1730 Patrona İsyânı İle İlgili Kısa Kroniklerden Rūz-nāme Yazarı “Aḥmed” Kimdir? /...

7/24/2019 1730 Patrona syn le lgili Ksa Kroniklerden Rz-nme Yazar Amed Kimdir? / Who is the Author of Rz-nme,

1/24

Sosyal ve Kltrel Aratrmalar Dergisi (The Journal of Social and Cultural Studies)Cilt/Volume: I, Say/Issue: 2, Yl/Year: 2015, ss. 103-126

Sosyal ve Kltrel Aratrmalar Dergisi (SKAD) 103

1730 Patrona syn le lgili Ksa Kroniklerden

Rz-nmeYazar Amed Kimdir?Who is the Author of Rz-nme, One of the Short Chronicles on the

Patrona Rebellion in 1730, Called Amed?

Hakan Ylmaz*

z

Osmanl tarihinin hid olduu en byk isyanlardan biri olan 1730 Patrona

isyan hakknda resm tarih yazmnn yer vermedii ve vermesinin bekle-nemeyecei en nemli ayrntlar, isyann grg tanklar tarafndan kalemealnm ada ksa kroniklerde yer almaktadr. Bu konuda, zellikle son yl-larda bilinmeyen yeni kroniklerin ortaya kmas, bize vakay olduka farklynlerden deerlendirebilme imkn salamtr.

Bu makalede, isyanla ilgili bu yeni ksa kroniklerden biri olan Rz-nmeninkimlii mehl yazar Ahmedin kim olduu, eserin ziksel zellikleri vedevrin dier kaynaklarndaki ipular nda tespit edilmeye allacaktr.

Anahtar Kelimeler: Patrona isyan, kronikler, Ahmed, Anonim Ruzname,Kprller.

* YLS rencisi, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yenia Tari-hi Bilim Dal. ([email protected])


2/24

Hakan Ylmaz

104 Sosyal ve Kltrel Aratrmalar Dergisi (SKAD)

Abstract

The most signicant details regarding one of the greatest rebellions witnes-

sed in the Ooman history, the Patrona rebellion in 1730, which are not notedand cannot expected to be noted either in the ocial writings of history, arecovered in the contemporary short chronicles wrien by the eyewitnesses ofthe rebellion. The recent emergence of the new unknown chronicles has par-ticularly enabled us to conduct an evaluation on this case from its dierentaspects.

This article will aempt to determine who Ahmed, the unidentied authorof Rz-nme, one of the mentioned new short chronicles on the rebellion is,the physical features of the piece and the clues in the other resources of theera.

Keywords: Patrona rebellion, chronicles, Ahmed, Ruzname, Kprl family


3/24

1730 Patrona syn le lgili Ksa KroniklerdenRz-nmeYazar Amed Kimdir?


Giri

Osmanl siys trihi boyunca meydana gelmi en byk ayak-

lanmalardan biri olan 1730 Patrona isyan, dnemin resm tarihyazmnn dna klarak, brhm Paann sadreti dnemindeyrtlen i devlet politikalarndan d siysete, mimrden eko-nomik ve ticr faaliyetlere kadar eitli alardan ele alnmas ge-reken ok ynl bir vaka olarak karmza kmaktadr. Mevcutiktidarla atan bir grup din ve devlet adamnn yenieri oca ileiifk sonucu balamasna ramen, isyann ksa srede hzl birekilde yaylmas ve halk arasnda byk bir rabet toplamas; s-

tanbul halknn pdiah, vezr-i azam ve etrfndaki dier devletadamlarnn bu sreteki giditndan pek de honut olmadklar-n yeterince ortaya koymaktadr. Grne baklrsa, isynn pat-lak vermesine neden olan en nemli etkenler de aslnda bu yanlgiditn ve ona bal olarak ortaya kan isbetsiz politikalarnaltnda yatmaktadr.

Resm tarih yazmnn ssl ve adal bir slpla, vakalar ve se-

beplerini aktarrken ar derecede kontroll, tatminden uzak veyetersiz kald noktalarda ada ksa kronikler, eitli kesimleremensup farkl kiilerin deiik bak alarn grmemizi sala-yan orijinal birer materyal olarak kukusuz ok nemli bir bo-luu doldurmakta; ilk elden kaynaklar konumunda bulunan bukk kronikler, olaya tank olan yazarlarnn isyan srasndakihissiytn ve olup-bitenler hakkndaki yorumlarn sca sca-na ve ou zaman olduu gibi bize aktarmaktadr.

Ahmedin Rz-nmesinin Vaka le lgili Ksa Kronikler Ara-sndaki nemi:

Vaka hakknda bilinmeyen ya da imdiye kadar zerinde du-rulmayan ada kaynaklarn en nemlilerinden birisi de; Di-yarbakr Ziya Gklp l Halk Ktphanesi yazmalar arasndayer alan bir mecmann ilk varaklarna kaydedilen 7 varaklkkk bir Rz-nmedir1. syan srasnda gece-gndz yaanan

1 Diyarbakr Ziy Gklp Yzm. Ktp. no. 479/1, vr. 2a-8b. Ktphane katalo-una sonradan Patrona Halil syn adyla kaydedilen bu Rz-nmenin var-


