تخصصيدوفصل ـ علمي نامهپژوهيقرائت

ش2س تابستان،2، و 1393بهار

108-83صفحات

Bi-Quarterly Scientific-TechnicalJournal

Reading ResearchSecond year, Vol. 2. No. 2. Spring

- Summer 2014

منسوب منسوبقرائات اهلقرائات اهلبه البيانbbbbبيتبيتبه مجمع البياندر مجمع ∗∗∗∗در

بيدگلي دياري نوري∗∗محمدتقي ∗∗∗شهال

چكيدهبه و است مقريان و قراء اجتهاد مختلف، قرائات از بسياري منشأ ترديد، بدون

نبوي روايات به بيتoندرت اهل ميمنتbو پيرامونهي حاضر تحقيق شود.بيت اهل روايات در قرائات اسـت.bاختالف شده انجام البيان مجمع تفسير در

تفسـير ايـن در و... شاذ غير و شاذ روايات بسامد و فراواني از كه گزارشي و آمارمي نشان گرديده، مجموعتهيه از كه شده،145دهد نقل سند1روايت با روايت

ق قابل صادقغير امام از وgبول شده، سلسـله144نقل ذكـر بـدون آن روايتبيت اهل به است.bسند گرديده منسوب

بررسي پژوهش، اين گونهدر در كه وهايي كـاركرد و قرائـات اخـتالف هايايـن كـه اسـت آن نشـانگر شده، پرداخته آيات معاني فهم و تفسير در آنها تأثيرلطمـه تحريـف از قـرآن صـيانت به كه است قرائاتي اختالف حوزه در يا روايات

ازنمي كه است آيه تفسير و معنا بيان مقام در يا سهلزند بهروي عنـوانانگاريبيت اهل به كه بوده دوم خليفه تفردات از يا است شده مطرح قرائات bاختالف

است. گرديده منسوبكليدي: بيـتواژگان اهـل تحريف، تفسيري، روايات مجمـعbقرائات، ،

طبرسي. االسالم امين البيان،

دريافت:.∗ تأييد:20/12/1392تاريخ تاريخ 3/4/1393و

حديثدانشيار.∗∗ و قرآن قمعلوم مسئول)mt_diari@yahoo.comدانشكده (نويسنده

دكتريدانش.∗∗∗ قمعلومجوي دانشگاه حديث و shhlnr119@gmail.comقرآن

دوم،82 سال تابستان،دومشماره/ و 1393بهار

مقدمهقرآن مهم مباحث از جنبهـپژوهييكي از علميكه استهاي برخوردار عملي و

بودهـ مفسران و قرآن علوم دانشمندان توجه مورد ديرباز از كه است قرآن قرائات بحثگونه به سالاست؛ از تنها كه در300تا150اي كتاب عنوان شصت از بيش هجري

است شده نگاشته قرائات نشيب]1[موضوع و فراز با حركت كنونياين روزگار تا هاييدا رد.ادامه

قرائـات و تفسـيري روايـات پااليش شده، پرداخته بدان كمتر عرصه اين در آنچه لكنبيت اهل به منسوب آفـتbگوناگون از يكـي قرائـات اخـتالف مسـئله زيـرا واست؛ هـا

بهآسيب كريم قرآن تفاسير در مهم ميهاي آيـاتشمار بيشتر در حاضر حال در گرچه رود.و ندارد وجود اختالفي روايـتقرآن بـه عاصـم قرائـت طبـق اسـالمي بالد و جوامع اكثر

مـي آن طبـق را قرآن و دارند نظر اتفاق حفص مفسـران]2[خواننـد،شاگردش از شـمارياهـل و صـحابه بـه منسـوب گونـاگون قرائات و تفسيري روايات برخي به توجه با فريقين

كردهbبيت مطرح قرآن آيات از را متعارضي و متفاوت مالكاتفسيرهاي قرائات مانند ند؛بيدگلي، دياري (ر.ك: فاتحه سوره چهارم آيه در ملك همـو209ـ1390:198و نيز :1391؛

).160ـ135قرائـت اخـتالف از گزارشـي كه است آن درصدد پژوهش اين در كـهنگارنده را هـايي

در طبرسي القرآن«مرحوم تفسير في البيان معصومان»مجمع فـرارويbاز كـرده، نقـلگونهخ طرح به سپس دهد، قرار محترم ووانندگان تـأثير ميـزان و قرائـات اختالف از هايي

بپردازد. قرآن تفسير در آنها كاركردبيـت اهـل مقـدس ساحت كه است اين پژوهش از وbهدف شـاذ قرائـات از را

مي تحريف موجب يا است قرآن معناي مغاير كه شـود.قرائاتي مبرا شـايان]3[گردد،ا بـهذكر تحقيق اين در نتوان شايد بحث، گستردگي دليل به كه بـهست كامـل طـور

مي اما يافت، دست نهايي پژوهشهدف براي را زمينه قبلتوان كرد. فراهم بعدي هايبه مقدمه عنوان به موضوع، اصل به ورود اصطالحياز تعريف به و»قرائـت«اختصار

تفسيري« پردازيم.مي»روايات

اهل به منسوب /قرائات البيان مجمع در 83بيت(ع)

قرائتشناسيمفهومنمودهقرآن ارائه قرائت اصطالحي مفهوم از گوناگوني تعاريف فقطپژوهان اينجا در اند،

مي بسنده آن مورد چند به نمونه ميبراي زركشي اختالفشود. از است عبارت قرائت گويد:و قـرآن كلمـات و حـروف بـا ارتبـاط در اخـتالف اين كه وحي جمالت و الفاظ به مربوط

از آنها (زركشي،كيفيت است شده نقل قراء سوي از كه آنها امثال و تشديد و تخفيف جمله1410:1،465.(

صـورت اصـطالح در قرآن قرائات كه كرده تعبير چنين معرفت اهللا خوانـدنآيت هـاي(معرفت، است متعال خداوند ).1411:1،9كالم

مي نظر باوربه اين بر سني و شيعه از اعم دانشمندان بيشتر عبارترسد قرائت كه نددر روشـي هر رو، اين از است؛ رسيده ثبوت به اسناد با كه قرآني روايات و طرق از است

پيـامبر از نقـل و روايـت بـه مسـتند كـه قرآن تالوت و معنـايoخواندن در نباشـد،مبنـاي و اسـاس بر حتي يا و باشد مشهور گرچه گرفت؛ نخواهد جاي قرائت اصطالحي

ب عربيت از مسـتندصحيحي قرائت لذا باشد. دارا را آن با انطباق امكان قرآن لفظ و اشدپيامبر به مستند و صحيح نقل گرفتـهoبه شـكل آن اساس بر كتابت و اصل هميشه

(حجتي، ).1382:250است

تفسيري رواياتمي گفته روايات از دسته آن به تفسيري معصـومانروايات از كه تبيـينbشود بـراي

قر آيات گفتهمفاد برخي چنانچه باشد. شده صادر كريم تفسـيري،آن روايـات از مـراد انـد:مربوط آن نزول به خواه باشد، مربوط كريم قرآن آيات شئون از شأني به كه است احاديثيتنزيـل بـه باطني، معاني به يا بپردازد آيه ظاهري معاني بيان به يا و آن قرائت به يا باشد

تأوي به يا برگردد بودنش،آيات حديث وصف با تفسيري حديث اينكه سخن توضيح آنها. لگونه از كه است چيزي آن هر معصومانشامل حاالت و خصوصيات از شـان،bاي گفتار ،

مي احاديثي شامل تفسيري قيد با و كند حكايت امضايشان، يا و ممكنكردارشان كه گرددفـر (احسـان رسـاند مدد كريم قرآن معاني تبيين به ؛466و1385:465لنگـرودي،است

).1390:30نژاد،رستم

دوم،84 سال تابستان،دومشماره/ و 1393بهار

بيت اهل روايات در قرائات اختالف bbفراوانيبحـث ذيـل البيـان مجمـع تفسير در طبرسي مرحوم كه را رواياتي از»¸القـراء«تعداد

بهbمعصومان كرده مي145نقل روايت پنج) و چهل و و(يكصد آيات قرائت در كه رسداست آمده زير :سوربه روايت بيت«سه حمـد»bاهل سـورة سـه قرائـت فرقـان6:در نحـل74:؛ 26:؛

است. ناممنسوب به روايت ق»Ç0¾]¼©0b¬¹«يك سوره قرائت است.19:در شده نقلاز روايت اسالم«ده مكرم سوره»oنبي قرائت يـونسدر رعـد58:هاي كهـف43:؛ :؛

مؤمنون82 سجده60:؛ محمد17:؛ واقع22:؛ ليل89و82:ه؛ ضحي3:؛ است.3:؛ شده نقلاز روايت زهراءفاطم«يك توبه»hه سوره قرائت است.28:در شده نقل

به روايت پنج و ابيطالب«پنجاه بن سوره»gعلي قرائت اسـت:در منسـوب زير هايبقره7:حمد عمران234:؛ آل انعام36:؛ اعـراف159و33،99:؛ انفـال127:؛ هـود25:؛ :؛يوسف42 رعد110و23،30:؛ ابراهيم43و11،31:؛ نحل46و37:؛ اسراء41:؛ 5،16:؛كهف106و مريم102و77:؛ طه6:؛ انبيـاء97:؛ نـور98:؛ فرقـان51و22:؛ ؛36و20:؛

روم3:عنكبوت يس48:؛ صافات52:؛ زخرف103:؛ احقاف77:؛ محمـد15و4:؛ ؛22و15:؛واقعه15:نجم تحريم82:؛ نبأ3:؛ تكوير28:؛ مطففين8:؛ غاشيه26:؛ ؛20و17،18،19:؛زلزله3:ليل عاديات7و6:؛ تكاثر5:؛ اخالص6:؛ .1:؛

از روايت العابدين«دوازده زين سوره»gامام قرائت انفالدر توبه1:هاي هود118:؛ :؛يوسف5 رعد110و30:؛ مريم31:؛ نمل5:؛ سبأ13:؛ يس14:؛ طالق38و30:؛ نقل1:؛

