldquo Факултет за литература Катедра за историја е-адреса minbasiyahoocom1 Mehmet İnbaşı ldquoUumlskuumlprdquo DİA 42 377-378 Nazif Hoca ldquoUumlskuumlbrdquo İA XIII 122 Olivera Dekiccedil Skopje and Its Surrounding Zagreb 1986 17 Fehim Bajraktarevic ldquoUumlskuumlbrdquo The Encyclopaedia of Islam (new edition) тIV 1110

86


бил наполно разурнат во земјотресот што се случил во Дарданија во 518 го-дина и бил обновен се развил бргу за време на источноримскиот император Јустинијан Во 696 година по паѓањето во рацете на Јужните Словени името се сменило во Скопље (Скопие Скопје) Скопје кое станало важен трговски центар во времето на царот Самоил во XI век паднало под власта на визан-тискиот император Василиј II2 Во меѓувреме Печенезите кои го поминале Дунав од 1050 година и се рашириле на Балканот како сојузници на Византија како и Узларите (Огузите) кои дошле кон 1065 година извршиле притисок врз регионот3 Скопје станало мета на Србите кои формирале посебна држава додека градот бил под византиска власт Српскиот крал Милутин II (1282 ndash 1321) го зазел градот Скопје и го претворил во центар на својата држава Така во Скопје започнала српската доминација која ќе трае 110 години Српскиот цар Стефан Душан ја презел титулата император на 16 април 1346 година и бил крунисан во Скопје По смртта на Душан градот го загубил своето поранеш-но значење Во меѓувреме Турците ги зачестиле нападите на Македонија и започнале да доминираат во регионот со што започнале да му се закануваат и на градот Скопје4

Во 1390 година султанот Јилдирим Бајазит ги испратил беговите Тимур-таш-паша Евренос-бег и Паша Јигит-бег во освојувањето на Србија Скопје било освоено од Паша Јигит-бег еден од провицинските беглербегови (учбе-гови) Иако првите османлиски хроники зборуваат за освојувањето не го забележуваат датумот Наспроти тоа западните автори забележуваат дека градот паднал под османлиска власт на 6 јануари 1392 година5 2 Işın Demirkent ldquo14 Yuumlzyıla Kadar Balkan Yarımadasında Bizans Hacirckimiyetirdquo I Kosova Zaferinin 600 Yıl doumlnuumlmuuml Sempozyumu (26 Април 1989) Ankara 1992 4-5 Georg Ostrogorsky Bizans Devleti Tarihi ccedilev Fikret Işıltan Ankara 1995 287 Oumlmer L Barkan ldquoBalkan Milletlerinin Toprak Meseleleri Tarihine Bir Bakışrdquo İstanbul Uumlniversitesi İktisat Fakuumlltesi Mecmuası т IV 481 Mehmed Tаyib Goumlkbilgin Rumelirsquode Yuumlruumlkler Tatarlar ve Evlacircd-ı Facirctihan İstanbul 1957 9-103 Yusuf Hamzaoğlu Balkan Tuumlrkluumlğuuml (Makedonya-Hırvatistan-Osmanlı Oumlncesi Balkan Muumlsluumlmanlığı) Uumlskuumlp 2010 364 M İnbaşı Uumlskuumlp 377ndash378 George Christos Soulis The Serbs and Byzantium During the Reign of Tsar Stephen Dušan (1331-1355) and His Successors Washington 1984 435 Acircşık Paşazacircde Tevacircricirch-i Acircl-i Osmacircn haz K Yavuz-MA Y Saraccedil İstanbul 2010 108 Hadidi Tevacircrih- Al-i Osman (1299-1523) haz NOumlztuumlrk İstanbul 1991 108 Mehmed Neşri Kitacircb-ı Cihannuumlmacirc Neşri Tarihi Т I Ankara 1957 267 Anonim Tevarih-i Al-i Osman F Giese Neşir haz Nihat Azamat İstanbul 1992 37 Feridun M Emecen ldquoI Kosova Savaşırsquonın Balkan Tarihi Bakımından Oumlnemirdquo I Kosova Zaferinin 600 Yıldoumlnuumlmuuml Sempozyumu (26 Nisan 1989) Ankara 1992 37 John V A Fine The Late Medieval Balkans A Critical Survey From The Late Tuwelfth Century To the Ottoman Conquest Michigan 1987 412 Olivera ETHekić Skopje and Its Surroundings Zagreb 1986 20 Aлек-сандар Стојановски Иван Катарџиев Данчо Зографски Михајло Апостолски Историја на македонскиот народ Скопје 1988 77 Herbert W Duda Balkantuumlrkische Studien Wien 1949 15 Hazim Šabanović bdquoO organizaciji turske uprave u Srbiji u XV i XVI vijekuldquo Istorijski glasnik br

83ndash105 Мехмет Инбаши

87

По освојувањето Паша Јигит-бег ги населил Туркмените донесени од регионот Сарухан во Скопје и во неговата околина Тоа го направило еден од најважните провинциски центри на османлиската држава на Балканот Осман-лиските освојувања чиј центар се наоѓал во Скопје се протегале кон Србија и Босна Оваа стратешка важност на градот Скопје траела сegrave до освојувањето на Белград Турското населување длабоко влијаело на демографската структура на Скопје и на неговата околина Додека од една страна се формирале нови населби од друга страна повеќето од католиците во регионот станале мус-лимани Истото се случило и околу Кичево Гостивар и Тетово Како резултат на турското населување за кратко време во градот биле изградени дела како што се анови амами џамии и месџиди така што изгледот на Скопје целосно се сменил6

Калето како едно од делата од римскиот период се наоѓало помеѓу еврејското маало и пазаришниот простор на левиот брег на реката Вардар Во XVI век во калето имало еден диздар и 25 чувари Во XVII век бројот на чувари се зголемил на 300 Калето било поправано и проширувано многупати од страна на Османлиите Во средината на XVII век Евлија Челеби објаснува дека калето било двокатно стабилно и безбедно дека вратите и ѕидовите биле изградени од светли камења и дека наоѓајќи се среде градот Скопје било високо и цврсто со петоаголна форма и имало околу 70 бастиони7

Главниот показател на претворањето на Скопје во османлиски град биле изградените џамии месџиди и медреси Во 1455 година во Скопје имало 2 големи џамии медреса и имарет Во 1529 година имало 6 џамии 42 месџиди 2 медреси и 8 амами Османлискиот историчар Кемал Паша-заде од XVI век го споменува ова место како Бурса на Румелија Голем број странски патописци кои го посетиле Скопје исто така даваат информации за џамиите саат-кулата амамите безистените и за мостовите во градот Според записот на Евлија Челеби

3-4 Beograd 1955 Halil İnalcık ldquoOttoman Methods of Conquestrdquo Studia Islamica 21954 125-127 Драги Ѓоргиев Скопје од турското освојување до крајот на XVII век Скопје 1997 246 İlhan Şahin-Feridun M Emecen-Yusuf Halaccediloğlu ldquoTurkish Settlements in Rumelia (Bulgaria) in the 15th and 16th Centuries Town and Village Populationrdquo International Journal of Turkish Studies c IV S 2 1988 25ndash26 Poul Hehn ldquoMan and The States in Serbia From the Fourteenth to the Midnineteenth Century A Study In Centralist And Anti-Centralist Conflietrdquo Balkan Studies S 27I Thessaloniki 1986 12 Feridun M Emecen ldquoXVI Asırda Balkanların Kuzeydoğu Kesiminde İskacircn Tipleri ve Oumlzellikleri Hakkında Bazı Notlarrdquo V Milletlerarası Tuumlrkiye ve Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi Tebliğler Ankara 1990 543ndash550 Mehmet Muumlnir Aktepe ldquoXIV ve XV Asırlarda Rumelirsquonin Tuumlrkler Tarafından İskacircnına Dairrdquo Tuumlrkiyat Mecmuası S X İstanbul 1953 300ndash301 Speros Vryonis ldquoThe Conditions and Cultural Significance of the Ottoman Conquest in the Balkansrdquo Actes du IIe Congres International des Etudes du Sud-Est Europeen (7-13 Mai 1970) tome III Athenes 1978 13ndash157 M İnbaşı Uumlskuumlp 377ndash378

Скопскиoт Санџак и администрацијатa (1750 ndash 1800)

88


во средината на XVII век имало 45 џамии голем број месџиди мектеби амами и теќиња Меѓу верските и социјалните институции најпознати се џамијата Јигит-паша Алаџа односно Исхакбегова џамија и медресата Султанмуратовата џамија (Хунќар џамија) Мустафапашината џамија и имаретот Јахјапашината џамија и имаретот Ќебирмехмедбеговата џамија џамијата на Мехмед-паша од Качаник џамијата Гази Ментеш џамијата Хаџи Мухјидин Пашабеговата џамија џамијата Ибн Коџаџик џамијата на Ибн Мухтесиб џамијата Худаверди џамија Јогурт пазари џамијата Хоџа Шемседдин и Зејнелпашината џамија Даутпашиниот амам Исабеговиот чифте-амам и Шенгул-амамот се исто така важни архитектонски дела на градот Во градот имало 15 завии како и руфаиско теќе и 1 мевлевихане8

Паралелно на оваа физичка структура во XV до XVII век градот станал сведок на интензивно населување Според пописните записи од 1455 година градот имал 31 маало од кои 23 биле муслимански а 8 немуслимански Во XVI век имало огромно зголемување на бројот на маалата и тој достигнал 67 при што во 57 маала живееле муслимани а во 10 немуслимани Сериозно зголе-мување се случило и во структурата на населението во градот Муслиманите сочинувале 63 од градското население во 1455 година додека во средината на XVI век овој процент достигнал до 76 9

Во XVII век продолжил растот на населението Сепак на крајот на овој век градот бил под воена закана Во војната што започнала по втората опсада на Виена австрискиот генерал Пиколомини од 25 до 27 октомври 1689 година го окупирал го запалил и го уништил градот Скопје Окупацијата на австриските сили во регионот предизвикала иселување на голем број муслимани и немус-лимани кон Софија и Белград Еден дел од турското муслиманско население отишло во Истанбул и се населило околу реонот Ејуп каде што било формирано и Скопско Маало Во 1690 година сераскерот на Мореја Коџа Халил-паша и кримскиот хан Селим Гирај ги поразиле Австријците во Качаничката Клисура и на Косово и повторно го вратиле Скопје под османлиска власт10 Во текот на тие години Скопје сериозно назадувало и го загубило поголемиот дел од населението На градот му требало време за да достигне до поранешното население Всушност во 1831 година биле забележани 22 260 лица а во 1870 8 Ibidem9 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (натаму BOA)TD4 652 BOATD16M 2 BOATD149 15 BOATD370 123 BOATD232 26 TKG KK TTd 190 vr 17b-19a M İnbaşı 377ndash37810 Anonim Osmanlı Tarihi (1099-11161688-1704) yay haz Abduumllkadir Oumlzcan Ankara 2000 9-10 Racircşid Mehmed Efendi-Ccedilelebizacircde İsmail Acircsım Efendi Tacircricirch-i Racircşid 379 387 Александар Матковски Карпошовото востание во 1689 година предавање одржано на свечениот собир организиран во Македонската академија на науките и уметностите по повод 300-годишнината од Карпошовото востание на 26 октомври 1989 година Скопје 1990 9ndash11

83ndash105 Мехмет ИНБАШИ

89

година 20 800 лица од кои 13 000 муслимани 7 000 христијани и 800 Евреи Во 1877 година живееле 31 208 лица од кои 16 462 муслимани 14 586 христијани и 160 Евреи11

Во градот кој бил важен трговски центар и во кој се соединувале трговските патишта имало и голем број анови за трговија како што се Ески-ан Исабегов ан Куршумли-ан Сули-ан и Капан-ан Во XVI век имало голем плоштад на пазарот помеѓу северниот дел на тврдината и реката Вардар Во овој период во градот биле активни 133 професии Еврејските и дубровничките трговци воспоставиле трговски колонии во градот Според Салнамето на Косовскиот Вилает во 1898 година во Скопје имало 9 полициски станици 32 џамии 17 месџиди 8 медреси 19 теќиња 7 турбиња 4 цркви 1 синагога 2 митрополии 17 муслимански училишта 17 немуслимански училишта 1 печатница 4 ама-ми 26 мелници 8 хотели 1 саат-кула 75 гостилници и меани 44 анови 32 кафеџилници и места за дружење 69 пекари 32 чешми 1 410 дуќани

Во XIX век во ејалетот Румелија влегувале вкупно 15 санџаци меѓу кои биле Софија Битола Солун Скопје Ќустендил Охрид Трикала Авлонија Делвина Вучитрн Скадар Јанина Дукаѓин Призрен и Крушевац12 Во овој период Скопскиот Санџак ги опфаќал казите именувани како Скопје Тетово Кичево Ќопрулу (Велес) Прилеп Кврџик Кrsquoрник и Качаник13 Во 18771878 година во Косовскиот Вилает имало 7 санџаци Приштина Призрен Скопје Дебар Ниш Нови Пазар и Пирот14 Во 1908 година пак Скопје кое го задржало статусот на санџак кој припаѓа на Косовскиот Вилает влегувале 10 кази 5 нахии и 795 села15

Градот кој останал под османлиска власт до почетокот на XX век бил окупиран од страна на Србите на 2324 октомври 1912 година Со Букурешкиот договор од 10 август 1913 година османлиските градови како Скопје Битола Приштина и Штип ѝ биле дадени на Србија По преминувањето под српска власт на 27 јануари 1913 година 752 семејства од муслиманското турско население се иселиле од Скопје Градот кој паднал во рацете на Бугарите во

11 M İnbaşı Uumlskuumlp 377ndash 37812 Fazıla Akbal ldquo1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğulsquonda İdari Taksimat Ve Nuumlfusrdquo Belleten XV 1951 61913 Per Ğugios İnciciyan Hrand D Andreasyan ldquoOsmanlı Rumelisi Tarih ve Coğrafyasırdquo İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Guumlney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 2-3 1973ndash74 5314 Ahmed Aličić ldquoDecree On The Organisation of The Vilаyets 1867rdquo Prilozi za Orijentalnu Filologiju (понатаму POF) 361987 256 Skender Rızay ldquoKosova Eyaletirsquonin İktisadi Durumurdquo POF 301980 369 Victor Berard ldquoLa Macedoinerdquo Le Question Orientale Article par Lavisse et Berard Tireacutes de la Revue De Paris 1897 52915 Tuncer Baykara Anadolursquonun Tarihi Coğrafyasına Giriş I Anadolursquonun İdari Taksimatı Ankara 1988 139 M İnbaşı Uumlskuumlp 381


90


1915 година на 11 септември 1918 година сојузниците повторно му го предале на Србите Потоа Скопје станало главен град на македонската држава која ја прогласува својата независност во 1991 година

Административна структура Откако било освоено од страна на Паша Јигит-бег во 1392 година Скопје му било дадено нему да управува со него16 Во овој период не постои некој запис за Скопје кој го покажува како санџак или каза Паша Јигит-бег управувал со Скопје како провинциски бег (краишник учбег) и го користел како центар за време на своите напади на непријателска територија Поради оваа причина посебниот статус на Скопје продолжил сegrave до освојувањето на Босна во 1463 година Провинциските беглербегови Паша Јигит-бег како и оние што го наследиле ndash Исхак-бег и неговиот син Иса-бег бидејќи имале автономија во управата владееле со Скопје сосема слободно Паша Јигит-бег имајќи го Скопје како центар постигнал голем број успеси напаѓајќи ја Србија Поради тоа освен што бил главен управник на Скопје тој бил и провинциски бег во делот на пограничните провинции кон Србија назначен од султанот Паша Јигит-бег кој го направил Скопје свој центар бил скопскиот беглербег од 1392 до 1414 година По неговата смрт за скопски беглербег бил назначен Исхак-бег (1414 ndash 1439) кој пораснал под заштита на Јигит-бег за кого Ашик Паша-заде наведува bdquoИ господар е на Исхак-бег и како татко му еldquo17 Со тоа натписната плоча во Исхакбеговата џамија во Скопје каде што се користи изразот bdquoИсхак син на Паша Јигит-бегldquo18 како и податокот што се наоѓа во пописниот дефтер од 1481 година bdquoИсхак-бег син на Паша Јигит-бегldquo19 доведува до помислата дека Исах-бег е син на Паша Јигит Но фактот дека Ашик Паша-заде кој живеел во тој период и лично се приклучил кон воените походи на Исхак-бег го прикажал Паша Јигит како ефендија односно господар и татко на Исхак-бег е доказ дека Исхак-бег бил израснат под покровителство на Паша Јигит-бег Исхак-бег кој во провинци-ите успешно дејствувал како и неговиот господар Паша Јигит-бег исто така одиграл важна улога во развојот на Скопје а по неговата смрт за скопски бег бил назначен неговиот син Иса-бег20

Продолжувајќи ги своите активности како провинциски бег Иса-бег одиграл важна улога во нападите врз Србија за време на периодот на султанот

16 Acirc Paşazacircde Tevacircricirch 108 H Šabanović bdquoO оrganizacijildquo 6017 Acirc Paşazacircde Tevacircricirch 10818 Hasan Kaleši bdquoThe Oldest Vakuf Charter in Yugoslavialdquo POF 361986 23319 BOATD16M 17520 Aleksandar Stojanovski La Division Administrative Temtoriale De La Macedoine Sous LrsquoEmpire Ottoman Jasqua La Fin Du XVII Sieacutecle Skopje 1989 89


91

Мехмед Фатих21 По освојувањето на Босна во 1463 година од страна на Иса-бег тој бил поставен за управник на Босна со што се случила значителна промена во административниот статус на Скопје Во 1463 година Скопје со статус на каза било приклучено кон Паша-Санџакот22

Паша-Санџакот со седиште во Едрене бил формиран уште во раните векови на османлиското освојување на Балканот Се развивал и со време станал најголем санџак на Румелискиот Беглербеглак и во почетокот на XVI век природна била негова поделба на десен и лев крак Најголемиот дел од Македонија вклучително и Скопје се наоѓал во состав на Па-ша-Санџакот Во XV и во XVI век на Балканот имало 26 важни града меѓу нив градовите Скопје Тетово Кичево Дебар Охрид Велес Прилеп Бито-ла Штип и Струмица кои денес се во Македонија Солун Костур Лерин Бер Серфиџе Ениџе-Вардар Сидерокапса Сер Драма Кавала во Грција Ќустендил Дупница Петрич Неврокоп во Бугарија тогаш припаѓале на Паша-Санџакот23

Во пописните дефтери има важни информации за административната организација на Скопје Во дефтеритe од 1455 и од 1468 година Скопје е реги-стрирано како вилает (vilayet-i Uumlskuumlb) Во овој период овие административни единици24 со кои управувал еден бег и во кои престојувал една кадија биле именувани како вилаети Во записот од 1481 година административните еди-ници биле запишани под името нахија25 Според џизие-дефтерот од 14901491 година Скопје било нахија во Паша-Санџакот26

Во книгата со имиња на кадиите од 15211522 година Скопје е регистрирано како каза Во пописниот дефтер од 1529 година Скопје овој пат е регистрирано како нахија но во резимето на истиот дефтер се гледа дека било запишано како каза Скопје (kazacirc-i Uumlskuumlb)27

21 Tursun Bey Tarih-i Ebursquol-Feth derleyici Mertol Tulum Istabul 1974 97 İbn-i Kemal Tevacircrih-i Acircl-i Osman VII 116-11822 Hatice Oruccedil ldquo15 Yuumlzyılda Bosna Sancağı ve İdari Dağılımırdquo Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi 182005 Ankara 2006 250ndash251 Nikolai Todorov The Balkan City 1400ndash1900 Seattle Washington 1983 24 А Стојановски И Катарџиев Д Зографски М Апостолски Историја 7723 Aleksandar Stojanovski ldquoXVII Yuumlzyılın Sonuna Kadar Makedonyarsquonın Osmanlı Hakimiyeti Devrinde İdari Taksimatırdquo Tarih Enstituumlsuuml Dergisi 4-5 1974 218 Metodıja Sokoloski ldquoAperccedilu Sur Lrsquoevolution Des Certaines Villes Des Balkans au Xve et au XVIe sieclesrsquo Istanbul a la Jonction des Cultures Balkaniques Mediterraneennes Slaves et Orientales aux XVIe-XIXe Siecles Bucharest 1973 8124 BOAMAD12 vr36b 133b 154b BOAMAD544 36 275 288 BOATD4 631ndash84725 BOATD16M 15526 Nikolaj Todorov Asparuh Velkov Situation deacutemographique de la Peacuteninsule balkanique (fin du XVe s- deacutebut du XVIe s) Academie Bulgare des sciences Sofia 1988 2227 Topkapı Sarayı Muumlzesi Arşivi D699 vr5a BOATD370 121


92


Според административната поделба направена во 50-тите години од XVI век за време на Сулејман Величествениот Скопје добило статус на санџак28 Тетово Кичево и Прилеп кои порано биле поврзани со Паша-Санџакот биле приклучени кон новоформираниот Скопски Санџак29 Иако едногласно е прифатено од страна на Стојановски и на Тодоров дека Скопје добило статус на санџак во 1553 година се знае дека Скопје е формирано како санџак пред овој датум бидејќи во февруари 1552 година во него имало еден санџак-бег што значи дека веројатно Скопје го добило овој статус во 1551 година

Скопје кое во втората половина на XVI век станало санџак на ејалетот Ру-мелија било еден од 23-те санџаци на овој ејалет Тие санџаци се Паша-Санџак Мореја (Пелопонез) Скопје Охрид Елбасан Скадар Валона Делвина со Ајдо-нат Јанина Трикала Призрен Визе Никополе Силистра Ќустендил Чирмен Солун Дукаѓин Кrsquoрккилисе Акирман Алаџхисар Вучитрн и Смедерево30 По формирањето на Будинскиот Ејалет и на новите административни единици во 1541 година во Унгарија и по основањето на Босанскиот Ејалет во 1580 година санџаците што постоеле во таа област Босанскиот Херцеговскиот Клишкиот и Пожешкиот Санџак се приклучиле кон овој нов вилает31 Тоа предизвикало намалување во бројот на санџаци во ејалетот Румелија Во XVII век пак не-мало некоја значителна промена во бројот на санџаци во ејалетот Румелија

Табела 1 Румелиски Ејалет (XVII век)

Ајн Али (1609)32 Али Чавуш од Софија33 Telhisuumlrsquol-Beyan34

Паша (СофијаБитола) Паша (Софија) Паша (Софија)Мореја (Пелопонез) Мореја (Пелопонез) Мореја (Пелопонез)Скопје Скопје СкопјеОхрид Охрид ОхридЕлбасан Елбасан Елбасан

28 N Todorov The Balkan City 24 A Stojanovski ldquoLa Division Administrative Territoriale De La Macedoine Sous Llsquoempire Ottoman Jasqua La Fin Du XVII Sieacutecle Maceacutedoine Skopje 1989 9629 Aleksandar Stojanovski Makedonyarsquonın Osmanlı Hacirckimiyeti Devrinde İdari Taksimatı ccedilev Ismail Eren Tarih Enstituumlsuuml Dergisi 4-51974 22930 İbrahim Metin Kunt Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasında Osmanlı Uumlmerası Ve İl İdaresi İstanbul 1978 150-ndash15231 Mehmet İnbaşı bdquoBosna Eyaleti ve İdarecileri (1750-1800)rdquo Abduumllkadir Yuvalı Armağanı II Kayseri 2015 80332 Ayn Ali Efendi Kavanin-i Acircl-i Osman Der Huumllacircsa-i Mezacircmin-i Defter-i Divacircn İstanbul 1280 11ndash1333 Sofyalı Ali Ccedilavuş Kanunnacircmesi haz Midhat Sertoğlu İstanbul 1992 24ndash2534 Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol-Beyacircn Ficirc Kavacircnicircn-i Acircl-i Osman haz Sevim İlguumlrel Ankara 1998 116ndash118


93

Скадар Скадар Скадар Валона Валона ВалонаДелвина Делвина ДелвинаЈанина Јанина ЈанинаТрикала Трикала ТрикалаПризрен Призрен ПризренВизe Визe ВизeНикополe Никополе НикополеСилистра Силистра СилистраЌустендил Ќустендил ЌустендилЧирмен Чирмен ЧирменСолун Солун СолунДукаѓин Дукаѓин ДукаѓинКrsquoрккилисе Кrsquoрккилисе КrsquoрккилисеБендерАкерман БендерАкерман -Алаџахисар (Крушевац)

Алаџахисар Алаџахисар

Вучитрн со Приштина Вучитрн ВучитрнВидин Видин Видин

Вкупно 23 23 22

Скопскиот Санџак во 1620 година се состоел од казите Скопје Тетово Кичево Велес и Прилеп35 Евлија Челеби во однос на Скопскиот Санџак ги дава следните информации bdquoВо ејалетот Румелија има еден посебен престол за санџак-бег но многупати милозливо бил доделуван на мирмирани со два туга (коњски опашки) Бегот командува со 500 војници и оди во воени похо-ди а на годишно ниво на праведен начин собира 10 ќесиња Има 255 тимари и зеамети Со своите џебелии и војниците на пашалакот има 5 000 војници (hellip)ldquo36 Во дефтерот за данокот авариз од 16721673 година бројот на казите во Скопскиот Санџак се покачил на шест Скопје Тетово Кичево Прилеп Велес и Морихово37

35 BOAMAD2447 1736 Evliya Ccedilelebi Mehmed Zıllı İbn-i Derviş Evliyacirc Ccedilelebi Seyahatnacircmesi c V İstanbul 1315 55337 BOAMAD2412 9ndash10


94


Во XVIII век пак се забележува значително намалување на бројот на санџаци во Румелискиот Ејалет Причината за ова биле долгите војни помеѓу османлиската држава и Светиот сојуз помеѓу 1683 и 1699 година кои завршиле со загуби за османлиската држава и особено со територијални губитоци на Балканот со Договорот од Карловци Како резултат на тоа бројот на санџаци на Румелискиот Вилает во споредба со претходниот век значително се намалил во XVIII век и паднал на 15

Табела 2 Румелиски Ејалет (XVIII век)

1700 ndash 171838 1717 ndash 173039 1750 ndash 180040

Паша-Санџак (Битола) Паша-Санџак (Битола) Паша-Санџак (Битола)Ќустендил Ќустендил Ќустендил

Трикала Трикала ТрикалаЈанина Јанина ЈанинаДелвина Делвина Делвина

Елбасан Елбасан ЕлбасанСкадар Скадар Скадар Валона Валона ВалонаОхрид Охрид ОхридАлаџахисар Алаџахисар Алаџахисар Солун Солун СолунДукаѓин Дукаѓин ДукаѓинПризрен Призрен ПризренСкопје Скопје Скопје

Вучитрн Смендерево


Како што може да се види според истражувањата на тахвил-дефтерите (пописи за назначување) со исклучување на Вучитрн од списокот на санџаци 38 Orhan Kılıccedil Osmanlı Devletirsquonin İdari Taksimatı Eyalet ve Sancak Tevcihatı Elazığ 1997 4539 Fehameddin Başar Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717ndash1730) Ankara 1997 1740 BOA ADVN Tahvil Defteri 16 9ndash13


95

бројот на санџаци во Румелискиот Ејалет се намалил од 15 на 14 во првата четвртина на векот и повторно се зголемил на 15 со додавање на Смедерево Споредено со XVII век имало намалување приближно за околу 7-8 санџаци Сепак во однос на бројот на санџаци се гледа дека Румелискиот Ејалет сegrave уште бил еден од најголемите османлиските ејалети во XVIII век

Управници на Скопскиот Санџак во XVIII век Курт Омер-паша кој го раководел Скопскиот Санџак во 1723 година бил член на семејството Курт важно семејство влијателно во областа на Валона и во Албанија Ибрахим-па-ша поранешен мутасариф (управник на санџак) на Инебахти (Лепанто) бил скопски мутесариф во 1726 година а исто така ја вршел должноста чувар на тврдината Потик и управувал со санџакот Гоние Слично на ова везирот Мустафа-паша кој бил скопски мутасариф во 1729 година во исто време бил назначен на должноста чувар на тврдината Хотин На Али-паша кој бил беглербег на Кафа со посредништво на кримскиот хан Менгли Гирај и под услов да ја зaштити тврдината Азак му бил даден Скопскиот Санџак како заслуга за ова41 Во анализираниот период од тахвил-дефтерите е утврдено дека управниците со титула во ранг на паша кои биле скопски мутасарифи биле задолжувани да ги заштитуваат тврдините по должината на границите

Податоците за управниците на Скопскиот Санџак се добиени од за-писите во тахвил-дефтерите каде што се запишани имињата на високи владини функционери како што се везир беглербег санџак-бег и дефтер-дарите на вилаетот Тие се чуваат во Османлискиот архив во Истанбул и главно се предмет на истражување во овој прилог Овие дефтери во кои се евидентирани назначувањата во ејалетите санџаците и на позицијата капудан-паша во османлиската држава во периодот од 1755 до 1805 година содржат многу важни податоци за расветлување на втората половина на XVIII век и за разбирање на османлискиот административен механизам Истражувања за некои вилаети во еден дефтер беа направени и претходно од моја страна Овој дефтер започнува со насловот bdquoВо време на големиот везир Мустафа-паша и на началникот на османлиската канцеларија Сеид Мехмед Авни-ефенди нека им биде вечно постоењето 6 јули 1756 годинаldquo42 Назначувањата регистрирани во дефтерот во однос на Скопскиот Санџак започнуваат од 6 јули 1756 година и одат до 27 август 1791 година и вклучу-ваат период од 35 години

Во овие дефтери се наведуваат имињата на валиите мутaсарифите нивните претходни служби местото на службата датумот на назначување начинот на назначување а доколку им бил доделен и ранг на везир тогаш се 41 Fahamettın Başar Osmanlı Eyalet Tevcihatı 1717-1730 Ankara 1997 47ndash4842 BOA ADVN Tahvil Defteri 16 1


96


евидентирани и изрази како што се bdquoсо титула везирldquo bdquoсо титула миримиранldquo bdquoсо титула беглербег на Румелијаldquo За некој што бил назначен за санџак-бегмутесариф наведени се претходната служба местото на службата титулата и името43

Назначувањето на управителите во Скопскиот санџак се евидентирани на следниов начин bdquoliva-i mezbure hala mutasarrıfı vezir-i muumlkerrem saadetli paşa hazretlerine bacirc hatt-ı huumlmayuntevcih ruumltbe-i vala-yi vezaret ile ba hatt-ı huumlmayun tevcih muumlşarun ileyh Hotin kalrsquoası muhafazası şartıyla ilhaken tevcih emr-i huumlmacircyun tevcih bacirc-hatt-ı huumlmayun tevcihldquo Се даваат податоци за начините за назначување и тоа ако е назначен на некоја должност и повторно е задржан на истата должност е наведено bdquobacirc-hatt-ı huumlmacircyucircn ibka bacirc hatt-ı huumlmayun ibkacirc ve mukarrer kılındı kemakacircn ibka ve mukarrer kılınmıştırldquo или пак во случај кога сegrave уште е на долж-ност а му се доделува и раководството на друго место на сегашниот управител bdquomuumlşarun ileyhe ilhaken tevcihldquo Датумите пак се дадени на следниов месец ден во месецот симболот на месецот и годината како кратенка (на пример 4 M 169 24 Za 177 или последниот ден од месецот Selh-i L 180 3 N 203 5 L 205) Во согласност со практиката на османлиската бирократија значаен дел од назначувањата биле направени во месецот шеввал (Şevval L) но сепак се забележува дека назначувања и преименувања (ibka) биле правени и во другите месеци