4/24

Hakan Ylmaz


tm gelimeleri ayrntl olarak aktard iin, bizce Rz-nmekategorisinde deerlendirilmesi gereken eserin kim tarafndankaleme alnd bilinmemekle birlikte, ketebe kaydnda trihtennce: =A medin szleri tamamland.denilerek,risleyi yazann A medadnda biri olduu aka belirtilmitir2.Ancak, saray ve ocak evrelerinde meydana gelen gelimeler ve

lndan ilk kez, vaka ile ilgili gelimeleri I. Mahmudun clsuna kadarzetleyen Mill Ktphane, Yz. A. 1902 no.da kaytl bir Arzuhli tantmakamacyla yazdmz ksa bir maklenin iinde sz etmi; ancak ktphane

kayt no.sunu vermekle birlikte, o zaman henz ayrntl olarak incelemeimknn elde edemediimiz yazmann ieriine ilikin herhangi bir bil-gi verememitik. Kr. H. Ylmaz, Patrona Halil Vakas Hakknda Yeni BirKaynak, HAD,XVI/189 (Haziran 2009), s. 42-44. Bizim bu makalemizdenksa bir sre sonra M. Mehdi lhan, hazrlad bir teblide yazmann kaytnumarasn belirtmeksizin yalnz tarih nemine deinerek iindeki bilgilerizetlemitir. Kr. a.mlf., Patrona Halil syan Yaymlanmam Bir YazmannDeerlendirilmesi, VII. Uluslararas Trk Kltr Kongresi / International Tur-kish Culture Congress: Trk ve Dnya Kltrnde stanbul, Bildiriler, I, AKM,5-10 Ekim 2009, s. 603-622. Bu tebliden ksa bir sre sonra isyanla ilgili ben-

zer kroniklerden V 'a Ta rrini nereden Selim Karahasanolu (Politics andGovernance in the Ooman Empire: The Rebellion of 1730 -An Account of the re-volution that took place in Constantinople in the year 1143 of the Hegira-,Camb-ridge, Mass.: Harvard University, Department of Near Eastern Languagesand Civilizations, 2010.), bu yaynn Giri ksmnda hem szn eiimizArzuhli, hem de Rz-nmeyi vakann birincil kaynaklar arasnda zikret-mi (kr. a.g.e., s. 4); ardndan her iki kaynak, Erhan Afyoncunun OsmanlTarihi Aratrma Rehberinin ilveli 2012 yl basksna vaka ile ilgili iki yenikronik olarak eklenmitir. Kr. E. Afyoncu, a.g.e., (IV. Bask), stanbul 2012, s.90-91. Eserin tarih adan ele alnd son almann shibi olan Yaln Gezer

de, Yazma Eserler Inda Patrona Halil syan Hakknda Yeni Bir Deer-lendirme bal ile sunduu bildiride, bu ksa yazmann vakann bilinme-yen ynlerini aydnlatmadaki nemine iret etmitir. Kr. Gezer, a.g.b., III.Uluslararas Osmanl stanbulu Sempozyumu, stanbul 2015. Bu Rz-nmeyi,vaka ile ilgili tespit eiimiz ok sayda yeni ariv belgesi, yaymlanmam ada kronik ve arzuhl metni ile birlikte yaknda neredeceiz.

2 Kr. Ahmed, a.g.e., vr. 8b. Burada yanl ve hatal bir biimde drlenketebe kaydnda: yazmakla birlikte, trih ka-ytlarnda birler hnesininin en bata yazlp, onlar hnesinin dim ikincisrada yer alna ve vaka ile ilgili benzeri tm kroniklerin ayn yl iinde,

ya da isyandan en ge birka yl sonra yazlm olmasna nazaran, bunundorusunun = Bin yz krk be (1145/1732)olduu;mevcut karkln mellif ya da mstensihin sralamay kartrmasndandoduu phesizdir.


5/24



devlet adamlarnn yamalanan mal ve hazneleri hakknda ay-rntl bir bilgiye sahip olduu grlen A medin, o devirde saraygrevlileri arasndaki onlarca Ahmedden hangisi olduu tespitedilememitir.

Resim-1: Ahmedin Rz-nmesinin ilk ve son varaklar.Diyarbakr Ziy Gklp Yzm. Ktp. no. 479/1, vr. 2a, 8b.

1730 Patrona isyn ile ilgili melli mehul ksa kroniklerin ya-zarlarnn kimliini tespite girimek, essen olduka dikkatli veayrntl bir aratrmay gerektirmektedir. Bu itibarla, mevcutekliyle Rz-nmeyazarnn sdece, eserinde imls herkese bi-linmesi beklenen en basit kelimelerin yazlnda bile fhi yazmhatlar yapmasndan, ilmiyye snfndan ziyde seyyye snfn-dan biri olabilecei ve yazm konusunda kendisini yeterince geli-tiremedii sonucuna ulalabilmektedir.


6/24

Hakan Ylmaz


Resim-2:Patrona Halil, Musl Bee ve isynn dier elebalarn bir

arada gsteren yalboya resim.Jean Baptiste Van Mour, 28 ubat 1730, Amsterdam Mzesi.


7/24



Eserini dorudan isynn zuhru ile balatan Ahmed, tneninelebalar olarak Patrona ile birlikte yalnz, ocakla ilgisini direkt

vurgulayacak ekilde Kara Aliyi gsterir ve Patronadan: Yei-eriler r altsnu yoldandan Pa orona all nm alyonc,Kara Aliden ise: r -birle yolda ara 'Al nm yeieridiye sz eder3. Patrona Hallin vaktiyle Patrona kalyonunda le-vent olarak altn bir ariv belgesinden4ve dnemin tahkkatraporlarndan bilmekteyiz. Daha sonra isynn stanbul iindekiseyrini ve ilerleyiini, zellikle zorbalarn kendi istekleri dorul-tusunda gerekletirdikleri azl ve nasblar ve saray evresinde ya-

ananlar ayrntl tasvirlerle aktarr.Ahmedin, eserde isyann kndan bir gn sonrasndan, yani16 Rebul-evvel 1443/29 Eyll 1730 Cuma gecesinden balayarak9 Rebul-hir 1143/22 Ekim 1730a kadar, saray ileri gelenlerinihedef alan stanbuldaki yama ve baskn olaylarn, hangi gecekimlerin ev ya da kknn yamalandn belirtecek ekilde ti-tizlikle kaydeii grlmektedir ki5, Mehmed Kethdnn henz

hayaa iken evinin yamalandna ilikin bir kaydn da bunlararasnda yer alyor oluu dikkate deerdir6.