است. شدهبه روايت پنج و باقر«بيست سـوره»gامام قرائـت بقـرهدر مائـده119:هـاي ؛95:؛

توبه25و1:انفال هود118و19،112:؛ يوسـف42و5:؛ ابـراهيم110و30:؛ ؛37و34:؛مريم62:نحل حج5:؛ نور36:؛ سبأ30:؛ يس19:؛ محمد38:؛ حجـرات31:؛ :واقعـه؛6:؛

عبس89 تكوير110و6:؛ است.8:؛ منسوببه روايت هشت و صادق«سي سوره»gامام قرائت آلدر مائـده2:عمرانهاي 89:؛

انعام95و انفال33:؛ توبه1:؛ هود12،37،110،112،118،119:؛ يوسـف42و5:؛ ،30:؛رعد110و48،49 ابراهيم11:؛ حجر37و34:؛ مريم41:؛ انبيـاء6:؛ حـج95:؛ ؛40و27:؛

اهل به منسوب /قرائات البيان مجمع در 85بيت(ع)

فرقان33:نور عنكبوت18:؛ لقمـان30:؛ سـبأ27:؛ يـس14:؛ صـافات38:؛ ؛147و103:؛طالق43:الرحمان تكوير1:؛ شمس8:؛ ليل15:؛ است.3:؛ منسوب

مجمع در شده نقل روايات اسالمبنابراين، گرامي پيامبر از زهراءoالبيان فاطمهء ،h،ابيطالب بن زينgعلي محمدباقرgالعابدين، امام ،gجعفرصادق امام ازgو و اسـت

علي امام به روايت بيشترين است. نشده نقل روايتي امامان بـهgباقي روايـت كمترين وزهراء شمارهhحضرت جدول (ر.ك: است. ضمايم).1منسوب بخش

كـ قـرآن از سـوره هشـت مـورد در البيـان مجمع تفسير در كه است ذكر به ريمالزمسوره يعني است؛ نشده مطرح قرائات كـوثر،اختالف عصـر، علـق، تين، شرح، جمعه، هاي

شـده، مطرح قرائات اختالف كريم قرآن از سوره دو و پنجاه مورد در طرفي از فلق. و نصربيت اهل از روايتي سـورهbاما يعنـي اسـت؛ نشده نقل آنها شـعراء،پيرامون نسـاء، هـاي

ص، فاطر، احزاب، دخان،قصص، شوري، فصلت، غافر، قمر،زمر، طور، ذاريات، فتح، جاثيه،جـن، نـوح، معارج، الحاقه، قلم، ملك، تغابن، منافقون، صف، حشر،ممتحنه، مجادله، حديد،فجـر، اعلـي، طـارق، بروج، انشقاق، انفطار، نازعات، مرسالت، انسان، قيامت، مدثر، مزمل،

فيل، همزه، قارعه، بينه، قدر، ناس.بلد، و مسد كافرون، ماعون، قريش،بيـت اهل از قرائات اختالف در طبرسي مرحوم كه را رواياتي از كـرده،bبرخي نقـل

كتاب در نوري الخطاب«محدث استناد»فصل آنها به دانسته، قرآن تحريف بر دال را آنهاكتاب سوم جلد در عسگري عالمه اما است. المدر«كرده روايـات و الكريم »سـتينالقرآن

بي و مردود داليلي با را نوري محدث مستندات روايـاتهمه اين تعداد است. دانسته اساسمي روايت هشت و هفتاد سورهبه قرائت پيرامون كه حمـدرسد اسـت: زيـر ذيـل ؛7:هـاي

انعام95و89:مائده انفـال33:؛ توبـه25و1:؛ هـود128و110،112،118،119:؛ ،5:؛يوسف42 رعد30و23:؛ ابراهيم31و11:؛ حجر37:؛ اسـراء41:؛ كهـف106و5،16:؛ :؛مريم102و77 طه6و5:؛ انبياء97:؛ حج98و95:؛ نور60:مؤمنون؛40و27،36:؛ ؛33:؛

نمل74و18،20،36:فرقان عنكبوت13:؛ روم3:؛ لقمـان48:؛ سـجده27:؛ سـبأ17:؛ :؛يس14 صافات52و30،38:؛ زخرف147و103:؛ احقاف77:؛ محمد15و4:؛ 15،22:؛حجرات31و ق6:؛ رحمـان19:؛ واقعـه43:؛ طـالق89و82:؛ تحـريم1:؛ نبـأ3:؛ ؛28:؛

تكوير10و6:عبس مطففـين8:؛ غاشـيه26:؛ شـمس20و17،18،19:؛ ليـل15:؛ ؛3:؛زلزله3:ضحي عاديات7و6:؛ تكاثر5:؛ .6:؛

دوم،86 سال تابستان،دومشماره/ و 1393بهار

ر ميان بيتدر اهل از البيان مجمع در كه روايتbواياتي آن روايت شانزده شده، نقلاسـت غيرشـاذ ديگر روايت نه و بيست و صد و شد خواهد اشاره آنها به بعدا كه است شاذ

سوره قرائت در حمدكه است: آمده ذيل بقره7:هاي عمـران119:؛ آل مائـده36:؛ و89:؛انعام95 اعر159و33،99:؛ انفـال127:اف؛ توبـه25و1:؛ و12،37،110،112،118:؛

ــونس119 ي ــود58:؛ ه ــف42و5:؛ يوس ــد110و23،30،46،49:؛ رع ؛41و11،31:؛حجر37و34:ابراهيم نحل41:؛ اسراء62و26،41:؛ كهـف106و5،16:؛ ؛102و77:؛طه6و5:مريم انبياء97:؛ حج98و95:؛ نور40و27،36:؛ فرقـان60و22،33،51:؛ :؛

ــوت74و18،20 عنكب روم3:؛ ــان48:؛ لقم ــبأ27:؛ س ــس19و14:؛ ي ؛52و30،38:؛زخرف103:صافات احقـاف77:؛ محمـد15و4:؛ حجـرات31و5،22:؛ نجـم6:؛ ؛15:؛واقعه43:الرحمن طـالق89و82:؛ تحـريم1:؛ نبـأ3:؛ عـبس28:؛ تكـو10و6:؛ ؛8:ير؛غاشيه26:مطففين الشمس20و17،18،19:؛ اليل15:؛ زلزلـه3:؛ عاديـات8و7:؛ ؛5:؛

اخالص6:تكاثر .1:؛اهل از سند بدون البيان مجمع در را قرائات اختالف روايات همه تقريبا طبرسي مرحوم

نيست.bبيت اعتنا قابل كه كرده ذكر سند با را روايت يك تنها است. آيـهآورده مورد درمي12 توبه الهمز«فرمايد:سورة بكسر إيمان ال عامر ابن قرأ و مله أيمان ابـن¸ال رواه ومحمد¸عقد بن جعفر عن الجعفي الوضاح بن عريف عن ،1372:5(طبرسـي،»gبإسنادهشريعت،16 هيچ1370:274؛ در روايت اين است؛). نيامده شيعه حديثي معتبر كتب از كدام

به كه تفاوت اين با شده، نقل بحاراالنوار در تنها شيعه متون ميان از عبارات همين با گرچهنام (مجلسـي،»عزيز«،»عريف«جاي است شده اشاره نيز عريف نام به پاورقي در و آمده

شده1403:21،271 ذكر غين) (با الجعفي الوصاح بن غريف طوسي، رجال كتاب در اما ،(ا اصحاب از صادقكه بن محمد بن جعفر (طوسيgبو است آمده شمار بـيبه ).268تـا:،

) شامي عامر ابن قرائت روايت، اين در كه است آن عفان118مهم بن عثمان شاگرد كه ق)) عقـده ابن طريق از عمار، بن هشام و ذكوان بن عبداهللا او راوي دو و ق)332-249است

صادق امام به وضاح بن عريف دادgو پيـامبرنسبت بـه نيـز روايـت سـند و شـده oه

نمـينمي و است ضعيف روايت بنابراين، است؛ مرسل روايت و روايـاترسد از را آن تـوانصادق گذاشت.bامام صحه آيه در همزه كسر با ايمان قرائت بر و دانست

اهل به منسوب /قرائات البيان مجمع در 87بيت(ع)

آيه توبه سوره ذيل در 6«فرمايد:مي110وي ﹏¼i ² <³﹆︺à 4a﹇ ² Ó︹ àxÒ﹆ ÒG ï®Ò4 à﹐ Ô 6¿©¯︻ ¿﹇a>©0 ¶0²` ² ¹︻1¬O ² ¾`]VN©0 ² ¸\1F﹇ ² ¯hV©0 ¸/0a﹇ ³½ ² aN©0 aWف ·±4 ¿¨︻ ®4

È0]>︻ مي1372:5،106(طبرسي،»4?¿ كه روايت اين در عـن). البرقي رواه فرمايد:شـماره جـدول (ر.ك: نيست اعتناء قابل پس نشده، ذكر راويان سلسله عبداهللا، 4ابي

ضمايم). بخش

حفصهاقرائت روايت با سازگار يقرائات، اختالف پيرامون يادشده روايات پنج و چهل و يكصد تعداد اينكهاز به توجه با

بهپاره روايات از استاي روايت هشت مجموع در شده، نقل امام چند يا دو از مشترك طوركه: است سازگار آنها با نيز عاصم از حفص قرائت كه

آ1 قرائت در كه روايتي علي127يه. حضرت به اعراف است:gسوره `²¾«منسوب=©1y ¿?4 ¯? ¿¨︻ ¯︻g² «½a.Â︾ ² ¹.¬﹆¨︻ ² ﹉.©1﹞ ¯.? g.±4 ² \³︺h﹞ ¯?0 ² f1>︻ ¯?0 ²

﹉F¼©2 ² قرائت1372:4،715(همان،»Ã_`ک روايت اين در الهتـك«). و يـذرك كـه»وهيچ ميبدون نشان شده، ذكر اعرابي اگونه حفص روايت در كه هميندهد به هم عاصم ز