Според главниот извор за оваа студија тахвил-дефтерот помеѓу 1756 и 1791 година во Скопскиот Санџак биле направени 64 именувања што е нормален број во споредба со другите санџаци во Румелискиот Вилает Всушност ако се земе предвид дека во истиот период биле направени 82 именувања во Ќустен-дилскиот Санџак44 може да се каже дека овој број е нормален Врз основа на овие 64 именувања биле назначени нови 48 мутесарифи додека преостанатите 16 мутесарифи биле повторно именувани на нивните позиции Назначувањето на 48 управители во Скопскиот Санџак во 35-годишниот период помеѓу 1756 и 1791 година покажува дека имало некои административни проблеми

Бројот на оние мутасарифи кои вршеле должност за временски период од 3 месеци и помалку изнесува 10 Овој број е прилично голем седуммина од нив служеле 1 до 2 месеци а тројца 2 до 3 месеци Меѓу мутасарифите десетмина биле на должност помеѓу 3 и 6 месеци а значаен дел од нив служеле помеѓу 3 и 5 месеци Бројот на мутесарифите кои служеле помеѓу 6 и 9 месеци изнесува пет бројот на оние кои служеле во период од 9 месеци до 1 година е четири а оние што служеле помеѓу 1 и 15 година биле 14 лица Бројот на мутасарифи кои службувале помеѓу 15 и 2 години во Скопје бил пет лица Бројот на оние

43 BOA ADVN Tahvil Defteri 16 3ndash444 Mehmet İnbaşı ldquoKoumlstendil Sancağırdquo New Trends in Social and Liberal Sciences 2 Sosyal ve Liberal Bilimlerde Yeni Youmlnelimler 2 Ed Zafer Goumllen İbrahim Serbestoğlu Ankara 2017 468ndash473


97

што во периодот од 35 години служеле само до една година во Скопскиот Санџак од 48 мутесарифи изнесува 29 лица а тоа е најважниот показател за административните проблеми

Хусеин Али Паша-заде Ибрахим-паша кој бил на должност 1 година и 8 месеци од февруари 1783 до септември 1784 година бил назначуван двапати и со тоа бил најчесто назначуваниот мутесариф Интересно е тоа што другите мутесарифи во Скопскиот Санџак биле преименувани само еднаш

Статусот на управниците кои раководеле со Скопскиот Санџак изгледа вака бројот на мутасарифите во ранг на санџак-бег со титула мутесариф изнесува 9 бројот на управниците во ранг на беглербег е 4 а бројот на пашите чувари кои покрај тоа што извршувале должност команданти на разни острови и твр-дини управувале и со Скопскиот Санџак изнесува 10 Вкупниот број пак на лицата со титула паша од управниците што раководеле со Скопскиот Санџак во 35-годишниот период помеѓу 1756 и 1791 година изнесува 25 На тој начин 35 од мутесарифите кои раководеле со Скопскиот Санџак биле лица со титула паша

Местата каде што служеле пашите чувари кои во исто време биле и мутасарифи на Скопскиот Санџак биле тврдините Инебахти (Лепанто) Хотин Џурџу Адакале Ниш и Исакчи Од нив најмногу внимание привлекуваат оние што по трипати биле назначувани на таа служба во Хотин и во Ниш Датумите кога служеле пашите чувари се концентрирани во годините по Турско-руската војна (1768 ndash 1774) Познато е дека Турско-руската војна која започнала во првата половина на XVIII век продолжила со засилено темпо во втората половина на векот

Претходните места на служба на управниците кои биле назначени на чело на Скопскиот Санџак биле санџаци и тврдини во Румелија како што се Скадар Дел-вина Јанина Адакале Бендер Елбасан Кавала Призрен Килис Зворник Чирмен Охрид Ќустендил Ниш Хотин Инебахти Од анадолиската страна поранешните мутесарифи на санџаците Кајсери Кареси Нигде Аксарај и Коџаили во овој пери-од биле назначувани во Скопје Најмногу од управниците што биле назначени во Скопскиот Санџак претходно биле управници на санџаците Призрен кој се наоѓал во непосредна близина на Скопје како и на Скадар Јанина Делвина Елбасан од албанска територија Назначувањето на повеќето управници од најблиските санџаци било поради што тие подобро го познавале регионот Исто така една од причините за тоа било и тоа што во Скопје се наоѓала и Управата на рудниците

Во рамките на овие дефтери за назначување постојат одредени записи кои се различни од нормалните записи за назначување Така на поранешниот мутесариф на санџакот Јанина Ахмед-паша Египетски кој служел овде околу 15 година од ноември 1757 до март 1759 година за време на неговото второ


98


назначување му бил доделен на управување и санџакот Инебахти под услов да ја чува и тврдината Инебахти45

Село Паша-заде Халил-бег кој бил мутасариф на Скопје 1 година од март 1759 до април 1760 година исто така ја вршел должноста чувар на Адакале Али-паша заменикот на Село Хасан-паша од семејството Село кој бил еден од мутасарифите на Скопскиот Санџак службувал вкупно 2 години помеѓу 1765 и 1768 година со куса пауза од по 1 година

Постои важен запис за Мехмед еден од скопските мутесарифи од семејството на Мухтар-паша кој служел 1 година од април 1760 до мај 1762 година Според ова додека бил поранешен бег на Скадарскиот Санџак на Мухтар Паша-заде Мехмед-бег му била одземена титулата санџак-бег но бидејќи бил корисна личност со посредништво на кримскиот хан Менгли Гирај повторно му била доделена титулата мирлива со што бил назначен за скопски мутесариф46 Подоцна Мухтар Паша-заде Мехмед добил ранг на румелиски беглербег и со титула паша служел како скопски мутесариф трипати но во куси периоди и тоа 6 месеци во 1780 година 15 месец во 1785 година и 15 месец во 1786 година47

Хасан Паша-заде Реџеп-бег кој бил на должноста скопски мутесариф 1 месец во априлмај 1764 година и откако отслужил уште 45 месеци од сеп-тември 1764 до февруари 1765 година48 повторно бил назначен на скопскиот мутесариф со ранг на миримиран-беглербег и титула паша Впрочем на Хасан Паша-заде Реџеп-бег кој бил скопски мутесариф уште 8 месеци од октомври 1784 до јуни 1785 година49 последната должност му траела од декември 1786 до јуни 1789 година50 односно службата траела 2 години и 8 месеци Затоа Реџеп-паша кој четирипати бил скопски мутасариф во различни периоди останувајќи на оваа должност вкупно 3 години и 9 месеци станал мутасариф ndash паша кој управувал најдолго време со Скопскиот Санџак

Првиот запис за мухафиз-пашите кои биле и скопски мутасарифи еви-дентирани во тахвил-дефтерот се однесува на Мисри Ахмед-паша кој бил на должност од ноември 1757 до март 1759 година Покрај должноста скопски мутасариф тој бил управник и на санџакот Инебахти под услов да ја чува тврдината Инебахти51 На Сулејман-паша кој бил мутасариф на Чирменскиот Санџак освен што му било дадено да раководи со Скопскиот Санџак под негова управува бил даден и санџакот Јанина и бил задолжен да ја чува тврдината 45 Види сл 1 и 2 BOA ADVN Tahvil Defteri 16 25ndash2646 Ibid 2547 Ibid 2648 Ibid 2549 Ibid 2650 Ibidem51 Ibid 25


99

Хотин52 Мехмед-паша кој управувал со Скопскиот Санџак во период од 1 ме-сец помеѓу декември 1776 и јануари 1777 година по шестмесечната служба на Сулејман-паша под исти услови бил назначен за чување на тврдината Хотин53

Везирот Сеид Хасан-паша кој кога бил мутасариф на Ќустендилскиот Санџак го раководел и Скопје како мутасраиф 9 месеци од ноември 1777 до јули 1778 година исто така бил задолжен да ја штити и тврдината Џурџу54

Сулејман-паша кој бил скопски мутасариф во траење од 6 месеци во 1776 година и во исто време служел како чувар на тврдината Хотин55 додека управу-вал со Елбасанскиот Санџак и ја чувал тврдината Хотин уште 1 година од јули 1778 до јули 1779 година му бил доделен на управување и Скопскиот Санџак

Од тахвил-дефтерот се дознава дека скопскиот мутасарифлак покрај раководството на други места му било доделено и на Ахмед Паша-заде Исмаил-паша кој бил задолжен за чувањето на Адакале како и на неговиот наследник Хасан Паша-заде Мехмед Садик-паша

Од 1783 година се гледа дека скопскиот мутесарифлак им бил доделен и на мухафизите односно чуварите на тврдината Ниш Така тие покрај должноста за чување на тврдината Ниш во исто време го држеле и скопскиот мутасарифлак и тоа редоследно Али Паша-заде Ибрахим-паша од февруари 1783 година до октомври 1784 година56 Хасан Паша-заде Реџеп-паша до јуни 1785 година57 Мухтар Паша-заде Мехмед-паша до јули 1785 година58 и Хаџи Мехмед-паша до мај 1786 година59

Охридскиот Ахмед Паша-заде Махмуд-паша кој службувал 65 месеци од јуни 1789 до јануари 1790 година покрај должноста чувармухафиз на тврди-ната Исакчи60 располагал со приходите како мутесариф на Скопскиот Санџак

Од втората половина на XVIII век кога османлиско-руските војни има-ле големо влијание многу честа била појавата чувањето на тврдините и на градовите што биле на стратешки позиции како и управата и приходите на тврдините како што било Скопје кои се наоѓале во посигурни области да им се доделат на мухафиз-пашите назначените овде бидејќи тоа било од суштинско значење Впрочем како што беше наведено Скопскиот Санџак им бил доделуван како дополнителен приход на пашите чувари на тврдини-те Инебахти Хотин Џурџу Адакале Ниш и Исакчи Вкупно единаесетпати

52 Ibid 2653 Ibidem54 Ibidem55 Ibidem56 Ibidem57 Ibidem58 Ibidem59 Ibidem60 Ibidem


100


скопскиот мутасарифлик им бил даден на пашите чувари меѓу нив трипати на чуварите на Хотин и на Ниш двапати на чуварите на Адакале и по еднаш на чуварите на другите тврдини

Заклучок

Дури и во периодот на XVIII век кога се одвиваат турско-руските војни кога има економски проблеми големо обезвреднување на акчето и почнува да се употребува грошот османлиската држава го претвора градот Скопје со кој владеела уште од 1392 година во анадолски град и во однос на активностите за урбанизирање и градење нема никаква разлика споредено со градовите во Анадолија или со другите градови на Балканот

Сепак руските војни особено почнувајќи од XVIII век српското гр-чкото и црногорското востание во XIX век исто така влијаеле и на градот Скопје и многу од наследниците на освојувачите почнале да се преселуваат во регионот Тракија или во Истанбул Оваа состојба предизвикала промена и во структурата на населението во градот Денес доколку се претпостави дека албанското турското бошњачкото и ромското население во Скопје ја претставуваат муслиманската заедница тогаш според официјалните изво-ри се подразбира дека овдешните муслимани сочинуваат 30 од вкупното население Сепак постојат мислења дека муслиманското население е повеќе Денес Албанците го сочинуваат мнозинството од муслиманското население во Скопје Иако некои од архитектонските дела во Скопје и во околината биле уништени за време на османлискиот период сепак многу османлиски дела сegrave уште постојат во регионот


101

Прилог 1

Скопски мутесарифи (1756 ndash 1791)

Име на валијата Датум на назначување

Датум на разрешување Времетраење

Абдуллах 8 L 1169 6 јули 1756 9 N 1170 28 мај 1757

11 месеци

Ислам 10 N 1170 29 мај 1757 2 Ra 1171 14 ноември 1757

5 години и 5 месеци

Ахмед-паша од Египет 3 Ra 1171 15 ноември 1757

10 B 1172 9 март 1759

1 година и 5 месеци

Село Паша-заде Халил 11 B 1172 10 март 1759 16 Ş 1173 3 април 1760

1 година

Мухтар Паша-заде Мехмед

17 Ş 1173 4 април 1760

9 L 1174 14 мај 1761

1 година и 1 месец

Хасан внук на Осман-паша од Подгорица

10 L 1174 15 мај 1761 4 L 1175 28 април 1762

1 година

Ибрахим 5 L 1175 29 април 1762

9 L 1176 23 април 1763

1 година

Гази Мехеммед 10 L 1176 24 април 1763

5 L 1177 7 април 1764

1 година

Хасан Паша-заде Реџеб 6 L 1177 8 април 1764 12 Za 1177 13 мај 1764

1 месец

Хаџи Ибрахим 13 Za 1178 14 мај 1764

9 S 1179 28 јули 1765


Али заменик на Село Хасан-паша

10 S 1179 29 јули 1765

4 L 1180 5 март 1767


Махмуд 5 L 1180 6 март 1767 3 L 1181 22 март 1768

1 година

Али-паша заменикот на Село Хасан-паша

4 L 1181 23 март 1768 5 Ş 1182 14 декември 1768

9 месеци

Ферхад-заде Исмаил 6 Ş 1182 15 декември 1768

10 L 1182 17 февруари 1769

2 месеци

Гази Мехеммед-паша 11 L 1182 18 февруари 1769

19 Ş 1183 18 декември 1769

11 месеци


102


Мехмед Паша-заде Мустафа-бег

20 Ş 1183 19 декември 1769

28 B 1184 17 ноември 1770

1 година

Хаџи Хусејин Паша-заде Мехмед Садик-паша

29 B 1184 18 ноември 1770

11 Za 1185 15 февруари 1772


Али-паша 12 Za 1185 7 16 февруари 1772

8 Za 1186 31 јануари 1773

1 година

Черкес Хасан-паша 9 Za 1187 1 февруари 1773

12 B 1188 18 септември 1774


Реџеб-паша 13 B 1188 19 септември 1774

1 Z 1188 2 февруари 1775


Сулејман-паша 2 Z 1188 3 февруари1775

19 S 1189 21 април 1775


Осман-паша 20 S 1189 22 април 1775

28 C 1189 26 август 1775

4 месеци

Абдуллах Паша-заде Мехмед-паша

29 Ca 1189 27 август 1775

22 Ş 1189 18 октомври 1775

2 месеци

Осман-паша 23 Ş 1189 19 октомври 1775

12 L 1189 6 декември 1775


Омер Паша-заде Халил-паша од Кавала

13 L 1189 7 декември 1775

11 Z 1189 2 февруари 1776

2 месеци

Ахмед-паша 12 Z 1189 3 февруари 1776

23 Ca 1190 10 јули 1776


Сулејман-паша 24 Ca 1190 11 јули 1776

11 Za 1190 22 декември 1776

6 месеци

7 N 1190

Мехмед-паша 12 Za 1190 23 декември 1776

19 Z 1190 29 јануари 1777

1 месец

Пири Паша-заде Тахир-паша

20 Z 1190 30 јануари 1777

28 C 1191 3 август 1777

6 месеци

Јусуф-паша Последниот ден од месецот -Selh-i C 1191 4 август 1777

6 L 1191 7 ноември 1777

3 месеци

Сејид Хасан-паша 7 L 1191 8 ноември 1777

3 B 1192 28 јули 1778

9 месеци

Сулејман-паша 4 B 1192 29 јули 1778 21 C 1193 6 јули 1779

1 година


103

Али Паша-заде Халил-паша

22 C 1193 7 јули 1779 28 Ra 1194 3 април 1780

9 месеци

Мухтар Паша-заде Мехмед-паша

Првиот ден од месецот -Gurre-i R 1194 4 април 1780

3 L 1994 2 октомври 1780

6 месеци

Ахмед Паша-заде Исмаил-паша

4 L 1194 3 октомври 1780

23 Ra 1195 19 март 1781

6 месеци

Хаџи Хасан Паша-заде Мехмед Садик-паша

24 Ra 1195 20 март 1781

24 Ra 1196 9 март 1782

1 година

Осман-бег од Скадар 25 Ra 1196 10 март 1782

3 L 1196 11 септември 1782

6 месеци

Ибрахим Паша-заде Јајчали Мустафа

4 L 1196 12 септември 1782

9 Ra 1197 12 февруари 1783

5 месеци

Али Паша-заде Ибрахим-паша

10 Ra 1197 13 февруари1783

22 Za 1198 7 октомври1784


Хасан Паша-заде Реџеб 23 Za 1198 8 октомври 1784

27 B 1199 5 јуни 1785

8 месеци

Мухтар Паша-заде Мехмед Паша

28 B 1199 6 јуни 1785 8 N 1199 15 јули 1785


Хаџија Мехмед-паша 9 N 1199 16 јули 1785 11 B 1200 10 мај 1786

10 месеци

Мухтар Паша-заде Мехеммед-паша

12 B 1200 7 11 мај 1786 28 Ş 1200 28 јуни 1786


Џафер Паша Selh-i Ş 1200 27 јуни 1786

14 S 1201 6 декември 1786

5 месеци

Хасан Паша-заде Реџеб-паша

15 S 1201 7 декември 1786

4 L 1203 28 јуни 1789


Ахмед Паша-заде Махмуд-паша од Охрид

5 L 1203 29 јуни 1789 27 R 1204 14 јануари 1790


Омер-паша 12 S 1205 15 јануари 1790

26 Z 1205 26 август 1791


Џафер-пашабратот на Ибрахим-паша

27 Z 1205 27 август 1791

1207 1792 1 година


104


Слика 1

BOA ADVN (Tahvil Defteri) 16


105

Слика 2BOA ADVN (Tahvil Defteri) 16


106

107



ДИПЛОМАТСКИТЕ АКТИВНОСТИ НА КРАЛСТВОТО СРБИЈА ЗА ОТВОРАЊЕ УЧИЛИШТА ВО ВЕЛЕС

И ВО НЕГОВАТА ОКОЛИНА НА КРАЈОТ ОД XIX ВЕК

Силвана Сидоровска-Чуповска

Abstract Introduction of Serbian educational propaganda in Veles and its surrounding began by sending Serbian teachers from the mid-19th century Serbian schoolbooks and books were sent by the Ministry of Education and Science and the Committee for the Promotion of Serbian Education in the Ottoman Empire areas in order to make the implementation of propaganda easier The successful implementation of the propaganda was in competence of the Royal Diplomatic Mission in Constantinople and the Serbian consulates in Skopje Salonica and Bitola

Obstructed by the actions of Greek and Bulgarian propaganda the Vilayet of Salonica and the Kaymakam of Veles the Serbian educational propaganda faced difficulties to penetrate in this part of Macedonia Receiving approval for оpening Serbian Schools in the Vilayet оf Bitola and Salonica the activities of Serbian diplomacy for opening schools in Veles and its surrounding were strengthened The persistence of the Serbian diplomacy bore fruit by the end of 1899 when the coveted permission for opening of Serbian schools was finally received

Keywords Ottoman Empire Vilayet of Salonica Veles surrounding Serbia diplomacy educational propaganda schools

Систематското и планското планирање за навлегување на српската просветна пропаганда во Македонија започнува по завршувањето на круп-ните политички промени кои ги донела Источната криза обединувањето на

ЈНУ Институтот за национална историја научен советникредовен професор e-адреса ssidorovskayahoocom

108


Кнежеството Бугарија со Источна Румелија и Српско-бугарската војна од 1885 година Од средината на 80-тите години на XIX век од страна на српските политички кругови се настојувало да се создаде легална основа за својата политика и за просветно-културната работа во Османлиската Империја односно во Стара Србија и Македонија На почетокот се очекувало најголем дел од просветно-културната работа да се одвива преку Друштвото bdquoСвети Саваldquo основано во 1886 година и преку Министерството за просвета и црковни работи каде што во 1887 година било основано посебно Одделение за српски училишта и цркви надвор од границите на Кралството Србија Сепак во прак-тиката најголемиот дел од овие работи ги вршеле кралскиот претставник во Цариград Стојан Новаковиќ1 и новооснованите конзулати во Скопје Солун (1887) и во Битола (1889)2

Културно-просветното дејствување на српската пропаганда било еден од начините за нејзиното навлегување во Македонија Меѓутоа српската просветна пропаганда се наоѓала во многу понезавидна положба од грчката и бугарската просветна пропаганда кои со признати црковни институции во границите на Османлиската Империја многу полесно доаѓале до дозволи за формирање црковно-училишни општини и отворање училишта Една од поголемите пречки со која се соочила српската дипломатија во стекнувањето позиции на просветен план била и онаа во градот Велес со неговата околина

Првите просветни врски на Кнежеството Србија со Велес започнуваат во 1857 година кога од страна на тогашната Источна (Прцоречка) црков-но-училишна општина биле испратени две молби до српското Министерство

1 Стојан Новаковиќ (1842 ndash 1915) научник политичар државник професор академик минис-тер за правда и за внатрешни работи и претседател на српската влада Повремено ја вршел и функцијата дипломатски претставник на Кралството Србија во Цариград (1886 ndash 1891 и 1897) во Париз (1889 ndash 1902) и во Санкт Петербург (1902 ndash 1905) Во период на неговата дипломатска работа во Цариград бил главен спроведувач на тн bdquoмакедонистичка програмаldquo за придобивање приврзаници во Македонија За реализација на споменатата програма било предвидено и издавање учебници на македонски јазик за училиштата во Македонија На 21 ноември 1888 година османлиската цензура го одобрила за печатење на изданието Македонски буквар а следната 1889 година поттикнат од успехот С Новаковиќ му предлага на Министерството за надворешни работи на Кралството Србија да му се одобри печатење на еден календар за народот во Македонија и Стара Србија што ќе содржи статии и други пропагандни работи на bdquoмакедонски дијалектldquo и на српски книжевен јазик Министерството го прифатило овој предлог и во ноември 1889 година во Цариград излегол календарот Голуб Во 1890 година била отпечатена и првата читанка за основните училишта во Македонија Автор и на тој учебник бил Милојко Веселиновиќ Ова било голем успех на Стојан Новаковиќ во спроведувањето на српската просветна пропаганда во Македонија Починал во Ниш во 1915 година2 Славенко Терзић bdquoКонзулат Краљевине Србије у Битољу (1889-1897)ldquo Историјски часопис књ LVII Београд 2008 16ndash17

107ndash120 Силвана Сидоровска-Чуповска

109

за просвета со барања за помош во учебници за општинското училиште и за околните селски училишта Српските учебници биле употребувани од страна на српски bdquoдоговорениldquo учители и од македонските учители кои се стекнале со образование во Србија Од средината на XIX век во Велес работеле најмногу српски учители и тоа Спиридон Јовановиќ (1843 ndash 1845) Сава Радојчиќ (1845 ndash 1847) Милош Будимировиќ (1847 ndash 1855) Јован Нешковиќ (1857 ndash 1859) Ѓорѓе Милетиќ (1859 ndash 1861) како и учителката Марија Недева (1867 ndash1869)3

Давањето помош имало своја политичка заднина Како во претходниот период така и во периодот 1868 ndash 1876 година Министерството за просвета продолжило со испраќање учебници за одделни училишта во Македонија Во декември 1872 година специјалниот Одбор за помагање на српската просвета во областите што биле во составот на Османлиската Империја предвидел на училиштето (иако не е споменато за кое училиште се работи) во Велес да му се испратат 1 150 учебници За учебната 18731874 година е забележано дека во пратките со учебници за основните училишта во Тетово Велес и во Скопје биле испратени и мал број гимназиски учебници кои биле употребени во вишите класови Во учебната 18721873 година со материјална помош на Одборот во Велес биле отворени машко и женско основно училиште Училиштето работело само осум месеци Под обвинение на егзархискиот митрополит Дамаскин дека учителот е српски агент османлиските власти издале наредба за затворање на училиштето4

Во периодот 1878 ndash 1885 година е забележан намален интерес на тогашната Велешка црковно-училишна општина за воспоставување врски со Кнежеството Србија Поради економската положба во која западнал градот бројот на уче-ниците бил преполовен а општината започнала сegrave почесто да се потпира на домашниот учителски кадар За намалувањето на образовната структура во градот Велес интерес покажала и српската просветна пропаганда која преку кралскиот претставник во Цариград Стојан Новаковиќ будно го следела овој процес Во книгата Бугарските училишта во Македонија С Новаковиќ дава податоци за учебната 18861887 година и приказ на бројот на машките и на женските основни и средни училишта во Велес изнесувајќи го следново bdquoНижата гимназија во градот за учебната 18861887 година броела I клас ndash 38 ученици и 15 ученички II клас ndash 16 ученици и 3 ученички III клас ndash 14 ученици и 2 ученички и во IV клас ndash 6 ученици и 2 ученички Наставата со вкупно 96 ученици е водена од 5 наставнициldquo

3 Љубиша Доклестиќ Српско-македонските односи во 19 век (до 1897 година) Скопје 1973 102ndash103 Силвана Сидоровска-Чуповска Преродбата во Велес и Велешко од почетокот на XIX век до 1912 година Скопје 2004 1094 Љ Доклестиќ Српско-македонските односи 204

Дипломатските активности на Кралството Србија за отворање училишта во Велес

110


Во својот извештај до министерот за надворешни работи Драгутин Франасовиќ Новаковиќ се осврнал и на намалувањето на основните учи-лишта во Велешката Каза правејќи споредба со минатата учебна година Во учебната 18851886 година наставата ја следеле 1 191 ученик од кои 951 ученик и 240 ученички Овој сооднос во учебната 18861887 година изнесува 931 ученик и 180 ученички или вкупно 1 111 ученици што значи намалување за 25 од вкупниот број ученици што ја посетувале наставата во Велешката Каза5

Проблемите на просветен план со кои се соочувале градот Велес и неговата околина не ги олеснило навлегувањето на српската пропаганда Сметајќи дека градот е мошне важен за српската пропаганда (администра-тивно припаѓал на Солунскиот Вилает иако по географската положба е многу поблиску до Скопје) српскиот конзул во Скопје уште во 1887 година испратил еден bdquoсрпски питомецldquo да отвори bdquoсловенско училиштеldquo кое всуш-ност требало да биде македонско народно училиште Вилаетските власти не дозволиле отворање на српско училиште а била одбиена и молбата за Башино Село кое се наоѓа во непосредна близина на Велес За учител бил испратен Никола Ристиќ кој речиси цела година и покрај интервенцијата на Стојан Новаковиќ од Цариград до солунскиот валија не успеал да отвори српско училиште6 Активен на овој план се покажал и српскиот конзул во Солун Коста Христиќ кој редовно испраќал извештаи за српските училишта во Македонија7

Во извештајот испратен до Сава Грујиќ кој тогаш ја вршел функцијата претседател на Министерскиот совет во Министерството за надворешни ра-боти во Белград го изнел своето мислење како да се излезе од неповолната ситуација bdquoНе само во Солун туку и во внатрешноста можеме да постигнеме успех ако се обидеме да отвориме училишта со сигурни луѓе кои се турски поданици Можеби тоа тешко ќе оди поради недовербата од страна на турски власти и денунциите од страна на Бугарите но ќе се направи некој почетен чекор Признавам дека за тоа се потребни материјални средства и помош кои

5 Стојан Новаковиќ bdquoБугарске школе по Македонијиldquo Отаџбина бр 8 Београд 1888 846 Климент Џамбазовски Културно-општествените врски на Македонците со Србија во текот на XIX век Скопје 1960 1837 Статијата е подготвена од документи истражувани и селектирани во Архивот на Србија во Белград во 2016 година Најголемиот дел од нив во Република Македонија за првпат се објавени во зборникот Документи за Македонија од Просветно-политичкото одделение при Министерството за надворешни работи на Кралството Србија (18911898) Избор превод и редакција проф д-р Силвана Сидоровска-Чуповска Скопје 2019 Понатаму во текстот ќе се користи оргиналниот назив за местото од каде што се ползувани документите за изработка на статијата


111

сега за несреќа недостасуваатldquo8 Со слично барање во 1892 година настапил и српскиот конзул во Скопје Владимир Кариќ9 кога до Никола Пашиќ10 за дејствувањето во Велес и во блиските села се обратил со барањето bdquoСега има многу важни работи кои без пари апсолутно не можат да се работат Едвај најдов еден човек кој во Башино Село ќе се вработи и тој човек е Илија Сурчевиќ од Рудник и надевајќи се дека ќе ми пристигнат парите му ветив да му исплатам малку пари кои му се потребни за вработување за идната среда односно 10 т л Денеска е 8-ми парите сegrave уште не се пристигнати и што ќе мислат сега во Башино Село Господ знае Какви што се овдешните луѓе ништо не е чудно ако работата повторно се пропадне ()ldquo11

Во писмата адресирани до Министерството за надворешни работи во Белград и понатаму се барале насоки за дејствување12 Српскиот конзул В Кариќ побарал објаснување bdquoза практиката во Солунскиот Вилает да се бараат училишни дозволи бидејќи според ситуацијата во Турција () не се исклучу-вало постоењето на друга практика различна од онаа која се применувала во границите на Скопскиот Вилает ()ldquo13 Ова го барал заради потребата од

8 Архив на Србија Министерство за надворешни работи Просветно-политичко одделение (натаму АС МНР ППО) 1889 Извештај бр 1329 од конзулот во Солун Коста Христиќ до Сава Грујиќ претседател на Министерскиот совет во Министерството за надворешни работи на Кралството Србија9 Владимир Кариќ ја извршувал функцијата конзул во Скопје во периодот 1889 ndash 1892 година10 Никола Пашиќ (1845 ndash 1926) српски политичар Тој бил еден од основачите на Радикалната партија Политичката кариера ја започнал во 1878 година По неуспехот на Српско-бугар-ската војна (1885) принуден е да замине во прогонство Во 1889 година бил амнестиран од новоформираната влада на Сава Грујиќ Претседател на Владата на Кралството Србија е во периодот 1893 ndash 1894 година Со доаѓањето на кралот Петар на престолот во 1904 година па сegrave до смртта ја вршел функцијата министер за надворешни работи11 АС МНР ППО ред 2371892 Скопје 8 јуни 1892 година Писмо П П 252 од конзулот Владимир Кариќ до претседателот на Министерскиот совет во Министерството за надворешни работи на Кралството Србија12 За да дејствува српската просветна пропаганда како една целина и покрај територијалното разграничување на српските конзулати во Македонија на почетокот од 90-тите години на XIX век Министерството за надворешни работи на Кралството Србија дало насоки за усогла-сување и поврзување на работата на постојните конзулати Било предвидено Конзулатот во Скопје да работи на проширување на своето дејствување на тетовскиот и на гостиварскиот крај како и да работи на преземање на велешкиот штипскиот и на струмичкиот крај кои административно влегувале под ингеренциите на Конзулатот во Солун Овој чекор бил предвиден со цел да се задржи територијалниот континуитет на пропагандната дејност во средишниот дел на Македонија Повеќе види кај Љубиша Доклестиќ Српско-македонските односи во 19 век Скопје 1973 29313 АС МНР ППО ред 2371892 Скопје 25 јуни 1892 година Писмо ПП 252 од конзулот Владимир Кариќ до претседателот на Министерскиот совет во Министерството за надворешни работи на Кралството Србија


112


испраќање учители во селата Рудник и Башино Село и заради упатствата за тоа како треба да работат што требало да им се дадат14

И покрај непријатностите што ѝ ги приредувале официјалните ос-манлиски власти од една страна и секако посилните грчка и бугарска пропаганда од друга српската просветна пропаганда на територијата на Велешката Каза успеала да ги плаќа учителите во Велес (18871888 18881889 18961897) и во селата Башино Село (18891890 ndash18961897) и Рудник (18891890 ndash 18941895)15 Поттикната од успехот на просветен план во Башино Село во 1894 година бил направен обид да се постават и српски свештеници Меѓутоа ваквиот обид на пропагандата предизвикал судир помеѓу населението и приврзаниците на пропагандата поради што морала да интервенира и војската16