3 Ahmed, a.g.e.,vr. 2a, st. 11-12.

4 BOA, Cevdet, Dhiliye,no. 5071/1-2. Patrona Halilin taraftarlarndan Arna-vut Uzun Hseyinin kendi lisnen ta rrini ieren bu belgede, Patronannkalyonculuundan: Istrnca aryesinde skin Arnavud Uzun seyin dimeklema'rf a Pa ronanu alyonclndan beri ref ve gdei olub ve krekde daber--ber olubcmlesi (a.g.b.,1/st. 1-3) ve Hseyinin: Ben alyonlarda Parona ile bile idm, lkin gdem degldr ve krege benmle ber--ber girmeyp,Avc-ba li Aa beni araen krege oyup ifdeleriyle sz edilmitir(a.g.b.,2/st. 2-3).

5 Ahmed, a.g.e.,vr. 3b-6b.

6 Ahmed, a.g.e.,vr. 4a: n-ki am old, ol gice adr- 'ln ketudynuazanclar iindeki onan ba ub, vr (or.: br) mal yama eylediler.

Babakanlk Osmanl Arivinde rastladmz 1146/1733 trihli u nemlibelge, Mehmed Kethudnn evini yamalayanlarn zannedildii gibi halknayak takmndan kimseler olmadn, aralarnda o dnemde kale dizdarl

gibi nemli mevkiileri elinde bulunduran kimselerin de yer aldn ilginbir biimde ortaya koymaktadr: Der-i devlet-mekne 'ar- d'-yi kemne bu-dur ki; bu bi yz r senesinde Devlet-i 'aliyyede olan itillde, Mu ammedKetudnu emvl eysn sera a idenlerden, Bol sancanda v ' Amsra


8/24

Hakan Ylmaz


Resim-3: brhm Paann kethds Mehmed Kethdnn Kazanc

yokuundaki evini yamalayanlarn yakalanp hapsedilmelerine ilikin

belge. BOA, Cevdet, Zabtiyye, no. 91/4543.

Mellin bu srete gece ve gndz meydana gelen olaylar:

n-ki ab old, n-ki a am old ifdeleriyle ayrntl

olarak aktarmas esere bir Rz-nme nitelii kazandrd gibi;

olay zellikle bu ynyle, baka kaynaklarda bulunmayan ol-

duka ayrntl bilgiler ekseninde, dzenli bir biimde tkip etme-

mize de imkn salamaktadr.

asnda skin al'a'-i mezbr dizdr A med Aa ve Ggn dvnnda skinUzun Mu af, oullar Vel ve Ma md, Glez dvnnda skin Kele Sleymn,serdengedi aas zorba ve Tekye-o[l] dvnndan be-alt nefer demler ve a rzdvnndan -be demler itill-i mezbrda Mu ammed Ketudnu altun veey, her birinde beer-onar kse altu[n] aldu lar v ' ve her birin birer ve ikiersefnesi olnub, geln fermna ve vlye ve er'a in yt itmedkleri ecilden mezbr

zorbalarnu mllar Mrye a ve kendler amsn al'asna l - nefs in seddenbend ar u i'lm olund. Anca ibrma mu tc olund ecilden v ' ller ar u i'lmolund. B fermn der-i 'adlindr.BOA, Cevdet,Zabtiyye,no. 91/4543.


9/24



Bu yama olaylarndan en nemlisi; isyann ikinci gn, 16Rebul-evvel 1443/29 Eyll 1730 Cum gecesi zorbalarn Re'sefendin ona ve ricl-i devletden bir a kimesnen neleriile birlikte Aya oyye ey i spir-zden nesinedzenledikle-ri baskn hdisesidir7. Bu kayda gre isyanclar, eyhi evindenkaldrp Et-meydanna gtrmek iin ok uramlar; ancakevinde bulamaynca dier din ve devlet adamlarna yaptkla-r mumeleden farkl bir mumele yapmakszn eylarn talanedip yamalamlardr8.

Resim-4: syanclarn Ayasofya eyhi spir-zde Ahmed Efendiyi evinegelip aradklar ve bulamaynca evini yamaladklarn belgeleyenRz-nmedeki satrlar. Diyarbakr Ziy Gklp Yzm. Ktp. no. 479/1,

vr. 3b

, st. 14-16.

imdiye kadar spir-zdeyi bandan beri isyanclarla ibirliiiinde gsteren, haa isynn ba organizatrlerinden biri gibiyanstan yaklamn9 tam aksine bu kayt; eyhin isynn en

7 Kr. Ahmed, Rz-nme,vr. 3b, st. 11, 14-16.

8 spir-zdenin pdih hal krini ilk ortaya atan kii olduu ynndekiyaklam, aslsz bir iddidan teye gememektedir. Bir grg hidi olanSekban-ba Hasan Aann, varln ksa bir sre nce tespit eiimiz ksakroniinde eyhl-slm Yeniehirli Abdullah Efendinin azndan naklei-i ve emdn-zde Sleyman Efendi ile devrin vakanvisi Sm Efendininbz kk farklarla tekrr eikleri ak szlerine baklrsa, Zll ile birliktebizzat spir-zdeyi toplantya ararak, can korkusuyla burada pdihhal krini ilk gndeme getiren kii eyhl-slmn bizzat kendisiydi. Kr.Mustafa Sm Efendi, Tr -i Sm,Drt-Tbaatl-mire, stanbul 1198,s. 7a-b; Mnir Aktepe, emdn-zde Sleyman Efendi Tarihi (Mr't-Tevr),I, Edebiyat Fak. yayn, stanbul 1976, s. 8-9. Sm Efendi ve emdn-zdenin ana kaynaklarndan olan Sekban-ba Hasan Aann kronii hak-knda ok yaknda bir makale neredeceiz.