است. شده قرائت صورتآيه2 قرائت در كه روايتي به110. يوسف، عليسوره حضرت به مشترك امامgطور ،

العابدين باقرgزين امام ،gصادق امام است:gو a.﹀︺O«منسوب ³?4 ² ¹﹁³﹊©0 ﹏½4 4a﹇﹀︺O ² ¿¨︻ ¯? ]¬V﹞ ² ¯Ã]?1︺©0 ¯Ãb ² ¿¨︻ ¸/0a﹇ ¿½ ² ︿Â﹀ZF©1? ę0³×?Õ_﹋Ě¯? ]Ãb ² ]¬V﹞ ¯? a

«½a.Â︾ ² k.¬︻¢0 ² 1V.t©0ک ² ¹.﹞a﹊︻ ² aÂ>O ¯? ]Â︺i ² \³︺h﹞ ¯?0 ² f1>︻ ¯?0 ² ¿¨︻«قرائت5،412(همان، از»كذبوا«) حفـص قرائـت كـه شـده، نقـل امام چهار از تخفيف با

است. يكسان آن با عاصمآيه3 قرائت در كه روايتي به22. محمد، مكسوره نبي به مشترك اسالمطور وoرم

علي است:gامام النبي«منسوب عن عليoروي عن و وليتم إن عسيتم إن«gفهلليتمالنـاس»تو تـوالكم إن معناه حاتم أبو اخـتالف9،157(همـان،»قال دو اينجـا در .(

تلفظ در توليتم«قرائت پيامبر»ان به يكي كه شده عليoبيان حضرت به ديگري gو

ق كه است دارد.منسوب مطابقت دوم قرائت با عاصم از حفص رائت

دوم،88 سال تابستان،دومشماره/ و 1393بهار

آيه.4 قرائت در كه صادق95روايتي امام از انبياء است:gسوره شده c¬W¸«نقل 4a﹇p©0.1\ق ¸/0a.﹇ ³.½ ² ę ݪ0a.ÓW Ó²Ě ®³﹇1>©0 ² ︿©4 aÂ︽? /1V©0 ah﹊? ªaW ² a﹊?³?4 ² ¿Ç1h﹊©0 ²g«

قرائت7،98(همان، روايت اين در قرائت»حرام«) صـادقكه قرائـتgامـام بـا اسـتاست. يكسان شده، گزارش شكل همين به كه عاصم از حفص

البيـان مجمع در قرائات اختالف پيرامون كه ديگر روايت چهار و سي و يكصد بنابرين،نمونه به كه دارد مخالفت آيات آن از عاصم از حفص روايت شده ضمننقل در آنها از هايي

ش خواهد اشاره بعدي شمارهمباحث جدول (ر.ك: ضمايم).2د بخش

شاذقرائت هايمعصومانشانزده از شاذ قرائتbروايت اختالف البيـانپيرامون مجمـع تفسـير در ها

مي اشاره آنها به ذيل در كه شده شود:نقل

تأخير1 و تقديم در قرائت .ائمه به ق سوره نوزده آيه قرائت نحوه مورد در كه روايتي اسـbمانند Ó²«ت:منسوب

ã﹅ ÓV©1Ô? ÕDï³Ó¬î©0 Ö¸Óa﹊ Ói ïDÓ/1ÓO«؛﹅.V©0 ¸a﹊i D/1O ² ·h﹀± L²a[ ]°︻ a﹊? ¿?4 ¸/0a﹇ ^0³l©0 ¿﹁ù].¼©0 ¹.¬Ç4 ¯.︻ 1°?1Vq4 1½0²` ² ¹V¨y ² aÂ>O ¯? ]Â︺i ¸/0a﹇ ¿½ ² D³¬©1?b،9(همـان،

شده214 قرائت گونه اين آيه و گرفته صورت قلب قرائت اين در (»Ö¸Óa﹊.Ói ïDÓ/1ÓO Ó²ÞÔ﹅.ÓV©0

D³×¬î©1.Ô?«قرائت ائمهاز از سند سلسله ذكر بدون كه است ابوبكر شاذ شدهbهاي نقل همگونه بحث در مياست. بحث تفصيل به قرائت اين مورد در قرائات اختالف كنيم.هاي

حروف2 در كاستي به قرائت .مكرم نبي از سجده سوره هفده آيه قرائت درباره كه شاذي روايت نقلoاسالممانند

است: ︻Âﯫشده Ò4 Õ¸áaÖ﹇ ï¯ Õ﹞«النبي عن الشواذ في روي o¯.?0؛ ² /0\`]©0 ¿?4 ² ¸aÃa½ ¿?4 ²

¯Â︻4 D4a﹇ \³︺h﹞،شـده8،516(همان داده نسـبت هم مسعود ابن به كه قرائت اين در .(أعين« و»قرأت شده مورد»من«قرائت در كه شاذي قرائت همچنين است. گرديده حذف

��Pآيه ''dd���� ��ll�� �� �� �� ���� �������� �� <<�� 77�� 55 ���� �� ��Oپيامبر3:(ليل از (o:است شده ﹇0a/¸«نقل ^0³l©0 ¿﹁¿>°©0o=©1y ¿?4 ¯? ¿¨︻ ¸/0a﹇ ²gf1.>︻ ¯.?0 ² /0\`].©0 ¿?4 ² \³︺h﹞ ¯?0 ²»0^6 `1.¼°©0 ²

¿J±¢0 ² a﹋_©0 ﹅¨[ ² ¿¨NG«È0 ]>︻ ¿?4 ¯︻﹉©^ ¾²` ² 1﹞ aÂ︽?g«،كه10،758(همان (ا قرائتدر است.»ما«ين شده حذف آيه از

اهل به منسوب /قرائات البيان مجمع در 89بيت(ع)

جاره.3 حرف به موصوله حرف تغيير به قرائتآيه رعد سوره مورد در كه شاذي قرائت ��43P��BB��CCمانند ((HH�� ���� �� GG�� 77�� 99 �� TT�� ?? �� 99 �� ""�� �� ��Oپيـامبر از

اسالم است:oگرامي شده 0©°<¿«نقل ¸/0a﹇ ^0³l©0 ¿﹁oa.Â>O ¯? ]Â︺i ² f1>︻ ¯?0 ² ¿¨︻ ²

² ¹﹞a﹊︻ ²² «Â.¬©0 a.h﹊? <1.F﹊©0 «.¨︻ ¶].°︻ ¯.﹞ ² ¹°ÂÂ︻ ¯? «﹊V©0 ² 1Vt©0ک ² 1Vi6ق ¿?4¯?0

<1.F﹊©0 «.¨︻ ¶].°︻ ¯.﹞ ² ︹﹀¬h©0 ¯?0 ² ¯hV©0 ² ¿¨︻ ¸/0a﹇ ² ايـن6،460(همـان،»0©[0ل در .(عنده...«قرائت من صورت»و عنده«به من بن»و عمر تفردات از قرائت اين است. شده قرائت

پيامبرخ به كه است سـنتoطاب اهـل و شيعه بين معروف قرائت است. شده داده نسبت هماز مقصـود كـه اسـت مشهور قرائت الكتـاب«همان لـمع هنـدع مـن ائمـه»و شـيعه، نظـر از

علىbمعصومين حضرت ويژه به علم در راسخان شـدهgو اشـاره آن بر تفاسير در كه استقرائت عمر لكن اسـت:است، چنـين آن و دارد خـود بـه مختص علـم«ديگرى، هنـدع مـن و

ضمير»الكتاب او، قرائت اساس بر مـى»عنده«كه بر خداوند الـدربه و العمـال كنـز در گـردد.(مؤدب، است شده نقل عمر از قرائت و نسبت همين نيز ).1378:90المنثور

قصر4 به مد تغيير به قرائت .شاذي قرائت آيهمانند مؤمنون سوره مورد در ����60Pكه ,,���� RR ���� �� ������ ,,�� gg%% �� ""%%�� ���� ���� �� ��Oنبي از

اسالم است:oمكرم شده ²«نقل ¸\1.F﹇ ² f1>︻ ¯?0 ² ¹lÇ1︻ ² n ¿>°©0 ¸/0a﹇ ^0³l©0 ¿﹁0`³p﹆﹞ 0³G4 1﹞ ®³G5à k¬︻¢0«،قرائت1372:7،175(طبرسي اين در ءاتـو«). ما »يؤتون

مقصور صورت أتوايأ«به ما است.»تون شده قرائت

اعراب5 در تغيير به قرائت .آيه كهف سوره درباره كه شاذي قرائت ��82Pمانند ���� ���� >>�� LL��??�� mm�� ���� �� ��nn�� ���� ""�� ���� ==�� hh�� ���� ""�� ���� 88��((�� &&O

پيامبر است:oاز شده 0©°<.¿«نقل ¸/0a.﹇ ^0³l©0 ¿﹁ ²o0`0].O«قرائـت ايـن أمـا«در واردالج» است.قرائ»جدارا» شده ت

تخفيف6 به تشديد تغيير به قرائت .آيه ضحي سوره درباره كه شاذي قرائت ��3Pمانند ''CC77�� AA ��CC�� �� �� KKCCaa**�� LL KK�� 99 ��XX�� �� ���� Oاز

است:oپيامبر شده 0³l©0^«نقل ¿﹁¿>°©0 ¯︻o︿Â﹀ZF©1.? ﹉.︻\² 1﹞ aÂ?c©0 ¯? ¸²a︻ ²«قرائت1372:10،762(همان، اين در ودعك«). تخفيف»ما است.به شده خوانده دال

دوم،90 سال تابستان،دومشماره/ و 1393بهار

معلوم7 به مجهول فعل تغيير به قرائت .آيه بقره سوره درباره كه شاذي قرائت ��234PGGHH CCمانند �� ���� ��CC�� ���� ���� ((%% �� ""%%�� ���� ���� �� ��Oامـام از