Во 1895 година бил направен безуспешен обид за отворање бесплат-но училиште и пансион во Велес но на разочарување на пропагандата ниту еден ученик од градот не се запишал Носењето ученици од селата во Порече каде што имало најмногу приврзаници на оваа пропаганда и деца кои се школувале на територијата на Кралството Србија не ги дало очекуваните резултати Училиштето набргу било принудено да прекине со работа17

Со почетокот на 1897 година со оглед на новонастаната ситуација кога од страна на Портата била издадена дозвола за отворање српски училишта и во Солунскиот Вилает српската просветна пропаганда сegrave поактивно била насочена кон отворање училишта на просторот меѓу Велес на север Солун на југ Воден на запад и Кукуш на исток18 На овој план активен бил српскиот конзулат во Скопје од каде што во содејство со Министерството за надворешни работи на Кралството Србија се барале начини за добивање дозволи за отворање училишта во Велес и во неговата околина19 Тргнувајќи од констатацијата за слабите позиции на српската пропаганда поради при-14 Ibidem15 Љ Доклестиќ Српско-македонските односи 42816 С Сидоровска-Чуповска Преродбата 16917 Ibidem18 Љ Доклестиќ Српско-македонските односи 42819 АС МНР ППО ред 2291897 Скопје 8 март 1897 година bdquoГо примивме Вашето писмо од 6 овој месец П П 169 во кое ми барате упатства за велешките училишта Треба повторно да се работи и покрај добиената дозвола за српско училиште во Битола Преписката со упат-ства се испратени по конзулот во Солун и вицеконзулот во Битола и во нив се препорачува да ги упатат нашите луѓе да бараат дозволи за нашите училишта во сите села и во случај да не успеат телеграфски да упатат жалби во Цариград Јас Ве замолувам упатствата да им ги дадете и на нашите луѓе во велешките села Потребно е за сegrave што ќе преземете да го известувате Конзулатот во Солун бидејќи Велес со административната поделба му припаѓа


113

суството на егзархиски и на грчки митрополит во градот најпрвин требало да се работи на bdquoпоттикнување на приврзаниците на српската пропаганда во велешките села кои поднеле молби за српски училишта да ги повторат своите барања кај власта и по молбите да биде донесено решениеldquo20 Кон-зулот М Ристиќ им посочил на лицата задолжени за отворање училишта дека bdquoдоколку не ги добијат одговорите од валијата и од кајмакамот за една недела да испратат телеграми до султанот големиот везир и до министерот за просветаldquo21 Интервенирало и Министерството за надворешни работи на Кралството Србија од каде што по извршените писмени консултации со конзулот М Ристиќ22 му било сугерирано рухсатнамињата (дозволите) да гласаат на bdquoдруго имеldquo а не како дотогаш на име на Грчката митрополија23 Неколку дена пред тоа митрополитот кој веќе го имал добиено писмото од кајмакамот со барање на кое име да гласаат добиените дозволи за отворање српски училишта во Башино Село Теово Богомила Капиново и Рудник побарал тие да бидат на име Митрополијата24 Во писмото до кајмакамот освен за дозволите митрополитот пишува bdquoИмам чест да Ве известам дека споменатите училишта ќе се отворат на мое име од книгите ќе се предава од оние што ќе бидат потврдени од страна на Министерството за просвета Во почетните ndash основни училишта ќе се предава во I одделение Буквар Прва читанка Мала граматика и Сметање Во II одделение Мала читанка Мала граматика Сметање и Свештена историја Во III одделение Катехизис

на Солунскиот Вилает Писмо П П 583 од Министерството за надворешни до Михаило Ристиќ генерален конзул на Кралството Србија во Скопје20 АС МНР ППО ред 811897 Белград 7 април 1897 година Писмо П П 991 од Министер-ството за надворешни до Михаило Ристиќ генерален конзул на Кралството Србија во Скопје21 Ibid Скопје 2 мај 1897 година Писмо П П 353 од генералниот конзул на Кралството Србија во Скопје Михаило Ристиќ до Ѓорѓе Симиќ претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи22 Михаило Ристиќ (1864 ndash 1930) Според извештаите од Министерството за надворешни работи за генерален конзул во Скопје бил поставен на 23 април 1896 година и должноста ја извршувал до 18 декември 1897 година Од 28 мај 1899 година до 9 јули 1903 година бил на позицијата генерален конзул во Битола На местото генерален конзул во Скопје бил поста-вен на 10 јули 1903 година Со пауза во периодот од 1 јануари до 29 јуни 1904 година на оваа должност останал до 10 јуни 1906 година кога бил именуван за дипломатски агент во Софија Заедно со Никола Пашиќ бил потписник на Букурешкиот мировен договор на 10 август 1913 година Од дипломатската служба е пензиониран во 1930 година Починал во Охрид во 1939 година23 АС МНР ППО ред 811897 Скопје 2 мај 1897 година Писмо П П 353 од генералниот конзул на Кралството Србија во Скопје Михаило Ристиќ до Ѓорѓе Симиќ претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи24 Ibid Велес 22 април 1897 година Писмо 42 од велешкиот кајмакам до грчкиот митро-полит Антим во Велес


114


Читанка Граматика Сметање Познавање на природата и Географија и во IV одделение Гатанки од Новиот завет Читанка Сметање Запознавање на природата Географија и Мала српска граматика Учители ќе бидат овие во Башино Село Андрија Поп Костиќ од истото село во Теово Атанас Поповиќ од Куманово во Богомила Јован Стојковиќ од Мартолци и помошник Ефто Поповиќ од Богомила во Капиново Крсто Мирчевиќ од Богомила и во Рудник Антониј Милосављевиќ од казата Митровицаldquo25

Потврда за официјален почеток на работата во споменативе училишта требало да се чека и од властите во Солунскиот Вилает (и покрај одобре-нието добиено од муариф-мудурот училишниот инспектор) од каде што пристигнало известување дека треба да се чека мислењето и од везирот во Цариград26 Дека оваа постапка била влезена во bdquoпроцедураldquo потврдува и генералниот конзул во Битола Димитрије Боди27 кој по bdquoдоверливldquo пат успел да го добие писмото испратено од солунскиот валија до Министер-ството за просвета28 Меѓутоа работата со добивањето дозволи за отворање српски училишта во Велешката Каза стоела во место Генералниот српски конзул во Скопје М Ристиќ за овој проблем продолжил да го известува и новопоставениот претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи Владан Ѓорѓевиќ29 Во едно писмо испратено на 16 септември споменатиот конзул напишал bdquoВе известувам дека непреки-нато водам грижа за отворање на велешките училишта И по испраќањето на моите прилози со погоре споменатото писмо нашите луѓе повторно го поведоа ова прашање кај месниот кајмакам валијата во Солун и големиот

25 Ibid Велес 26 април 1897 година Писмо 57 од грчкиот митрополит до кајмакамот во Велес26 АС МНР ППО ред 2291897 година Скопје 28 мај 1897 година Писмо П П 358 од гене-ралниот конзул на Кралството Србија во Скопје Михаило Ристиќ до Ѓорѓе Симиќ претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи27 Димитрије Боди бил првиот конзул во новооснованиот српски конзулат во Битола во 1889 година Оваа функција ја извршувал во периодот 1889 ndash 1895 година28 АС МНР ППО ред 2261897 година Солун 29 мај 1897 година Писмо П П 315 од гене-ралниот конзул на Кралството Србија во Битола Димитрије Боди до Ѓорѓе Симиќ претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи29 Владан Ѓорѓевиќ (1844 ndash 1930) лекар писател политичар и претседател на Владата на Крал-ството Србија Студурал медицина во Виена каде што и докторирал во 1869 година Во Србија работел како приватен лекар а подоцна станал првиот санитетски полковник Во почетокот на 1880 година ја започнал својата политичка кариера Во владата на Никола Хрстиќ бил поставен за министер за просвета и економија Во 1891 година бил дипломатски претставник во Атина каде што ги водел преговорите со Грција за поделба на Македонија на интересни сфери Од 1894 година бил диполоматски претставник во Цариград каде што успеал да добие дозволи за поставување српски владици во Македонија Од 1897 до 1900 година е претседател на Владата и министер за надворешни работи Починал во Баден Австрија во 1930 година


115

везир и кај министерот за просвета и вера И сега ова прашање е испратено на решавање од Солун до министерот за просвета и вера на 27 септември 1313-1897 год бр 17 Затоа Ве молам да бидете љубезни да му наредите на нашиот вршител на работите во Цариград да се погрижи што побргу се одговори на ова прашање во наша користldquo30

Од Министерството било побарано во молбите за отворање српски учи-лишта кои биле испраќани од Велешката Каза до солунскиот и до битолскиот валија да бидат исполнети сите законски формалности И бидејќи сegrave започнало со отворањето српски училишта во Солунскиот (Дојран Ениџе-Вардар и Гор-ни Тодориќ) и во Битолскиот Вилает (Крушево Горица Лазарополе Кичево Крушје и Манастирец) била испратена препорака bdquoза активно настапување и луѓето од тој крај посилно да се ангажираат за да ги добијат дозволите кои ги барале од пораноldquo31 За добивање дозволи за отворање српски училишта на територијата на Велешката Каза се дејствувало и во Цариград каде што преку драгоманот во кралското дипломатско претставништво се интервенирало во Министерството за правда Од таму бил добиен одговор bdquoдека на солунскиот валија ќе му биле издадени поволни упатства за прашањето поврзано со велешките училиштаldquo32

Наспроти поволните ветришта кои започнале да дуваат од Цариград кон крајот на октомври 1897 година прашањето за отворање училишта во Велешката Каза за српската просветна пропаганда неочекувано навлегло во нова фаза Грчкиот митрополит во Велес поттикнат од моменталната ситуација сegrave поотворено барал зголемување на материјалните средства кои дотогаш ги добивал од страна на пропагандата Ова барање митро-политот отворено му го пренел на српскиот администратор Фирмилијан во Скопје кога на патот за дебарскиот крај (зашто митрополитот имал план да ги посети Кичево и Галичник) ја посетил единствено Грчката митрополија игнорирајќи го српскиот козулат во градот Сомнежот дека Патријаршијата има некаков план против отворањето српски училишта во Велешко-дебарската епархија во која влегувале Кичево и Лазарополе заедно со уште неколку села од Битолскиот Вилает каде што биле отво-рени неколку српски училишта сegrave повеќе го свртувала вниманието на 30 АС МНР ППО ред2291897 година Скопје 16 септември 1897 година Писмо П П 866 од генералниот конзул на Кралството Србија во Скопје Михаило Ристиќ до Владан Ѓорѓевиќ претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи31 Ibid Белград 4 октомври 1897 година Писмо П П 3212 од Министерството за надво-решни работи на Кралството Србија до генералниот конзул во Скопје Михаило Ристиќ32 Ibid Цариград 28 октомври 1897 година Писмо П П 1560 од генералниот конзул на Кралството Србија во Скопје Михаило Ристиќ до Владан Ѓорѓевиќ претседател на Минис-терскиот совет и министер за надворешни работи


116


српската дипломатија33 Набргу од Министерството за надворешни работи било испратено известување дека bdquoВелешкиот митрополит Антим отишол во Дебар да ја обиколи епархијата со намера да го попречува отворањето на нашите училишта Наредете да се следи неговото движење и работа и за rsquoсegrave известувајтеlsquoldquo34 Набргу од српскиот конзул во Битола М В Веселиновиќ35 пристигнал одговорот bdquoТој и да сака да работи против нашите училишта не би можел да го направи тоа бидејќи турската власт не го ни прашала кога ги издавала училишните дозволи ниту би го примиле нашите луѓе кога би разбрале дека тој негодува против нашите училишта Според тоа таа негова мисија нема да има никакви успеси Само уште учтиво Ве молам да повелите да ме известите што го натерало на тоа сега да работи против нашите училишта кога предминатата и минатата година работеше на тоа нашите училишта да бидат допуштени во Велешката Каза и затоа од нас прими помош од 2 000 динари ()ldquo36 Кон крајот на ноември српскиот кон-зул имал средба со грчкиот митрополит Антим На средбата митрополитот потврдил дека и bdquoпонатаму ќе работи на отворање училишта и единствено најмногу има потреба од помош во пари за да ги заштитува интересите на српската пропаганда во Дебарскиот Санџак Кичевската Каза и во Пореч-ката Нахијаldquo37 За тоа време пропагандата работела и на испраќање молби за отворање училишта во велешките села Башино Село Рудник Ораовец Богомила Капиново и Мокрино38

Почетокот на 1898 година не најавувал подобрување во очекувањата на српската пропаганда за отворање училишта во Велес и во неговата околина Српските конзули во Скопје Битола и во Солун биле незадоволни од уцените

33 Ibid Скопје 30 октомври 1897 година Писмо П П 932 од генералниот конзул на Крал-ството Србија во Скопје Михаило Ристиќ до Владан Ѓорѓевиќ претседател на Министерскиот совет и министер за надворешни работи34 АС МНР ППО ред 2261897 година Белград 3 ноември 1897 година Наредба за следење на активностите на митрополитот Антим во Велешко-дебарската митрополија П П 3696 С 3651 од Министерството за надворешни работи на Кралството Србија до српскиот конзулат во Битола35 Милојко Веселиновиќ бил конзул во Битола во 1895 година36 АС МНР ППО ред 2261897 година Битола 5 ноември 1897 година Извештај П П 368 од конзулот Милојко В Веселиновиќ до К Н Христиќ министер за правда и претставник на Министерството за надворешни работи37 Ibid Битола 27 ноември 1897 година Извештај П П 370 од конзулот Милојко В Весели-новиќ до К Н Христиќ министер за правда и претставник на Министерството за надворешни работи38 АС МНР ППО ред 2291897 година Скопје 5 ноември 1897 година Извештај П П 949 од генералниот конзул на Кралството Србија во Скопје Михаило Ристиќ до Јован Ф Христиќ вршител на работите во Цариград


117

на митрополитот Антим и на двајцата агенти во Велес и во Башино Село кои и понатаму барале зголемување на паричниот износ за вршење агитација и подмитување на османлиските власти во градот Од друга страна и велешкиот кајмакам сegrave поотворено искажувал недоверба кон српските барања bdquoза кои се сомневал дека ќе останат на порано побараните училиштаldquo Ваквиот развој на настаните ја туркал српската дипломатија да бара нови решенија сега преку испраќање медицински лица кои од порано биле обучувани за пропагандна работа39 На иста линија на размислување бил и архимандритот Фирмилијан40 кој во писмото испратено до конзулот Милосав Куртовиќ41 покрај мислењето за тоа центарот на раководење на пропагандата за Велес од Скопје да биде префрлен во Солун го напишал и следново bdquoВелес е многу важна точка за нашата работа и ние тука што побргу треба да имаме човек сигурен вешт и способен за работа Па кога немаме конзул тогаш моето мислење е таму да испратиме еден лекар па макар и да му дадеме плата на вицеконзул и нему да му се довери пропагандната работа На тој доктор може да му се даде еден од учителите за помош Ние овде имаме двајца доктори и мислам дека еден од нив успешно ќе го заземе тоа местоldquo42

Додека се одвивале преписките помеѓу српските конзули и влијателните црковни лица од Велес започнале да пристигнуваат негативни сигнали од ве-лешкиот кајмакам и од меџлисот околу добивањето дозволи за управители на училиштата во Велешката Каза Првичната претпоставка била дека кајмакамот го сторил тоа затоа што не добил парична награда Се барале нови патишта за добивање дозволи сега од страна на други лица без притоа да се споменува за што ќе бидат искористени На ваков чекор ги натерал успешниот обид направен од страна на управителот на српското училиште во Кукуш кој за неполни 10 месеци успеал да добие дозвола и тоа по најниска цена43 За добивање дозволи немало расположение и кај солунскиот валија кој бил голем противник на идејата за отворање српски училишта во Солунскиот Вилает и постоело сомнение дека 39 АС МНР ППО ред 1681898 година Битола 20 март 1898 година Писмо П П 227 од конзулот на Кралството Србија во Битола Милојко В Веселиновиќ до Павле Дениќ генерален конзул во Солун40 Фирмилијан Дражиќ (1852 ndash 1903) за администратор на Скопската епархија бил избран во 1897 година Во 1899 година е избран за митрополит но поради големиот отпор бил ра-коположен во 1902 година Како митрополит повеќепати бил обвинуван за пијанство и за неморал Починал во Белград во 1903 година41 Милосав Куртовиќ ја извршувал должноста конзул во Скопје во 1899 и во периодот 1900 ndash 1903 година42 АС МНР ППО ред 5501898 година Скопје 22 март 1898 година Скопска митрополија Писмо од архимандритот Фирмилијан до Милосав Куртовиќ конзул во Скопје43 АС МНР ППО ред 1721898 година Солун 25 март 1898 година Преписка П П 227 на конзулот во Солун Павле Дениќ со Милосав Куртовиќ конзул во Скопје


118


всушност кајмакамот во Велес ја спороведува неговата наредба Како најсигу-рен чекар за добивање дозволи било испраќањето жалби од велешките села до великиот везир во Цариград во кои требало да бидат потенцирани bdquoдобрите страни на управителите на велешките училиштаldquo Жалбите најпрвин требало да бидат доставени до Стојан Новаковиќ кралскиот пратеник во Цариград44

Во меѓувреме како што му напишал П Дениќ45 на својот колега во Скопје bdquoВелешкиот кајмакам дознал од своите колеги во Гевгелија Дојран и во Ениџе-Вардар дека за секое српско училиште поединечно добивале бакшиши (12 ndash 30 лири) и бара двојно повеќе 60 наполеони бакшиш за велешките училишта Ако нема друг начин ќе мора да му се даде што секако зависи од Вас Ако во Цариград поволно се реши прашањето за соединување на Велешката Каза со Косовскиот Вилает а казата Малеш со Солунскиот Вилает прашањето за велешките училишта ќе дојде до поволен стадиум и за него тогаш ќе решава валијата во Скопје кој гледа со подруги очи на српските училишта отколку што го прави тоа валијата во Солунldquo46

Поради слуховите што пристигнувале од Цариград за решавање на прашањето со училиштата во Велешката Каза до конзулот во Скопје од Министерството за надворешни работи на Кралството Србија започнале да пристигнуваат и упатства за bdquoотворање на училиштата и без добиени дозволиldquo47 За стратегиската важност што ја имал Велес во надворешната политика на Србија говори и писмото од 3 април 1898 година испратено од С Новаковиќ до Владан Ѓорѓевиќ со напомена bdquoдека тука е главната точка помеѓу трите вилаети и повеќе вреди да се отвори едно училиште отколку десет училишта по Солунското Поле и Приморјетоldquo48

44 Ibid Солун 26 март 1898 година Преписка П П 228 на конзулот во Солун Павле Дениќ со Милосав Куртовиќ конзул во Скопје45 Павле Дениќ (1855 ndash 1939) пред извршувањето на конзулската должност во Солун во 1898 година и во Скопје во периодот 1899 ndash 1900 година извршувал повеќе функции Работел како редовен професор на Воената академија во Белград во периодот 1889 ndash 1892 година и во 1897 година бил комесар на Народната банка на Кралството Србија и министер за градежништво во периодот 1902 ndash 1903 година Бил министер и во последната влада на кралот Александар Обреновиќ По Мајскиот преврат ги извршувал функциите директор и член на Управниот одбор на Белградска банка и претседател на Ликвидаторската банка во 1925 година46 АС МНР ППО ред 1721898 година Солун 25 март 1898 година Преписка П П 227 на конзулот во Солун Павле Дениќ со Милосав Куртовиќ конзул во Скопје47 АС МНР ППО ред 811898 година Белград 7 април 1898 година Писмо П П 991 од Минис-терството за надворешни работи на Кралството Србија до конзулот во Скопје Михаило Ристиќ48 АС МНР ППО ред 5501898 година Белград 3 април 1898 година Писмо П П 519 од кралскиот претставник Стојан Новаковиќ до претседателот на Министерскиот совет и министер за надворешни работи д-р Владан Ѓорѓевиќ


119

Летото 1898 година од Цариград биле испратени вести за ирадето за bdquoотворање српски училишта во Велешката Казаldquo bdquoпотпишаноldquo од великиот везир49 Набргу молкот од Министерството за правда го натерал С Новаковиќ да се посомнева во веродостојноста на документот На средбата која набргу ја имал со великот везир добил уверување дека bdquoирадето ќе биде потпишано штом ќе бидат исполнети законските формалностиldquo50 Истовремено и богатите награди што ги добивал велешкиот митрополит од Конзулатот во Скопје за да работи кај османлиските власти за отворање српски училишта во градот и околината не ги дале очекуваните резултати Од конзулот Милосав Кур-товиќ започнале да пристигнуваат разочарувачки вести и тој го нарекувал митрополитот bdquoлажливец кој постојано уценува за париldquo51 Неповолниот развој на настаните го натерал српскиот конзул во Скопје на терен да го испрати секретарот на Скопската мирополија Димитар Гаљевиќ Во Велес Гаљевиќ имал средба со велешкиот кајмакам од кого по ветувањето дека српските власти ќе му издејствуваат да добие еден мутасерифлак52 па и турски орден добил уверување bdquoдека од негова страна ќе биде направен обид да се отворат три училишта и тоа во Богомила Башино Село и во Велесldquo53

На српските дипломатски претставници во Македонија и во Цариград им било јасно дека отворањето српски училишта во Солунскиот Вилает најмногу го попречуваат солунскиот валија и велешкиот кајмакам Барањето за позитивно разгледување на молбите за отворање училишта изнесено во телеграмата испратена од великиот везир до валијата и до кајмакамот се одоговлекувало на најразлични начини Незадоволството од ваквиот развој на работите го искажал и српски дипломатски претставник во Цариград Стојан Новаковиќ кога при посетата на великиот везир повторно побарал конечно спроведување на ирадето потпишано од царот во 1897 година Посетата вродила со плод бидејќи истиот ден султанот издал наредба за ис-

49 Ibid Цариград 30 април 1898 година Извештај П П 667 од кралскиот претставник Стојан Новаковиќ до претседателот на Министерскиот совет и министер за надворешни работи д-р Владан Ѓорѓевиќ50 Ibid Цариград 11 мај 1898 година Извештај П П 725 од кралскиот претставник Стојан Новаковиќ до претседателот на Министерскиот совет и министер за надворешни работи д-р Владан Ѓорѓевиќ51 АС МНР ППО ред 2771898 година Скопје 12 мај 1898 година Извештај П П 589 од конзулот Милосав Куртовиќ до претседателот на Министерскиот совет и министер за над-ворешни работи д-р Владан Ѓорѓевиќ52 Област за управување53 АС МНР ППО ред 2771898 година Скопје 14 јуни 1898 година Извештај П П 837 од конзулот Милосав Куртовиќ до претседателот на Министерскиот совет и министер за надворешни работи д-р Владан Ѓорѓевиќ


120


праќање телеграма до валијата во Солун од кого било побарано објаснување за училиштата во Велес54

До крајот на 1898 година српските училишта во Велешката Каза сegrave уште не биле отворени и покрај препораката на меариф-мудирот (инспектор за образование) до велешкиот кајмакам да не ја bdquoотежнуваldquo повеќе работата55 Во меѓувреме расплетот на случувањата поврзани со патријаршиската црква bdquoСв Николаldquo во Куманово која со наредба од Цариград ѝ припаднала на егзархиската црковно-училишна општина упорната српска дипломатија го искористила за да испрати повторно барање до Портата за решавање на прашањата со велешките училишта и со поставувањето српски митрополит во Скопје56

Конечната дозвола за отворање српски училишта во Велешката Каза била добиена на крајот од 1899 година Причините за доцнењето во однос на ветеното од Портата биле познати но тогашните претставници на српската дипломатија вината за одолговлекувањата на барањата им ја префрлиле на руските дипломатски претставници во Цариград Со почетокот на 1900 година во редовите на клучните фактори на српската дипломатија за ид-ното дејствување на просветната пропаганда во Македонија а вклучително и во Велешката Каза била донесена одлука за стабилизирање на успесите постигнати во последните години од XIX век

54 АС МНР ППО ред 5501898 година Цариград 28 јули 1898 година Писмо П П 1104 од кралскиот претставник Стојан Новаковиќ до претседателот на Министерскиот совет и министер за надворешни работи д-р Владан Ѓорѓевиќ55 АС МНР ППО ред 1721898 година Солун 12 ноември 1898 година Писмо П П 1039 од конзулот во Солун Павле Дениќ до претседателот на Министерскиот совет и министер за надворешни работи д-р Владан Ѓорѓевиќ56 АС МНР ППО ред 2771898 година Цариград 20 ноември 1898 година Писмо П П 1600 од српскиот претставник во Цариград Стојан Новаковиќ до Милосав Куртовиќ генерален конзул во Скопје


121


UDK 35511(=1122)72684(497774)ldquo19141918ldquo

ПРИЛОГ ЗА ГЕРМАНСКИТЕ ВОЕНИ ГРОБИШТА bdquoТОТЕНБУРГldquo ndash БИТОЛА

Александар Литовски Роберто Трајковски

Abstract In the late 1920s and early 1930s the ldquoVolksbund Deutsche Kriegsgraumlber-fuumlrsorge e Vrdquo under the influence of rising Nazi nationalism began to work on architectural projects for the construction of monumental military mass graves for the fallen German soldiers in the First World War which drastically exceeded Unionrsquos basic commitment ldquoCaring for the graves of our fallenrdquo Тhe prototype of that kind of mass grave is ldquoTotenborgrdquo ndash Bitola a masterpiece of the monumental and sacral architecture whose structure lasted between 1930 and 1934 where the remains of 2825 German soldiers 142 Austro-Hungarian soldiers 119 Bulgarian soldiers 16 Russian soldiers 13 Romanian soldiers and 22 members of unknown nations were buried and whose consecration was carried out on October 25 1936 in the presence of senior diplomatic and military representatives of the Third Reich France Bulgaria Romania and the Kingdom of Yugoslavia

Keywords First World War Macedonia monumental military

Во почетокот на 30-тите години од XX век по архитектонски проект ndash дизајн на неговиот тогашен главен архитект Роберт Тишлер (1885 ndash 1959) Народниот сојуз за грижа за германските воени гробишта започнал со изградба на нов тип колективни воени гробници познати како тотенбурзи (Totenburgen) или во буквален превод од германски јазик bdquoтврдини на мртвитеldquo од кои една од најрано проектираните и архитектонскo-уметнички највредните германски воени гробници е bdquoТотенбургldquo ndash Битола изградена во чест на припадниците Институт за национална историја ndash Скопје научен соработниквонреден професор e-адреса acelitobitolagmailcom СОУ bdquoТаќи Даскалоldquo ndash Битола професор доктор по историски науки e-адреса trajkovskirobertyahoocom

122


на германската војска загинати во Македонија во текот на Првата светска војна1 Инаку терминот тотенбург за првпат се споменува во 1934 година токму во врска со германската воена гробница bdquoТотенбургldquo ndash Битола и тоа од страна на архитектот Р Тишлер Дотогаш во архитектонско-проектантската документација на Народниот сојуз за грижа за германските воени гробишта таа се среќава под имињата bdquoАлеја на честаldquo bdquoАлеја на воените гробиштаldquo и bdquoОвална тврдинаldquo2

Што се однесува на военото ангажирање на германската војска во Ма-кедонија во текот на Првата светска војна тоа дошло по неуспехот на ав-строунгарската војска да се bdquoсправиldquo со српската и со црногорската војска во последната четвртина од 1914 и во првата половина од 1915 година Тоа кулминирало со успешната офанзива на групата армии bdquoМакенсенldquo3 против српската и црногорската војска која траела од 5 октомври до 20 декември 1915 година Потоа по завршувањето на тн Српска кампања (Serbische Feldzug) германската војска била ангажирана на Македонскиот (Солунски) фронт сegrave до есента 1918 година и тоа во составот на групата армии bdquoБеловldquo (од 11 ок-томври 1916 година) и на групата армии bdquoШулцldquo (од 22 април 1917 година) чие командно седиште се наоѓало во Скопје4

До изградбата на германската воена гробница bdquoТотенбургldquo ndash Битола дошло по изработката на архитектонскиот проект на Р Тишлер и со отстапувањето на земјиштето односно на ридот над месноста Крива Воденица од страна на Градското поглаварство на градот Битола на 12 мај 1930 година5 по што започнале форензичките и градежните подготовки на мешовитите месни

1 На германските гробишта во Битола попатно се осврнуваат следните автори Ѓорги Танковски-Лилин Никола Миновски Битола и Битолско во Балканските и Првата светска војна (1912 ndash 1918) Битола 2009 304 Марјан Димитријевски Борис Стојановски Странски воени споменици во Република Македонија Скопје 20112 Christian Fuhrmeiste ldquoDie unsterbliche Landschaft der Raum des Reiches und die Toten der Nation Die Totenburgen Bitoli (1936) und Quero (1939) als strategische Memorialarchitekturrdquo Kritische berichte - Zeitschrift fuumlr Kunst und Kulturwissenschaften XXIX2 Marburg 2001 683 Во состав Единаесетта германска армија Трета австроунгарска армија Прва и Втора бугарска армија4 Rudolf Dammert Der serbische Feldzug Erlebnise deutscher Truppen Zweite Auflage Leipzig 1916 183ndash184 Georg Strutz Herbstschlacht in Macedonien ndashCernabogen 1916 Oldenburg Berlin 1925 7ndash8 Група армии bdquoМакенсенldquo Bundesarchiv-Militaumlrarchiv Freuburg im Breisgau Deutshland (понатаму BAMAF) PH 5-I76 BAMAF MSG 1098546 Структура и организација на групата армии bdquoШулцldquo BAMAF PH 5-I905 Тука уште треба да се истакне дека во знак на благодарност за отстапеното земјиште Вајмарската Република т е Третиот Рајх на градот Битола ќе му подари нов механизам за Саат-кулата и ќе испрати стручни екипи кои ќе ги обноват железните мостови на реката Драгор За ова види повеќе Ѓ Танковски-Лилин Н Миновски Битола 235ndash236 242

121ndash126 Александар Литовски Роберто Трајковски

123

и германски специјални групи кои дејствувале на терен Првите прибирале останки од паднатите војници најмногу на планините Баба и Ниџе вторите ваделе и обликувале сивозелени гранитни блокови од Баба и од одредени речни долини додека третите го транспортирале потребниот градежен материјал до месноста каде што започнала да се гради гробницата6 Работите околу изградбата на германската воена гробница bdquoТотенбургldquo ndash Битола траеле до 1934 година и во неа се погребани останките од 2 825 германски војници 142 австроунгарски војници 119 бугарски војници 16 руски војници 13 романски војници и на 22 војници од непознати нации7

Од почетокот германската воена гробница bdquoТотенбургldquo ndash Битола имала пропаганден и геополитички карактер за Вајмарската Република а потоа и за Третиот Рајх по доаѓањето на нацистите на власт во почетокот на 1933 година Ваквата констатација произлегува и од доминантната местоположба8 обли-кот и цврстината кои биле во склад со принципите на воениот теоретичар Карл фон Клаузевиц (1780 ndash 1831) и со европската тврдинска архитектура од XIX и почетокот на XX век Всушност се работи за тврдина со дебели овални ѕидови широки 3 метри ѕидани од масивни гранитни блокови од внатреш-ната страна високи 25 метри а од надворешна страна на одредени места и до 6 метри со масивна правоаголна кула попозната како bdquoхол на честаldquo на која доминира тристолбен портал реминисценција од романистичката архитектура9 Со сета оваа bdquoмонументалностldquo Народниот сојуз за грижа за германските воени гробишта ја надминал примарната цел bdquoГрижа за гробо-вите на нашите паднатиldquo По критиките за високото чинење на гробницата неговиот претседател Зигфрид Еулен (1890 ndash1945) се правдал дека таа има за цел да ги истакне доминантноста на германската култура и моќта на Третиот Рајх односно дека таа претставува bdquoХитлерово делоldquo (Hitlerwerk) а поради тоа според него обвинувањата за високата цена на чинење на гробницата биле излишни10