9 Kr. Abd, Tr-i Sul n Ma md n ibn Sul n Mus af n, Sleymaniye


10/24

Hakan Ylmaz


harretli anlarnda bile zorbalarla balant kurmadn, haolaylardan kendini uzak tutmak ve tarafsz kalmak iin evinden

kap uzaklatn belgelemektedir.

Resim-5:Zorbalarn fec ekilde katleikleri maktl vezr-i azamNevehirli Dmd brhm Paa.

Kroniin bir baka nemi; maktl vezr-i azam brhm Paanncesedini teslim alan zorbalarn, daha sonra cesedin bana nelergetirdiklerine ilikin dier kaynaklarda yer almayan ilgin ay-rntlara k tutmasdr. Bunlardan ilki; brhm Paann cesedi-

ni teslim alnca snnetsizdirve brhm Paa deildir!nralaratarak Paann snnet yerini zorla aan zorbalarn, daha sonracesedin ona ait olduunu ne ekilde anladklar noktasdr. Bu ko-nuda tm vekyi-nme ve ksa kronikler sessiz kalrken, AhmedRz-nmede: ora bildiler ki vezrdr ve iki dii altun til ile arl-

Ktp. Esad Efendi, no. 2153, vr. 40a-40b;Abd Trhi,haz. Faik Reit Unat, TTK

Yaynlar, Ankara 1943, s. 40; Selim Karahasanolu, V 'a Ta rri,s. 142; Os-manl mparatorluunda 1730 syanna Dair Yeni Bulgular: syann Organi-zatrlerinden Ayasofya Vaizi spirzde Ahmed Efendi ve Terekesi, OTAM,sy.: 24 (Gz 2008), s. 97-128.


11/24



m ve olnda ya yirleri ve snnetli oldu ikre old. diyerek10,slerin cesedi tehislerinde hasta bir mzca sahip olduu anla-

lan vezr-i azamn dilerindeki altn tellerin ve kollarndaki yakizlerinin etkili olduuna sarih bir gnderme yapmtr.

Ayn ekilde; Paann Patrona ve adamlar tarafndan saraynnne braklan cesedinin bana neler geldii konusunda da, bir-ka ksa ve belirsiz kayt dnda vekyi-nme ve kroniklerde her-hangi bir kayt bulunmaz. Bu noktada da Ahmed, Rz-nmede yeralan aadaki kaytlaryla maktl vezr-i azamn, kethdsnnve kaptn- derynn cesedlerinin zorbalar tarafndan nasl bir

mumeleye tb tutulduunu tm ayrntlaryla gzler nne ser-mitir:

apdn paanu lsini preleyp, A -sarayda seblbanda bra dlar ve ket ud-y adr- 'ln cesedini Et-meydann[d]a preleyb ve yolu azna bra dlar.11

n-ki a am old, vezr brhm Paanu cesedini sarymeydnnda kelpler yidi, hemn aya lar opu larna varnca

ve ba ve s'ir kemkleri ald ve ket ud beg cesedi zeri-ne bevl idb sat ladlar.12

n-ki ab old, Bazr gni vezr brhm Paanu kelp-lerden b alan kemkleri Sary- hmynu dvr dibin-de bra dlar.13

Vezr kemkleri perkende olub ve her birini bir yaayasrb telef old ve bir ma alli defn olunmad ve deryya da

va' olunmad ve cmle aya lar altnda iyneyp | yi'olmad.14

Bu satrlar, Ahmedin olaylar saray evresinden tkip etmi birgrg hidi olduu konusunda pheye yer brakmamaktadr.

10 Ahmed, a.g.e.,vr. 4b, st. 17-18.

11 Ahmed, a.g.e.,vr. 4b, st. 18-21.

12 Ahmed, a.g.e.,vr. 5a, st. 2-4.13 Ahmed, a.g.e.,vr. 6a, st. 10-12.

14 Ahmed, a.g.e.,vr. 6a-6b, st. 26-27, 1.


12/24

Hakan Ylmaz


Ar derecede ayrntl olan bu tasvirleriyle o, hi phesiz o sra-da saray evresinde bizzat tank olduu izlenimlerini bize aktar-mtr.

Osmanl mverrihleri arasnda sdece, Destr Slihin vaka ileilgili notlarn toparlayp risle hline getiren I. Mahmdun Srktiplerinden Selhaddn Salh Efendinin, yukardaki bilgilerizetleyecek ekilde: brhm Paay Bb- hmynda d-y kilbidb, eczsn da n-yb eylediler. bilgisini verdii dikkati ek-mektedir15.

Bunlara ilveten Ahmed, Patrona grubunun zulm ve ktlkle-rinden yaka silken Ocak ihtiyarlarnn Orta Cmiide toplanarakyaptklar mevereti de, bu konuyu ileyen yegne ksa kronikolan 'Abd Tr indekinden16ok daha ayrntl bir ekilde, kar-lkl konumalar uzun uzadya aktaracak biimde nakletmitir17.

Tm bu ynleriyle vaka ile ilgili en nemli kaynaklardan biriolma niteliini kazanan Rz-nme,Ahmedin yaanan bu va 'a'-i'a min bir 'bret-nmolduunu ifde eden ve isyan hakkn-

daki son deerlendirmesini ieren szlerini mtekip, ehl-i ldenbir kimesnenin vakaya drd trihle sona ermektedir18.

Rz-nmenin Yazar Olan A med Kimdir?