است:gعلي شده علي«نقل عن الشواذ في الياءgروي بفتح ).2،589(همان،»يتوفون

ت8 نون به خفيفه نون تغيير به قرائت ثقيله. أكيدآيه فرقان سوره درباره كه شاذي قرائت ��36Pمانند NN��UU�� �� ??�� ,, �� GG�� ������ ������ ���� ??�� ��O:اسـت شده نقل

¯︻﹉©^ ¾²` ² ¹¨Â﹆J©0 ®³°©1? ]Â﹋5F©0 ¿¨︻ 0aÂ﹞]G «½1±a﹞]﹁ <`1V﹞ ¯? «¨h﹞ ¸/0a﹇ ^0³l©0 ¿﹁¿¨︻g«½0a﹞]à ®4 ®²`1½ ² ¿i³¬© a﹞4 ·±5﹋ 0_½ ² «½1±a﹞]﹁ ·°︻ ).7،264(همان،²

مقاربه.9 افعال به ناقصه افعال تغيير به قرائتآيه ابراهيم سوره درباره كه شاذي قرائت ��46Pمانند ���� ���� ���� ��oo �� GG�� �������� HH�� �� MM���� !!�� ((�� ��Oشده نقل

علي«است: عن الشواذ لتـزولgفي مكـرهم كاد إن و كعب بن أبي و مسعود بن عمرو »وا6،495(همــان، ديگــر يكــي نيــز قرائــت ايــن بــه) كــه اســت خطــاب عمــربن تفــردات ز

چنـينgاميرالمؤمنين را مـذكور آيه عمر است. شده داده نسبت مكـرهم«هم كـاد ان »ومي كلمهقرائت يعنى شـكل»كان«نمود؛ بـه اسـت، مشـهور و معروف قرائت كه »كـاد«را

بـمى عمـر كه است نموده گزارش چنين عكرمه كه است آمده العمال كنز در است. نخواندهمى چنين است:خطاب مكرهم«خوانده نقـل»كاد عمر از را قرائت همين نيز سيوطى دال. با

داشتهمى بيان ديگران و سيوطى تـرجيحكند. را مكرهم) كاد (ان معروف غير قرائت او كه اند(مؤدب،مى است ننموده تكذيب هم را معروف قرائت كه حالى در است ).1378:91داده

ت10 به قرائت كلمه. تبديل و غييرآيه سبأ سوره درباره كه شاذي قرائت ��\\��14Pمانند ������ ::�� ,,aa""�� mm�� ����O:اسـت شده ﹁.¿«نقل

¯Ã]?1︺©0 ¯Ãb ¯ÂhV©0 ¯? ¿¨︻ ¸/0a﹇ ³½ ² g±¤0 E°Â>G 1Vt©0ک ² f1>︻ ¯?0 ¸/0a﹇ ^0³l©0g

È0 ]>︻ ¿?4 ²g«،العابـ1372:8،595(طبرسي زين امام به كه قرائت اين در وgدين).صادق كلمهgامام است، بـه»انس«به»جن«منسوب است. يافته مـوردتغيير در زودي

مي بحث قرائت كنيم.اين

اهل به منسوب /قرائات البيان مجمع در 91بيت(ع)

جمع11 به مفرد كلمه تغيير به قرائت .آيه توبه سوره درباره كه شاذي قرائت ��19Pمانند GG�� ((�� 77�� 33�� ���� >>�� �� &&��++CC�� DD��pp��CC���� ���� �� ���� bb�� LL��CC88�� 99

�� ??�� mm��00�� 88�� ���� �� @@������ ���� ����Oش است:نقل a﹇1>©0«ده ¿¨︻ ¯? ]¬V﹞ ¸/0a﹇ ^0³l©0 ¿﹁g¿?4 ² aÂ?c©0 ¯?0 ²

ª0a.V©0 ]N.h¬©0 ¸a.¬︻ ² L1.V©0 ¸1﹆.i «F.¨︺O 4 Ä`1.﹆©0 ¾]︺h©0 a﹀︺O ¿?4 ² ¾`0³h©0 ¸aO²«كلمات5،22(همان، قرائت اين در .(»¸`1¬︻ ² ¹Ã1﹆i«صورت ︻¬.a¸«به ² ¸1﹆i«قرائـت

است. شده

كلمه12 به اي كلمه تغيير ديگر.آل سوره درباره كه شاذي قرائت آيهمانند ��2Pعمران @@��UU�� ++�� ���� aa''�� ���� ����O:اسـت شـده نقـل

عـن« و األعمـش و النخعـي إبراهيم و مسعود ابن و الخطاب بن عمر عن الشواذ في رويالنبـي عـن و الصـادق محمـد بن جعفر عن و الحسين بن علي بن القيـامoزيد »الحـي

قرا).2،694(همان، پيامبراين به كه است خطاب عمربن تفردات از ديگر يكي نيز oئت

صادق امام دادهgو نسبت راهم مذكور شريفه آيه عمر القيام«اند. نمـوده»الحى قرائتچنين و نمود شروع را عمران آل سوره نماز در عمر كه است آمده هم العمال كنز در است.

نمود: الح«قرائت هو الا الاله اهللا القيامالم اسـت»ى آمده حاكم مستدرك در كه حالى در ،يعنى معروف قرائت بر او القيوم«كه مى»الحى مىنيز بر گزارش اين از است. آيـدخوانده

اسـت نداشـته تعـين او بـراى خاصـى نـص و است بوده مجاز شكل دو هر عمر براى كهشماره1378:89(مؤدب، جدول ر.ك: ضمايم).3؛ بخش

بيتهايگونه اهل روايات در قرائات bbاختالفگونه اينجا قـراردر بررسـي مـورد دارد، پي در معنوي تغيير كه قرائات اختالف از هايي

فشاركي،مي (لساني فقهي لحاظ به آيه تفسير در قرائات اختالف تأثير -1371:594گيرد.است:596 تقسيم قابل فقهي غير و (

1» .D³¬©1? ﹅V©0 ¸a﹊i D/1O ��Pجايبه»² ����66�� RR���� �� bb�� ���� HH�� DD��66�� ���� 88�� ���� ��<<�� ���� ������ **O19:(ق.(

هدي ائمه به (طبرسي،bكه است و1372:9،214منتسب تغيير نشانه كه را قرائت اين ((قمي، قمي ابرهيم بن علي چون طبرسي از قبل شيعه مفسران ديگر است، :1367تحريف

دوم،92 سال تابستان،دومشماره/ و 1393بهار

كريمي2،324 (طوسي1385:14نيا،؛ طوسي شيخ و سـند9،365تا:بي،) ذكر بدون نيز (ميآورده نسبت نيز مسعود ابن به را قرائت اين طوسي شيخ (همان،اند. ابـن6،262دهد (

ابوبكر، به را قرائت اين هم عسقالني العابدين¹V¨yحجر زين امام و مصرف نسبتgبن(عسقالني است بيداده مي9،24تا:، تصريح روشني به طوسي شيخ آيـهكند) معنـاي كه

چنان است؛ داده رخ قلب آيه در گويي كه است گونه آيـهاين در كتـاب«كه اجـل »لكـلگفته آيهبرخي معناي اجل«اند كتاب مرحـوم»لكل اينكـه دليـل بـه هرحـال، بـه اسـت.

بحث در را قرائت اين بيت»¹Ç0a﹆©0«طبرسي اهل از سند سلسله سندbبدون و كرده نقلپيامبر به نميينمoآن اخـتالفرسد، اينكه با طبرسي دانست. صحيح قرائت را آن توان

نمي قرآن تحريف را بهقرائت منجر شيعه علماي اغلب نظر از كه را قرائت اين هم باز داند،مي است.تحريف نكرده تفسير آن اساس بر را آيه و نداده دخالت آيه تفسير و معنا در شود،

تغيير:2 به قرائت جـاي»لتصيبن«. ��P��""::UUCC��22بـه ,,--Oاميـر35:(انفـال قرائـت كـه (

باقرgالمؤمنين امام (طبرسـي،gو اسـت شده ايـن4،818شمرده طبرسـي مرحـوم .(بحث در را مشهور خالف در»¹Ç0a﹆©0«قرائت ولـي كـرده، نقـل سـند ذكر بدون امام دو از

د قرائـت اخـتالف ايـن گرچه است؛ نكرده اعتنايي آن به آيه تفـاوتتفسير آيـه معنـاي رمشهور قرائت طبق زيرا ندارد؛ خوانـده»التصيبن«چنداني ثقيله تأكيد نون و ناهيه الي با

فراگيـري فتنـه از مؤمنان همه داشتن برحذر صدد در آيه و است نهي تأكيد براي كه شدهائمـه بـه منسـوب قرائـت در امـا نيسـت. مشـركان و كفـار به مربوط كه درbاست الم

است:»نلتصيب« چنين آيه تقدير و است تأكيد براي ثقيله نون و قسم ﹁ع.Ò°îFÕ«براي î0³.Ö﹆ àG0 Ó²Ó¯>ÂÕpÖF© ׫Õh﹇4عáq1Ò[ ï«﹊°Õ﹞ î0³×¬Ò¨Ò} Ó¯ÃÕ_à©0«واژ اسـت»]¹q1«ةو فتنه از حال قرائت، اين در

فتنه از مؤمنان اي است: چنين معنا بپرهيزو شماسـت، از سـتمكاران مخـتص كـه يـد؛ايفتنـه در شدن دچار از حذر و تقوا به را همگان شريفه آيه قرائت، دو هر اساس بر بنابرين،

مي (طباطبايي،امر ميبدي،52-1417:9،51كند فاكر به105؛ پس قرائت). اين اينكه رغمپيـامبر بـه مسـتند و بـوده سند سلسله بدون چون ندارد، تأثيري آيه معناي در oمخالف

قابل نمينيست، نمياعتنا و كرد.باشد تلقي صحيح قرائت را آن توان

تغيير:3 به قرائت .»نهبا نوح نادى جاي»و ��Pjjبه XX���� �� �� ���� ���� �� **�� ��qq���� ��Oقرائـت42:(هود (

علي حضرت به باقرgمنتسب امام ،gصادق امام (طبرسي،gو ).1372:5،243است

اهل به منسوب /قرائات البيان مجمع در 93بيت(ع)

بحث در را قرائت اين طبرسي امام»Ç0a﹆©0¹«مرحوم سه اين از سند كـرده،bبدون نقـلنـداده قـرار توجـه مورد شود، آيه معناي تغيير به منجر كه آيه تفسير در را قرائت اين ولي

قرائت اساس بر زيرا ابنها«است؛ نوح نادى ابنه«يا»و نوح نادى هاء،]4[»و فتح به يعنيضمير»ابنها«مخفف از منظور نوح»ها«و گفتههمسر نـوحاست، غيـر از نـوح همسر اند

بصـري حسـن ديدگاه قرائت اين با است. كرده ملحق نوح فراش به را فرزند و شده باردارمي يـاتأييد وي ربيبـه بلكـه اسـت، نبوده نوح فرزند شده، غرق پسر است معتقد وي شود.