6 Ibid 237ndash2387 Ibid 240 Ch Fuhrmeiste Die unsterbliche Landschaft 598 Што алудира на котата 1005 која се наоѓа источно од селата Арматуш и Мегленци (Битолско) за чиј посед германско-бугарските сили и вооружените сили на Антантата во првата половина на 1917 година воделе жестоки борби За ова види повеќе Силвано Галон Македонски фронт 1916ndash1919 Италијанска експедиција Битола ndash ракавот на Црна Река ndash Кота 1050 Битола 2008 196ndash198 2009 Сите површински фуги биле залеани со челик за да се спречи разорната моќ на снегот мразот и на дождот Ѓорѓи Лазаревски bdquoСаатот во Битолаldquo Прилози на Македонското научно друштво ndash Битола бр 11ndash12 Битола 2010 30010 Gunnar Brands ldquoFrom Warld War I Cemeteries to the Nazi lsquoFortresses of the Deadrsquo Architecture Heroic Landscape and the Quest for National Identity in Germnayrdquo Places of Commemoration

Прилог за германските воени гробишта bdquoТотенбургldquo ndash Битола

124


Чинот на осветување на германската воена гробница bdquoТотенбургldquo ndash Битола бил извршен на 25 октомври 1936 година во присуство на високи дипломатски и воени претставници на Третиот Рајх Франција Бугарија Романија и на bdquoдомаќинотldquo Кралството Југославија меѓу кои и министерот за одбрана и претставници на Министерството за правда претставници на реонското и на градското поглаварство полицијата религиските заедни-ци и на руската емиграција од Битола во свечена атмосфера со масовно присуство на битолското граѓанство Делегацијата на Третиот Рајх ја сочинувале Зигфрид Еулен претседател на Народниот сојуз за грижа за германските воени гробишта полковникот Рајнке како претставник на гермaнската војска полковникот Хабер како воен аташе при Амбасадата на Третиот Рајх во Кралството Југославија Франц Нојхаузен генерален конзул на Третиот Рајх во Кралството Југославија како и амбасадорот на Третиот Рајх во Кралството Југославија Виктор фон Херен Пред почето-кот на осветувањето на гробницата германската делегација ги посетила претседателот на битолската општина Драгиша Пауновиќ и црковните власти во градот додека заедно со другите странски делегации ги посе-тила српските воени гробишта кај селото Буково и француските воени гробишта кај црквата bdquoСв Неделаldquo11

Осветувањето на германската воена гробница bdquoТотенбургldquo ndash Битола започнало околу 1130 часот По интонирањето на химните и извршувањето на религиозниот обред од страна на православното и на муслиманското свештенство од градот на католичкото и на евангелското свештенство од Белград цвеќе на саркофагот што се наоѓа во гробницата положил Зигфрид Еулен кој потоа одржал и краток говор поздравувајќи ги присутните во името на bdquoводачотldquo на Третиот Рајх Адолф Хитлер истакнувајќи дека и тој е поранешен воин како и огромните жртви на српскиот и на герман-скиот народ во текот на Првата светска војна Тој истакнал дека како знак на благодарност за дозволите и помошта за изградбата на гробиштата Германскиот народен сојуз и Германија на Битола ѝ подариле нов меха-низам за Саат-кулата кој освен химната на Кралството Југославија ќе ја интонира и популарната војничка песна bdquoЈас имав еден другарldquo (Ich hattlsquo einen Kameraden)12

Search for identity and Landscape Designn ed Joachim Wolschke-Bulmahn Washington DC 2001 232 Ch Fuhrmeiste Die unsterbliche Landschaft 59ndash6411 bdquoОсвећено је немачко војничко гробље у Битољуldquo Време бр 2689 Београд 26 октобар 1936 6 bdquoОсвећење немачког војничког гробља код Битољаldquo Политика бр 2484 Београд 26 октобар 1936 712 Ѓ Лазаревски bdquoСаатотldquo 300 bdquoОсвећеноldquo Политика Белград бр 2484 26 октобар 1936 7


125

Цвеќе положил и амбасадорот Виктор фон Херен само што неговиот говор бил подолг Откако искажал голема благодарност до централната законодавна власт за издавањето на дозволата за изградба на гробницата13 до локалната власт за отстапеното земјиште14 и до командантот на Битолската дивизиска област тој зборувал и за жртвата на илјадниците припадници на германската војска кои го положиле животот по околните планини истовремено истакну-вајќи ја храброста на српската војска а во духот на меѓусебното разбирање и осветената гробница како основа за идна соработка и пријателство Во сличен дух бил и говорот на претседателот на битолската општина Драгиша Пауновиќ на кого му била предадена гробницата на грижа и чување Цвеќиња положиле и другите странски делегации Попладнето делегацијата на Третиот Рајх при-редила и банкет во битолскиот хотел bdquoЈевтиќldquo при што одреден број високи воени религиски и општински официјални лица на Кралството Југославија биле одликувани со значајни германски хуманитарни медали додека Зигрид Еулен испратил телеграма за настанот до Адолф Хитлер15

Изградбата и осветувањето на германската воена гробница bdquoТотенбургldquo ndash Битола не останало незабележано од германските периодични изданија и дневни весници Така во бројот од 27 октомври 1937 година на весникот Минхенски најнови новости освен дел од споменатото било истакнато дека гробницата не ги слави само загинатите војници туку и двата народа16 кои овде некогаш стоеле како противници а денес се пријателски поврзани и дека гробницата е под заштита на властите и на граѓаните на Битола така што таа не можела да дојде во подобри раце17

На крајот уште би истакнале дека германската воена гробница bdquoТо-тенбургldquo ndashБитола повеќе од 80 години од изградбата е прашање за научна инспирација на повеќе историчари на уметност и на архитектура бидејќи претставува една од највредните и најкарактеристичните градби од корпусот на тн монументална сакрална архитектура13 Тоа било во согласност и со член 225 од мировниот договор потпишан меѓу државите членки на Антантата и нивните сојузници и Германија на 28 јуни 1919 година во Версај Treaty of peace between the Allied and associated powers and Germany and other treaty engagements signed at Versailles June 28th 1919 together with the reply of the Allied and associated powers to the observations of the German delegation on the conditions of peace London 1920 96ndash9714 Во 1937 година Градското поглаварство за град Битола на молба на огранокот на Народниот сојуз за грижа за германските воени гробишта од Минхен му продала парцела за надомест од 50 000 кралски југословенски динари на која е изграден помошен објект за обезбедување на гробницата Ѓ Танковски-Лилин Н Миновски Битола 24415 bdquoОсвећеноldquo Време бр 2689 Београд 26 октобар 1936 6 bdquoОсвећењеldquo Политика бр 2484 Београд 26 октобар 1936 716 Се мисли на српскиот и на германскиот народ17 Muumlnchner Neueste Nachrichten LXXXVIII 27 Okt 1937


126


Прилог Фотографии18

18 Сите фотографии се од приватната електронска архива на авторите

Слика 1 Момент од осветувањето на германските гробишта во Битола на 25 октомври 1936 година

Слика 2 Германските гробишта во Битола

Слика 3 Германскиот амбасадор во Југославија Виктор фон Херен присутен на свеченоста во Битола при освету-вањето на германските гробишта


127


UDK 780711929Gajdov S UDK 7803(4977)(091)

ПОВЕЌЕСТРАНИОТ ИНТЕРЕС НА НАЈСТАРИОТ ПРЕТСТАВНИК НА СОВРЕМЕНАТА МАКЕДОНСКА МУЗИЧКА КУЛТУРА

ndash СТЕФАН ГАЈДОВ


Abstract In this paper an attempt is being made in presenting the multilateral interest of Stefan Gajdov who in the history of Macedonian music based on the accessible archival materials and literature is observed as a composer pedagogue and an author of music textbooks as well as a conductor and organizer of the music life in Macedonia Based on our field research we get information for his project design skills which result into the project of Lazar Gluškov home

Keywords music composer pedagogue author of music textbooks conductor project manager

Во историјата на музиката во Македонија се забележани неколку ис-клучителни личности во чие творештво се содржат почетоците развојот и високите дострели на македонската музичка култура Меѓу нив се вбројува Стефан Гајдов најстариот претставник на првата генерација современи ма-кедонски музички композитори диригенти и педагози

С Гајдов е роден во 1905 година во Велес Запознавањето со музиката го започнува на деветгодишна возраст за што самиот истакнува bdquoМојот прв допир со музиката беше во мојот дом кој беше пребогат со свирење пеење и играње додека не дојдов до првиот инструмент на кој ме учеше мојот татко1

ЈНУ Институт за национална историја ndash Скопје научен соработникдоцент е-адреса natasadidenkoyahoocom1 Таткото на Стефан Милан Гајдов по професија бил столарски работник а мајка му Ев-генија била песнопојка (Јелица Тодорчевска bdquoСтожери на македонската музичка култура Литературата во Велес и Велешко меѓу двете светски војни Титов Велес 1995 70)

128


Он свиреше на многу инструменти али мене ми се допадна како прв инстру-мент ndash мандолината Брат ми не ми даваше јас ја крадев мандолината и учев2

Мојот прв учител по музика беше Илија Настовldquo3 Кај него ги стекнал првите познавања од нотното писмо4 по што музичкото образование го продолжува во велешката гимназија каде што поради различните политички влијанија за учител по пеење5 бил назначен Стеван Шијачки6 кој пак дал значаен придонес во развојот на неговото музичко образование и имал влијание врз неговата идна професионална определба

Во периодот меѓу двете светски војни кога вардарскиот дел од Маке-донија во чиј состав се наоѓал и градот Велес припаѓал на Кралството на СХС С Гајдов формира мандолински оркестар во Велес (1922 година)7 за кој

2 Македонско радио ndash Фонодокументација ред Димче Николески Траги во времето Стефан Гајдов 29 октомври 1990 Скопје3 Илија Настов ndash народен музичар и основач на Камерниот оркестар во Велес во 1925 година (Јулијана Жабева Папазова Музичкиот живот во Велес 1906-1941 Велес е-книга 2006 37) На репертоарот на оркестарот биле содржани делата на Шуман (не е наведено дали станува збор за германската композиторка Клара или за Роберт Шуман) Франц Шуберт Јоханес Брамс и на други класични и современи композитори Ретко bdquoсе поткраднувалаldquo и по некоја револуционерна мелoдија и покрај сите забрани на полицијата (Еден век музички живот 40 години на Основното музичко училиште bdquoКиро Димовldquo Титов Велес гл уред Славко Николов Титов Велес 1988 28)4 Музикологот Јелица Тодорчевска во емисијата bdquoИсториски фокусldquo истакнува дека Стефан Гајдов ги имал првите часови по виолина кај Илија Настов (Македонско радио ndash Фонодо-кументација уред Александар Ангеловски Историски фокус Стефан Гајдов 17 јуни 2017 Скопје) додека во својот реферат bdquoСтожери на македонската музичка култураldquo наведува дека кај него започнал да го изучува нотното писмо (Ј Тодорчевска bdquoСтожери 70)5 Ј Жабева Папазова Музичкиот живот 616 Стеван Шијачки (Стари Футог 1885 ndash Белград 1957) ndash хорски диригент и композитор во Велес и во Скопје Според Јулијана Жабева-Папазова во Извештајот на велешката гимназија за учебната 19141915 се јавува како учител по вештини кој предавал нотно пеење хорско пеење и гимнастика Понатаму во Записникот на велешката гимназија од вториот состанок на Наставничкиот совет одржан на 28 февруари 1919 година е запишан како учител по нотно и хорско пеење по математика и по гимнастика а во Извештајот бр 138 на гимназијата од 31 мај 1919 година е заведено дека предава нотно пеење во I и во II одделение хорско пеење во сите одделенија математика во I одделение и гимнастика во сите одделенија Покрај редовната настава по предметот Пеење Шијачки раководел и со училишниот хор и со оркестарот Исто така на 22 јуни 1919 година во соопштението со број 11680 министерот за просвета го посочува како еден од наставниците кои посебно ѝ биле посветени на својата работа (Ibid 10ndash11) Во Скопје бил назначен за прв диригент на пејачкото друштво bdquoМокрањацldquo основано на 25 септември 1921 година и за професор во Музичката школа bdquoМокрањацldquo основана на 16 септември 1922 година (Наташа Диденко Развојот и дејноста на музичките културно-уметнички организации и манифестации Музички културно-уметнички организации т I Скопје 2019 56ndash57) 7 Во книгата Еден век музички живот 40 години на Основното музичко училиште bdquoКиро Ди-мовldquo Титов Велес гл уред Славко Николов на стр 67 е наведено дека мандолинскиот оркестар

127ndash142 Наташа Диденко

129

самиот вели bdquoСе собравме другарите меѓу кои и Живко Фирфов8 и рече ќе правиме оркестар Ќе правиме Собравме пари порачавме инструменти и веќе во ноември оркестарот беше организиран Тој оркестар се викаше rsquoГромlsquo Чудно име ама ете ние бевме млади ентузијасти и сакавме нешто громогласно да бидеldquo9 Меѓутоа оркестарот функционирал краток период и покрај тоа што бил формиран со цел да ја помогне културно-просветната активност на младината во градот10 бидејќи како што истакнува Гајдов bdquoтука се внесоа мрачни сили трговачки Трговци имаше доста кои нegrave рас-турија мислеа дека сме комунисти ситеldquo11 Од неговиот исказ можеме да констатираме дека поради политичките настани од тој период (победата на Комунистичката партија во Велес на првите општински избори одржани на 22 август 1920 и нејзиното дејствување до прогласувањето на Обзнаната на 29 спроти 30 декември 1920 година како и Законот за заштита на државата од август 1921 година со кој се предвидувала забрана на дејноста на КПЈ на синдикатите и на сите други организации односно на целокупниот јавен живот на Партијата)12 тој бил поврзуван со оние културно-просветни друшт-ва кои во својот состав вклучувале музички драмски и спортски секции со политички затскриена цел

Потоа како што вели и самиот bdquoСе припоив до културно-уметничкото друштво rsquoГорскиlsquo кое имаше спорт[ска] и оркестар[ска] [секција]13 и таму ги учев сите индивидуално да свират на разни инструменти Со нив останав до август 1926 година Меѓу членовите на друштвото беше и Кочо Рацин14 [со] кој ме сврзува другарство уште од нашето маало бидејќи заедно сме живееле горе и растевме заедно додека не се разделивмеldquo15 За друштвото во декем-ври 1923 година го компонирал своето прво музичко дело за мандолински

bdquoГромldquo е основан во 1923 година Меѓутоа за точен податок го земаме личниот исказ на Стефан Гајдов даден во емисијата bdquoИсториски фокусldquo на Македонското радио ndash Фонодокументацијата 17 јуни 2017 година8 Живко Фирфов (Велес 1906 ndash Скопје 1984) ndash истакнат македонски етномузиколог педагог диригент и организатор на музичкиот живот во Македонија9 Македонско радио ndash Фонодокументација уред Александар Ангеловски Историски фокус Стефан Гајдов 17 јуни 2017 Скопје10 Еден век 2911 Македонско радио ndash Фонодокументација уред Александар Ангеловски 17 јуни 2017 Скопје12 Јасминка Најдовска Историја на секојдневниот живот во Велес меѓу двете светски војни Скопје 2006 44 (магистерски труд во ракопис)13 Направени се мали појаснувања во личниот исказ на Стефан Гајдов кои се ставени во квадратни загради [ ] со цел да биде појасен за читателите14 Коста Солев Рацин (Велес 1908 ndash с Лопушник 1943) основоположник на современата македонска книжевност15 Македонско радио ndash Фонодокументација уред Александар Ангеловски 17 јуни 2017 Скопје

Повеќестраниот интерес на најстариот претставник

130


оркестар наречено bdquoВалцерldquo16 а истовремено како што истакнува bdquoги водев претставите во киното бидејќи тогаш немаше тон[ски] филм Претставите се водеа со свирење на инструменти Јас свирев клавир и пратев имитирав да народот се забават да гледаат слики и нешто некаква музика слушаатldquo17

Во 1926 година започнува пресвртот во животот на С Гајдов кога се за-пишал на Mузичката школа во Белград (денес Музичка школа bdquoМокрањацldquo) Според искажувањата на Јелица Тодорчевска bdquoГајдов уште на првиот конкурс е примен во наставно-теоретскиот отсек Студиите ги завршил со висок ус-пех за три години наместо за четири18 (1926-1929)ldquo19 во класата на д-р Милоје Милојевиќ20 Коста Манојловиќ21 Јосип Штолцер-Славенски22 и на Даница Крстиќ23 По завршувањето на наставно-теоретскиот оддел во 1929 година

16 Ј Жабева Папазова Музичкиот живот 61 Еден век 6717 Македонско радио ndash Фонодокументација уред Димче Николески 29 октомври 1990 Скопје18 Авторката Јулијана Жабева-Папазова во својата книга Музичкиот живот во Велес 1906-1941 наведува дека Стефан Гајдов наместо за шест музичката школа ја завршил за три години (Ibid 61)19 Македонско радио ndash Фонодокументација уред Александар Ангеловски 17 јуни 2017 Скопје20 Милоје Милојевиќ (Белград 1884 ndash Белград 1946) ndash српски композитор музиколог музички критичар фолклорист музички педагог Во 1928 година одржал предавања во повеќе градови на Македонија Скопје Велес Штип Струмица Прилеп Битола Охрид и Куманово на тема bdquoНародната музика во Јужна Србијаldquo (Ј Жабева Папазова Музичкиот живот 49) Автор е на циклус песни за глас и пијано во кој меѓу другите спаѓаат и песните bdquoПошла мома на водаldquo и bdquoТропнало оро големоldquo по сопствен запис од Гостивар bdquoШарпланинска приспивнаldquo по сопствен запис од селото Лешок Тетовско и bdquoПушчи меldquo по запис на Владимир Ѓорѓевиќ од Скопје Во неговиот циклус мелодии за пијано четвртата композиција е означена со наслов bdquoМакедонијаldquo Во циклусот bdquoПод сонцето на мојот Балканldquo замислен како суита за оркестар а напишан како скици за пијано во осум дела на седмо место се наоѓа bdquoБитолско ороldquo додека сами за себе зборуваат неговите циклуси за пијано чии наслови се bdquoОд Шара Дрим и Вардарldquo и bdquoПовардарска Суитаldquo (Стојче Тошевски bdquoВлијанието на фолклорот врз музичкото творештво на Македонија (хронологија белешки и прилози) Народното творештво на почвата на Македонија Прилози за истражување на историјата на културата на почвата на Македонија кн 6 гл уред Георги Старделов Скопје 1997 167)21 Коста Манојловиќ (Крњево 1890 ndash Белград 1949) ndash српски композитор етномузиколог музички педагог и хорски диригент Дал значаен придонес во формирањето на Музичката академија во Белград (денес Факултет за музичка уметност) каде што бил именуван за прв ректор (1937 ndash 1939)22 Јосип Штолцер-Славенски (Чаковец 1896 ndash Белград 1955) ndash композитор и музички педагог Од 1924 година работел како наставник во Средната музичка школа а од 1945 година како професор по композиција на Музичката академија во Белград Меѓународно се афирмирал во 1924 година кога на Фестивалот за современа музика bdquoМузички денови на Донаушингенldquo (герм Donaueschinger Musiktage) неговиот Прв гудачки квартет претставувал откритие за европската музичка јавност (Enciklopedija leksikografskog zavoda t6 Zagreb 1969 17) Како композитор во своите bdquoБалкански игриldquo се потпира на македонскиот фолклор односно на неговата највпечатлива форма bdquoТешкотоldquo (С Тошевски bdquoВлијанието на фолклорот 167)23 Даница Крстиќ ndash (Виена 1873 ndash Белград 1966) ndash пијанистка и музички педагог во Музич-кото школо (1903 ndash 1940) и во Средната музичка школа при Музичката академија во Белград


131

започнува неговиот напредок на музички план Потоа станува член на Здру-жението на композиторите на Југославија (УЈМА ndash Удружење југословенских музичких аутора ndash Београд) и е првиот Македонец кој бил примен со своите дела во Здружението24

Истата година се вратил во родниот град каде што покрај работата во велешката гимназија ndash како наставник по музика се посветил и на својата композиторска дејност за која вели bdquoПосле моето дипломирање во Југославија постоеја само три симфониски оркестри а над 650 хорови Тоа ми даде повод дека за симфониските оркестри имаше литература колку сакаш а хорска литература многу малку Јас се инспирирав од тоа слушајќи хорски концер-ти како хоровите се мачат со тешки композиции Почнав да обработувам да хармонизирам градска песна Тогаш во тоа време воопшто не се мислеше на селската песна Градската песна не беше дирната Уште никој не ја зафати сем [Стеван Стојановиќ] Мокрањац25 нешто [Станислав] Бинички26 друг не паметам кој за мое време разбира се Целта беше што повеќе да хармонизирам народни песни градски песни да хоровите имаат што да пеатldquo27

Во наредните години давал придонес и за развојот на музичкиот живот во Велес по што во 1930 година го формира хорот28 bdquoЈека са Вар-дараldquo со кој раководи до 1932 година29 На репертоарот на хорот покрај композициите на српските композитори С С Мокрањац К Манојловиќ М Милојевиќ и др биле вклучени и неговите први композиции на маке-донски јазик со што предизвикал револт кај тогашниот градоначалник на Велес и биле применети санкции за негово протерување од родниот град30 во Вуковар За тамошниот престој тој истакнува bdquoБев преместен во јануари месец во Вуковар Прекрасни години минав во мир и спокојство

(1939 ndash 1946) Автор е на учебникот Школа за клавир (1911) во кој со јасен методолошки пристап постапно воведува теоретски и практични новини (M[arijana] Kokanović bdquoKrstić Danicaldquo Srpski biografski rečnik t 5 Novi Sad 2011 375)24 Македонско радио ndash фонодокументација уред Александар Ангеловски 17 јуни 2017 Скопје25 Стеван Стојановиќ-Мокрањац (Неготин 1856 ndash Скопје 1914) ndash српски композитор и музички педагог Во неговото творештво се застапени ракатки 15 народни рапсодии (со уметничка стилизација) на македонски босански и на српски мелодии26 Станислав И Бинички (Јасика Крушевац 1872 ndash Белград 1942) ndash српски композитор диригент и музички педагог Значајно придонел за развојот на музичкиот живот во Белград со основањето на музичката школа bdquoСтанковиħldquo и на Операта на Народниот театар во Белград (1920 ndash 1924) (H[ranislav] Ǵurić и A[leksandar] Vasić bdquoStanislav I Biničkildquo Srpski biografski rečnik t 1 Novi Sad 2004 548)27 Македонско радио ndash Фонодокументација уред Димче Николески 29 октомври 1990 Скопје28 Ј Тодорчевска bdquoСтожери на македонскатаldquo 7129 Јелица Тодорчевска bdquoСтефан Гајдовldquo Македонска енциклопедија (натаму МЕ) т I Скопје 2009 33130 Еден век 67ndash68


132


нарочно на професионален план Кога ме повикаа во фабриката rsquoБатаlsquo во Борово да бидам диригент јас не можев да се снајдам Просто каква чест добив Многу тешки дела изведував со тој хор по име rsquoРадишаlsquo Приреду-вавме концерти насекаде тогаш имаше такви неколку хорови во Белград Загреб Љубљана Нови Сад Сомбор Суботица кои беа врв и честопати сме се такмичеле Една година мојот хор беше прв а тоа беше последната 1940 година пред војната Тогаш јас во Борово фабриката организирав фестивал и тоа е крајот на мојата кариера во Вуковарldquo31

За време на престојот во Вуковар особено бил активен на полето на ком-понирањето Во 1932 година ја публикува својата прва збирка со наслов Песни од Јужна Србија (Песме из Јужне Србије) во која се застапени следните хорски композиции за мешан хор bdquoВелешка сватовскаldquo bdquoШто ми е милоldquo bdquoАјде слушај Анѓоldquo bdquoГора и јунакldquo bdquoМомиче мало ѓаволоldquo и др32 а по три години односно во 1935 година го публикува и второто дело Песни во еден два и во три гласа за детски и за женски хор (Песме у један два и три гласа за дечији и женски хор) Кон збирката детски песни на српскохрватски јазик ги додал следните македонски народни песни хармонизирани за училиштен хор bdquoБорјанкеldquo bdquoСадила Тимка босилокldquo bdquoБилјана платно белешеldquo bdquoПошла Руменаldquo и bdquoСиноќ си пројдовldquo по што во следната 1936 година го публикува второто издание на збирката со сите 27 песни33 По престојот во Вуковар се вратил во Скопје каде што по навлегувањето на бугарската власт во текот на Втората светска војна бил назначен за учител по музика во Женската гимназија bdquoЦарица Јоанаldquo34 (денешна bdquoЈосип Броз Титоldquo) а истовремено бил ангажиран и како диригент на црковниот машки хор во црквата Св Димитрија наречен bdquoБраќа Миладиновциldquo кој дејствувал до 1945 година и служел како врска за лицата што заминувале во партизани35

Меѓутоа неговите организациски и музички способности особено дошле до израз во повоениот период по создавањето на федералната единица Ма-кедонија во рамките на Демократска Федеративна Република Југославија по што заедно со Живко Фирфов Тодор Скаловски36 Трајко Прокопиев37 и Петре

31 Македонско радио ndash фонодокументација уред Димче Николески 29 октомври 199032 Ј Жабева Папазова Музичкиот живот 61ndash6233 Ibid 6234 Јелица Тодорчевска bdquoСтефан Гајдов (1905 ndash 1992)ldquo Музиката на почвата на Македонија од Атанас Бадев до денес кн 12 гл уред Георги Старделов Скопје 2004 3435 Ibidem Македонско радио ndash фонодокументација уред Димче Николески 29 октомври 199036 Тодор Скаловски (Тетово 1904 ndash Скопје 2004) ndash македонски композитор педагог хорски и симфониски диригент и организатор на музичкиот живот во Македонија37 Трајко Прокопиев (Куманово 1909 ndash Белград 1979) ndash македонски композитор на класична музика диригент автор на филмска музика и организатор на музичкиот живот во Македонија


133

Богданов-Кочко38 се вклучил во обновата и во развојот на музичкиот живот во Македонија поставувајќи ги темелите на музичките институции и вршејќи значајни активности како музички педагог учебникар композитор и хорски диригент Во тој контекст како музички педагог се истакнал во Средната др-жавна музичка школа во Скопје (1945) каде што поради недостиг на стручен квалификуван наставнички кадар (генерален проблем во школството во тој период) ги предавал сите стручно-теоретски предмети Солфеж Теорија Хор Хорско диригирање Хармонија Контрапункт Методика на наставата Свирење на партитури и Вежби по композиција39

Покрај тоа во музичката педагогија дал значаен придонес и како учеб-никар пишувајќи ги следниве музички учебници

Наслов на учебникот Година на издавањеНотно пеење за III одделение 1952

Нотно пеење за IV одделение I издание 1953 и II издание 1957

Нотно пеење за V одделение 1958

Нотно пеење за VI одделение III издание 1958 IV издание 1960 V издание 1961 и VI издание 1962

Нотно пеење за VII одделение II издание 1958 III издание 1961 IV издание 1962 V издание 1964 VI издание 1970 VII издание 1972 и VIII издание 1973

Нотно пеење за VIII одделение I издание 1959 II издание 1963 III издание 1964 IV издание 1970 и V издание 1972

Нотно пеење за V одделение на осмолетките и I клас на гимназиите

1953 и 1954

Нотно пеење за VI одделение на осмолетките и за II клас на гимназиите

1953 и 1955

Нотно пеење за VII одделение и III клас

1956

Нотно пеење за I-ви клас на учителската школа

1957 и 1962

Нотно пеење за II клас на учителскaтa школa

1959 и 1962

38 Петре Богданов-Кочко (Скопје 1913 ndash Скопје 1988) ndash македонски композитор оперски пејач (тенор) и организатор на музичкиот живот во Македонија39 Музичко-балетски училишен центар bdquoИлија Николовски-Лујldquo 1945-1995 уред Снежана Анастасова и др Скопје 1995 7


134


Солфеж со потребните познавања за прва година на училиштата за основно музичко образование

1960 1968 и 1974

Солфеж со потребни теориски познавања за прва година на основните музички училишта и I и II клас гимназија

1952 и 1954

Музичко воспитание за V одделение

VII издание 1974 VIII издание 1975 IX издание 1976 X издание 1977 XI издание 1978 XII издание 1979 и XIII издание 1981

Музичко воспитување за VII одделение

II издание 1958 III издание 1961 IV издание 1962 V издание 1964 VI издание 1970 VII издание 1972 VIII издание 1973 IX издание 1974 X издание 1975 XI издание 1976 XII издание 1978 XIII издание 1979 XIV издание 1980 и XV издание 1982

Музичко воспитување за VIII одделение

VI издание 1974 VII издание 1975 VIII издание 1976 IX издание1977 X издание 1979 XI издание 1980 и XII издание 1982

Меѓутоа треба да се има предвид дека сegrave уште за недостаток во музичката педагогија се смета необјавениот учебник на С Гајдов за кој самиот истакнува bdquoЕдно ми е криво Јас пред да се пензионирам 11 години работев на еден нов систем ndash како да се почне да секој може да солфежира Најлесно од најмалите до најстарите За 11 години анализирајќи ја македонската народна песна дојдов до сознание дека децата најбрзо го фаќаат тонот доминанта40 И дојдов на идеја да напишам учебник да солфежот почнува од rsquoсолlsquo И ми успеа Го напишав учебникот се собраа рецензентите но тоа дело не се штампашеldquo41

С Гајдов придонесува и во формирањето на аматерските хорови низ градовите во Македонија а особено во Скопје каде што имало недостаток на диригенти Во таа смисла на 14 јануари 1945 година го основал мешаниот хор на железничарите при ЖКУД bdquoВладо Тасевскиldquo42 а истовремено работел и како диригент со други хорови Хорот на Македонско радио (МРТ)43 Хорот

40 Доминанта е петтото стапало од музичката скала Всушност тоа е нотататонот bdquoсолldquo или bdquoеldquo41 Македонско радио ndash фонодокументација уред Димче Николески 29 октомври 1990 Скопје42 Јелица Тодорчевска Сто македонски години 1903 ndash 2003 енциклопедиски лексикон Скопје 2004 395 Н Диденко Развојот и дејноста 7043 Хорот на Македонското радио (МРТ) е основан по ослободувањето Одиграл извонредно значајна улога во поттикнувањето и афирмацијата на македонското хорско творештво Кон крајот на XX век неговата активност била прекината (М[арко] Кол[овски] bdquoХор на МРТldquo МЕ т 2 Скопје 2009 1587)