Arapa kelimelerin yazln, ilgin bir ekilde kendi ana dilinde-ki kelimelerin yazlndan daha iyi bildii ve gramer bakmndanTrkeden ziyde Arapaya hkim olduu grlen A medin,vaka srasnda saray evresinde olup-biten gelimeleri yakndan

tkip edecek bir konumda bulunduuna ve dnemin nde gelendevlet ricli arasnda yer aldna phe yoktur. Bununla birlikte,melli karanlkta kalan dier pek ok yazl kaynak gibi, isyan-la ilgili en nemli kaynaklardan biri olan bu ksa kroniin yazarA medin de kim olduu ve isyan srasnda hangi konumda bu-

15 Selhaddn Salh Efendi, Destr Slih Trhi, nr. Bekir Stk Baykal, ADTCF Yay., Ankara 1962, s. 2.

16 Kr. Abd, a.g.e.,vr. 54a-55a;F. R. Unat nr., s. 53-54.17 Kr. Ahmed, a.g.e.,vr. 6b-7a.

18 Kr. Ahmed, a.g.e.,vr. 8b, st. 3-23.


13/24



lunduu konusunda metnin ierisinde herhangi bir atf, iz ya dairet yer almaz.

Rz-nmeyazar A medin kimliini tespit edebilmemiz iin, n-celikle eserin yazld dnemde, zellikle 1143-1145/1730-1732aralnda grev yapm ya da eser yazm ilim ve devlet adam-lar arasnda, herhangi bir sfat, unvan ve baba adn belirtmeden,sadece A med ismini kullanan ve yazm ve slp bakmndanRz-nmemelli ile ortak zelliklere ship olan, ada baka

bir mellin mevcut olup-olmadn tespit etmemiz gerekmek-tedir.

imdi biz, tm bu konularda, mellin kimlii ile ilgili ak kant-lara ve ortak bulgulara rastladmz, devrin nde gelen riclindenHfz Ahmed Paann ktphnesindeki bir Not Defterinde kar-mza kan bz kaytlar, Rz-nmeyazar Ahmedin kimliinitespit asndan mercek altna alacaz.

synn ada Olan Hfz Ahmed Paann Not Defteri:

Patrona isyan ve devmndaki gelimelerin ada olan, ilkvaka srasnda Silhr- ehriyr ve ikinci zorba isyn sonra-snda Ninclk grevlerinde bulunan Kprl-zde Hfz Ah-med Paann ktphnesindeki yazmalar arasnda, Rz-nmeyazar A medin kim olduunu aydnlatacak nemli bir Defterlekarlatk19. erisinde I. Mahmudun bz fermanlar, Behetbrhm Efendinin Hfz Ahmed Paa ile ilgili bz iirleri, 1143-1145/1730-1732 yllar arasnda Topkap Saray ve evresinde

meydana gelen vakalara ilikin farkl izlenimleri aktaran, yarmvaraktan drt varaa kadar ksa ve kesik notlar hlinde tutulmutarih kaytlar20, din ilimlere ve in ilmine dir Arapa ve Trkeeserler, du ve terkipler, dnemin devlet adamlarna ve Sultan I.Mahmudun emirlerine ilikin ksa notlar, eitli in metinleri ve

baz manzum paralarn dank ekilde kaydedildii bu Defterinbizzat, kaytl bulunduu ktphnenin shibi ve devrin nemli

19 Kprl Ktphnesi, Hfz Ahmed Paa, no. 352.20 Bu defterde yer alan saray ve evresindeki nemli gelimelere ilikin tarihkaytlar bir baka makalemizde neredeceiz.


14/24

Hakan Ylmaz


devlet riclinden Ahmed Paaya ait olduu, adn hemen her yer-de srekli olarak zikretmesinden21ve nshann farkl varaklarna

bast ayr ahs mhrnden22aka anlalmaktadr.

Ahmed Paann bu Defterin iine din ierikli eserler de kay-deiini belirtmitik. Bunlardan biri olan Kprl-zde EsadEfendinin Kitbl-Mu'n f er -i Had -i Erba'n adl muhtasarHadis kitab23, herhangi bir sfat, unvan ya da baba ad belirtil-meksizin, yukardaki mhrlerde de grlen " " \A medya-ln ismiyle Arapa olarak drlm u istinsah kayd ile son

bulmaktadr:

stinsah kaydnda ad geenA medin, Defterin ve ondaki mhr-lerin sahibi olan Ahmed Paann bizzat kendisi olduu phesiz-

dir. Eserin yazarnn Kprl sllesine mensbiyeti, sonundakibu kaydn Patrona isyn ile ilgili Rz-nmenin sonundaki ketebekaydna slbu bakmndan benzerlii24 ve zerinde durduu-

21 Mesel, bk.a.g.d., vr. 40b-43b, 45b-46b, 58b, 65b, 84a.

22 Bu mhrden, yumurta eklinde ve dierlerine oranla daha byk olanvezret mhrnde mellif:el-Vezr Ebl-ayr A med el- cibnl-Vezrl-A' aml-fl Nu'mnunvnyla anlp, soy eceresi babas Numn Paa ve dedesi ehd Mus-tafa Paa zerinden byk atas Kprl Mehmed Paaya kadar sra-lanmakta (Kr. Hfz Ahmed Paa, a.g.d., vr. 60a); bu mhrn hac-minde, kenarlar keli, sekizgen tipteki bir baka vakf mhrnde:

el-Vezr Ebl-ayr el- c A -medibnl-Vezrl-A' am Nu'mndiye vasandrlmakta (Kr. Ahmed Paa,a.g.d.,vr. 47a, 60a); her iki mhrden daha kk ve yuvarlak olan dier m-hrde ise: Km-yb- 'izz devlet ola y Rabb Ameddus yer almaktadr. Kr. a.g.d., vr. 41a, 43b, 90a-91a.