(زمخشري، است بوده قر1407:2،396نامشروع اين همان). ميبدي، فاكر از؛ ناشـي ائـت(سـيوطي، كـرده نقل مصاحف در انباري ابن از سيوطي كه است و1404:3،334روايتي (

(طبرسي، است كرده توجيه را آن همان1372:5،246عكرمه بنابراين عالمـه)؛ كـه طـورقرائت اين فرموده، بيتطباطبايي اهل به را دادهbها ازنسبت روايت صدور چون پس اند.

و امام نميoپيامبرسه يافته، راه شيعه تفاسير به سنت اهل كتب از و نيست توانقطعيبه صحيح قرائت را آورد.آن شمار

تبديل4 به قرائت يتبين«. فلم جاي»أ ��%%[[��Pبه ��%% �� GG�� 77�� ���� >>Oبه31:(رعد نيز قرائت اين .(

سجاد امام صـادقgعلي، امـام و علي بن زيد ،g،طبرسـي) اسـت ،1372:6منتسـبآمده449 چنين متن در زيرا نيست؛ مشخص كيست، اينجا در علي از مراد اينكه اما .(»4a﹇

¯ÂhV©0 ¯? ¿¨︻ ² f1>︻ ¯?0 ² ¿¨︻g² ¹.﹊¨﹞ ¿.?4 ¯.?0 ² ].¬V﹞ ¯? a﹀︺O ² ¿¨︻ ¯? ]Ãb ²¿±c¬©0 ]Ãcà ³?4 ² ¾`]VN©0 ² ¹﹞a﹊︻»يتبين فلم l¬©0¼³`¸»أ ¸/0a﹆©0 (همـان).»»ييأس«²

د طبرسي بحثمرحوم مي»¹NV©0«ر نقل جني ابن قول قرائتكنداز يتبـين«كه »افلـمءامنواأ«تفسير الذين يايس است.»فلم

و ندارد آيه معناي در چنداني تأثير هم باز ندانيم، هم تفسير را قرائت اين اگر بنابراين،نمي تحريف ادامباعث در جني ابن قول از وي چنانچه زيرا ميشود؛ كهه نيست بعيد گويد:

معن جسـتااين بـه كسـى كـه هنگامى زيرا باشد، نزديك يأس معناى با مطلبـى، وجـوىرها را آن باشد، شده مأيوس چيزى از كه كسى مثل كرد، اثبات و تحقيق را آن و پرداخت

مى ديگر مطلبى دنبال به ذكـركرده، بـدون قبـل روايات مانند نيز روايت اين (همان). رودپيامبر و امام سه از آن صدور و است سند نمـيoسلسله لـذا نيست؛ قرائـتقطعي توانـد

باشد. صحيح

دوم،94 سال تابستان،دومشماره/ و 1393بهار

تبديل5 به قرائت اإلنس«. جاي»تبينت ��\\��Pبه ������ ::�� ,,aa""�� mm�� ����Oدر14:(سبأ قرائـت اين .(

قرائت جزء البيان زيـنمجمع حضـرت امام دو به منسوب و ضحاك و عباس ابن شاذ هايصادقgالعابدين حضرت (طبرسي،gو را1372:8،595است قرائت اين دليل ايشان .(بحث مي»¹NV©0«در بيان أن«دارد:چنين اإلنـس تبينـت فمعناه اإلنس تبينت قوله أما و

إلى يؤول و اهللا عبد مصحف في هو هكذا و العذاب في لبثوا ما الغيب يعلمون كانوا لو الجن

المعنى ��Pيعقوب﹇.0a/¸هذا ::�� ,,aa""�� mm�� ���� ��\\�� UUOمعنـايش پس االنس) (تبينت او قول اما و يعني:

نمى شكنجه در داشتند غيب علم جنيان اگر كه شد معلوم مردم براي كه است ماندنـد،اينيعقـوب قرائت معنا اين به و آمده قرائت همين نيز مسعود ابن عبدالله مصحف تبينـت«در

ميبدي،»الجن (فاكر است شده قرائـت106تأويل ايـن اساس بر را آيه نيز طوسي شيخ .((طوسي است كرده بيتفسير ).8،384تا:،

مي تفسيري بحث در نيز طبرسي خر««فرمايد:مرحوم ميتـا»فلما سـليمان سـقط أيالجن« ينتللناس»تب فانكشف الجن ظهرت لبثـوا«أي ما الغيب يعلمون كانوا لو فـيأن

المهين األعمال»العذاب في طبرسـي1372:6،601(طبرسي،»1l©0﹇¹معناه مرحوم اما ،(در تفسير مقدمه الثاني«در جـايز»الفن امـري را قرائت اختالف كه را طوسي شيخ ديدگاه

بداند.مي قرآن تحريف بر دليل را آن اينكه بدون است، آورده داندمي نتبنابرين، چنين اخـتالفتوان نقـل بزرگـوار مفسـر دو هـر نظـر از كه گرفت يجه

دهقرائت و هفتگانه معروف قاريان جانب از چه اطهارها، ائمه به منسوب چه و دالbگانه(كريمي نيست قرآن تحريف ).1385:14نيا،بر

كاستي6 به قرائت األنفال«. جاي»يسألونك ��Pبه MM��//�� ���� ��ll�� �� ""�� 99 KK�� ������ 77�� QQ��00%%O1:(انفـال.(

العابدين زين حضرت امام، سه به قرائت باقرgاين حضرت ،gصـادق حضـرت وgوطلحه و وقاص ابي بن سعد مسعود، بن عبداهللا مثل ديگر برخي و علي بن زيد به همچنين

(طبرسي، است شده داده نسبت مصرف از1372:4،795بن را قرائـت اين دليل طبرسي .(مى جنى ابن قرقول اين از مىگويد: قرائـتائت مفـاد كـه انفـال از سـؤال كه فهميد توان

كـه اسـت بوده اين سؤال از آنها غرض و بوده انفال درخواست منظور به نيز است مشهوربـه سـند ذكر بدون التبيان در نيز طوسي شيخ را قرائت اين (همان). كنند تصاحب را انفال

اهل به منسوب /قرائات البيان مجمع در 95بيت(ع)

بيت (طوسيbاهل است داده بينسبت ا72-5،71تا:، قرائت). به طوسي شيخ اشاره لبتهبيت نعمانيbاهل تفسير در است. آمده وي از پيش تفاسير در كه است رواياتي بر مبتني

است: آمده عقد«چنين بن محمد بن احمد عـن¸عن يوسـف بـن احمـد بـن جعفـر عـنحمز ابي بن علي بن حسن عن مهران بن جابرعن¸اسماعيل ابي بن اسماعيل عن ابيه عن

ع وابي فحرفوهـا للرسـول، و هللا االنفال قل االنفال يسئلونك تعالي: اهللا قال ... قال: بداهللااالنفال عن يسئلونك ).1387:7،300(نوري،»قالوا

نسـبت مسـعود ابـن بـه البيان جامع در طبري را عن) حذف (با قرائت اين همچنينمي («...گويد:داده، يقـرؤه: مسـعود ابن كان قد قالوا: هـذاو علـى األنفـال) يسـألونك

عـن سـفيان، ثنـا قـال: مؤمـل، ثنـا قـال: بشـار، ابن حدثنا ذلك. قال من ذكر التأويل.قال: وكيع، ابن حدثنا األنفال). (يسألونك يقرءونها: اهللا عبد أصحاب كان قال: األعمش،

قراء في هي قال: الضحاك، عن جويبر، عن المحاربي، األن¸ثنا يسألونك مسعود »فالابن).1413:9،118(طبري؛

قرائت االنفال«گرچه بيـت»يسئلونك اهـل بـه سند بدون البيان مجمع تفسير bدر

است. شده بيان سند با ديگر منابع در است، منسوبكلمه شده گفته گفت: بايد قرائت دو اين تفاوت زائـد»عن«در مشـهور قرائـت در يـا

(طباط است تقدير در شاذ قرائت در يا آيـه1417:9،7بايي،است مشهور قرائت اساس بر (يك هر كه است بوده مخاصمه و منازعه آيه در اشاره مورد افراد ميان اينكه بر دارد داللت

است: فرموده و آمده آيه ادامه در كه تفريعي و بودند خود سخن درستي ��Pمدعي ��ZZ�� �� ������ ++�� ,,���� ���� GGHH�� UU�� ** ��66���� FF �� ������ ���� 77��;;�� >> �� ��Oدارد كهبرداللت پرسشي و است بوده انفال خصومت مورد اينكه

امـر در اينـان گويـا اسـت. آمده خصومت اين قطع براي شده، اشاره بدان سوره ابتداي درپيامبر نزد آن قطع براي و كردند مخاصمه قرائتoانفال مؤيد اين و شود مرتفع تا رفتند

به سئوال هرگاه زيرا است؛ به»عن«مشهور شود، خبـرمتعدي و حكـم اسـتعالم معنـاي(همان، است (درخواست) استعطاف معناي به باشد متعدي خود به خود اگر اما ).8است،