135

на просветните работници Универзитетскиот хор bdquoМирче Ацевldquo44 Хорот на Домот на Југословенската народна армија (ЈНА)45 Хорот на гимназијата bdquoЈосип Броз-Титоldquo со кој во соработка со Оркестарот на Радио Скопје46 на 18 јуни 1945 година имал заеднички настап во Народниот театар во Скопје47 и др Меѓутоа значаен придонес дал и во соработката со Операта на Македонскиот народен театар (МНТ)48 каде што благодарение на неговиот труд за првпат на македонски јазик била изведена операта bdquoКавалерија рустиканаldquo од Пјетро Маскањи (9 мај 1947 година)49

Во 1946 година во периодот од 10 јули до 25 септември Министерството за просвета го ангажирало за предавач на организираните летни курсеви во Скопје за подготовка на учители по пеење во основните училишта и во гимна-зиите50 Потоа извршувал и други должности како претседател на матичната комисија за формирање на Високата музичка школа член на главниот одбор на Сојузот на композиторите на Југославија51 претседател на Друштвото на композиторите на Македонија52 (1950 1956 1959 ndash 1961) претседател на Друштвото на фолклористите на Македонија (19561957) и претседател на Друштвото на музичките педагози на Македонија (1957)53 Тој бил и еден од групата иницијатори за создавање на Државната опера на Македонија каде што бил именуван и за директор во периодот 1951 ndash 1952 година54 а од 1955 па

44 Универзитетскиот хор bdquoМирче Ацевldquo е формиран со основањето на Универзитетот bdquoСв Кирил и Методијldquo во Скопје (24 април 1949) при АКУД bdquoМирче Ацевldquo (С[имо] Мл[аденовски] bdquoУниверзитет bdquoСв Кирил и Методијldquo ndash Скопјеldquo МЕ т 2 Скопје 2009 1530)45 Ј Жабева Папазова Музичкиот живот 6346 Со основањето на Радио Скопје и неговиот прв настап со директниот пренос на Второто заседание на АСНОМ од зградата на Народното собрание на Македонија (28 декември 1944) со работа започнал Оркестарот на Радио Скопје (Новица Велјановски АСНОМ културолошки рефлексии 60 години АСНОМ Скопје 2003 188)47 Ibid 18948 Македонскиот народен театар е формиран во 1945 година како прв национален про-фесионален театар a негов прв директор бил Димитар Костаров додека Операта на МНТ е формирана во 1949 година а за нејзин прв директор е назначен Тодор Скаловски (С[имо] Мл[аденовски] bdquoМакедонски народен театарldquo МЕ т 2 Скопје 2009 870ndash871)49 Еден век 7050 bdquoРешениа од персонален карактер Министерство на просветатаldquo Службен весник на НРМ бр 2346 13 јули 1946 22151 Бранко Каракаш Музичките творци во Македонија Скопје 1970 2052 Друштвото на композиторите на Македонија e формирано во 1947 година Од 1949 година дејствува самостојно како Друштво на репродуктивните уметници (подоцна Сојуз на музич-ките уметници) (Сн[ежана] Ч[адиковска]-Ан[астасова] bdquoСојуз на музичките уметници на Македонијаldquo МЕ т 2 Скопје 2009 1389)53 ЈТодорчевска bdquoСтожери на македонскатаldquo 7254 Марко Коловски Македонски композитори и музиколози 1947 ndash 1992 Скопје 1993 86


136


сѐ до своето пензионирање (1970) бил директор на десетгодишното Музичко училиште во Скопје55 (денес ДМБУЦ bdquoИлија Николовски-Лујldquo)

Како композитор се истакнува со богат творечки опус составен од голем број композиции и тоа песни за деца (едногласни двогласни и тригласни) соло песни (за глас и пијано) обработени македонски народни песни за солисти и оркестар (за народен оркестар) дела за пијано камерна и филмска музика Меѓутоа најобемниот дел од неговото творештво го сочинуваат хорските композиции (за мешани за женски и за машки хорови) кои претставуваат обработка и хармонизација на многу македонски народни песни од кои одреден број денес сegrave уште се наоѓаат на репертоарот на аматерските и на професионалните хорови

Во таа смисла во продолжение даваме приказ на оние македонските народни песни што ги обработил и ги хармонизирал за мешани хорови bdquoАјде слушај Анѓоldquo (1927) bdquoПетлите пејатldquo (1928) bdquoМомиче мало ѓаволчеldquo (1928) bdquoМилкано момеldquo (1934) bdquoСобрале ми сеldquo (1934) bdquoНе оди моме крај рекаldquo (1934) bdquoТи сенчеldquo (1934) bdquoМери Томчоldquo (1935) bdquoАјде Каљоldquo (1935) bdquoПиле лета по мореldquo (1936) bdquoЗасвирил Димчо запеалldquo (1936) bdquoПоминав в селоldquo (1936) bdquoЈана идиldquo (1936) bdquoМамо главата ме болиldquo56 (објавена во 1959) bdquoМојата мајка седи и мислиldquo (1938) bdquoБог да бие невестатаldquo (1938) bdquoТодоре љубеldquo (1928) bdquoОвчар по брег одиldquo (1939) bdquoОжени ме мила мамоldquo (1939) bdquoНе ми карајте ќеретоldquo (1940) bdquoЕла си сине у селотоldquo (1940) bdquoЕјди Недоldquo (1940) bdquoЛеле Јано (1940) bdquoМлад Илија идеldquo (1940) bdquoИграле ергениldquo (1940) bdquoДевојче не стои спрема менеldquo (1940) bdquoДевојченце црно ле окоldquo (1940) bdquoКопачитеldquo (1946)57 bdquoЗа Титов планldquo (1948) bdquoПаѓај паѓајldquo (1957) bdquoМарш на I македонска бригада (1961) bdquoПесна за Скопјеldquo (1967) bdquoМалино момеldquo (1968) bdquoБучат ми силни ветровиldquo (1968) bdquoОд сон сладокldquo (1969) bdquoМома седиldquo (1969) bdquoНакачив гореldquo (1969) bdquoДеј гиди Стојно Поповаldquo (1969) bdquoСевдалино момеldquo (1969) bdquoМома седиldquo (1969) bdquoПриспивнаldquo (1970)58 bdquoСадила Тимка босилокldquo (1971) 55 Музичко-балетски 10656 Стефан Гајдов со оваа композиција за мешан хор на 18 октомври 1946 година учествувал на конкурсот за најдобри музички творби распишан од страна на Министерството за про-света на ФНРЈ на кој со одлуката на комисијата составена од Михајло Вукдраговиќ и Стана Ѓуриќ-Клајн (професори на Музичката академија во Белград) и Мирко Шпилер (член на Ко-митетот за радиофонија) неговата композиција била наградена со парична награда од 5 000 динари (Државен архив на Република Северна Македонија [натаму ДАРСМ] Министерство за просвета на НРМ 1945-1951 кут 8 а е 57 342 ДАРСМ Министерство за просвета на НРМ 1945-1951 кут36 а е 51 377)57 bdquoКопачитеldquo ndash антологиско дело пишувано на стиховите од истоимената песна на осно-воположникот на современата македонска литература Кочо Рацин за кое во 1954 година ја добил наградата bdquoСтефан Мокрањацldquo од Сојузот на композиторите на Југославија58 bdquoПриспивнаldquo ndash дело инспирирано од поезијата на академик Блаже Конески кодификаторот на современиот македонски литературен јазик


137

bdquoБолен ми лежи Ѓуроldquo (1971) bdquoСиноќа си пројдовldquo (1971) bdquoМоре садило момеldquo (1971) bdquoАндон иде од чаршијаldquo (1971) bdquoЈунак врвиldquo (1971) bdquoОгрејала месечинаldquo (1971) bdquoЕлегија IIldquo (1973) bdquoБратство-единствоldquo (1974) bdquoСлободаldquo (1975) bdquoБучат ми силни ветровиldquo (1985) bdquoМалино момеldquo (1986) и bdquoСе колнемеldquo (1986)59 за женски хорови bdquoШто ми е мило ем драгоldquo (1941) bdquoВелешки сватовиldquo (1941) bdquoАх тиха вечерldquo (1941) bdquoОд сон сладокldquo (1941) bdquoГора и јунакldquo (1941 и 1942) bdquoРумба румба се собралеldquo (1942) и bdquoЗададе сеldquo (1977)60 и за машки хорови bdquoСе запали одајчетоldquo (1936) bdquoДренка ми сеldquo (1936) bdquoСадила Тимкаldquo (1940) bdquoОвчар по брег одиldquo (1940) bdquoИзгори меракldquo (1973) и bdquoАјде слушај Анѓоldquo ndash за мешан хор и тенор (1976)61

За својата дејност и за придонесот во развојот и ширењето на македон-ската музичка култура бил награден со значајни награди Орден на трудот од III ред од тогашниот Претседател на ФНРЈ Јосип Броз Тито (1949)62 Награда на Владата на НРМ за најдобар диригент (1950) награда bdquoСтефан Мокрањацldquoод Сојузот на композиторите на Југославија (СФРЈ) за композицијата bdquoКопачи-теldquo ndash за мешан хор (1954) Орден на трудот со златен венец (1966) Награда за животно дело bdquo11 Октомвриldquo (1970) и награда bdquoСв Климент Охридскиldquo од Комитетот за култура на СРМ за целокупната дејност на музичкото поле во Македонија (1980)63 Покрај наградите во личната архива на С Гајдов се наоѓаат и многубројни признанија (дипломи плакети благодарници пофалници и др) како знак за неговата голема активност и самопрегор64 Во 1992 година во Охрид згаснува животот на македонскиот музички деец С Гајдов Денес неговото творештво живее преку репертоарот на хоровите низ градовите во Македонија

Проектантските вештини на Стефан Гајдов

Стефан Гајдов во нашата историја познат како истакнат македонски композитор музички педагог диригент автор на учебници и организатор на музичкиот живот во Македонија има оставено белег и на полето на ар-хитектурата во градот Велес За време на студиите на Mузичката школа во Белград како што и погоре истакнавме доживува пресврт во својот живот Пред дипломирањето и пред почетокот на својата музичка кариера како школуван музичар теоретичар тој направил нацрт за куќата на трговецот

59 М Коловски Македонски композиториhellip 88ndash8960 Ibid 8961 Ibidem62 Ibid 8663 ЈТодорчевска bdquoСтожери на македонскатаldquo 7264 Ibidem


138


Лазар Глушков (Велес 1890 ndash Велес 1963) кој имал купено две парцели од Турците во Велес на кои денес се наоѓаат две куќи Постарата од нив е изградена по нацртот на С Гајдов во 1928 година а новата во заднината е изградена од неговиот син Ангел Глушков (Велес 1925 ndash Велес 2013 )65 Во потрагата по информации за воспоставувањето на соработката помеѓу Л Глушков и С Гајдов дојдовме во контакт со Косара Боцева (сестра на А Глушков) според чии сеќавања може да се претпостави дека Л Глушков го нарачал нацртот од С Гајдов откако bdquoпуштил аберldquo дека сака да изгради куќа најубава во градот за возврат добил информација дека само тој може да му проектира такво нешто со оглед на фактот што во тоа време немало многу архитекти66 Меѓутоа она што дополнително треба да го истражиме е од каде потекнуваат афинитетите на С Гајдов за цртање каде научил да црта архитектонски проекти каква архитектонска форма применува во нацртот на проектот како и да добиеме подетални информации за контак-тот и за соработката помеѓу Л Глушков и С Гајдов и за тоа дали направил проекти и за други куќи за што не сме запознаени

Проектот на куќата на Л Глушков (сл 1) го направил на 23 јули 1928 година и на него е потпишан долу во десниот агол како Ст М Гајдовиќ ст[удент] по музика Иницијалот bdquoМldquo претпоставуваме дека го претставува името на неговиот татко Милан додека со наведувањето bdquoстудент по музикаldquo дава на знаење дека сegrave уште ги нема завршено студиите (сл 2) на Музичката школа во Белград (со оглед на тоа што дипломирал во 1929 година)

Според внуката на Л Глушков Весна Крлева-Глушкова градењето на куќата одело тешко по што до половина е градена со камен а од полови-на со полна тула За фасадата на куќата се карактеристични различните украсни елементи т е керамички орнаменти коишто се нарачани и специјално изработени во фабриката на Лефкови bdquoВила зораldquo која денес не постои а се застапени под балконот каде што централниот украсен елемент е вграден во фасадата (сл 3) потоа украсниот венец над влезната врата (сл 4) и ангелите што читаат од двете страни (сл 5) Од керамика се изработени и држачите на малиот балкон од предната страна налик на железнички шини кои под подот навлегуваат до половина од собата што зборува за квалитетот на изработката Во внатрешноста просториите на куќата од првиот кат првично биле со плафони во висина од 320 метри а на горниот кат од 340 Меѓутоа во интерес за постигнување на некое оптимално енергетско решение за зимата денес се спуштени на 3 метри

65 Крлева-Глушкова 2020 Интервју со Весна Крлева-Глушкова (снимила Наташа Диденко 25 март 2020)66 Косара Боцева 2020 Интервју со Косара Боцева (снимила Наташа Диденко 25 март 2020)


139

Вратите на собите се од полно дрво двокрилни и масивни и на првиот кат сegrave уште се задржани оригиналните (сл 6) а скалите кои водат до горниот кат исто така се изработени од масивно дрво и имаат силна конструкција67

Куќата на Л Глушков кој во повоениот период бил прогласен за bdquoпред-воен богаташldquo и bdquoненароден елементldquo па затоа требало да му се одземе и да се национализира имотот била запленета околу 1948 година но не и национализирана со претпоставка дека власта се смилувала затоа што семејството било многубројно Притоа им било наредено да ги отстапат просториите на кираџии луѓе кои општината ги доделувала да живеат во куќата па така во една просторија живеела самохрана мајка со две ќерки во друга цело мало семејство во трета капетан на српската војска кому секое утро му го носеле коњот за да оди на работа а во преостанатите простории живееле други луѓе кои биле најверојатно социјално загрозени Затоа Л Глушков и неговата сопруга Веселина биле приморани да се симнат и да живеат во подрумските простории гледајќи како нивниот имот се растура од луѓе кои не ги познаваат Покрај тоа на сметка на Лазар биле правени и измени на горниот кат заради потребите на кираџиите по што се дода-вани простории кои се проширувани така што сериозно се отстапило од првобитниот нацрт68

Куќата и покрај својата специфичност и автентичната градба според В Крлева-Глушкова никогаш не била заштитена со некаков закон за заштита на ваквите градби никогаш не била вклучена во државните проекти за об-нова на фасади со кои биле опфатени куќите во центарот на Велес Таа вели bdquoПри наши неформални и усни обраќања до општинските власти секогаш сме добивале одговор дека општината нема намера да оддели какви било средства за санација на опаднатата фасада која на крајот претставуваше и опасност по слободното движење во дворот Сепак секогаш јасно ни беше потенцирано дека доколку сакаме да ја реновираме немаме право да го менуваме изгледот на фасадата Одговорно тврдам дека фасадата се обработи со наши лични средства и без ничија помош а инсистирањето да остане иста беше од моја страна како сопственик кој е емотивно врзан за нејзината специфичност Со оглед на тоа дека реновирањето е во тек исто ќе се потрудиме да задржиме максимум од нејзината автентичност во внатрешностаldquo69

67 К Глушкова 2020 Интервју со Весна Крлева-Глушкова 25 март 202068 Ibidem69 Ibidem


140


Заклучок

Врз основа на досегашните сознанија за животот и делата на Стефан Гајдов можеме да кажеме тој во историјата на македонската музика е забележан како исклучителна личност која со својата творечка инвен-ција и дејствувањето дала значаен придонес во почетоците развојот и за високите дострели на македонската музичка култура Секако не треба да заборавиме и на неговата друга дејност за што доказ претставува проектот за куќата на Л Глушков кој денес сegrave уште се чува врамен во помошната собаоставата на куќата Надополнувањата на досегашните сознанија за повеќестраниот интерес и за дејноста на С Гајдов се содржани во нашиот основен мотив тие да претставуваат поттик за натамошни проучувања и истражувања на вештината за изработување нацрти и на уметничкото творештво на С Гајдов

Слика 1 Нацртот на куќата70 на Лазар Глушков кој се чува врамен во помошната собаоставата на куќата во која живее неговата внука

Весна Крлева-Глушкова со семејството (фотографија Наташа Диденко 3 февруари 2020 година)

70 Едната половина од нацртот е потемна бидејќи еден период не бил чуван под стакло и е малку оштетен


141

Слика 2 Долниот десен агол од нацртот на куќата на Лазар Глушков (фотографија Наташа Диденко 3 февруари 2020 година)

Слика 3 Централен украсен елемент на балконот вграден во

фасадата (фотографија Наташа Диденко

3 февруари 2020 година)

Слика 4 Украсниот венец над влезната врата

(фотографија Наташа Диденко 3 февруари 2020 година)


142


Слика 5 Ангели што читаат (фотографија Наташа Диденко


Слика 6 Изгледот на внатрешните врати од првиот кат на куќата



143

Гласник 641 2020 стр 143ndash148 МАТЕРИЈАЛИ

UDK 942712-0552(497735)ldquo1909ldquo

ПРИЛОГ КОН ИСТОРИЈАТА НА МАНАСТИРОТ bdquoСВЕТИ АРХАНГЕЛ МИХАИЛldquo ВО БЕРОВО

ЗАВЕШТАНИЕТО НА ПРВАТА ИГУМЕНИЈА ЕВГЕНИЈА (1909)

Драги Ѓоргиев

Според расположливите податоци за историјата на женскиот манастир Свети Архангел Михаил во Берово познато е дека манастирската црква била изградена во периодот од 1815 до 1818 година а била осветена во 1818 година Исто така познато е дека на нејзиното осветување присуствувал и Јоаким Крчовски Конаците на манастирот пак биле изградени дваесе-тина години по градењето на црквата односно околу 1840 година Првите жителки на манастирот биле снаата и ќерката на поп Ристо зет на поп Пецо кој во време на градењето на црквата бил парохиски свештеник во Берово Овие први две калуѓерки на манастирот биле замонашени со бла-гослов на игуменот на Рилскиот манастир Во првата половина на XX век манастирот имал 60 калуѓерки богословско училиште ткајачница дури и првата монофазна хидроцентрала во беровскиот крај му припаѓала на манастирот Тој и денес функционира како женски манастир во рамките на Струмичката епархија на Македонската православна црква ndash Охрид-ска архиепископија без да биде прекинат неговиот монашки живот од неговото основање1

Документот што го презентираме овде е од 1909 година и се чува во машкиот манастир bdquoУспение на Пресвета Богородицаldquo во Берово кој како и женскиот манастир bdquoСвети Архангел Михаилldquo ѝ припаѓа на

ЈНУ Институт за нaционална историја научен советникредовен професор е-адреса gjorgievdragiyahoocom1 Повеќе за историјата на овој манастир и за легендата поврзана со неговата изградба види mpcorgmkMPCSEberovoasp (последна посета 25 04 2020 г) Валентин Китанов и Биляна Карадакова bdquoБеровският девически метох sbquoСв Архангел Михаилlsquo по време на Първата световна война (По документи от ДА-Благоевград)ldquo Македонски преглед кн 1 София 2015 117ndash126

144


Струмичката епархија2 Документот всушност претставува завештание на Баба Евгенија со кое таа целиот свој движен и недвижен имот му го подарува на манастирот и го остава целосно во негово владеење Со овој договор е назначена и нова управничка на манастирот односно втората по ред игуменија која исто така се викала Евгенија Со оваа игуменија е поврзан интересниот настан за нејзиното бегство со уште две калуѓерки и со сите пари на манастирот во 1915 година кога Берово во времето на Првата светска војна влегло во рамките на бугарската држава3 Договорот за оставнината бил направен пред собир на претставници на тогашната османлиска власт во казата Османие4 на чело со кадијата Хоџа Заде ел Сејид Мехмед како и на видни жители на Берово во својство на сведоци Интересно е тоа што договорот бил составен во согласност со правните норми на шеријатското исламско право и со правна постапка која се применувала за формирање на исламските вакафи односно со кои се завештувале движни и недвижни добра и имоти наменети за издржу-вање на одредени сакрални и профани објекти При таквата постапка односно при секое увакафување се правел записник т е вакафнаме и тоа морало да се изврши пред органите на државата односно пред кадијата во секоја каза кој ја потврдувал одлуката на завештателот и ја составувал неговата изјава

Така било постапено и при составувањето на договорот за донацијата на Баба Евгенија која всушност била и првата игуменија на манастирот bdquoСвети Архангел Михаилldquo со што бил формиран христијански вакаф чии приходи служеле исклучиво за одржување на манастирот и на се-стринството во него и го помогнале неговото опстојување во текот на наредните децении

2 Би сакал да му изразам благодарност на митрополитот струмички Наум кој даде дозвола документот да биде преведен и објавен3 Повеќе за овој настан и за нивното враќање во манастирот во 1918 г како и за поделбата на калуѓерките на bdquoсрпски бабиldquo и на bdquoбугарски бабиldquo во манастирот види В Китанов и Б Карадакова bdquoБеровският девически метохhellipldquo4 Седиштето на казата Османие се наоѓало во денешната градска населба Пехчево а била формирана со соединување на нахиите Малеш и Пијанец кои порано ѝ припаѓале на казата Кочани за што било издадено посебно султанско ираде во 1309 година (18911892) (Salname-i vilayet-i Kosovo altıncı defa Uumlskuumlp 1311 121)

144ndash148 Драги Ѓоргиев

145

Превод на документот

Ова е документ наменет за свидетелство кое опфаќа вредност или цена поголема од 1 000 гроша

28 април 1909 година Вредност на хартијата 10 гроша (Три таксени марки и печат на Хоџа Заде eл Сејид Мехмед) Она што се содржи тука е назначување управник а го напиша сиромаш-

ниот и скромниот кадија на Османие Хоџа Заде eл Сејид Мехмед нека му е простено

Причина за пишување на овој веродостоен и вистински документ е следново

Со цел врз основа на законот да се ислуша и да се запише образложението и да се направи поделба на подолу објаснетото место лично заминав во селото Берово кое припаѓа на казата Османие во возвишениот и заштитениот Косов-ски Вилает и пристигнав во конакот каде што престојува Баба Евгенија кој се наоѓа во местото што се вика Манастир кое се наоѓа во околината на црквата во споменатото село На склучувањето на законскиот договор присуствуваа лицата чии имиња се запишани во додатокот Салих ефенди син на Абдулах од споменатото село трговецот Махмед Али-ага мухтарот Лигор син на Марко и поранешниот мухтар коџабашијата Васил Мите Добротворот Баба Евгенија ќерка на Димитри син на поп Ристо калуѓерка во споменатиот манастир припадничка на бугарскиот милет во османлиската држава во присуство на баба Евгенија друго име Ката ќерка на Цоне син на Јован припадничка на споменатиот милет и жителка на споменатиот конак која беше назначена за управничка на вакафот Ангелина ќерка на Ѓорги калуѓерка во манастирот која е назначена за надзорник на споменатиот вакаф баба Антеманија ќерка на Мицо Зиневија ќерка на Трена Макарина ќерка на Јован Евастина ќерка на Ѓорги ги изговори следните зборови до постоењето на споменатиот вакаф мојата сопствена бавча во споменатото село Берово и мојата фурна и водени-цата со два камења која од едната страна е омеѓена со вакафска воденица а од другите четири страни со пат и во нејзината близина еден конак со плац ограничен од две страни со пат а од една страна со Чико() Симе и еден сла-марник и еден амбар и мојот стар дуќан во чаршијата од три страни омеѓен со Васил Трено а од една страна со пат и моите нови дуќани омеѓени со пат Симе

Прилог кон историјата на манастирот bdquoСвети Архангел Михаилldquo во Берово

146


Јован Васил и со Јашар и мојата фурна со два оџака во селото чии граници се познати и мојот сопствен конак со околните згради во кој живеам кој има 18 ќелии и кој е ограничен со пат со црквата и со дворот и она што е во собите и килимите и комплетите кревети кои се наоѓаат во собите во вредност од 2 500 гроша и аванот и другите мои слични бакарни предмети и мојата стока во вредност од 2 500 гроша а која се состои од 100 глави овци пет коњи 20 вола крави и телиња и приходот од 500 гроша годишно од мојата бавча со сливи која се наоѓа во селото и која е дадена под наем на Митре ги заветувам на вистинскиот вакаф на манастирот што се наоѓа во споменатото село под услов понатаму ниту јас ниту некој друг од страна да не се меша во чистиот приход Исто така според тие услови прво конакот што се наоѓа во близина на црквата и што има бројни ќелии ќе биде наменет како и досега само за калуѓерките што и сега престојуваат во него а предметите што се наоѓаат во ќелиите да бидат користени од споменатите жителки Второ ќиријата што ќе се дава за целокупниот гореспоменат движен и недвижен имот да се соеди-нува со приходите што ќе се добиваат од продажбата на стоката и на нивните производи и целокупниот приход со посредство на управничката да се дава за трошоците на калуѓерките што се жителки во ќелиите на манастриот Во случај да има вишок приходи со знаење на споменатата управничка и надзорничка да бидат наменети за поправка на имотот и на објектите што имаат потреба од тоа Исто така бидејќи споменатата добротворка објасни дека за следна управничка сака да се избере и да се назначи Ката Евгенија управничката должност ѝ се предаде на Ката Евгенија ќерка на Цоне со право врз сиот споменат имот објекти и стока Исто така врз основа на завештанието по предавањето и прифаќањето на должноста таа ќе треба да управува со вака-фот како и другите управници Управничката беше потврдена и прифатена од собирот а исто така беа потврдени и зборовите на Евгенија од споменатото завештание Потоа споменатата добротворка сакаше да се откаже од сѐ што беше порано направено тврдејќи дека не постои неотповикливост според учењето на најголемиот имам и дека сegrave повлекува и конакот и предметите и имотот и стоката На тоа се спротивстави споменатата управничка Ката Евгенија тврдејќи дека нивното завештување е направено законски дека е неотповикливо според учењето на двајцата најучени имами Мехмед и Јусуф и зазеде спротивен став од добротворот По оваа расправа и спор кој треба да се почитува споменатиот кадија кој е потпишан на почетокот од документот во присуство на добротворот и во присуство на оној што му се спротивстави пресуди за исправноста на ова завештание и за неговата неотповикливост и за доверливоста на неговите услови и го регистира завештанието како законски вакаф По сето она што беше изложено се направи исправен вакаф


147

чии услови не можат да се променат ниту изменат Напишано на осмиот ден од месецот ребиулахир 1327 година5

Сведоци Салих-ефенди имам на споменатото село Мехмед Али-ага трговец од

Османие Лиrор син на Марко бугарски старешина на селото коџабашијата Васил Мите поранешен мухтар на селото Никола син на Мите трговец од селото фурнаџијата Лесо син на Вецо член и другите присутни

(На заднината од документот) По регистрацијата нека биде споредено Страница 30 број на записот 12

Бешe регистрирано и споредено со законскиот шеријатски протокол (печат) Во благајната беа уплатени шестотини дваесет и седум гроша и дваесет

пари 8 мај 1909 година (печат) Број 168 Само шестотини дваесет и седум гроша и дваесет пари 8 мај 1909 година (таксена марка) (14 таксени марки со датум 8 мај 1909 година)

5 29 април 1909 година


148


Факсимил од оригиналот на завештанието на игуменијата Евгенија


149


UDK 373378(4977)ldquo1946ldquo

ПОЧЕТОЦИ НА ОРГАНИЗИРАНОТО ОБРАЗОВАНИЕ ВО ОСНОВНИТЕ МУЗИЧКИ УЧИЛИШТА ВО МАКЕДОНИЈА

(Наставни планови и програми за 1946 година)


По ослободувањето и создавањето на Македонија како федерална единица во составот на Демократската Федерална Југославија со цел да се создаде основа за издигнување на образовното и на културното ниво на народот посебно внимание се посветувало на поорганизираното средување на просветните прилики во основните и во општообразовните средни и стручни училишта Во таа смисла значаен придонес дало Поверенството за просвета1 кое со формирањето на првата Влада на Македонија во рамките на Југословенската Федерација (14 ndash 16 април 1945 г) е преименувано во Министерство за просвета Под негова надлежност биле сите просвет-но-културни и просветно-хуманитарни институции и организации кои работеле во духот на народното просветување на населението книжевните и уметничките друштва и слично2 За прв министер за просвета на Владата на Народна Република Македонија (натаму НРМ) бил назначен3 Никола

ЈНУ Институт за национална историја ndash Скопје научен соработникдоцент е-адреса natasadidenkoyahoocom1 Поверенството за просвета е формирано на 6 август 1944 година во с Рамно Кумановско од страна на Президиумот на АСНОМ како едно од осумте поверенства во кои спаѓале и оние за информации за внатрешни работи за народно стопанство и обнова за финансии за соопштенија и градежништво за социјална политика и за судство (Документи од созда-вањето и развитокот на Н Р Македонија (1944 ndash 1946) Скопје 1949 23) За прв повереник на Поверенството за просвета бил именуван проф Епаминонда Поп Андонов (АСНОМ (Анти-фашистичко собрание на народното ослободување на Македонија Документи од Првото и Второто заседание на АСНОМ т 1 кн 1 Ред Александар Христов Скопје 1984 213)2 Нада Јурукова Културно-просветни појави и процеси во Македонија 1944 ndash 1953 Скопје 2003 39ndash403 АСНОМ (Антифашистичко собрание на народното ослободување на Македонија) Доку-менти од работата на Президиумот на АСНОМ меѓу Второто и Третото заседание и од Третото заседание на АСНОМ т1 кн3 Ред Новица Велјановски Скопје 1987 426

150


Минчев4 а за негов заменикпомошник-министер бил именуван5 Љубен Лапе6 на чие место во 1946 година бил поставен Димче Левков7 Во рамките на нивните надлежности а особено на министерот како претставник на Владата на НРМ во секторот на културата и на просветата бил севкупниот просветен организациски систем во однос на основањето и работата на културните и на просветните институции како и нивното одржување и снабдување со потребни помагала8

Министерството за просвета на НРМ како републички орган на др-жавната управа и на просветните оддели во овој период од развитокот на земјата со цел да се задоволат елементарните потреби во културата и во просветата остварувало динамичен напредок на планот на обновувањето и проширувањето на мрежата на основните и на средните воспитно-образовни институции Во таа смисла во 1946 година Министерството за просвета ја остварувало својата дејност преку пет одделенија а) Одделение за школство кое дејствувало преку Отсекот за предучилишно воспитание за основна и за средна настава б) Одделение за народно просветување составено од Отсек за борба против неписменоста Отсек за библиотеки читалници и дилетантски групи Отсек за печат радио и филм и Отсек за фискултура в) Одделение за култура и уметност кое дејствувало преку Отсекот за музика г) Контролно одделение со началник и два инспектора и д) Планско одделение составено од Отсек за планирање и Отсек за статистика9 Меѓутоа поради отворањето на Филозофскиот факултет и на Вишата педагошка школа во Скопје како и отворањето на научните институции било потребно да се образува и Одде-ление или Отсек за виша настава и научни институции10

Главната задача на Министерството за просвета било да даде придонес во развојот на новиот училиштен систем чии основни принципи биле утвр-дени со Уставот на НРМ усвоен на 31 декември 1946 година од Уставотворното собрание на НРМ во кој во член 37 се вели bdquoСо цел за подигање на општата култура на народот државата осигуруе училиштата и другите просветни и