23 Hfz Ahmed Paa, a.g.d.,vr. 46b-58b.

24 Nitekim her iki metnin sonunda da mellin, o yllarda daha sk kullan-lan klasik fer ifdeleri yerine: Temmet = Tamamland.ibresine yervermi olmas ve ismini babasnn adn belirtmeden yaln ekilde kullanma-


15/24



muz Rz-nmenin de Defterdeki dier tarih notlarla tammenuyuan bir tarihte, yni 1145/1732de kaydedilmesi, onun yazarolan A medin de, mhrnde ve ketebe kaytlarnda tek banaA medadn kulland grlen Hfz Ahmed Paa olabilecei-ne dir bizlere ok nemli bir ipucu vermektedir.

Resim-6:Rz-nmenin ve Kitbl-Mu'n f er -i Had -i Erba'nadlHadis kitabnn sonuna Ahmed adnn benzer ekillerde kaydedildii

ketebe ve istinsah kaytlar. Diyarbakr Ziy Gklp Yzm. Ktp. no. 479/1,vr. 8b, st. 24-27; Kprl Ktp. Hfz Ahmed Paa, no. 352, vr. 58b, st. 9-13.

Ahmed Paann yukarda iret eiimiz mhrnden birine:Km-yb- 'izz devlet ola y Rabb

A med!ibresini nakeirerek25, nnde ve arkasnda herhangibir unvan belirtmeksizin, yine yaln bir biimde A med isminikullanmasnn, bu noktada ahsa zel ve belirleyici bir durumtekil eii phe gtrmez bir gerektir. Dolaysyla devrin di-er mellierinde byle bir tesmiyye tarzna rastlanmamasnnda, onun Rz-nmenin yazar olan A med olma ihtimlini iyicekuvvetlendirdiini peinen belirtmemiz gerekir.

u hlde tm ayn trihlerde kullanlm ve beyaza geirilmiolan bu kayt ve materyallerde, ortak ve yaln bir yazmla adnarastlanan A medin, gerekten devrin nde gelen devlet adam-larndan Kprl-zde Hfz Ahmed Paa olduu dnlebilirmi?

Aslnda bu dnemin nde gelen ahsiyetleri arasnda, ketebe ve

s kayda deerdir.

25 Kr. Hfz Ahmed Paa, a.g.d., vr. 41a, 43b, 90a-91a.


16/24

Hakan Ylmaz


istinsah kaytlarnda kendisini bu ekilde tasvir eden baka bir A -mede rastlanmamas ve rastlanmasnn da pek ihtiml dhilinde

olmamas bu konuda herhangi bir tereddde imkn brakmasada; destekleyici bakaca delillerin, bunun daha kuvvetli ve kesinbir tarzda tespiti asndan ok daha belirleyici olaca aikrdr.

u hlde bu tespiti kesin gereklik noktasna tayabilmek iin,ikinci olarak Ahmedin Rz-nmesi ile Hfz Ahmed Paann Def-terinde yer alan kaytlar, iml, slp ve yazm zellikleri asn-dan da karlatrarak, ortak ya da benzer zelliklere ship olup-olmadn kontrol etmek, iki mellinin ayn kii olup-olmadn

belirleyebilmek asndan bavurulabilecek en doru yntem ola-caktr.

Rz-nmenin yazar olan Ahmedin, eserini son derece basit veyaln bir Trke ile yazd ve bzen en bilindik kelimelerin yaz-mnda bile briz yazm hatlar yapt dikkati eker ki26, -kendi-sinden beklenmemekle birlikte- Defterindeki notlarn iml ekline

bakldnda bu, Hfz Ahmed Paann da gze arpan en belir-

gin zelliidir. stelik bu ortak zellik, yalnz kelimelerin imlekliyle snrl kalmaz; cmlelerin kurulu tarznda gze arpan

byk benzerlik de, okuyanlara her iki metnin ayn ahsn kale-minden ktn aka hisseirir27.

Yukarda sraladmz kantlarn hepsini ayn mellif zerindebirletirecek ekilde Defterde, Rz-nmeyi kaleme alan ve sarayayakn biri olduunda phe olmayan A medin, vaka srasnda

Topkap Saraynda silhr olan Hfz Ahmed Paadan baka-s olmadn kesinletiren bambaka bir delilin daha yer aldgrlmektedir. Ahmed Paa Defterde Sultan I. Mahmddan szederken, isminin nne ou zaman evketlvasfn koyarak,

26 Buna ilikin rnekler Rz-nmenin neri srasnda verilecektir.

27 Birazdan grlecei zere, her iki metindeki elkab ve du ifdeleri tpatpayn olduu gibi, her iki Ahmed de, gerek Patrona isyn gerekse ikinci

zorba isynndan sz ederken, yukardaki sabit olmayan yazma ak bir r-nek tekil edecek ekilde, iki farkl iml ile isyanclardan: erzl/'erzlifdesiyle sz etmitir. Kr. Ahmed, a.g.e.,vr. 8b, st. 9; Hfz AhmedPaa, a.g.d.,vr. 47b, st. 4.


17/24



onun hakknda dim: alledallhuilfetehilyevmed-dn28dusn zikreii gibi; Rz-nmeyazar

A medde ayn ekilde, Sultnn adnn nne srekli evket-ltzim ifdesini getirerek Ahmed Paann yapt duy tekraretmitir.

Resim-7: Devrin pdih Sultan I. Mahmudun yalboya bir resmi.

Nitekim A med, devrin pdih Sultan I. Mahmuddan Rz-nmesinin tam on yerinde evketl Sul n Ma mdn aretlerikalp ifdesiyle sz etmi29; clsunu anla yerde ise adn zik-reikten hemen sonra alledallhu ilfeteh il yevmed-dnduifdesine yer vermitir:

Bi yz r senesi Reb'l-evvel[in] on o uzn-c Bazar-irtesi gicesi idi: 30

yet kelimesin - nn olmala- r'at itdkden ora,s'at drtde iken Sul n Ma md cls idb tatna oturd.