معصوم به آن انتساب و داشته بيان سند ذكر بدون را روايت اين طبرسي چون بنابراين،پيامبر آمـده،oو سـند بـا سـنت اهل تفاسير در طبرسي از قبل طرفي از و نيست قطعي

نميمي و است منتقله روايت اين كه گفت بلكـهتوان كـرد، تلقي درست قرائت را آن توان

دوم،96 سال تابستان،دومشماره/ و 1393بهار

با قرائت درست قرائت گفت همان»عن«بايد ذكراست؛ با را آن نيز طوسي شيخ كه گونهبيت اهل از سند است.bسلسله كرده نقل پيشين تفاسير از

قرائت7 .»نكمم عدل ذو به جاي»يحكم �� %%����PHHبه GGHH�� �� ##MM�� ??�� 99 ������ FF �� ���� ** �� GGO95:(مائده(

باقر حضرت امام دو به صادقgكه حضرت (طبرسي،gو است ؛1372:3،375منسوببيدگلي،108-1382:41نيا،ستوده دياري ذكـر1387:205؛ بدون البيان مجمع در گرچه (

صادق امام از سند سلسله ذكر با الكافي در آمده، باقرgسند امام نقلبهgو زير صورتاست: ︻ï¯.Ó«شده ¿Õ±1.Ó¬Âî©0 ÓaÓ¬×︻ Ô¯ ï? Ó«ÂÕ½0Óaï?Ô6 ï¯ Ó︻ ¿ÓhÂÕ︻ Ô¯ ï? Õ\1á¬ÓW ï¯ Ó︻ Õ·ÂÔ?Ò4 ï¯ Ó︻ Ó«ÂÕ½0Óaï?Ô6 ׯ ï? ¿Õ¨Ó︻

Õ· ਩0 Õ]ï>Ó︻ ¿Ô?Ò4gá﹏ ÓO Ó² àcÓ︻ Õ· ਩0 Ôل ï³Ò﹇ ï¯ Ó︻ ×· ÖFî©Ò5Ói č Ó1لÒ﹇đÚل ï]Ó︻ 0²Ò^ï«﹊ î°Õ﹞0 `iÓ׳ل× ل× ï]Ó︺ î©0 Ó1لÒ﹇n Õ· ਩×<1àF﹊ î©0 Õ· Ô? ïDÒ5Òxî[Ò4 1á¬Õ﹞ 0Ò_Ò½ Ó1لÒ﹇ á«ÖK Õ¶Õ]ï︺ Ó? ï¯ Õ﹞ ת1Ó﹞ Ô7î©0 Ó²«،روايت1407:4،396(كليني در نيز .(

است: آمده ︻ï¯.Ó«ديگر Úa.Â﹊ ×? Ô¯.ï?0 Ô¯.Ó︻ Ú1ل.átÒ﹁ Ô¯ ï?0 Ô¯ Ó︻ Û]á¬ÓV×﹞ Ô¯ ï? Ó]Ó¬ïWÒ4 ï¯ Ó︻ ¿ÂïVà ׯ ï? ×]á¬ÓV×﹞Ò5Ói č Ó1لÒ﹇ Ò¸Ó`0Ó`ÖbÚaÒ﹀ ï︺ ÓO 1Ó?Ò4 ×Eî©gá﹏ ÓO Ó² àcÓ︻ Õ· ਩0 Ôل ï³Ò﹇ ï¯ Ó︻đÚل ï].Ó︻ 0²Ò^ Õ· Ô? ׫﹊ ïVÃï«﹊ î°.Õ﹞×ل ï].Ó︺ î©0 Ó1ل.Ò﹇

Õ· ਩0 ﹊iÓ`o×<1àF׳ل× î©0 Õ· Ô? ïDÒ5Òxî[Ò4 1á¬Õ﹞ 0Ò_Ò½ Ó1لÒ﹇ á«ÖK Õ¶Õ]ï︺ Ó? ï¯ Õ﹞ ת1Ó﹞ Ô7î©0 Ó²«،397(همان.(

مي امام دو هر روايت دو هر اساس، آيهفرمبر ��Pايند: GGHH�� �� ##MM�� ??�� 99 ���� FFOدر و اسـت بوده

فرمودند: الكتاب«ادامه به أخطأت مما است.»هذا نويسندگان اشتباهات از اين يعنيبحث ذيل كه طبرسي مرحوم عبارت ظاهر مي»¹NV©0«از روشن است، كـهآمده شود

با امام گفتار و است پذيرفته را مشهور قرائت صادقايشان امام و آيهcقر مراد عنوان به راميمي وي السيدين«گويد:داند. عن منقوال البيت أهل تفسير في وجدت المـرادgقد أن

اهللا رسول العدل بعدهoبذي من األمر أولي ).1373:3،375(طبرسي،»واعتن قابل است، سند ذكر بدون البيان مجمع در روايت كه آنجا از اوال نيست.بنابراين، ا

نمي قرائت به مربوط بدانيم هم مستند را آن اينكه برفرض آيهثانيا مراد و تفسير بلكه شود،همان كـهاست؛ را روايـت ادامه اگر ثالثا است. كرده تصريح بدان طبرسي مرحوم كه گونه

الكتاب«فرمود: به أخطأت مما به»هذا هم باز بگيريم، نظر مـيدر قرائـتنظر ايـن رسـدنمي قرآن تحريف راباعث آن امثال و نقطه اعراب، در تغيير طباطبايي عالمه چنانكه شود؛

نمـيمي تحريـف از قـرآن صيانت به مضر را تغيير از مقدار اين و (طباطبـايي،پذيرد دانـد1417:12،107.(

اهل به منسوب /قرائات البيان مجمع در 97بيت(ع)

قرائت8 العابدين«. جاي»ياء«با»التائبين به آيه آخر ��Pتا rr����((���� �� ������ ??�� **��33�� ���� �� ������ ::...Oتوبه):

باقر112 حضرت امام دو به كه (gصادق حضرت (طبرسـي،gو اسـت :1372منسوبمي5،112 زمينه اين در طبرسي مرحوم و). مسـعود بـن عبـداهللا و ابـي قرائـت در نويسد:

العابدين...«اعمش به»التائبين صفت نه آخر ابوج»ياء«تا از اين و است شده وخوانده عفرعبداهللا مـيcابو پرداختـه، ادبـي توجيـه به سپس وي است. شده درروايت رفـع نويسـد:

العابدون« امـا»التائبون اسـت، آن خبـر حـذف و بـودن مبتـدا بنابر يا جمله استيناف بنابرالعابدين« يـا»التائبين باشـد قبـل آيـه اول در مـؤمنين براي صفت و مجرور است ممكن

اضمار بنابر بهمنصوب بنابراين، (همان)؛ باشد، أمدح و ميأعني مالحظه اينخوبي كه شودمعناي در چنداني تأثير است، متفاوت مشهور قرائت با ادبي توجيه در هرچند قرائت اختالف

نمي و است سند بدون قرائت اين ديگر، سوي از ندارد، آيه صـحيحتفسيري قرائـت توانـدشود. تلقي

قرائت9 من«. معقبات اهللاله بـأمر يحفظونـه يديـه بين من رقيب و جـاي»خلفه بـه

��Pقرائت ��ZZ�� �� ���� �� >> �� ""�� �� ���� ������ ���� //�� ��%% �� ���� //�� 77�� 55 �� ""�� �� �� �� ��%%�� ??%% �� ""UU�� ** �� ""�� ��66��:: ��++�� 33�� �� ���� ��Oايـن11:(رعد كه (

علي حضرت به صادقgقرائت امام حضرت (همان،gو است ).6،428منسوبجاي»بأمرالله«قرائت أم«به اللهمن مشهور»ر بسيار شيعه تفسيري و روايي متون در

صادق امام از روايتي سخن اين منشأ نقـلgاست. را آن قمـي ابراهيم بن علي كه استاست: قرئت«كرده فإنها الله أمر من فظونهيح هخلف من و يهيد بين من قباتعم له قوله و

اهللا عبد أبي إنمـاعند و يديـه بين من المعقبات تكون فكيف عربا لستم أ لقارئها فقال صنزلت إنما فقال: هذا؟ كيف فداك! جعلت الرجل: فقال خلفه، من مـن«المعقب معقبـات له

اهللا بـأمر يحفظونه يديه بين من رقيب و امـام1367:1،360(قمـي،»خلفه محضـر در .(قارgصادق به امام شد، خوانده آيه فرمـود:اين چگونـه«ي نيسـتيد؟ عـرب شـما مگـر

مي (پيشاپيش) يديه بين من خلفـه)معقبات، (مـن سر پشت از هميشه معقبات باشد؟ تواندگفت:».است است؟«مرد چگونه آيه اين پس شوم! شـده«فرمود:»فدايت نازل چنين آيه

الله بأمر يحفظونه يديه بين رقيب و خلفه من معقبات له »....است:صادق امام روايت طبرسي بهgمرحوم خـودرا تفسـير قرائـات بحـث در كامـل طور

مـي همچنين وي است. داشته منظور قرائتي صرفا كاركرد آن از و قرائـتگنجانده افزايـد:

دوم،98 سال تابستان،دومشماره/ و 1393بهار

الله« بأمر علي»يحفظونه اسـتgاز شـده نقـل نيـز علي بن زيد و عكرمه عباس، ابن ،).1372:6،428(طبرسي،

طو ائمهشيخ خاص قرائت نحوه به ناظر روايات دسته اين هيچbسي ضـمنرا در گاههفت قراء معروف دهقرائات يا قرينهگانه چنين است. نكرده ذكر ميگانه نشان كـهاي دهد

آيـه مـدلول بيـان و شرح منظور به و تفسيري صرفا وي، نظر از روايات دسته اين كاركردصراحت، به طوسي شيخ است. مـيبوده آيـه بيان و تفسير قبيل از را موارد وياين دانـد.