4 Никола Минчев (Кавадарци 1915 ndash Скопје 1997) македонски комунист политичар учесник во НОВ Во периодот 1945 ndash 1948 бил назначен за министер за просвета во Владата на НР Маке-донија а потоа за потпретседател на Владата (1948 ndash 1951) и за министер за финансии (1955)5 АСНОМ (Антифашистичко собрание 306 Љубен Лапе (Прилеп 1910 ndash Скопје 1985) македонски историчар и универзитетски професор7 Н Јурукова Културно-просветни појави 42 фус 728 Ibid 409 Државен архив на Република Северна Македонија (натаму ДАРСМ) ф 170 Министерство за просвета на НРМ (1945 ndash 1951) Годишен извештај за работата на Министерството за просвета во текот на 1946 година кут 5 а е 22 32810 Ibid 328ndash329


151

културни установи да им бидат достапни на сите слоеви на народот Државата ѝ посветуе внимание на младината и го заштитуе нејзиното воспитување Учи-лиштата се државни Само со закон може да се допушти отворање на приватни училишта а нивната работа е под контрoла на државата Основната настава е задолжителна и бесплатна Училиштето е одделено од цркватаldquo11 Понатаму во член 12 стои bdquoНационалните малцинства во НРМ уживаат право и заштита на својот културен развиток и на слободна употреба на својот јазикldquo12 што е потврдено и во член 20 во кој се вели bdquoСите граѓани на НРМ се еднакви пред законот и се рамноправни без оглед на народност раса и вероисповедldquo13 Со ваквите одлуки на Уставот на НРМ сообразени со идејно-политичките начела вградени во Уставот на ФНРЈ се потврдени суштинските принципи на дејноста на воспитно-образовниот систем принципот на целосна демократизација на училиштата и рамноправност на сите граѓани без оглед на национална-та припадност вероисповедта полот и друго веронауката е отфрлена од наставните планови и програми и е утврден принципот на воспитување на младината во духот на придобивките од Народноослободителната војна и Социјалистичката револуција14

Во тој контекст Министерството за просвета особено внимание им посвету-вало на основните училишта како најзначаен фактор на воспитно-образовниот систем Така во 1946 година неговата дејност била насочена кон проширување на нивната мрежа посебно во руралните средини за што било потребно да се опфатат поголем број деца достасани за на училиште а особено од албанската и од турската етничка заедница15 во што биле постигнати солидни резултати Во учебната 19451946 година имало 1 135 основни училишта од кои 157 биле албански 62 турски и 11 српски16 а во следната 19461947 година нивниот број изнесувал 1 143 училишта меѓутоа бројот на училиштата на другите етнички заедници не бил зголемен од причина што еден дел од турските и од албан-ските учители заминале на едногодишен педагошки курс во Скопје а некои од нив заминале во војска17

Наставата во основните училишта најпрво се остварувала на четириго-дишно ниво врз основа на првиот званичен документ донесен од страна на

11 bdquoРешение на уставотворното собрание на Народна Република Македонија за прогласуење и објавуење на Уставот на НР Македонијаldquo Службен весник на НРМ бр 147 Скопје 1 јануари 1947 412 Ibid 213 Ibid 314 Нада Јурукова Основното воспитание и образование во Македонија 1944 ndash 1950Скопје 1990 6415 ДАРСМ ф 170 Министерсто за просвета 33316 Ibidem17 Ibid 334

Почетоци на организираното образование во основните музички училишта во Македонија

152


Поверенството за просвета на 30 септември 1944 година во кој е истакнато bdquoНаставата се изведува на македонски јазик кој е установен како официјаленldquo при што била приложена и привремената азбука (составена од 25 букви) со цел наставата во училиштата да се одвива врз единствена писмена основа18 Меѓутоа со создавањето на новата македонска азбука од 31 буква (3 мај 1945 г)19 нејзиното официјално усвојување (5 мај 1945 г) и со озаконувањето на ма-кедонскиот правопис (7 јуни 1945 г) се поставуваат темелите на македонскиот литературен јазик и се утврдуваат основите на македонската писменост20 по што се започнува со издавање учебници за основните училишта

Прво бил издаден Буквар со читанка за I одделение изработен од комисија формирана од страна на Министерството за просвета по што се продолжило со изработка на читанки за II III и за IV одделение21 како и Буквар со читанка за I одделение и читанки за II III и за IV одделение за албанските училишта и Буквар со читанка и граматика за турските училишта22 Меѓутоа при изда-вањето на учебниците поради соочувањето со недостиг на стручен кадар и на технички средства се пристапило и кон преведување и печатење учебници меѓу кои Сметанка за II III и за IV одделение Природознанение (Природни науки) за III и за IV одделение и др23 Покрај издавањето на учебниците со што биле забележани позитивни промени во наставата Министерството за просвета формирало комисии за изработка и на наставни планови и програми за учителите во кој им биле давани насоки за одржување на наставата и за примена на методските единици за секој предмет поединечно при нејзиното изведување24 со што се создавале услови за организирано основно воспитание и образование

Во контекст на нашиот интерес по основањето на Средното државно музичко училиште во Скопје (1945)25 со цел да се даде придонес во музичкото образование на најмладите генерации биле отворени и основни музички училишта во Велес (1946)26 Куманово (1946) Штип (1947) и во Битола (1947)27

18 Киро Камберски bdquoОсновното воспитание и образование во Македонија по ослободувањето 1945 ndash 1975ldquo Годишен зборник на Филозофскиот факултет бр 47 Скопје 1994 57-5819 Документи од создавањето 64ndash6520 Н Јурукова Основното воспитаниеhellip 10421 ДАРСМ ф 170 Министерство за просвета 33622 Ibid 33723 Ibid 336ndash33724 Н Јурукова Културно-просветни појави 4925 Новица Велјановски АСНОМ културолошки рефлексии 60 години АСНОМ Скопје 2003 29026 Еден век музички живот 40 години на Основното музичко училиште bdquoКиро Димовldquo Титов Велес гл уред Славко Николов Титов Велес 1988 1227 Ленче Насев Педагошка делатност македонских композитора Сотира Голабовског и Благоја Цанева Белград 2016 46 (докторска дисертација во ракопис)


153

Всушност со овие училишта се создале услови за почетно организирано му-зичко образование на оние талентирани деца што веќе биле редовни ученици во основните училишта или во гимназиите а кои не биле помлади од 8 ниту пак постари од 14 години со исклучок на оние што се одлучувале да свират на дувачки инструменти кои не требало да бидат помлади од 12години28 Учењето во основните музички училишта траело пет години и се изведувала индивидуална и групна настава претпладне и попладне во зависност од слобод-ното време на учениците Наставата ја изведувале редовни или хонорарни учители назначени од страна на Министерството за просвета а на предлог на ГНО29 За правилна и успешна работа во училиштата на 14 ноември 1946 година Министерството за просвета на НРМ изработило наставни планови и програми коишто ги претставуваме целосно а се наоѓаат во Државниот архив на Република Северна Македонија во фондот Министерство за про-света (1945 ndash 1951) кут 19 а е 40 112-120 Нивната содржина е пренесена без јазични интервенции а дополнувањата обележани во квадратни загради [ ] се направени со цел текстот да биде подостапен за читателите

ДОКУМЕНТИ

БР 1

МИНИСТЕРСТВО НА НАРОДНАТА ПРОСВЕТА ДО ГРАДСКИОТ НАРОДЕН ОДБОРДемократска Федерална Македонија Просветен одделБр 6027 гр Битола Велес Штип Куманово14XI1946 гСКОПЈЕ

Ви се испраќа наставен план и програма за петогодишните ОСНОВНИ МУЗИКАЛНИ УЧИЛИШТА Правилник за истите ќе Ви се испрати дополни-телно Додека правилникот не се пропише Ви се даваат следните напаствија за правилна и успешна работа во училиштата

1 Основното Музикално Училиште има за цел да воспитуе и дава основно ниже музикално образование на даровитите деца

2 Организирањето и издршката на училиштето како и сите други трошкови и заплати на учителите и другиот нужен персонал паѓа на сметка на Градскиот Народен Одбор на градот каде што се навоѓа училиштето28 ДАРСМ ф 170 Министерство за просвета 11229 Ibidem


154


3 План за работата во училиштето и наставната програма ја пропишуе Министерот на народната просвета на НР Македонија

4 Училиштето се раководи од главен раководител-учител кој што го назначуе Министерот на нар просвета а на предлог на ГНО

5 Редовен учител во основното музикално училиште може да биде само стручно лице кое што по законот има право на државна служба

6 Учителите во училиштето се редовни или хонорарни и првите и другите ги назначуе Министерот на народната просвета а на предлог на Градскиот Народен Одбор

7 Учењето во основното музикално училиште трае 5 години8 Во основното музикално училиште ќе се примаат само оние ученици

кои што се веќе редовни ученици во основните училишта или гимназиите а кои што не се помлади од 8 години ниту пак постари од 14 год

9 Кандидатите за училиштето треба да имаат изразити дарби и способ-ност за музика а кое што ќе се констатира од специална стручна комисија

10 Наставата во училиштето се врши пред и по пладне што зависи од слободното време на учениците кои што се редовни ученици и во основните училишта или гимназии

11 Во основното музикално училиште ќе се изучуат следните предметиа) Елементарна музичка теорија и основни понјатија по хармонијата

по 2 часа неделноб) Свирење на инструмент Виолина или Клавир по 2 часа од по 20

мин неделно за секој ученик поодделно-индивидуaлнов) Хорско пеење по 2 часа неделног) Оркестарско-ансамблово свирење по 2 часа неделнод) Свирење на инструменти за дување дрвени и метални по 2 часа

неделно12 Учениците кој што ќе се учат да свират на инструменти за дување

не смејат да бидат помлади од полни 12 години и требе за това да имаат и лекарско одобрение

13 На крајот на секоја учебна година учениците полагаат годишен испит за преминуење во погорен клас

14 На крајот на петата година учениците полагаат завршен испит и тие кои што ќе го положат добиваат свидетелство за завршено ниже музикално образование кое што им дава право да можат направо да встапат во средно музикално училиште во специалниот или наставничкиот оддел

Смрт на фашизмот Слобода на народот Пом[ошник] Министер Д[имче] Левков


155

БР 2

НАСТАВЕН ПЛАН ЗА ПЕТОГОДИШНИТЕ ОСНОВНИ МУЗИКАЛНИ УЧИЛИШТА

1 ГОДИНА1 Елементарна музичка теорија и солфеж по 2 часа неделно2 Свирење на инструменти по 2 часа неделно3 Хорско пеење по 2 часа неделно

Сegrave на сegrave 6 часа неделно

2 ГОДИНА1 Елементарна музичка теорија и солфеж по 2 часа неделно2 Свирење на инструмент по 2 часа неделно3 Хорско пеење по 2 часа неделно


3 ГОДИНА1 Елементарна музичка теорија и солфеж по 2 часа неделно2 Свирење на инструмент по 2 часа неделно3 Хорско пеење по 2 часа неделно4 Ансамблово свирењеоркестар по 2 часа неделно


4 ГОДИНА1 Основни поњатија по хармонијата и солфеж по 2 часа неделно2 Свирење на инструмент по 2 часа неделно3 Хорско пеење по 2 часа неделно4 Ансамблово свирењеоркестар по 2 часа неделно


5 ГОДИНА1 Наука по хармонијатаосновни поњатија и солфеж по 2 часа неделно2 Свирење на инструмент по 2 часа неделно3 Хорско пеење по 2 часа неделно4 Оркестар по 2 часанеделно



156


БР 3

НАСТАВНА НАСТАВА ЗА ОСНОВНИТЕ МУЗИКАЛНИ УЧИЛИШТА

ЕЛЕМЕНТАРНА ТЕОРИЈА И СОЛФЕЖ

1 година групово по 2 часа неделно

Материалот за I одделение е во рамките на диатонската ДО-мажорна [дур] сталбица [скала] Се започнуе со објаснуењето на елементите на музиката ТОН ЗВУК неговиот постанок и неговите особини ТРАЈНОСТ ВИСОЧИНА СИЛА и БОЈА

Требе веднага да се напомене да наставата по елементарна теорија и солфеж треба да биде жива а това ќе се постигне ако секои час покрај тео-риската работа и практично се пременуе оноа што се теориски учи ndash имено требе што повеќе да се пее Час по теорија и солфеж кој што ќе мине без песна е изгубен час Децата требе да научат што повеќе песни и да можат лесно да солфежираат Во првите три години децата требе да научат убаво да пејат правилно да ги изговараат зборовите и добро [да] ги акцентираат Учењето на теорија во првите години требе да биде во помош на солфежот на правилното пеење на песни и учењето на свирење на инструмент

1 ТОН ЗВУКНаставниот материал започнуе со изучуењето на музикалниот ритам

Заради тоа втората методска единица треба да биде за начинот на запишу-ењето на ритамот со помошта на нотите

2 НОТИ Разни форми и имињаПрактични ритми на упраженија [ритмички вежби] При изучуењето на

тоновата височина во првото одделение требе да се обрне големо внимание Не е нужно да се задлабочуе во областа на свесното нотно пеење што значи не може да се сака од учениците да го совладаат читањето на ноти од лист [слиста - на прв поглед] Но ако би тоа можело да стане што не е бесполезно мелодиските примери би требало да бидат многу лесни и за децата достапни Главно е да децата со помошта на преподавателот научат лесно да читат редици упражнененија [вежби] и мелодии на народни детски маршеви и художествени песни


157

3 ЛИНИСКИ СИСТЕМ Како средство за обележуење на тоновите по височина

4 КЛУЧ Виолински СОЛ-клучИменуење на тоновите по височина со аротонските слогови [солмизација]

ДО РЕ МИ ФА СОЛ ЛА СИ Во практичната работа треба да се внимава на нормалниот обим на сопрановиот и алтов глас

5 ПОМОШНИ ЛИНИСКИ СИСТЕМ Секоје музикално исполнение сака организирана ритмична прегледност

Без ритмична јасност музиката е без израз Ритмичната јасност се по-стигнува со помошта на тактот

6 ТАКТВрсти на тактовите Силно и слабо тактово време Како се обележуаат

тактовите

7 ОСНОВНА ЕДИНИЦА ЗА БРОЈЕЊЕЧетвртина нота и неизиниот однос кон целата половината или покусите

ноти од неа Ритмични упраженија [вежби] со 24 34 и 44 такт Отпрвин само на рит-

мична основа а подоцна и мелодиска За подобро запознавање со различните прости тактови треба децата да пејат што повеќе песни Сите управненија [етидивежби] и мелодии треба да се пејат со помошта на ударното тактување [тактирање со рака] да се објасни начинот на ударното тактување

8 ПАУЗИМелодски и ритмички упражненија [вежби] со примена на паузи-одморки

2 година два часа неделно

1 ЗА СТАЛБИЦАТА [СКАЛАТА] ВО МУЗИКАТАСталбица [скала] стапало степен во рамките на диатониката Обе-

лежуење на стапалата Сталбицата [Скалата] доведуе во логичен однос една одредена низа од тонови наредени еден до друг постепено различни по височина Тој логичен однос се проучуе на основната сталбица [скала]сo помошта на музичката азбука ЦЕ ДЕ Е ЕФ ГЕ А ХА

2 ОСНОВНАТА СТАЛБИЦА [СКАЛА] и главните тонови во неа


158


Тоника-најглавниот тон во сталбицата [скалата] Тоновите на горната и долната доминанта Усетлив тон Разделение [поделба] на основната сталбица [скала] на два ТЕТРАХОРДА Различните степени и нивниот број и распре-деление на истите во основната сталбица [скала] Поблиско разјаснуење на ДИАТОНСКАТА ДУР-сталбица [скала] со обзир на целите и полу степените

При мелодиските вежби треба да се употребуат слоговите ДО РЕ МИ ФА СОЛ ЛА СИ затоа што во нив имаме повеќе самогласни а при пеењето на разни самогласни слухот се навикнуе да го контролира гласот за едно правилно пеење Овде би можеле и ритмичните упраженија [вежби] да се пеат со примена на сите вокали А Е И У О

3 ПОДЕЛУЕЊЕ [ПОДЕЛБА НА] ТОНОВИТЕ НА ОКТАВИ

4 ИНТЕРВАЛИИнтервалите по име величина [големина] и со звучие Пеењето на раз-

ложените тризвучиа [трозвучја] од аутентичната каденца е најдобриот начин за правилното погодуење и чисто пеење на различните интервали

5 ПРОДОЛЖУЕЊЕ ТРАЈНОСТА на нотите и паузите Знак за повторуeње- репетиција

6 ДИНАМИКАКако се пишуe-обележуe динамиката Динамичките упражнениа [вежби]

да се изведуат со помошта на песни кои што имаат изразит текст

7 ТЕМПОВрсти и темпа и нивните имиња Обележуeње на темпото Наставата да

се изведуe со помошта на ритмични и мелодиски упражнениа [вежби]

8 ШЕСНАЕСТИНИ НОТИ И ПАУЗИ

9 АРТИКУЛАЦИЈАЛегато стакато портато итн фразирање Да се обрне внимание на до-

меруењето [поставувањето] на акцентот во текстот во врска со акцентот на ритмите на текстот и на начинот за обележуење на изменетиот акцент


159

3 година

1 Ритмични особеностиДа се објаснат со примери СИНКОПА КОНТРТАН ТРИОЛА КВАРТОЛА

КВИНТОЛА итн

2 РИТМИЧНИ СТОЖЕРОсновната единица за бројење е ритмична основа со која што го оп-

ределуеме траењето на тонот која што може да биде два или четири пати подолго или покусо од тонот запишан со четвртина нота Затоа четвртината нота е ритмични стожер Секоа нотна вредност може да биде употребена за ритмични стожер

3 СЛОЖЕНИ И НЕПРАВИЛНИ ТАКТОВИ

ХРОМАТСКИ ЗНАКОИ30 За имињата на Хроматски изменетите тонови

5 ЕНХАРМОНСКИ ТОНОВИ И ИНТЕРВАЛИ

6 ТРОЗВУЦИ-АКОРДИШто е това тризвук и како се образуе Накратко повторуење за диатонската ДУР- сталбица [скала] и неизината

карактеристика

7 МОЛ-СТАЛБИЦА [СКАЛА] Паралелна мол-сталбица [скала]За карактеристиката на мол-сталбица [скала] Природна хармонска и

мелодиска мол-сталбица [скала] а-мол

Во првата година ќе се пејат песни и мелодиски упражнениа [вежби] во рамките на До-мажор ЦЕ-дурсталбица [скала] едногласно Во втората и третата година двогласно и тригласно пак во До-мажорна [Це-дур] сталбица [скала] На крајот на третата година ќе се солфежира и [ќе се] пеат песни и во мол-сталбица [скала] Ла-минор [а-мол] Секоја теориска методска единица требе да биде и практично потврдена пеејќи ритмични и мелодиски упраж-нениа [вежби] како и песни

30 Во документот недостасува редниот број 4


160


4 година

1 КВИНТНО ТРКАЛО нагоре и надолуКомбинирање на дурски сталбици [скали] по квинтното тркало нагоре

и надолу

2 Комбинирање на молските-паралелни сталбици [скали]

3 КЛУЧЕВИРазличните клучеви Именуење на тоновите со различните клучеви

Специално да се обрне внимание на ЕФ-клуч

4 ОСНОВНИТЕ ТРИЗВУЧИА на I IV и V стапалосо оваја методска единица ќе се влезе постепено во областа на хармо-

нијата која што ќе се основно изучуе во целата четврта година а исто така ќе се предложи и во петтата година

5 Увод за науката за хармонијаТризвуци и више звуци [повеќезвуци] Консонантни и дисонантни ви-

шезвуци

6 ДИАТОНИКА ТОНАЛИТЕТГлавни тризвуци нивната сродност

7 ДУРСКИ И МОЛСКИ тризвуци-акорди

8 Врзуение на главните тризвучиаВрзуење на главните тризвучиа во четворогласен состав

9 АУТЕНТИЧНИ И ПЛАГАЛНИ ЗАВРШЕТОЦИХармонски упражнениа [вежби]

5 година

1 ЧЕТИРИГЛАСЕН СОСТАВтеснен раширен [широк] и мешовит состав на гласовите

2 РАЗЛИЧНО ДВИЖЕЊЕ НА ГЛАСОВИТЕРазни движениа на гласовите Мотус ректус контрариус и мотус обликус

3 КАДЕНЦИ


161

4 РАЗМЕСТУЕЊА [ПРЕВРТУВАЊА] НА ТОНОВИТЕ ВО АКОРДИПрвото разместуење превртување секстакорд и второто разместуење

превртуење квартсекстакорд

На крајот на петата година учениците требе да се запознајат накратко и со музичките инструменти Без големо задлабочуење во науката за музичките инструменти учениците требе надворешно да ги познаваат и разликуат сите музички инструменти

Исто така требе учениците да се запознаат и со главните музички форми без да се задлабочуат во одделно во истите

БР 4

НАСТАВНА ПРОГРАМА ЗА ОСНОВНИТЕ МУЗИКАЛНИ УЧИЛИШТАКЛАВИР

1 година [индивидуална настава 2 часа неделно]

Школи БАЈЕР [Walter Baer] БИСПИНГ-РОСЕ [Bisping-Rose]Скали Дурски и молски да со по 4 знака [предзнака] во една октаваТехнички упражненија [вежби] ШМИД [Schmitt Alloy]Етиди ЧЕРНИ [Czerny Carl] оп[ус] 599 ДИВЕРНОА [Divernoa Žan Baptist] оп 176 ГИРЛИТ [Gurlitt Cornelius] оп 187Сонатини и други КЛЕМЕНТИ [Klement Muzio] оп 36 полеснитеКомпозиции СТРЕАБОГ [Streabbog Louis] I и II година наилесните ГИРЛИТ оп 117

2 година

Школи БАЈЕР БИСПИНГ-РОСЕ продолжениеСкали Дурски и молски до со по 3 предзнака во две октавиТехнички упражненија [вежби] ШМИТ ХЕРЦ [Herz Henri] ХАНOН [Hanon] првите основни упражненија [вежби]Етиди ЧЕРНИ оп 599 100 упражненија [вежби] оп 139 I и II книга ДИВЕРНОА оп 176 ЛЕМОАН [Lemoine Henri] оп 37 детски етиди РИХОВСКИ [Rihovsky Adalbert] оп 72 и 73 ХЕЛЕР [Stephen Heller] оп 126 ЛEOШХОРН [Loeschorn Albert] оп 65 I книга


162


Сонатини КЛЕМЕНТИ оп 36 ДИАБЕЛИ [Diabelli Anton] оп 151 полесните КУЛАУ [Kuhlau Friedrich] оп 55 полесните ДУСЕК [Dussek Jan Ladislav] оп 20 полеснитеКомпозиции ЧАЈКОВСКИ [THAIKOVSKY Pyotr Ilych] оп39-Младински албум КОЛЕР [Kohler Louis] оп 310 и 243 ШУМАН [Schumann Robert] оп 68 најлес-ните ГРЕЧАНИНОВ [Gretchaninov Alexander] оп 98-Книга за деца

3 година

Скали Дурски и молски скали до со по 4 предзнака во 4 октави терци децими Разложени тризвучија [трозвуци]Технички упражненија [вежби] ХАНОН МЕРТКЕ [Mertke Eduard] МАНДЛ-БАР-ДА [Camille Mandl-Barda] БЕРИНГЕР [Beringer Oscar]Етиди ЧЕРНИ оп 139 книга II и III оп 849 полесните ДИВЕРНУ оп 276 БЕРТИНИ [Bertini Henri] оп 100 полесните ЛЕОШКОРН оп 65 II книга полеснитеСонатини КЛЕМЕНТИ оп 37 оп 38 полесните КУЛАУ оп 20 и 59Композиции БАХ [Bach Johann Sebastian] Првиот Бах 24 клавирски парчиња ШУМАН младински албум оп 68 ЧАЈКОВСКИ оп 39 БЕЛА БАРТОК [Bela Bartok] за деца II и III книга БИРГМИЛЕР оп 100

4 година

Скали Сите дурски и молски скали во октави терци децими и сексти Раз-ложени тризвучја [трозвуци]Технички упражненија [вежби] ХАНОН БЕРИНГЕР МАНДЛ-БАРДА диа-тонски дел II книгаЕтиди ЧЕРНИ оп 139 III и IV книга оп 849 Бертини оп 100 ЛЕОШХОРН оп 65 II и III книга оп 66 I книга полесните ЧЕРНИ оп 299 I книга полеснитеСонатини КЛЕМЕНТИ КУЛАУ МОЦАРТ [Mozart Amadeus Wolfgang] БЕТОВЕН [Beethoven Ludwig Van]Композиции Бах 12 мали прелудии ШУМАН младински албум ГАДЕ [Gade Niels] акварели композиции КУЛАК [KULLAK] детски живот БЕЛА БАРТОК за деца III и IV книга КАРГАНОВ [Karganov Genary] оп 21 ЧАЈКОВСКИ оп 39

5 година

Скали Сите дурски и молски скали Разложени тризвучија [трозвуци] До-минантен и намален септакорд


163

Технички упражненија [вежби] ХАНОН ЧЕРНИ оп 802 БЕРЕНС [Berens Hermann] за лева рука оп 89 ПЛЕЈДИ [Pleyel Ignaz] МАНДЛ-БАРДА диа-тонски дел III и IV книгаЕтиди ЧЕРНИ оп 299 I и II книга ndash оп 636 оп 849 ЛОЕШХОРН оп 66 I кни-га БЕРЕНС оп 61 I и II книга БИЛ [Biehl Albert] оп 140 ХЕЛЕР оп 45 и 46 полеснитеСонати Моцарт сонат фасил сонати ЦЕ-дур БЕТХОВЕН оп42 соната 2 оп 49 N 1 и други полесни ХАЈДИН [Haydn Joseph] сонати е-мол ДЕ-дур и други полесниБАХ 112 мали прелудии и фуги полесните двогласни инвенцииКомпозиции МЕНДЕЛСОН [Mendelsohn Felix] песни без думи полесните Раф [Joachim Raff] соната оп99 N1 КУЛАК детски живот II книга ГАДЕ акварели и други композиции по избор на учителот

НАСТАВНА ПРОГРАМА ЗА ОСНОВНИТЕ МУЗИКАЛНИ УЧИЛИШТА

ВИОЛИНА1 година

Школи ШЕВЧИК [Ševčik Otakar] оп 6 I и II книга БЕРИОТ [Beacuteriot Charles Auguste] АЛАРД [Alard Jean Pelphin] и детски етиди и мелодии по избор на учителот

2 година

Школи ШЕВЧИК оп 6 ndash III IV и V книга БЕРИОТ АЛАРД продолжение и скалите како што следуаат по школитеТехнички ухпражнениа [вежби] СИТ [Sitt Hans] оп 32 I книга ВОЛФАРТ [Wohlfahrt Franc] оп 45 I книга за I позиција и етиди КАЈЗЕР [Kayser Heinrich Ernst] оп 20 I книга полесните ДАНКЛА [Dancla Charles] I [книга]Композиции РИДИНГ [Rieding Oscar] по избор КУИЛЕР [Kuichler Ferdinand] кончертино МОФАТ [Moffat Alfred Edward] стари мајстори за млади свирачи I св[еска] СИТ кончертиноДуети Мазас [Mazas Jacques Feacutereacuteol] оп 85 и 70 I кн[ига]

3 година

Школи ШЕВЧИК оп 6 VI и VII кн БЕРИОТ АЛАРД продолжение III скали паралелно со школите и тех[нички] упражненија [вежби]


164


Етиди ВОЛФАРТ оп45 I II кн полесните СИТ оп 32 II кн ДАНКЛА II кн КАЈЗЕР оп20 I кн СИТ Кончертино оп70Дуети Данкла оп 23 32 60 МАЗАС оп 60 38 82 96 ПЛЕЈЕЛ [Pleyel Ignaz] по избор

4 година31

ВАЛДХОРНА

Тонови упражненија [Вежби за тон] Упражненија [вежби] на валдхорна без клапи од ФРАНХ КЛИНГ [Kling Henri] ДИВЕРНУА упражненија [вежби] за прeoодните трилери и лесни етиди транспонирање

БЕЛКЕ ФРАНЦ КОПРАШ [Kopprash Georg] етиди ДОПАР тризвучија КЛИНГ ГАЛЕ МЕРК етиди упраженија за трилери дуети терцети квартети ДИВЕРНУА концерти

ТРОМПЕТА труба

Школи и упражненија [вежби] Ф БЛАХ скали и интервали 50 етидa транспонирање ФУКС [Fuchs] упражненија ФУКС ГАРНИЕ дуети КОПРАШ етиди ФЕРЛИНГ оп 6 МОНДИНИ упражненија за транспонирање на ЦЕ-ДЕ Е и ЕС труба ФУКС ГАРНИЕ и БАРТАЛОТИ дуети АРВАН

ЦУГТРОМОН тромбон

Школи и упражненија [вежби] КОРНЕТИ скали и упражненија БЕЛКЕ и ФУКС упражненија СЛАМА и ГАЛЕ ЕТИДИ КОРНЕТИ и БЕРТАЛОТИ дуети

Дурски и молски скали Хофман етиди

Хорско пеење

2 часа неделно На часовите по хорско пеење ќе се дво и тригласно разучуат песни детски

младински народни маршеви и песни од Југословенската и Руската музичка литература Избор[от] на песните треба да биде таков да истите бидат достапни 31 Во документот не е наведена наставната програма за IV одделение


165

на учениците Во случај на голем број ученици хорот може да биде поделен на два [дела] Во првиот би пееле по младите а во другиот по старите

Целта на хорското пеење е да се оспособат децата на хубаво и масово пеење и исполнение При разочуење на песни препорачливо е да се најпрво песната пее солфежирајќи [ја] секоја мелодија на песната па после да се мине на пеенјето со текстот-збороите на песната

ОРКЕСТАРСКИ УПРАЖНЕНИЈА [ВЕЖБИ]

2 часа неделно Оркестарските упражненија [вежби] ќе започнат тогаш кога ќе има по-

голем број од ученици кој што веќе напреднале со инструментите за да можат да свират во оркестар по лесни работи Оркестарското свирење е нужно за да се навикнат свирачите на скупно-ансамблово свирење [групно-ансамблово пеење]


166

167

Гласник 641 2020 стр 167ndash170 ПРИКАЗИ

UDK 37335(4977)ldquo1819ldquo(0493)UDK 373301452 (4977)ldquo1819ldquo(0493)

UDK 001891(4977)ldquo1819ldquo(0493)

THE BEGINNINGS OF MACEDONIAN ACADEMIC RESEARCH AND INSTITUTION BUILDING (19TH ndash EARLY 20TH CENTURY)

EDITED BY BILJANA RISTOVSKA-JOSIFOVSKA DRAGI ǴORGIEV INSTITUTE OF NATIONAL HISTORY SKOPJE 2018 166

(ПОЧЕТОЦИТЕ НА МАКЕДОНСКОТО НАУЧНО ИСТРАЖУВАЊЕ И ГРАДЕЊЕ НА ИНСТИТУЦИИТЕ [19 ndash ПОЧЕТОК НА 20 ВЕК]

РЕДАКТОРИ БИЛЈАНА РИСТОВСКА-ЈОСИФОВСКА ДРАГИ ЃОРЃИЕВ ИНСТИТУТ ЗА НАЦИОНАЛНА ИСТОРИЈА

СКОПЈЕ 2018 166)

На 21 март 2018 година во Скопје во просториите на Македонската ак-демија на науките и уметностите се одржа работилницата The Beginnings of Macedonian Academic Research and Institution Building (19th ndash Early 20th