"31

28 Allh onun ilfetini dn (maher) gnne dek dim klsn!

29 Kr. Ahmed, a.g.e., vr. 5a, st. 25; vr. 5b, st. 18, 24, derkenar: st. 1; vr. 6a, st. 24;

vr. 7b, st. 7-8; vr. 5b, st. 19; vr. 8a, st. 2, 11-12, 17.30 Ey akl ve basret shipleri! bret aln. Kurn- Kerm, Har (59): 2.

31 Kr. Ahmed, a.g.e.,vr. 5a.


18/24

Hakan Ylmaz


Ahmedin Sultan I. Mahmud hakkndaki bu kalp ifdeleri veakabinde yapt dus, Hfz Ahmed Paann Defterindeki trih

notlarnn satr aralarnda da tpatp ayn ifdelerle karmza k-maktadr:

evketl, mehbetl, Pdih- ry- zemnEfendimz 'anbarl

alyona duhl buyurup32

Bil-sebeb evketl Pdih- dn-i slm olan es-Sul nMa md n aretleri zerine...33

Pdih- ba r berr - -aretlerin vezr-i a' am...34

Sul n Ma md n aretlerin zamn-evketlerinde35

Sanc - er selmet ile Pdih- ry- zemn -- aretlerine teslm

eylemidr.36

Grld zere Hfz Ahmed Paa, devrin pdih Sultan I.Mahmuddan, Rz-nme yazar A medin klasik ifdeleriyle szetmekte; stelik Rz-nmede onun hakknda yapt duy da Def-terinin saysz yerinde aynen tekrr etmektedir. Bu kaytlar, Rz-nmenin mehl yazar A medin, mhrnde ve Hads erhininsonunda A med yaln ismini kullanan Hfz Ahmed Paadan

baka biri olmadn tarih adan kuvvetle tasdik etmektedir.

32 Kr. Hfz Ahmed Paa, a.g.d., vr. 84a, st. 2-3.

33 Kr. Hfz Ahmed Paa, a.g.d., vr. 88b, st. 5-6.

34 Kr. Hfz Ahmed Paa, a.g.d., vr. 88b, st. 10-11.35 Kr. Hfz Ahmed Paa, a.g.d., vr. 89a, st. 15.

36 Kr. Hfz Ahmed Paa, a.g.d., vr. 89b, st. 9-11.


19/24



Resim-8:Hfz Ahmed Paann: Km-yb- 'izz devlet ola y RabbA meddu ifdesini ieren mhr.

Kprl Ktp. Hfz Ahmed Paa, no. 352, vr. 91a.

Yukardaki tespitlerimizden hareketle, zerinde durduumuzRz-nmenin yazar olan A medin, vakalarn ada olan,

devrin nl asker ve devlet adamlarndan vezr-i azam NumnPaann olu Kprl-zde Hfz Ahmed Paa olduunu kesinolarak syleyebiliriz.

Hfz Ahmed Paann kinci Zorba synna Ik Tutan nemliBir Kayd:

Kprl-zde Hfz Ahmed Paa, ktphnesinde kaytl olanDefterinde 17 Ramazan 1143/26 Mart 1731de zuhur eden ikinci

Arnavut ayaklanmas srasnda yaananlar anlatan nemli birkayda yer vermi; bu kaya Kabakulak brhm Paann isyn

bastrma konusunda gsterdii byk baardan sz ederken,onun bu srada babas Numan Paann kethuds olmas ha-sebiyle, vakada gsterdii byk gayret ve ecat syesindesadrzamlk makamna kadar ykseldiine dikkati ekmitir:

Bu az anca Sul n Ma md n aretlerin

zamn- evketlerinde vezr-i a' am mdebbirl-vzer olanec'atl brhm Paa aretlerinde v 'olund. Lillhil-amd vel-minne. | Ve ol ciht gninde tu'me'-i imr olan

mel'n yz kadar v ' olmdur. Ba'de-h, ufyeten el-amd lillh onar-yigirmier ele girmeye baladlar. Vezr-i a'am brhm Paa aretleri, Kprili-zde -Bosna'da, Butun,

iki kerre Nemede bil-klliyye uvvet-i Br ile tu'me'-iimr iden- z ve Fl Nu'mn Paa - -

aretlerin ketudlar bulnma ta rbi ile bu fesd- 'amde el- amd lillh, tz-destlk eyleyb, a ' avf eyleme-yb liv'-i man r iif 'ulem' ile gidb ve ciht- ekber


20/24

Hakan Ylmaz


itmm ile lillhil- amd vel-minne mesrren ve man renol emnet-i kbr sanc - er selmet ile pdih- ry-

zemn - - aretlerine teslmeylemidr.37

Resim-9:Ahmed Paann ikinci zorba vakasna ait kaydnn sonunda

brhm Paaya yapt atf. Kprl Ktp. Hfz Ahmed Paa, no. 352, vr. 89b

.

Destr Slihin vaka srasnda ksa ve dank ekilde yazdnotlarn derleyip sraya koyarak yeni ilvelerle dzgn bir rislehline getiren Selhaddn Salh Efendi de, Kabakulak brhmPaann azledili sebebine dir farkl rivyetleri sralarken, HfzAhmed Paann onu, babas Numn Paa zamnndaki hizmetinedeniyle devlete dell klndn syleyerek vdn aka

belirtmektedir:

Ninc Paa ki, mer m ve mafrun-leh Kprli-zdeNu'mn Paanu ol A med Paadur, mu addem silar- ehriyr idi; brhm Paa-y ma'zl va tnda

t-ile ninc olmd. Bu da mezbru sn-i line

37 Kr. Hfz Ahmed Paa, a.g.e., vr. 89a

-89b

. Bu kaydn tam metni, AhmedPaann Defterindeki tarih kaytlarn neredeceimiz makalede ve Yeni Ar-iv Belgeleri ve Ksa Kronikler Inda 1730 Patrona syn adl almamzdayaynlanacaktr.