آيه ��Pذيل ��ZZ�� �� ���� �� >> �� ""�� �� ���� ������ ���� //�� ����%% �� ���� //�� 77�� 55 �� ""�� �� �� �� ����%%�� ??��%% �� ""��UU�� ** "" �� 66��:: II++33 �� ���� ��Oو معاني ذكر از پس

است: نوشته ادبا، و مفسران از مختلف يحفظونـه«بيانات معناه ان البيت أهل تفسير في وبي(طوسي»بأمرالله قرائـت6،228تا:، طبرسي مرحوم گرچه بنابرين، بـأمر«). يحفظونـه

روايت»الله اين نقل از قبل قرائت، بحث در درتفسيرش كه آنجا از كرده، نقل امام دو از رابرهسم ابو از را قرائت شاذ-همين قرائات مي-صاحب است، كرده اينذكر كه فهميد توان

اگر است. شاذ آن،قرائت از گذشـته اسـت. سـند بـدون شـده، داده نسـبت هم معصوم بهتفسير و معنا در را آن اينكه بدون است، آورده قرائات مبحث در فقط را روايت اين طبرسي

به را قرائت اين نيز طوسي شيخ تفسيركند. آن براساس را آيه و باشد داده دخالت عنوانآيهن باشد، امام از منقول كه مشهور بلكهميقرائت الله«پذيرد، بأمر عنـوان»يحفظونه بـه را

ائمه از منصوص و مشهور خالف كه ديگر قرائت نه دانسته، آيه معناي و باشد.bتفسير

قرائت10 جاي»خالفوا«. ������Pبه //��77�� 55 �� ""%%���� ���� �� �� kk==��dd���� ''�� 77�� 99 �� ��...Oقرائت118:(توبه اين .(

العابدين زين حضرت امام، سه حضرتgبه صادقgباقر، حضرت اسـتgو منسوبشـيعي1372:5،118(طبرسي، كهـن تفاسـير ميان در كه است معروف روايتي نيز اين .(

تعبيـر بـا كاظم امام از را آن و آورده را آن قمي ابراهيم بن علي بار نخستين فقـال«ظاهرا(قمي،»gالعالم است كرده نقل ).1367:1،297نيز

آيه همين ذيل طوسي كـردهشيخ تخلفـي يا خالف چه تن سه اين اينكه آرايدر انـد،مي پايان در كرده، ذكر را ©Ò¬1«نويسد:مختلفي 0³Ö﹀ â¨Ö[ ³Ò© «Ö¼à±¢ 0³Ö﹀ Ò©1[ č ÕEÂÓ>©0 Ô﹏½4 Õ¸Ó/0aÒ﹇ ¿﹁ ²

×=F︺©0 ׫ԼÂÒ¨Ó︻ Ó· áOÓ³ÒG«بي(طوسي اين5،316تا:، از طوسي شيخ استفاده نحوه ميان، اين در .(بهروايت طوسي شيخ است. متفاوت بسيار البيان مجمع در آن نقل شيوه اينبا از صراحت،

مي بهره آيه تفسير و مفاد بيان در ميروايت قرآن تحريف بر دال را آن نه نـهگيرد، و داند

اهل به منسوب /قرائات البيان مجمع در 99بيت(ع)

مـي قرائات اختالف قبيل از را روايت مضمون بـهحتي ميانـهشـمارد. در طبرسـي عكـس،اختالف به مربوط ميمباحث زينقرائات امام صـادقنويسد: امـام باقر، امام وbالعابدين،

را آيه اين سلمي اند.خوانده»خالفوا«ابوعبدالرحمنقرائت طبرسي مرحوم گرچه است-را»خالفوا«البته مشهور قرائت مخالف در-كه هم

بيت اهل از آيه تفسير و معنا در هم و قرائات اختالف مـيbبحث است، كرده تـوانذكرايـن كـه روايتـي براي وي اينكه ديگر است. گرفته قبلي تفاسير از را قرائت اين وي گفت

معصوم به آن انتساب تا است نكرده ذكر سندي آمده، آن در قرائتgقرائت و باشد مسلمپيامبر از منقول آيد.بهoصحيح شمار

نتيجهمي گذشته مطالب گرفت:از نتيجه چنين توان

طبر1 مرحوم منسـوب. قرائات اختالف پيرامون روايت پنج و چهل و يكصد جمعا سي،معصومان روايـتbبه چهـار و چهل و صد كه است. كرده نقل البيان مجمع تفسير در را

است. سند بدون آن،بيت2 اهل روايات مجموع .bمكـرمبه نبـي از روايـت ده از: اسـت عبـارت تفكيـكزهراoاسالم فاطمة از روايت يك ،hپ ابيطالب، بن علي از روايت پنج و دوازدهgنجاه ،

العابدين زين امام از باقرgروايت امام از روايت پنج و بيست ،gاز روايت هشت و سي وصادق عليgامام امام به روايت بيشترين اساس، براين فاطمـةg؛ به روايت كمترين و

البhزهراء مجمـع در روايات اين كه است ذكر شايان است. زمـانمنسوب تـا فقـط يـانامامانcصادقين از يك هيچ از آن، از پس و است شده است.bذكر نشده نقل

است.3 غيرشاذ ديگر روايت نه و بيست صدو و شده، نقل روايت شانزده شاذ روايات شمار .و4 صد در و روايت هشت دارد، مطابقت آنها با عاصم از حفص روايت كه رواياتي آمار .

مورد چهار و است.سي ناسازگار روايات با عاصم از حفص قرائت ديگربدون5 است، شده متذكر را قرائات اختالف تنها سوره دو و پنجاه در طبرسي، مرحوم .

معصوم از روايتي هـيچgآنكه قـرآن از سـوره هشت در باشد. كرده ذكر آنها گونـهبرايا عبارتند كه است؛ نشده مطرح البيان مجمع در قرائتي علـق،اختالف تين، شرح، جمعه، ز:

فلق. و نصر كوثر، عصر،

دوم،100 سال تابستان،دومشماره/ و 1393بهار

اهـل6 از قرائات اختالف در طبرسي مرحوم كه رواياتي از روايت هشت و هفتاد تعداد .كتابbبيت در نوري محدث مرحوم كرده، الخطاب«نقل قرار»فصل استناد مورد را آنها

س جلد در عسكري عالمة اما است. دانسته تحريف بر دال و كتابداده الكـريم«وم القرآنالمدرستين بي»وروايات و مردود داليلي با را وي مستندات است.همة شمرده اساس

بررسي7 مي. نشان بـهها كـه اسـت قرائـاتي اخـتالف حوزه در يا روايات اين كه دهدنمي لطمه تحريف از قرآن قرائتصيانت مانند جاي»لتصيبن«زند؛ در»التصيبن«به يا ؛

سهل روي از كه است آيه تفسير و معنا بيان بهمقام مطـرحانگاري قرائـات اختالف عنوانقرائت مانند است؛ جاي»بأمرالله«شده اللـه«به أمر آيـه»من از11در يـا رعـد؛ سـورة

بيـت اهـل بـه قرارگيـرد، ديگـران پذيرش مورد اينكه براي و بوده دوم خليفه bتفردات

است؛ گرديده قرائتمنسوب القيام«مانند جاي»حي القيـوم«به قرائـت»حي و مـن«، والكتاب علم هندجاي»ع الكتاب«به علم هندع من و.«

ضمائمشماره قرائت1جدول فراواني تطبيقي جدول بيت: اهل به منسوب روايات در bها

بيترديف اهل رواياتbbروايات تعداد

بيت1 b3اهل

b1الهديائمه2

اسالم3 مكرم o10نبي

زهراء4 h1فاطمه

ابيطالب5 بن g55علي

العابدين6 زين g12امام

باقر7 g25امام

صادق8 g38امام

روايات كل 145مجموع

اهل به منسوب /قرائات البيان مجمع در 101بيت(ع)

شماره بيت2جدول اهل به منسوب قرائت و حفص قرائت تطبيقي جدول :bحفص با مطابق

روايتآيهسورهرديفح ازقرائت فص

عاصمبيت اهل bbقرائت

︻¨¿127اعراف1 DatWg﹉ ÒFÒ¼Õ©2 Ó² ک Ó Ò_à Ӳ﹉F¼©0 ² Ã_`ک ²

110يوسف2¿¨︻ ª1﹞0g¯Ãb ª1﹞0 Ď¯Ã]?1︺©0ga﹇1? ª1﹞0 Ďg

1q\ق ª1﹞0 ²g

0³×?Õ_﹋ ï]Ò﹇ ï«ä¼±Ò4 î0³ä°Ò} Ó²0³×?Õ_﹋ ï]Ò﹇ ï«Ö¼±Ò4 î0³ä°Ò} Ó²

︻¨¿22محمد3 DatWgï«ÖFÂÓhÓ︻ ï﹏ Ò¼Ò﹁®Ô6

ï«ÖFÂà©Ó³ÒGï«ÖFÂà©Ó³ÒG ®Ô6 ï«ÖFÂÓhÓ︻ ï﹏ Ò¼Ò﹁

ء4 1q\ق95انبيا ª1﹞0gÓ¿¨Ó︻ ݪ0ÓaÓW Ó²·ÃïaÒ﹇Ó¿¨Ó︻ ݪ0ÓaÓW Ó²·ÃïaÒ﹇

شماره شاذ3جدول قرائت و مشهور قرائت تطبيقي جدول :