Century) Работилницата беше организирана во рамките на меѓународниот научноистражувачки проект bdquoKnowledge Exchange and Academic Cultures in the Humanities Europe and the Black Sea Region Late 18th ndash 21st Centuriesldquo (Раз-мена на знаењето и академските култури во хуманитарните науки Европа и Црноморскиот Регион доцен XVIII ndash XXI век) Материјалите што ги поднесоа излагачите на оваа работилница се објавени во зборникот на трудови што го има истиот наслов Изданието е објавено на англиски јазик во рамките на погореспоменатиот проект За печатењето на оваа публикација се добиени средства од програмата на Европската Унија за истражување и иновации bdquoХоризонт 2020ldquo Редактори на зборникот се координаторката на проектот за Република Македонија проф д-р Билјана Ристовска-Јосифовска и директорот на Институтот за национална историја проф д-р Драги Ѓоргиев

Зборникот се состои од предговор и од осум труда кои обработуваат раз-лични теми од македонската историја историјата на уметноста лингвистиката

168


фолклористиката Во воведниот реферат на Билјана Ристовска-Јосифовска со наслов bdquoIntroduction the Beginnings of Macedonian Academic Research and Institution Buildingldquo (Вовед Почетоците на македонското академско истражување и градење на институциите) се зборува за претставниците на македонската културна преродба од 19 век до почетокот на 20 век Потоа се претставени активностите на македонскиот тим во рамките на погореспомна-тиот проект ndash студискиот престој на Државниот универзитет за лингвистика во Пјатигорск Руска Федерација и во Матендаран во Ереван Република Ер-менија како и учеството на Меѓународниот конгрес на историчари слависти (International Congress of Historians-Slavicists) одржан од 12 до 17 септември 2017 година во Санкт Петербург (Руска Федерација) и на Меѓународната конференција за размена на знаењата Европа и Црноморскиот Регион ок 1750 ndash 1850) (International Conference on Knowledge Exchange Europe and the Black Sea Region c 1750ndash1850) одржана на 29 и на 30 септември 2017 година во Грац Република Австрија Во рамките на рефератот се приложени 34 фотографии преку кои се прикажува одвивањето на работилницата (на 21 март 2018 година) како и текот на истражувањето во рамките на проектот (во Република Македонија Руската Федерација и во Република Ерменија) во 2017 и во 2018 година

bdquoThe First Cultural-Educational Institutions in Macedonia as the Basis for Future Academic Culture (from the 19th to the Beginning of the 20th Century)ldquo (Првите културно-образовни институции во Македонија како основа за идната академска култура [од XIX до почетокот на XX век]) е насловот на трудот на Силвана Сидоровска-Чуповска Во него се обработува значењето на училиштата (црковни световни женски класни) во процесот на изградувањето на маке-донската национална свест во последниот век од постоењето на Османлиската Империја Притоа се потенцира дека македонската интелигенција имала активно учество во втемелувањето и градењето на културно-образовните институции

Во трудот bdquoSecular Versus Religious the Education of Muslims in Skopje in the End of the 19th Centuryldquo (Секуларното наспроти религиозното Oбразованието на муслиманите во Скопје на крајот од 19 век) авторот Драги Ѓорѓиев се осврнува на значењето на муслиманските образовни институции во Скопје како важен дел од процесот на секуларизација во последните декади на османлиското владеење во Македонија Во таа смисла авторот посочува дека постепеното секуларизирање на образованието било систематски спроведувано од страна на централната османлиска власт Преку упатствата давани на локалните власти на најниско ниво се покажува и соработката на централната власт со локалното население со цел новата образовна програма да биде што побезбол-

167ndash170 Владимир Јанев

169

но и што помасовно прифатена особено од муслиманското население Исто така авторот констатира дека внесувањето на францускиот јазик во рамките на наставната програма во муслиманските училишта укажува на процесот на постепена европеизација на османлиските образовни институции

bdquoThe Beginnings of Macedonian Linguistic Research in the European Context (from the End of the 19th to the Early 20th Century)ldquo (Почетоците на македон-ските лингвистички истражувања во европскиот контекст [од крајот на XIX до раниот XX век]) е насловот на трудот на Лилјана Гушевска Ова е значаен прилог кон истакнувањето на значењето на Крсте Петков Мисирков за бал-канската славистика во периодот кога македонското прашање е актуелно во европската дипломатија Во таа насока се нагласува дека тој останува една од клучните личности во тогашното афирмирање на македонската етничка јазична и културна посебност

Блаже Ристовски е автор на трудот bdquoAttempts to Establish a Macedonian School with a Boarding House in the Žitoše Monastery and an Academy for Teachers in Skopjeldquo (Обидите за основање на македонско училиште со пансион во Жи-тошкиот манастир и Висока педагошка школа во Скопје) Тој посочува дека во периодот на засилувањето на асимилаторските активности на соседните држави (втората половина на 19 век и почетокот на 20 век) потребата за соз-давање македонски национални институции била од клучно значење Така на почетокот од 20 век со својата културна дејност се истакнал иконописецот Марко Мушевич кој (поддржан од Димитрија Чуповски и од Наце Димов) во 19101911 година се обидел да основа македонско училиште со пансион во Житошкиот манастир Академик Ристовски како особено значајна ја изделува 1909 година кога Крсте Мисирков Петар Поп Арсов и Теодосиј Гологанов се обиделе да основаат Висока педагошка школа во Скопје Иако овие иниција-тиви се покажале како неуспешни тие се оценуваат како важен настан во историјата на високото образование во Македонија и автентичен израз на македонската национална идеја

bdquoThe Debar-Mijak School of Zografs in the 19th Century and the Transfer of Knowledge in Regional Contextldquo (Дебарско-мијачката школа на зографи во XIX век и трансферот на знаење во регионалниот контекст) е насловот на трудот на Сашо Цветковски Темата е уметноста на 19 век во Македонија со посебен осврт на Дебарско-мијачката зографска школа при што се истакнува дека Дичо Зограф и Аврам Дичов биле нејзините основоположници и најзначајни претставници Текстот е збогатен со 11 фотографии на икони и на ерминии од овие автори

Авторката на трудот bdquoThe Beginnings of Folkloristic-Ethnographic Research in Macedonialdquo (Почетоците на фоклористичко-етнографското истражување во

The Beginnings of Macedonian Academic Research and Institution Building

170


Македонија) Катерина Петровска-Кузманова се осврува на дејноста на Ди-митар и Константин Миладинови Кузман Шапкарев Константин Петкович Ефрем Каранов Васил Икономов и на други научници Тие го посветиле својот работен век на фолклорно проучување и постигнале значајни резултати во рамките на историскиот контекст во кој работеле Авторката го потенцира фактот дека тие поставиле редица суштински прашања кои биле поврзани со натамошниот развој на македонската литература и наука Воедно посочува дека раното собирање и класифицирање на фолклорните податоци претставувало главен фактор во националното будење во голем број култури вклучувајќи ја тука и македонската

bdquoAtanas Badev the Beginnings of the Macedonian Musicologyldquo (Атанас Бадев Почетоците на македонската музикологија) е трудот на Наташа Диденко во кој таа се задржува на творечкиот опус на истакнатиот културен деец и еден од основоположниците на македонската музичка уметност Атанас Бадев Во него се претставени неговата дејност и професионалниот развиток во доменот на педагогијата описменувањето на музичкиот кадар хорското диригирање и создавањето црковни дела како и други музички композиции

Последниот труд во зборникот е насловен како bdquoMacedonian Cultural Associations ‒ The Nucleus of Early Academic Researchldquo (Македонските култур-ни здруженија ndash јадрото на раното научно истражување) Во него авторката Билјана Ристовска-Јосифовска се занимава со историското значење на маке-донските културни здруженија во процесот на градењето на македонската национална свест кон крајот на XIX и во почетокот на XX век Како што кажува и насловот на трудот во дејноста на културно-националните здруженија на Македонците во странство ги наоѓаме почетоците на научниот пристап во процесот на истражување на културното наследство

На крајот од зборникот The Beginnings of Macedonian Academic Research and Institution Building (19th - Early 20th Century) се дадени и кратките биогра-фии на авторите

Завршувајќи го овој кус осврт би сакале да го изнесеме своето мислење дека ова издание претставува значаен придонес во македонската историог-рафија затоа што во прилозите објавени во него се изнесени гледиштата на авторите за историскиот процес на развојот на македонската национална и културна самобитност при што благодарение на надминувањето на јазичната бариера тие се достапни и за меѓународната научна јавност



171


UDK 6223(496024977)(0493)

EYUumlP KUL ALACAHİSAR KOumlSTENDİL UumlSKUumlP VE VULCcedilITRIN SANCAKLARINDA MADENCİLİK [UumlSKUumlP NEZARETİ LON KUYUCULARI

VE LONİK BEDELİ] DOĞU KUumlTUumlPHANESİ İSTANBUL 2019 384 (ЕЈУП КУЛ РУДАРСТВОТО ВО САНЏАЦИТЕ НА КРУШЕВАЦ ЌУСТЕНДИЛ СКОПЈЕ И ВУЧИТРН [СКОПСКИОТ НЕЗАРЕТ

РУДАРСКИТЕ ОКНА И ДАНОКОТ НА РУДАРИТЕ] ДОГУ ЌУТУПХАНЕСИ ИСТАНБУЛ 2019 384)

Низ историјата рудниците и рудното богатство биле главни извори на приходи и имале големо политичко економско и социјално влијание врз борбата за суверенитет на различни нации и држави на Балканот Историјата на рударството на територијата на Македонија и на Балканскиот Полуостров во време на османлиското владеење во македонската историска наука е де-лумно истражувана а документи за нејзиното проучување се наоѓаат главно во Османлискиот архив во Истанбул Р Турција

Дел од тие документи се истражувани и искористени и за книгата која е предмет на овој приказ и која има извонредно значење за историјата на рудар-ството во Македонија и на Балканот во периодот на османлиското владеење Веднаш треба да се истакне дека авторот Ејуп Кул периодично во 2016 2017 и во 2018 година престојува во Република Македонија како гостин на Институтот за национална историја Притоа во врска со темата на книгата истражува во Државниот архив на Република Македонија како и во библиотеките на МАНУ и на ИНИ Исто така за време на тие престои тој истражува и во Институтот за историја во Приштина

Горенаведената книга концепциски е составена од предговор воведен дел и четири глави На крајот од неа се наоѓа заклучокот потоа користените извори и литературата факсимил од оргинален документ како и табели и документи

Во предговорот на книгата авторот наведува дека во досегашните ис-тражувања на рудниците што биле управувани од страна на Скопската управа

172


на рудниците (Uumlskuumlp maden Nezareti) недостасуваат изворни документи за да се даде целосна слика за структурата на таа управа Тој наведува дека во врска со оваа тема во Османлискиот архив во Истанбул постојат голем број необјавени документи од кои еден дел се вклучени во овој труд

Во воведниот дел авторот дава општи сознанија за рударството и преку архивските документи патописите и историските хроники го следи историски-от развој на рударството кое отсекогаш било една од најважните но во исто време и најтешките професии во историјата на човечката цивилизација Во овој дел ги пренесува и своите запазувања од теренските посети на реоните кои во османлискиот период припаѓале на Скопската рударска управа

Во првата глава авторот се фокусира на Скопската управа и на управникот (nazir) при што ги опишува структурата на управување одговорностите што ги имал скопскиот назир во работата и контролата на рударските работници безбедносните мерки што се преземале во однос на работата во рудниците контролата на транспортот потоа обезбедувањето храна олово сулфур и ша-литра како и неправилностите при управувањето и начините на решавање на проблемите при управувањето Исто така во оваа глава тој посветува посебно внимание и на улогата на ајаните (локалните моќници) како и на односите на овие моќници со Управата на рудниците

Втората глава се однесува на економскиот сегмент од работата на Упра-вата Во неа се дадени податоци за годишните биланси на Управата процена за нејзиниот придонес во централниот буџет на османлиската власт потоа податоци за исплатата на платите на војниците задолжени за чување на тврдините како и за одвојувањето средства за потребите на џамиите чие одржување било обврска на Скопската рударска управа Овие податоци кои се резултат на анализирани архивски документи и пописи авторот ги при-кажува табеларно при што се дадени точните ставки на годишните приходи и расходи од рудниците

Во третата глава авторот детално ја опишува состојбата на рудниците во секој од санџаците кои припаѓале на Румелискиот Ејалет посебно Крушевац Ќустендил Скопје и Вучитрн Преку примери извлечени од оригинални ос-манлиски документи тој ги објаснува обврските на кадиите во контекст на работата на рудниците прикажувајќи го интересниот однос на османлиската администрација претставена преку кадијата и управата кон економските добра кои носеле големи приходи и во касата на санџаците Интересно е тоа што овде е наведена посебна листа на рударските работници од Скопскиот Кадилак

Во четвртата глава од книгата авторот се фокусира на најважната алка во процесот на производството на рудата односно на рударските работници

171ndash173 Емел Шериф -Мифтар

173

во окната како и на самите рударски окна и на нивната структура Значаен и интересен е делот за етимолошкото потекло на зборот lon кој се користeл како назив за рударските работници во окната при што авторот дава голем придонес за точното толкување на овој рударски трмин Исто така во оваа глава се зборува и за новите промени во системот на управување со рудниците во Крушевачкиот Ќустендилскиот Скопскиот и во Вучитрнскиот Санџак Она што е посебно интересно за историјата на македонското рударство е делот посветен на кратовските рудници и рудари и на формирањето на кратовската монетоковница како и на процесот на укинување на данокот на рударите

На крајот д-р Ејуп Кул дава опширен заклучок потенцирајќи дека рудар-ството за време на османлиското владеење во Румелија играло важна улога во воспоставувањето и одржувањето на општествено-економскиот и на воениот систем на Османлиската Империја на Балканскиот Полуостров поради што османлиските административни власти му посветувале посебно внимание на неговото управување

Како заклучок може да се каже дека овој труд кој е базиран на оргинална необјавена архивска граѓа како и на објавени документи и на релевантната литература за рударството во османлискиот период претставува извонреден придонес за оваа тема Посебно е важно што еден дел од ова истражување се однесува и на Македонија при што авторот ја користи и релевантната македонска историска литература и дава свој придонес за историјата на македонското рударство

Емел Шериф-Мифтар

Eyuumlp kul Аlacahisar Кoumlstendil Uumlskuumlp ve vulccedilitrin sancaklarinda madencilik

174

175


UDK 94(381)(0493)

THE HISTORY OF THE ARGEADS NEW PERSPECTIVES WITH THE COLLABORATION OF SARINA PAL CLASSICA ET ORIENTALIA 19

(EDS) SABINE MUumlLLER TIMOTHY HOWE HUGH BOWDEN ROBERT ROLLINGER HARRASSOWITZ VERLAG WIESBADEN 2017 304

(ИСТОРИЈАТА НА АРГЕАДИТЕ НОВИ ПЕРСПЕКТИВИ ВО СОРАБОТКА СО САРИНА ПАЛ КЛАСИКА ЕТ ОРИЕНТАЛИА 19

[УРЕДНИЦИ] САБИНЕ МИЛЕР ТИМОТИ ХАУ ХЈУ БАУДЕН РОБЕРТ РОЛИНГЕР ИЗДАВАЧКА КУЌА bdquoХАРАСОВИЦldquo ВИСБАДЕН 2017 304)

Во јуни 2015 година на Универзитетот во Инсбурк (Innsbruck University) беше одржана научна конференција под наслов Историјата на Аргеадите ndash нови перспективи (The History of the Argeads ndash New Perspectives) Како резултат на оваа конференција две години подоцна односно во 2017 година излезе од печат зборникот The History of the Argeads New Perspectives под уредништво на Сабине Милер Тимоти Хау Хју Бауден и Робер Ролингер во соработка со Сарина Пал

Зборникот започнува со вовед по што следуваат четири тематски поглавја во кои се распределени статиите По нив следува коментарот на Ричард Сто-унмен (Richard Stoneman) за одржаната конференција а сосема на крајот е приложен показател на антропоними и теоними

Во воведот е потенцирано дека за разлика од Александар III и Филип II на нивните претходници им се посветува многу помалку внимание а државата на Аргеадите заслужува да се разгледува во целост Исто така се напоменува дека конференцијата а воедно и овој зборник нудат нови пристапи и гледишта за Македонија во времето на династијата на Аргеадите

Првото поглавје (bdquoPersia and Its Impact Comparative Approachesldquo) содржи вкупно четири статии Во првата статија авторот Џефри Д Лернер (Jeffrey D Lerner bdquoPersia Thrake and Skudraldquo) го анализира терминот Skudra кој во крал-ските натписи во времето на персискиот крал Дареј I е запишан во еднина додека пак во времето на кралот Ксеркс I во множина Тој укажува дека ова е

176


резултат на дополнителното освојување на Skudra од страна на Ксеркс I со што се добила уште една Skudra па затоа во негово време овој термин е напишан во множина Потоа следуваат статиите на Џереми ла Баф (Jeremy LaBuff bdquoThe Achaemenid Creation of Karialdquo) и на Кристоф Микелс (Christoph Michels bdquoThe Persian Impact on Bithynia Commagene Pontus and Cappadocialdquo) Во нив авто-рите се осврнуваат на влијанието на персиската династија на Ахајменидите во деловите од Мала Азија кои се споменати во самите наслови на статиите Поглавјето завршува со статијата на Јозеф Визенхофер (Josef Wiesehoumlfer bdquoThe Persian Impact on Macedonia Three Case Studiesldquo) која го анализира влијанието на Персија врз Македонија македонско-персиските односи до 479 г ст е и потеклото и значењето на дијадемата

Наредното поглавје (bdquoPolitical Military Numismatic and Economic Aspects of Argead Macedonialdquo) содржи вкупно пет статии Во првата статија авторот Валдемар Хекел (Waldemar Heckel bdquoGeography and Politics in Argead Makedonialdquo) ги разгледува односите помеѓу Горна и Долна Македонија осврнувајќи се на брачните врски на Аргеадите и на склучувањето бракови со членови на фамилии од Горна Македонија Тој констатира дека Аргеадите но и другите фамилии од Долна Македонија не чувствувале некаква одбивност кон оние од Горна Македонија за склучување меѓусебен брак Анализирајќи го притоа и потеклото на значајни личности од војската на Аргеадите тој укажува на значителното присуство на оние од Горна Македонија и тоа на значајни места Оттука заклучува дека постојните извори противречат на мислењето дека Горна Македонија била маргинализирана и се стремела кон независност и дека е многу веројатно дека мислењето за конфликт на база на региони е погреш-но Предмет на интерес на статијата на Јоханес Хајнрихс (Johannes Heinrichs bdquoCoins and Constructions The Origins of Argead Coinage under Alexander Ildquo) е ковањето монети кај Аргеадите во времето на кралот Александар I Авторот анализира зошто Александар I почнал да кова свои монети чиј модел имал влијание при нивното ковање во какви околности биле ковани а се осврнува и на нивната иконографија Трета статија во ова поглавје е онаа на Тимоти Хау (Timothy Howe bdquoPlain Tales from the Hills Illyrian Influences on Argead Military Developmentldquo) во која се разгледува степенот на илирското влијание на воено поле кај македонската држава во времето на Филип II и на Александар III Во оваа статија на страница 104 се забележува една сериозна грешка Имено сакајќи да ни го долови степенот на илирско влијание и осврнувајќи се на одредени воени реформи на Филип II авторот вели дека најверојатно нив ги направил и Бардилис во 385 г ст е при што Филип II тогаш бил негов заложник Филип II во 385 г ст е не е можно да бил заложник на Бардилис бидејќи тој тогаш сѐ уште не бил роден Ова го сметам за сериозен пропуст во

175ndash178 Антонио Неделковски

177

образложението на неговата теза Потоа следува статијата за кампувачкиот живот на Александар III од авторите Виктор Алонсо Тронкозо и Маурисио Алварез Рико (Victor Alonso Troncoso Mauricio Aacutelvarez Rico bdquoAlexanderlsquos Tents and Camp Lifeldquo) а поглавјето завршува со статијата на Кај Рафинг (Kai Ruffing bdquoThe Macedonian Economy under the Argeadsldquo) која претставува краток осврт на економијата на државата на Аргеадите

Третото поглавје (bdquoThe Argead Dynastic Profile and Its Representationldquo) го сочинуваат вкупно шест статии Првата статија чиј автор е Елизабет Карни (Elizabeth Carney bdquoArgead Marriage Policyldquo) ја обработува темата за браковите што ги склучувале Аргеадите и со каква цел По неа доаѓа статијата на Олга Палагија (Olga Palagia bdquoThe Argeads Archaeological Evidenceldquo) во која е даден преглед на археолошките наоди поврзани со Аргеадите Следна е статијата на авторот Хју Бауден (Hugh Bowden bdquoThe Argeads and the Greek Sanctuariesldquo) кој ги разгледува хеленските светилишта како средство за комуникација помеѓу полисите и Аргеадите Во статијата на Сабине Милер (Sabine Muumlller bdquoThe Symbolic Capital of the Argeadsldquo) се наведуваат и се анализираат неколку елементи кои таа ги смета за важни причини за долгото владеење на Арге-адите Претпоследната статија од ова поглавје е онаа на Елијас Кулакиотис (Elias Koulakiotis bdquoThe Hellenic Impact on Ancient Macedonia Conceptualizing Origin and Authorityldquo) во која тој се осврнува на начинот на кој македонското општество гледало на своето потекло преку анализа на одредени митови Поглавјето завршува со статијата на Франсис Паунал (Frances Pownall bdquoThe Role of Greek Literature at the Argead Courtldquo) во која е даден преглед на об-разованите Хелени кои престојувале во дворецот на Аргеадите и осврт на нивната тамошна дејност

Последното поглавје (bdquoLiterary Images and Reception of the Argeadsldquo) содржи вкупно шест статии Во првата статија авторот Јозеф Ројсман (Joseph Roisman bdquoMacedonian Body Language in the Attic Oratorsldquo) се осврнува на кралот Филип II поконкретно на неговите манири и на физичкиот изглед опиша-ни од атичките оратори и на тоа како биле користени тие во говорите при извршувањето на неговите планови Наредната статија е на Џузепе Сквилас (Giuseppe Squillace bdquoGhosts from the Past The Memory of Alexander I of Macedonia and its Propagandistic Use During the Reign of Philip IIldquo) и во неа се разгледува прашањето за тоа како Филип II го користел својот предок Александар I како алатка за пропаганда при исполнувањето на своите цели Во следната статија авторот Рајнхолд Бихлер (Reinhold Bichler bdquoPhilip II and the Scythians in the Light of Alexander Historiographyldquo) прави анализа на историографот Јустин како извор за скитската кампања на Филип II Потоа следува статијата на Франка Ландучи (Franca Landucci bdquoCassander and the Argeadsldquo) во која се обработува

The History of the Argeads New Perspectives

178


односот помеѓу Касандар и Аргеадите Последната статија е од Сулочана Р Асирватам (Sulochana R Asirvatham bdquoThe Argeads and the Second Sophisticldquo) Авторката ги анализира изворите од Втората софистика кои известуваат за Аргеадите Во оваа анализа се изоставени кралевите Филип II и Александар III а во фокусот се другите владетели

Целта на овој зборник на трудови произлезен од одржаната научна конференција е да се понудат нови пристапи и гледишта за Македонија во времето на династијата на Аргеадите И покрај тоа што некои од статиите не ја постигнуваат во целост оваа цел и изложуваат досегашни и веќе познати сознанија и гледишта на оваа тема поголемиот дел од нив се мошне интерес-ни нудат интересни претпоставки и заклучоци и се поттик за понатамошни истражувања Општо земено зборникот ги збогатува истражувањата на исто-ријата на Македонија во времето на династијата на Аргеадите и претставува значаен придонес за светската историографија



179


UDK 94(497)ldquo1415ldquo(0493)

NIKOLAY ANTOV THE OTTOMAN WILD WEST THE BALKAN FRONTIER IN THE FIFTEENTH AND SIXTEENTH CENTURIES CAMBRIDGE

UNIVERSITY PRESS NEW YORK 2017 324 (НИКОЛАЈ АНТОВ ОСМАНЛИСКИОТ ДИВ ЗАПАД БАЛКАНСКАТА

ГРАНИЦА ВО ПЕТНАЕСЕТТИОТ И ВО ШЕСНАЕСЕТТИОТ ВЕК КЕМБРИЏ УНИВЕРЗИТИ ПРЕС ЊУЈОРК 2017 324)

Станува збор за дело чиј предмет на истражување и обработка претставува историјата на североисточните области на Балканскиот Полуостров поточно регионите на Делиорман и Герлово во XV и во XVI век кои денес се наоѓаат на територијата на североисточниот дел од Р Бугарија Географски границите на истражувањето се дефинирани од границите на османлиските кази Чернови и Шумну кои биле дел од санџакот Никопол во XVI век а денес се наоѓаат во границите на бугарските провинции Русе Разград Шумен и Трговиште

Книгата пред сegrave е посветена на процесот на формирање на една од де-нешните најбројни муслимански заедници на Балканот карактектеристична по својата хетеродоксна алеви-бекташиска религиска определеност Во тој контекст таа е прикажана како резултат на туркменска колонизација исла-мизација и на османлиските политики за централизација и инвестирање во регионот Таа во исто време претставува и опис на процесот на еволуирање и транзиција на османлиската држава од погранично кнежество кон центра-лизирана бирократска империја на територијата на Делиорман и Герлово Со цел подобро и темелно да се прикаже овој процес во почетните поглавја значаен простор им е посветен на политичката и на социјалната историја на Османлиската Империја во XV и во XVI век Во тој дел се анализирани и главните теории за формирањето и развојот на муслиманските заедници на Балканот во балканските историографии и во Турција

Авторот во книгата користи извори од различна провениенција од кои најзначајни се сумарните иџмал-дефтери мухиме-дефтерите провинци-ските кануннамиња кои се однесуваат на периодот на обработка фетвите и

180


хрониките на османлиската династија и хагиографските дела посветени на животите на хетередоксните муслимански светци Осман Баба и Демир Баба кои живееле во XV и во XVI век на Балканот Низ призмата на овие житија авторот го анализира процесот на населување начинот на живот и односот и учеството на рум(елиските) Абдали во политиките на Османлиската Импе-рија во овој дел од Балканот Ваквиот приод овозможува освен стандардниот поглед на централната османлиска власт да добиеме информации и од друга поинаква перспектива на социо-економските и на политичките прилики во овој период во Османлиската Империја

Анализирајќи ги иџмал-дефтерите посветени на овој регион авторот констатира дека регионот бележи голем раст на муслиманското население од доцниот XV до средината на XVI век кога бил населен со големи групи на претежно номадски и полуномадски муслимански туркменски племиња и хетеродоксни дервиши Како слабо населена територија со погодно земјиште за сточарство и со хетеродоксна традиција регионот бил особено привлечен за ова население Нивното потекло било од Тракија и од Источните Родопи чии предци дошле од Анадолија а исто така имало и дојденци директно од Анадолија Притоа некои од нив биле доброволно населени на Балканот додека некои од нив дошле бегајќи од прогонот на османлиската држава која во нив гледала приврзаници на новосоздадената Сафавидска Империја Овие групи заедно со хетеродоксните дервиши имале голема улога во освојувањето населувањето и во управата на Балканот меѓутоа од втората половина на XV век станале пречка во формирањето на една централизирана османлиска сунитска држава

Политичките констелации во развојот и трансформацијата на Османлис-ката Империја од погранично кнежество во централизирана империја во XVI век влијаеле врз околностите на формирањето на муслимански заедници на Балканот Притоа особен акцент е ставен на борбата на Османлиите со (полу)номадските туркменски групи кои стоеле на патот на централизацијата Во тој контекст истражувањата на авторот се фокусирани на настојувањата на Османлиската Империја преку различни механизми споменатите групи да ги натера на седечки начин на живот со цел да ги интегрира во фискалниот апарат и во административниот систем и религиски да ги хомогенизира со суни-исламот во согласност со религиската политика во XVI век Истражу-вањата на авторот покажуваат дека едно од средствата за постигнување на овие цели било формирањето силни градски регионални центри кои освен тоа претставувале фактор во процесот на исламизација на христијанското население Како резултат на тоа како најзначајни градови во регионот се развиле Разград (Hezargrad) Шумен (Shumnu) и Трговиште (Eski Cuma) на чија

179ndash181 Никoла Ќириќ

181

историја и социо-економски развој е посветено значајно внимание Османлис-ките социјални образовни и религиски институции и трговско-економските перспективи влијаеле на инфлуксот на жители во градовите и придонеле за исламизација на христијанското население во регионот Демографските истражувања на авторот покажуваат дека дел од христијанското население особено во градовите се подложило на исламизација меѓутоа главниот дел од него продолжило да живее во дербенџиските села во регионот

Политиката на хомогенизирање на исламските учења во регионот се покажала како неуспешна за што говори и големиот број на алеви-бекта-шиско население во регионот и денес Како најзначајна хетеродоксна група се наведени Абдалите на Осман Баба и значаен дел од книгата е посветен на животот и на верувањата на оваа група и на нивното социо-политичко и економско влијание во регионот и на односите со Османлиската Империја пред сegrave низ призмата на житијата на нивните шеици чии турбиња и денес претставуваат свети места во овие региони

Во тој контекст книгата дава поглед и на процесот на индигенизација на исламот на Балканот поточно во регионот што е предмет на обработка Поради тоа содржината на монографијата може да биде корисна за истражувачите чиј предмет на интерес се политичката социо-економската демографската културната и религиската историја на Балканот во време на Османлиската Империја Исто така може да биде користена и од оние истражувачи што се фокусирани на истражувањето на исламските хетеродоксни учења на Балканот и пошироко а со нејзината методологија и начинот на користење на изворите таа може да послужи и како добар модел за истражување на процесот на колонизација и исламизација во определен регион на Балканот


Nikolay Antov The Ottoman wild West The Balkan Frontier in The Fifteenth

182

183


UDK 94(497751)ldquo1416ldquo(0493) UDK 93085(497751)ldquo1416ldquo(0493)

UDK 3362227-05(497751)ldquo1416ldquo(0932)(0493)

ВИКТОРИЈА АЛЕКСОСКА КИЧЕВСКАТА НАХИЈА СПОРЕД ИЗВОРИ НА ОСМАНСКИ ЈАЗИК (XV ndash XVII ВЕК)

Дата песнопој Битола 2019 132

Во текот на 2019 година во издание на bdquoДата песнопојldquo од Битола на ма-кедонски јазик излезе од печат книгата Кичевската нахија според извори на османски јазик (XV ndash XVII век) од авторката Викторија Алексоска1 Книгата претставува прв обемен специјализиран научен труд за историјата на градот Кичево и на неговата околина во османлискиот период Трудот е заснован на информации од зачувани архивски документи на османски јазик Фокусот на трудот е ставен на таканаречените регистри за џизие преку кои се прика-жани резултатите од собирањето на задолжителниот данок џизие наметнат на немуслиманското население во Османлиската Империја Користените документи што се предмет на обработка и анализа се чуваат во Национал-ната библиотека bdquoСв Кирил и Методијldquo во Софија Република Бугарија а се однесуваат на период од три века (XV ndash XVII век)

Делото започнува со објаснување на користените извори на османски јазик Притоа се дадени информации за палеографските карактеристики на документите кои се вклучени во книгата а кои даваат конкретни податоци за данокот џизие што го плаќало христијанското население во Кичево Па-леографските податоци вклучуваат опис на хартијата на видот на писмото датум на создавање на документот димензиите на документот бојата на мастилото како и податоци за тоа дали документот бил реставриран

Во првата глава чиј наслов е bdquoСкопски Санџакldquo е опишана административ-но-територијалната поделба на Македонија до крајот на XVII век Во продолже-1 Викторија Алексоска дипломирала на Катедрата за англиски јазик и книжевност на Фи-лолошкиот факултет bdquoБлаже Конескиldquo во Скопје во 2012 година Во 2018 година специјализира османистика на Универзитетот bdquoСв Климент Охридскиldquo во Софија Алексоска е авторка и коавторка на неколку публикации и преводи од областа на историјата и на османистиката објавени на македонски и на бугарски јазик

184


ние е претставен Паша-Санџакот и неговата поделба на два одделни дела Во последниот дел е претставен Скопскиот Санџак во кој спаѓа Кичевската Нахија

Втората глава насловена како bdquoИсторија на Кичево и Кичевската Нахијаldquo содржи историски преглед на градот Кичево до неговото освојување од Осман-лиите како и податоци за состојбата на градот за време на нивното владеење Во овој дел детално се објаснети промените кои се случуваат со доселувањето на Османлиите на територијата на градот и во блиските села Во продолжение се презентирани податоците за составот на населението на градот Кичево во XV и во XVI век На крајот е даден детален опис на општествено-економската состојба на Кичевската Нахија во XV век при што градот Кичево е прикажан како нејзин економски воен и административен центар

На почетокот од третата глава ndash bdquoКичевската Нахија според џизие ре-гистрите од XV и XVII векldquo најпрвин е објаснет терминот џизие и неговото пошироко значење во Османлиската Империја Назначено е кој сegrave бил должен или ослободен од плаќање на данокот Во продолжение е опишан процесот на подготовка на даночните регистри за џизие како и тоа на кој начин џизие-дарите го собирале овој данок Особено внимание во третиот дел е посветено на исламизацијата во нахијата којашто на почетокот од XV век е поретка појава за во наредните векови да биде позастапена во овој дел на Македо-нија Во ова поглавје се прикажани и оригиналните дефтери од XV и од XVII век Направен е детален опис и превод на вкупно девет документи во кои се прикажани имињата на населбите и бројот на христијанските домаќинства што го плаќале данокот џизие во посочениот период во Кичевската Нахија

По третата глава следува списокот на прилози ndash факсимили на користе-ните документи (со вклучени преводи) заклучокот библиографијата како и терминолошкиот речник Според библиографијата за потребите на трудот се користени научни дела од македонски бугарски и од турски автори како и од автори од западните земји

Османлиските документи обработени во овој труд даваат значајни пода-тоци за демографската состојба на Кичевската Нахија во посочениот период Збогатувањето на книгата со стари фотографии од Кичево табели како и со географски карти му дава дополнителна вредност на делото така што тоа ќе биде од големо значење како за историчарите и за османистите така и за пошироката читателска публика чиј интерес е минатото на Кичево во периодот од неколку века под османлиско владеење Токму затоа овој труд претставува значајно дело кое ги поставува основите на оваа специјализирана тема и дава значаен придонес за македонската историографија


183ndash184 Неџат Мехмедовиќ

185

Гласник 641 2020 стр 185ndash187 СООПШТЕНИЈА

UDK 00596311(4)[572791ldquo1819ldquo(0493)(063)

TRAINING COURSE IN VISUAL ANTHROPOLOGY FOR PHD-STUDENTS KNOWLEDGE AND THE BEGINNINGS OF FILM

(ОБУКА ЗА ВИЗУЕЛНАТА АНТРОПОЛОГИЈА ЗА ДОКТОРАНДИ ЗНАЕЊЕТО И ПОЧЕТОЦИТЕ НА ФИЛМОТ)

Во организација на Југозападниот универзитет bdquoНеофит Рилскиldquo од Благоевград Бугарија на 16 и на 17 април 2019 година се одржа Обуката за визуелната антропологија за докторанди Знаењето и почетоците на филмот (Training Course in Visual Anthropology for PhD-students Knowledge and the Beginnings of Film) во рамките на меѓународниот проект bdquoРазмена на знаењe и академски култури во хуманитарните науки Европа и Црноморскиот Ре-гион доцен XVIII ndash XXI векldquo (Knowledge Exchange and Academic Cultures in the Humanities Europe and the Black Sea Region Late 18th ndash 21st Centuries) фи-нансиран од Европската комисија во рамките на програмата bdquoХоризонт 2020ldquo (Horizon2020 MSCA-RISE) а во организација на д-р Карл Касер професор на Универзитетот во Грац (Австрија) и на доц д-р Маријана Пискова професор на Југозападниот универзитет во Благоевград (Бугарија)

Програмата на обуката се состоеше од презентации на голем број специја-листи за оваа проблематика од различни земји и институции како и многу учесници (Австрија Бугарија Македонија Србија Молдавија и Грузија) Од Македонија беа присутни учесниците во проектот од Институтот за нацио-нална историја проф д-р Билјана Ристовска-Јосифовска (координатор на македонскиот тим) и проф д-р Драги Ѓоргиев (директор на Институтот за национална историја и соработник на проектот) како и д-р Наташа Диденко (соработник и докторанд во Институтот)

Обуката беше поделена во 4 сесии овозможувајќи им на учесниците да споделат мислења за улогата на филмот во културната и во научната размена но и за нивната интеракција помеѓу земјите на Европа и Црноморскиот Регион од раните почетоци на киното до периодот на Првата светска војна Отворањето на обуката го поздрави главниот раководител на проектот д-р Карл Касер по што започна работниот дел Првата сесија започна со рефератот на Петар

186


Карџилов (Petar Kardzhilov) bdquoKnowledge is the Beginning of Cinemaldquo (Знаењето e почеток на киното) по што се продолжи со рефератите на Карл Касер bdquoEarly European Cinema and the Ascent of Patheacuteldquo (Раниот почеток на европското кино и искачувањето на Patheacute ) и на Андроника Мартонова (Andronika Martonova) bdquoJapanese Silhouettes into the Webs of Avant-Garde Cinema Among Kinugasa Teinosukersquos Early Films the Bulgarian Archives and the Modernist Conceptsldquo (Јапонски силуети во мрежите на авангардното кино Меѓу раните филмови на Кинугаса Теинуке бугарските архиви и модернистичките концепти)

На втората сесија беа изложени презентациите на Хана Стајн (Hanna Stein) bdquoAmateur Film in Socialist Yugoslavialdquo (Аматерскиот филм во соција-листичка Југославија) на Јулија Чеботари и Дина Барцари (Iulia Cebotari and Dina Barcari) bdquoThe Debut of the Cinematographer from the First Sound Movie till the Golden Age of the Moldova Cinemaldquo (Деби на кинематографот од првиот звучен филм до златните години на молдавското кино) на Лили Џагарова (Lili Dzhagarova) bdquoVideo Art ndash Motion Picture in Avant-Garde Cinemaldquo (Видеоуметнос-та ndash движечка слика во авангардното кино) и на Антон Венев (Anton Venev) bdquoThe Programs of the Cinemas in Kyustendil and Kumanovo at the Beginning of 1960sldquo (Програмите на кината во Ќустендил и во Куманово во почетокот на 60-тите години од XX век)

Според сличен концепт се одвиваше и вториот ден на обуката Прет-пладневниот дел започна со воведното обраќање на доц д-р Кристина Попова (Kristina Popova) професор на Југозападниот универзитет bdquoНеофит Рилскиldquo во Благоевград (Бугарија) по што се продолжи со третиот дел од обуката на која беа презентирани рефератите на Маријана Пискова bdquoThe Cinema of South Caucasus in the 1920s ndash 1930sldquo (Киното во Јужен Кавказ во 20-тите и во 30-тите години од XX век) на Оливера Драгишиќ (Olivera Dragišić) bdquoArtistic Shaping of Politics in Feature Film Peach Thief ldquo (Уметничко обликување на политиката во долгометражниот филм Крадец на праски) на Сергеј Вучков (Sergey Vuchkov) bdquoCinema on the Road (The Role of the Mobile Cinema in the Cinemafication of Muslim Villages in South-West Bulgaria during 1950s ndash 1960s)ldquo (Кино на патот [Улогата на мобилното кино во кинемафикацијата на муслиманските села во Југозападна Бугарија во текот на 50-тите и на 60-тите години од XX век]) и на Анелија Касабова (Anelia Kassabova) bdquoReproductive Policies and Film Artldquo (Репродуктивните политики и филмската уметност)

На четвртата сесија беа презентирани рефератите на докторандите Сесијата започна со презентацијата на Иво Николов (Ivo Nikolov) bdquoInteractive Story in Cinemaldquo (Интерактивна приказна во киното) по што се продолжи со презентациите на Цветко Стоилов (Tsvyatko Stoilov) bdquoActor as Means of Expression in Cinemaldquo (Актерот како средство за изразување во киното) и на


187

Макараџе Бека (Makaradze Beka) bdquoEthno-Culture of Yezidis Georgian-Turkish parallelsldquo (Етнокултурата на Језидите Грузиско-турски паралели)

По исцрпувањето на програмата обуката ја затвори проф д-р Карл Касер којшто се обрати до учесниците со своите заклучни констатации околу содр-жината и текот на дводневните дискусии Научните реферати претставени на оваа обука овозможија поглед врз раните почетоци на киното до периодот на Првата светска војна во земјите на Европа и на Црноморскиот Регион како и врз современите предизвици во академското етаблирање на визуелната антропологија


Training Course in Visual Anthropology for Phd-Students

188

189


UDK 930852(479)(0493)(063)

МЕЖДУНАРОДНАЯ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ ИСТОРИЯ НАРОДОВ КАВКАЗА ДИАЛОГ КУЛЬТУР ЯЗЫКОВ И

РЕЛИГИЙ К 100-ЛЕТИЮ СО ДНЯ РОЖДЕНИЯ ПРОФЕССОРА В П НЕВСКОЙ СТАВРОПОЛЬ 1ndash2 НОЯБРЯ 2019

(МЕЃУНАРОДНА НАУЧНО-ПРАКТИЧНА КОНФЕРЕНЦИЈА ИСТОРИЈА НА НАРОДИТЕ НА КАВКАЗОТ ДИЈАЛОГ КУЛТУРА

ЈАЗИЦИ И РЕЛИГИИ КОН 100-ГОДИШНИНАТА ОД РАЃАЊЕТО НА ПРОФЕСОРОТ В П НЕВСКА СТАВРОПОЛ 1 ndash 2 НОЕМВРИ 2019)1

Во 2019 година се навршија 100 години од раѓањето на познатиот историчар на антиката кавказологот В П Невска Научната јавност на Северниот Кавказ го одбележа овој јубилеј со низа научни конференции2 меѓу кои и Меѓународната научно-практична конференција Историја на народите на Кавказот дијалог култура јазици и религии Кон 100-годишнината од раѓањето на професорот В П Невска (Международная научно-практической конференции История народов Кавказа диалог культур языков и религий К 100-летию со дня рож-дения профессора ВП Невской) којашто се одржа во Ставропол од 1ndash2 ноември 2019 година во организација на Северно-кавкаскиот федерален универзитет Конференцијата започна со Пленарното заседание на коешто со поздравни 1 Овој текст е резултат од работата во рамките на проектот bdquoKnowledge Exchange and Academic Cultures in the Humanities Europe and the Black Sea Region Late 18th ndash 21st Centuriesldquo (ldquoThis project has received funding from the European Unionlsquos Horizon 2020 research and innovation programme under grant agreement No 734645rdquo) Во дел од програмата на оваа конференција беа вклучени и учесници од неколку институции партнери во горенаведениот меѓународен проект Билјана Ристовска-Јосифовска (Македонија) Алла Кондрашева (Русија) и Маријана Пискова и Милена Ангелова (Бугарија)2 Во Карачаево во Черкеската Република е одржана Меѓународната конференција Кавказологијата искуство проблеми и перспективи [Кавказоведение опыт проблемы и перспективы] (18ndash19 октомври 2019) во организација на Државниот универзитет bdquoУ Алиевldquo и со поддршка на Рускиот фонд за фундаментални истражувања Материјалите од конфе-ренцијата се објавени во посебен зборник (Кавказоведение опыт проблемы и перспективы Карачаевск 2019)

190


говори до учесниците и гостите се обратија Виталиј С Белозеров (проректор по научна работа на Севернокавкаскиот федерален универзитет) Алексеј М Ерохин (директорот на Хуманитарниот институт при Универзитетот) како и Татјана А Невска (проф на Катедрата по историја на Русија на Универзитетот и ќерка на проф В П Невска) Во рамките на заседанието ги проследивме и неколкуте пленарни реферати посветени на животот и делото на проф Невска Марина Е Колесникова (раководител на Катедрата по историја на Русија) се осврна на 100-годишнината од нејзиното раѓање Петр А Кузминов (Катедрата по историја на Русија на Кабардино-балкарскиот државен универзитет bdquoХ М Бербековldquo) говореше за социјалните промени кај карачаево-черкеските народи во 60-тите години од XIX век на Северниот Кавказ низ творештвото на Невска Арда Е Ашуба (директор на Абхаскиот институт за хуманитарни истражувања bdquoД И Гулиаldquo ndash АНА) се задржа на просветителите на Абхазија во втората половина на XIX и во XX век додека Олег В Матвеев (Катедрата за историја на Русија на Кубанскиот државен универзитет) изложи тема од историјата на кавказолошките студии

Работниот дел од конференцијата продолжи во повеќе секции посветени на прашања од кавказолошките студии од кои првите две беа на следните теми bdquoНаследството на професорот В П Невска во контекст на современите хуманитарни студииldquo и bdquoВ П Невска во проучувањето на светската историја и современите проблеми од странската историјаldquo Имено во нив беа претста-вени низа научни реферати директно посветени на животот и на научното дело на проф Невска како еден од најпознатите и најраните истражувачи на Кавказот Исто така беа презентирани и голем број теми поврзани со одделни специфични области од кавказологијата кои биле и нејзин научен интерес

Секцијата под наслов bdquoПрашања од археологијата етнографијата и од историјата на меѓуконфесионалниот дијалог во Кавказldquo донесе интересни размислувања и научни анализи на етнички разноликиот Кавказ погледнати низ дискурсот на археологијата етнографијата и на историјата на религии-те Притоа беа изнесени најнови сознанија од археолошките истражувања и наодите на материјалната култура етничките традиции и фолклорот на разните народи па до дискусиите околу распространетоста на христијан-ството на Северниот Кавказ и идентитетот и практикувањето на исламот кај кавкаските народи

bdquoИнтеграција на Северен Кавказ во рускиот политички економски и социо-културен систем во XVIII до XIX векldquo беше тема на посебна секција на којашто се расправаше за историските проблеми поврзани со меѓусебните политички и културни односи на земјите во регионот за политичката дејност на разни владетели и водачи на Кавказот и за претставите за нив кај кавкаски-

189ndash191 Билјана Ристовска-Јосифовска

191

те народи (во меморијата литературата традицијата) како и за начинот на кој другите гледале на Кавказот (странски патописци учесници во научни експедиции и други истражувачи) и за нивното влијание врз политиката

Во секцијата bdquoСоцијално-економски политички и културен развој на Севернокавкаскиот Регион во XX и на почетокот од XXI векldquo се разгледуваа прашања што се важни за целокупниот социополитички и културен процес во современата историја Притоа беа иницирани теми што се однесуваат на улогата на разните народи во време на војна на општествено-политичките и културно-просветните процеси (дејствувања и меѓунационални конфликти) на секојдневниот живот и на културното наследство на кавкаските народи

Во неофицијалниот дел на конференцијата присуствувавме на свеченото отворање на Аудиториумот посветен на името на професор В П Невска како и на изложба посветена на нејзиното наследство во Научната библиотека на Универзитетот во којашто исто така беше спроведена и информативна екскурзија За гостите беше организирана и екскурзија низ градот Ставропол со посета на Ставрополскиот државен историскоndashкултурен и природонаучен музеј ndash заповедник bdquoГ Н Прозрителев и Г К Правеldquo каде што беше поставена изложбата на личните предмети на проф Невска

Меѓународната научно-практична конференција Историја на народите на Кавказот дијалог култура јазици и религии Кон 100-годишнината од раѓањето на професорот В П Невска претставуваше значаен меѓународен собир на кавказолози и беше одлична можност за средба и научна размена на знаења помеѓу истражувачи специјалисти за разни прашања поврзани со народите на Кавказот со нивната култура јазикот и религијата Избор од презентираните трудови беше публикуван во посебен зборник со наслов История народов Кавказа диалог культур языков и религий (Ставропол 2019 290 стр) во издание на Севернокавкаскиот федерален универзитет а под редакција на М Е Колесникова И В Крјучков Т А Колосовска О И Шафранова и И В Зозулја


Международная научно-практической конференции История народов Кавказа

192

193

Гласник 641 2020 стр 193ndash195 IN MEMORIAМ

UDK 94929Лазаров Л

ЛАЗАР ЛАЗАРОВ (1945 ndash 2020)

На 15 мај 2020 година почина проф д-р Лазар Лазаров научен советник во Институтот за национална историја во Скопје кој преку своите трудови остави личен печат врз проучувањето на современата македонска национална мисла

Професорот Лазаров е роден на 2 февруари 1945 година во село Зрновци Кочанско Основно училиште завршил во родното село а гимназија во Кочани Дипломира на Филозофскиот факултет ndash Група историја во Скопје во 1970 година по што кусо време работи како професор во гимназијата bdquoГеорги Димитровldquo во Скопје

Својата академска кариера професорот Лазаров ја започнува во 1971 го-дина во Институтот за национална историја во Скопје и тоа во Одделението за Народноослободителната војна и најновата историја каде што останува да работи и да твори сegrave до 2004 година Потоа неговиот работен ангажман продолжува на Факултетот за општествени науки ndash ФОН во Скопје

194


Магистрира во 1975 година на тема Општествено-политичките организа-ции во обновата и изградбата на Македонија (1944 ndash 1948) а докторира во 1984 година на тема Општествено-економскиот развој на НР Македонија (1944 ndash 1957)

Професорот Лазар Лазаров е автор на повеќе научни монографии и статии од областа на историската наука Во тие рамки во неговиот научноистражу-вачки фокус е периодот по Втората светска војна а негов предмет на интерес се и темите поврзани со новата историја на Македонија и на македонскиот народ Тој е автор на голем број научни трудови прилози статии и моногра-фии Творечкиот опус на Лазаров опфаќа трудови со општествено-економска тематика трудови во кои се третираат општествено-политички теми потоа трудови со културно-просветна тематика како и трудови во кои се разгледува прашањето за односот на Големите сили и на балканските земји кон Македонија

Во продолжение наведуваме некои од поважните трудови на професорот Лазаров Во изборот ги изделуваме следниве наслови Општествено-политич-ките организации во обновата и изградбата на НР Македонија 1944 ndash 1948 Општествено-економскиот развој на НР Македонија 1944 ndash1957 Македонија во периодот на социјалистичката изградба 1945 ndash 1985 Историографија на Македонија 1981 ndash 1985 ВМРО низ француската документација Првиот петогодишен план и неговото суштинско значење за премин кон планско стопанисување во социјалистичката изградба на Македонија Донесување на Закон за национализација и други мерки и ангажирање на општествено-по-литичките организации во нивното спроведување во живот Спроведување на аграрната реформа на територијата на Македонија Прилог кон проучување на прашањето за индустријализација на Македонија Активноста на Народ-ноослободителниот фронт во Велес и Велешко од ослободувањето на градот до мај 1945 година Осврт на активноста на АФЖ во текот на ослободителната војна и револуција и во повоениот период на социјалистичка изградба на НР Македонија Општествена активност на жените на Македонија Форми на просветно-културна и уметничка активност на општествено-политичките организации во НР Македонија Настанување и активности на синдикалната организација во НР Македонија во периодот 1944 ndash 1950 година Македонија и македонското национално прашање во политиката на балканските држави и големите сили 1944 ndash 1948 Југославија и признавањето на македонското на-ционално прашање по Втората светска војна Дипломатите на некои европски земји и САД за Македонија и Македонците по Втората светска војна Кон некои прашања за развојот на Македонија во рамките на југословенската федерација 1944 ndash 1957 Обединувањето на Македонија и третманот на Македонците во соседните земји низ извештаите на француските дипломатски претставници 1945 ndash 1955 Македонија на Париската мировна конференција 1946 година и

193ndash195 Габриела Топузовска

195

по неа Големите сили и обединувањето на Македонија и Македонците кон крајот и по Втората светска војна

Како признание за разновидниот и богат творечки опус во 1989 година ја добива и републичката награда bdquoГоце Делчевldquo

Професорот Лазар Лазаров ќе биде запаметен по скромноста непосред-носта и смиреноста кои беа дел од неговиот работен и животен век

Нека почива во мир

Габриела Топузовска

Лазар Лазаров (1945 - 2020)

СОДРЖИНА ndash TABLE OF CONTENTS

СТАТИИ ndash ARTICLES

Три примери на паресија () кај Диодор Игра на живот и смртНаталија Поповска Three Examples of Parrhesia () at Diodorus Matter of Life and Death Natalija Popovska

(Φρουριον) Νεαπολισ во македонскиот список на Градбите (историско-гео-графски контекст)

Јасминка Кузмановска (Φρουριον) Νεαπολισ in the Macedonian List of Buildings (Historical and

Geographical Context)Jasminka Kuzmanovska

Византиската воена политика на Балканот Концептот на bdquoголема стратегијаldquo и улогата на дипломатијата (средина на IX - почеток на XI век)

Ѓалевски Драган Byzantine Military Policy in the Balkans ldquoBig Strategyrdquo Concept and Diplomacy

Role (mid-9th Century ndash the Beginning of 11th Century)Dragan Ǵalevski

Старешините на Бигорскиот манастир bdquoСвети Јован Крстителldquo (По повод 1000-годишнината од неговото постоење)Александар Трајановски The Priors of the Monastery of St Jovan Bigorski Dedicated to St John The Baptist (Its 1000th Anniversary)Aleksandar Trajanovski

3

9

9

23

23

37

37

51

51










4

73

73

85

85

107

107

121

121

127

127













5

143

143

149

149

167

171












6

175

179

183

185

189

IN MEMORIAM


193

193


UDK 94(37+38+381)-05929Diodor







9

10




11






12









13






14






15




16






17





18






19





20






21







22







23









24







25





26





27





28







29






30





31





32







33






34






35






36

37



UDK 9434176(49749502)








38





39






40





41





42








43





44






45





46







47






48






49







50






51











52








53





54









55





56





57






58






d

59






60







61






62







63







64









65






66







67





68








69






70







71





72

73









74







75






76






77





78






79






80






81






82






83





84

85









86





87






88






89







90







91







92









93








94












95






96








97








98








99










100



Заклучок




101

Прилог 1





11 месеци




10 B 1172 9 март 1759



1 година


17 Ş 1173 4 април 1760

9 L 1174 14 мај 1761



10 L 1174 15 мај 1761 4 L 1175 28 април 1762

1 година


9 L 1176 23 април 1763

1 година


5 L 1177 7 април 1764

1 година


1 месец


9 S 1179 28 јули 1765



10 S 1179 29 јули 1765

4 L 1180 5 март 1767



1 година


4 L 1181 23 март 1768 5 Ş 1182 14 декември 1768

9 месеци


10 L 1182 17 февруари 1769

2 месеци


19 Ş 1183 18 декември 1769

11 месеци


102



20 Ş 1183 19 декември 1769

28 B 1184 17 ноември 1770

1 година


29 B 1184 18 ноември 1770

11 Za 1185 15 февруари 1772



8 Za 1186 31 јануари 1773

1 година


12 B 1188 18 септември 1774



1 Z 1188 2 февруари 1775



19 S 1189 21 април 1775



28 C 1189 26 август 1775

4 месеци


29 Ca 1189 27 август 1775

22 Ş 1189 18 октомври 1775

2 месеци


12 L 1189 6 декември 1775



13 L 1189 7 декември 1775

11 Z 1189 2 февруари 1776

2 месеци


23 Ca 1190 10 јули 1776



11 Za 1190 22 декември 1776

6 месеци

7 N 1190


19 Z 1190 29 јануари 1777

1 месец


20 Z 1190 30 јануари 1777

28 C 1191 3 август 1777

6 месеци


6 L 1191 7 ноември 1777

3 месеци


3 B 1192 28 јули 1778

9 месеци


1 година


103


22 C 1193 7 јули 1779 28 Ra 1194 3 април 1780

9 месеци



3 L 1994 2 октомври 1780

6 месеци


4 L 1194 3 октомври 1780

23 Ra 1195 19 март 1781

6 месеци


24 Ra 1195 20 март 1781

24 Ra 1196 9 март 1782

1 година


3 L 1196 11 септември 1782

6 месеци


4 L 1196 12 септември 1782

9 Ra 1197 12 февруари 1783

5 месеци


10 Ra 1197 13 февруари1783




27 B 1199 5 јуни 1785

8 месеци


28 B 1199 6 јуни 1785 8 N 1199 15 јули 1785



10 месеци


12 B 1200 7 11 мај 1786 28 Ş 1200 28 јуни 1786



14 S 1201 6 декември 1786

5 месеци


15 S 1201 7 декември 1786

4 L 1203 28 јуни 1789



5 L 1203 29 јуни 1789 27 R 1204 14 јануари 1790



26 Z 1205 26 август 1791



27 Z 1205 27 август 1791

1207 1792 1 година


104


Слика 1



105



106

107











108







109






110







111





112







113




114






115





116






117




118







119





120







121


UDK 35511(=1122)72684(497774)ldquo19141918ldquo






122







123





124






125





126








127


UDK 780711929Gajdov S UDK 7803(4977)(091)









128







129





130






131






132







133










1953 и 1954


1953 и 1955


1956


1957 и 1962


1959 и 1962



134



1960 1968 и 1974


1952 и 1954











135





136






137







138







139






140


Заклучок






141








142







143


UDK 942712-0552(497735)ldquo1909ldquo







144






145








146




147









148




149








150







151






152







153


ДОКУМЕНТИ

БР 1






154



















155

БР 2













156


БР 3











157







тактовите










158
















159

3 година















160


4 година


и надолу







шезвуци





5 година



3 КАДЕНЦИ


161





БР 4




2 година



162



3 година


4 година


5 година



163





2 година


3 година



164



4 година31

ВАЛДХОРНА












165







166

167



UDK 001891(4977)ldquo1819ldquo(0493)





СКОПЈЕ 2018 166)




168






169







170









171


UDK 6223(496024977)(0493)








172









173






174

175


UDK 94(381)(0493)









176





177





178






179









180






181






182

183



UDK 3362227-05(497751)ldquo1416ldquo(0932)(0493)






184









185


UDK 00596311(4)[572791ldquo1819ldquo(0493)(063)






186







187





188

189


UDK 930852(479)(0493)(063)






190







191







192

193







194






195
















4

73

73

85

85

107

107

121

121

127

127













5

143

143

149

149

167

171












6

175

179

183

185

189

IN MEMORIAM


193

193


UDK 94(37+38+381)-05929Diodor







9

10




11






12









13






14






15




16






17





18






19





20






21







22







23









24







25





26





27





28







29






30





31





32







33






34






35






36

37



UDK 9434176(49749502)








38





39






40





41





42








43





44






45





46







47






48






49







50






51











52








53





54









55





56





57






58






d

59






60







61






62







63







64









65






66







67





68








69






70







71





72

73









74







75






76






77





78






79






80






81






82






83





84

85









86





87






88






89







90







91







92









93








94












95






96








97








98








99










100



Заклучок




101

Прилог 1





11 месеци




10 B 1172 9 март 1759



1 година


17 Ş 1173 4 април 1760

9 L 1174 14 мај 1761



10 L 1174 15 мај 1761 4 L 1175 28 април 1762

1 година


9 L 1176 23 април 1763

1 година


5 L 1177 7 април 1764

1 година


1 месец


9 S 1179 28 јули 1765



10 S 1179 29 јули 1765

4 L 1180 5 март 1767



1 година


4 L 1181 23 март 1768 5 Ş 1182 14 декември 1768

9 месеци


10 L 1182 17 февруари 1769

2 месеци


19 Ş 1183 18 декември 1769

11 месеци


102



20 Ş 1183 19 декември 1769

28 B 1184 17 ноември 1770

1 година


29 B 1184 18 ноември 1770

11 Za 1185 15 февруари 1772



8 Za 1186 31 јануари 1773

1 година


12 B 1188 18 септември 1774



1 Z 1188 2 февруари 1775



19 S 1189 21 април 1775



28 C 1189 26 август 1775

4 месеци


29 Ca 1189 27 август 1775

22 Ş 1189 18 октомври 1775

2 месеци


12 L 1189 6 декември 1775



13 L 1189 7 декември 1775

11 Z 1189 2 февруари 1776

2 месеци


23 Ca 1190 10 јули 1776



11 Za 1190 22 декември 1776

6 месеци

7 N 1190


19 Z 1190 29 јануари 1777

1 месец


20 Z 1190 30 јануари 1777

28 C 1191 3 август 1777

6 месеци


6 L 1191 7 ноември 1777

3 месеци


3 B 1192 28 јули 1778

9 месеци


1 година


103


22 C 1193 7 јули 1779 28 Ra 1194 3 април 1780

9 месеци



3 L 1994 2 октомври 1780

6 месеци


4 L 1194 3 октомври 1780

23 Ra 1195 19 март 1781

6 месеци


24 Ra 1195 20 март 1781

24 Ra 1196 9 март 1782

1 година


3 L 1196 11 септември 1782

6 месеци


4 L 1196 12 септември 1782

9 Ra 1197 12 февруари 1783

5 месеци


10 Ra 1197 13 февруари1783




27 B 1199 5 јуни 1785

8 месеци


28 B 1199 6 јуни 1785 8 N 1199 15 јули 1785



10 месеци


12 B 1200 7 11 мај 1786 28 Ş 1200 28 јуни 1786



14 S 1201 6 декември 1786

5 месеци


15 S 1201 7 декември 1786

4 L 1203 28 јуни 1789



5 L 1203 29 јуни 1789 27 R 1204 14 јануари 1790



26 Z 1205 26 август 1791



27 Z 1205 27 август 1791

1207 1792 1 година


104


Слика 1



105



106

107











108







109






110







111





112







113




114






115





116






117




118







119





120







121


UDK 35511(=1122)72684(497774)ldquo19141918ldquo






122







123





124






125





126








127


UDK 780711929Gajdov S UDK 7803(4977)(091)









128







129





130






131






132







133










1953 и 1954


1953 и 1955


1956


1957 и 1962


1959 и 1962



134



1960 1968 и 1974


1952 и 1954











135





136






137







138







139






140


Заклучок






141








142







143


UDK 942712-0552(497735)ldquo1909ldquo







144






145








146




147









148




149








150







151






152







153


ДОКУМЕНТИ

БР 1






154



















155

БР 2













156


БР 3











157







тактовите










158
















159

3 година















160


4 година


и надолу







шезвуци





5 година



3 КАДЕНЦИ


161





БР 4




2 година



162



3 година


4 година


5 година



163





2 година


3 година



164



4 година31

ВАЛДХОРНА












165







166

167



UDK 001891(4977)ldquo1819ldquo(0493)





СКОПЈЕ 2018 166)




168






169







170









171


UDK 6223(496024977)(0493)








172









173






174

175


UDK 94(381)(0493)









176





177





178






179









180






181






182

183



UDK 3362227-05(497751)ldquo1416ldquo(0932)(0493)






184









185


UDK 00596311(4)[572791ldquo1819ldquo(0493)(063)






186







187





188

189


UDK 930852(479)(0493)(063)






190







191







192

193







194






195







· 2021. 3. 18. · СОДРЖИНА – TABLE OF CONTENTS СТАТИИ – ARTICLES Три...

Documents

Transcript of · 2021. 3. 18. · СОДРЖИНА – TABLE OF CONTENTS СТАТИИ – ARTICLES Три...