روايتآيهسورهرديفمشهور قرائتحفص (روايت

عاصم)ازشاذ قرائت

234بقره1حضرترو از شاذ ايت

gعليÓ®ï³à﹁ Ó³ÒFÃӮ׳à﹁ Ó³ÒFÃ

2آل

عمران2

بن عمر از شاذ قرائتصادق امام وgخطاب،اسالم مكرم oنبي

ת³ÂÒ﹆î©0 å¿ÓVî©0ª1Â﹆©0 ¿V©0

باقر19توبه3 امام از شاذ gقرائت

Ò¹Ã1Ò﹆Õi ï«ÖFî¨Ó︺ ÓO Ò4Ò¸Ó`1Ó¬Õ︻ Ó² ãL1ïV©0Ôª0ÓaïV©0 Õ]ÔNïhÓ¬î©0

«F¨︺O 4L1V©0 ¸1﹆i]Nh¬©0 ¸a¬︻ ²

ª0aV©0

43رعد4نبي از وoقرائت

gعلي׫î¨Õ︻ ׶Ó]°Õ︻ ï Ó﹞ Ó²

Õ<1ÒF﹊ î©0

ï Õ﹞ Ó²î°Õ︻«¨︻ ¶Õ]«Â﹞ ah﹋ ·? ×<1F﹊©0

\0ل ²

علي46ابراهيم5 از شاذ ﹊gï«Ö½×aقرائت Ó﹞ Ó®Ò1﹋ ®Ô6 Ó²«½a﹊﹞ Ó\1﹋ ®6 Ó²

دوم،102 سال تابستان،دومشماره/ و 1393بهار

نبي82كهف6 از شاذ oïN©0قرائت 1á﹞ Ò4 Ó²×`0Ó]Ø0`0]O

نبي60مؤمنون7 از شاذ oقرائت1Ó﹞ Ó®³ÖGîµÃ Ó ÃÕ_à©0 Ó²

³ÒG0Ó/

0³ÒGÒ4 1﹞ ®³G5Ãę`³p﹆﹞Ě

36فرقان8بن مسلم از شاذ قرائتاز روايت و محارب

gعليï«Ö½1Ò±ïaá﹞ Ó]Ò﹁ï«Õ½1â±aã﹞ Ó]Ò﹁

پيامبر17سجده9 از شاذ oÚ¯Âï︻Ò4روايت Õ¸áaÖ﹇ ï Õ﹞¯Â︻4 D4a﹇

14سبأ10

عباس، ابن از شاذ قرائتزين امام قرائت

امامgالعابدين وgصادق

å ïN©0 ÕEÒ°ÂÓ>ÒG×gî±Õ1î©0 ÕEÒ°ÂÓ>ÒG

ائمه19ق11 از bروايتÖ¸Óa﹊ Ói ïDÓ/1ÓO Ó²ã﹅ ïV©1Ô? ÕDï³Ó¬î©0

¸a﹊i D/1O ²D³¬©1? ﹅V©0

3ليل12نبي از شاذ ،oقرائت

صادقgعلي امام gوÓ﹅ Ò¨Ò[ 1Ó﹞ Ó²Ó² Óa﹋à_©0

Ó¿J±Ö5î©0² a﹋_©0 ﹅¨[ ²

¿J±﹐0

نبي3ضحي13 از شاذ ﹉oقرائت Ó︻á\Ó² 1Ó﹞﹉ Ó︻Ó\Ó² 1﹞

شماره بيت4جدول اهل روايات كلي آمار :bالبيان مجمع تفسير دربيت اهل روايات كل مجمعbمجموع 145البيان:در

نوري حاجي نظر از تحريف بر دال روايات 78تعدادر شاذتعداد 16وايات

غيرشاذ روايات 129تعدادحفص روايت با مطابق روايات 8تعدادحفص روايت با مخالف روايات 134تعداد

اهل به منسوب /قرائات البيان مجمع در 103بيت(ع)

سند بدون روايات 144تعدادسند با روايات 1تعداد

روايت بدون و قرائت اختالف با سور 52تعدادقرائت اختالف بدون سور 8تعداد

دوم،104 سال تابستان،دومشماره/ و 1393بهار

ها:نوشتپيبر1[ زركشي،] ر.ك: بيشتر اطالع تـاريخ465-1،428اي بر درآمدي بيدگلي، دياري ؛

قرآني، 82-64علوماين2[ در الصغير علي حسين محمد دكتر است:] آورده چنين قضـية«باره القضيه تظل

القرآن ذات هو و االسالمي العالم عليه اجمع الذي المعاصر القرآن إذ فحسب، تاريخية

الو به نزل اللهالذي رسول علي ابـيoحي بـن عاصـم لقـراءة حفص برواية مرقوم

ورش بروايـة المـدني نافع قراءة اعتمد الذي العربي المغرب باستثناء الكوفي، »النجود

).111ـ1413:110(الصغير،قـرآن3[ در تحريـف راهيافـت معنـاي بـه را قرائـات اخـتالف مستشرقان از شماري [

چناندانسته بالاند؛ رژي قرائـاتكه اخـتالف كه كرده نقل خاورشناسان از برخي از نيز شربرشمرده قرآن قداست نفي معناي به را (رضـوان،قرآن الصـغير،1413:1،113اند :1413؛

عنايت،32 ).137ـ1996:135؛مجمـع4[ خطـي نسخهء و التفاسير جامع افزار نرم در كه است مواردي از قرائت اين [

دارد، اختالف قرائتالبيان به افزار نرم در ولي است شده ذكر قرائت همين خطي نسخه دراست. شده اشاره مشهور

اهل به منسوب /قرائات البيان مجمع در 105بيت(ع)

منابع(بي.1 الدين شهاب عسقالني، حجر البخاريتا)،ابن صحيح شرح الباري دارالمعرفةفتح بيروت، ،.

(احسان.2 محمد لنگرودي، الحديثش)،1385فر اختالف دارالحديث.اسباب قم، ،

مح.3 سيد (حجتي، باقر كريمش)،1382مد قرآن تاريخ در نشـرپژوهشي دفتـر تهـران، ،

اسالمي. فرهنگ

4.) ساكي نانسي و تقي محمد بيدگلي، بابش)،1391دياري در روايي ـ تاريخي نگرشي

قرائت «مالك«اختالف / فريقين»ملك» تفاسير اساس شبر قيم، كتاب ،5.

محمدتقي(.5 بيدگلي، تارش)،1387دياري بر قرآنيدرآمدي علوم دوم.يخ چاپ قم، دانشگاه قم، ،

6.) محمدتقي بيدگلي، تفسيريآسيبش)،1390دياري روايات سمت.شناسي تهران، ،

(رستم.7 مهدي فـريقينش)،1390نژاد، تفسـيري روايات در تطبيقي مركـزپژوهش قـم، ،

العالميه.بين المصطفي جامعه نشر و ترجمه المللي

8.) ابراهيم بن عمر الكريم،ق)1413رضوان، القرآن حول المستشرقين طيبه.آراء دار رياض، ،

9.) بدرالدين القرآنق)،1415زركشي، علوم في دوم.البرهان چاپ دارالمعرفه، بيروت، ،

10.) عبداهللا بن محمد القرآنق)،1410زركشي، علوم في دارالمعرفه.البرهان بيروت، ،

11.) عمر بن محمود غواق)،1407زمخشري، حقائق عن التنزيلالكشاف دارمض بيـروت، ،

العربي. الكتاب

(ستوده.12 محمدرضا تفسيرش)،1382نيا، بر قرائات (پايانتأثير محمـد، سـيد راهنما نامه)

قم. دانشگاه باقرحجتي،

13.) الدين جالل المأثورق)،1404سيوطي، التفسير فى المنثور اهللالدر آيـة كتابخانـه قم، ،

نجفي. مرعشى

14.) محمدجواد مجيـد)،ش1370شريعت، قـرآن قرائت در روايت مركـزچهارده تهـران، ،

اسالمي. تبليغات سازمان نشر و چاپ

15.) علـي حسين محمد القرآنيـهق)،1413صغير، الدراسـات و دفتـرالمستشـرقون قـم، ،

دوم. چاپ اسالمي، تبليغات

دوم،106 سال تابستان،دومشماره/ و 1393بهار

16.) حسين محمد سيد القرآنق)،1417طباطبايي، تفسير فى اسالالميزان انتشارات دفتر قم، مى.،

17.) حسن بن فضل القرآنق)،1372طبرسي، تفسير في البيان خسرو.مجمع ناصر انتشارات تهران، ،

18.) جرير بن محمد جعفر ابو القرآنق)،1412طبري، تفسير فى البيان المعرفه.جامع دار بيروت، ،

19.) الحسن بن محمد الطوسيق)،1415طوسي، قـم،رجال اصـفهاني، قيومي جواد تحقيق ،

النشر االسالمي.مؤسسه

حسن.20 بن محمد القرآن،تا)(بيطوسي، تفسير فى العربي.التبيان التراث احياء دار بيروت، ،

21.) غازي تفنيدها،م)1996عنايت، و القرآن حول الهالل.شبهات مكتبة و دار بيروت، ،

محمد،.22 ميبدي، طباطبـاييفاكر عالمـه ديـدگاه از تفسير در آن نقش و قرائات ،اختالف

شناخ شقرآن .2ت،

23.) ابراهيم بن علي القميش)،1367قمي، الكتاب.تفسير دار قم، جزايري، طيبموسوى سيد تحقيق ،

مرتضيكريمي.24 روايـاتش)،1385(نيا، نقـل بـه نگاهي قرآن تحريف يا قرائت اختالف

تبيان تفسير در يازدهم،،شيعه سال حديث، .40پياپيشمارهعلوم

25.) يعقوب بن محمد آخونـدي،الكافيق)،1407كليني، محمد و غفاري اكبر علي مصحح ،

االسالميه. دارالكتب تهران،

26.) محمدعلي فشاركي، سبعش)،1391لساني قرائات و سبعه اسوه.قراء تهران، ،

27.) باقر محمد العربي.بحاراالنوارق)،1403مجلسي، التراث داراحياء بيروت، ،

28.) محمدهادي القرآنق)،1411معرفت، علوم في االسالمي.،التمهيد النشر مؤسسه قم،

29.) رضا سيد حرفش)،1378مؤدب، هفت رؤياي و قرآن اسالمى.نزول تبليغات دفتر قم، ،

علي.30 قرآن،ش)1387(نصيري، تحريف و قرائات شاختالف معارف، ،60.

31.) حسـين ميرزا نوري)، (محدث مسـتنبطق)،1408نوري و الشـيعه وسـايل مسـتدرك

البيتالمسائل آل موسسة قم، ،b.االولي الطبعة التراث، الحياء