21/24



delll-i dellet olur ki; Efendi-zdesine himmet idp dell-idevlet olmdur.38

Salh Efendinin burada, Hfz Ahmed Paann azledilen brhmPaa hakknda: Efendi-zdesine himmet edip devlete dell olduuy-nndeki szn yukarda nakleiimiz notundan aktarm oldu-unda phe yoktur39. Destr Slihin ksa ve kesik kaytlar ierenDefterinin de, Hfz Ahmed Paann ktphnesindeki Defterigibi, vaka ile ilgili birbirinden kopuk ve dzensiz notlar ieriyorolmas ihtiml dhilinde olup, Selhaddn Salh bumsveddele-ri risleye dntrrken Sr ktibi Hfz Mehmed Aann Rz-

nmesi ile birlikte byk olaslkla Hfz Ahmed Paann Defteri-ni de bulmu ve esere yukardaki bilgi ve atar buradan eklemeyolunu tutmutur.

Dolaysyla bu verilerden, gerek Rz-nmenin, gerekse onunlaayn trihte kaleme alnan Ahmed Paann bu notlarnnn, SalhEfendinin bilinmeyen kaynaklarndan olduu ve onun hem ilkisyan srasnda, hem de ikinci isynn zuhru nnda Silahr-

ehriyr olmas sebebiyle, olaylar saray evresinden yakndantkip etme imknn elde etmi olduu anlalmaktadr.

Bu kaytlarn hemen hepsinin 1145/1732 ylna it olmas kukusuzbir tesdf deildir. Mellin tm bu tarih dkman ayn sreiinde kayt altna ald dikkate alnrsa, Hfz Ahmed Paann

bu tarihte saray evresinde hid olduu vakalar bir araya topla-yp belki de bir tarih kaynann msveddelerini yazmaya bala-d, ancak daha sonra herhangi bir sebeple bundan vazgetii ya

da tamamlamaya muvaak olamad dnlebilir.Anlalan o ki Ahmed Paa, dnemine ilikin bu vekyi-nme ya-zm plnn sdece 1730 Patrona isyn srasnda tuuu notlarzerinde gerekletirebilmi; dierlerinden kukusuz daha nem-li ve daha ncelikli grd bu notlarn tmn kendi elleriyle

38 Selhaddn Salh Efendi, a.g.e.,s. 20.

39 Bu bilgiler nda, Salh Efendinin daha nce nakleiimiz, brhmPaann kemiklerinin telef edilmesine ilikin ksa cmleyi de AhmedPaann Rz-nmesindeki kaytlarndan zetledii dnlebilir.


22/24

Hakan Ylmaz


kronolojik bir sralama dorultusunda birletirmek sretiyle de,vakann zuhruna ilikin bir 'bret-nm olarak nitelendirdii40Rz-nmesini meydana getirmitir41.

Sonu

Yukarda ortaya koyduumuz delillerden hareketle, 1730isynndan iki yl sonra kaleme alnm Rz-nmenin yazar olanAhmedin, Kprl-zde Numn Paann olu olup isyan sra-snda silahr- ehriyr olan Hfz Ahmed Paadan bakas ol-mad; ayrca Kprl Ktphnesinde yer alan Defterdeki ikin-ci zorba isyn ve dnemin dier vakalarna ilikin tm notlarnda onun kaleminden kt ve Paann -belki de bir tarih kaynayazmak niyetiyle- bunlarn hepsini ayn yln iinde, Ninclkvazfesinde bulunduu srada yazd sonucuna ulalabilir.

40 Ahmed Paa Rz-nmenin sonunda vakann ve gerekletii senenin bir

'bret-nmolduunu ifde etmitir ki (Bu va 'a'-i 'a m ol uhr bir 'ibret-nm...; Bu sl-i 'ibret-nm in tr e her kes cst cda iken,AhmedPaa, a.g.e.,vr. 8b, st. 3, 17-18); Destr Slihin notlarn derleyen Slhnin derislenin giri ksmnda bu notlardan Va 'a'-i 'bret-nmya ait notlar diyesz etmesi, Ahmed Paann bu tavsinden esinlenmi olabilecei ihtimliniakla getirmektedir.

41 Destr Slihin isyan srasnda tuuu ve Selhaddn Salh Efendininderlenmeden nce dank ve birbirinden kopuk halde olduunu beliriinotlarnn da, Hfz Ahmed Paann Defterindeki bu notlardan herhangibir fark olmad tahmin edilebilir. Bu materyaller, bu dnemin tarih yazm

anlayn ve tekniini tespit asndan kayda deer olduu gibi; olaylar s-rasnda grg hidleri tarafndan sca scana tutulan ksa notlarn, dahasonra derlenerek nasl kronie dntrldn zmleme noktasndada hayli belirleyicidir.


23/24



Kaynaka

Ariv Belgeleri ve Birincil Kaynaklar:

BOA, Cevdet,Zabtiyye,no. 91/4543.BOA, Cevdet, Dhiliye,no. 5071/1-2.

Arzuhl, Mill Ktphane, Yz. no. A. 190.

Abd, Tr-i Suln Mamd n ibn Suln Musaf n,Sleyma-

niye Ktp. Esad Efendi, no. 2153.

Kprl-zde Hfz Ahmed Paa, Defter,Kprl Ktp. Hfz Ah-med Paa, no. 352.

Kprl-zde Hfz Ahmed Paa (Ahmed), Rz-nme ('bret-nm), Diyarbakr Ziy Gklp Yazma Eserler Ktp., no. 479/1.

Mustafa Sm Efendi, Tr-i Sm,Drt-Tbaatl-mire, stan-bul 1198.

Selhaddn Salh Efendi, Destr Slih Trhi,nr. Bekir Stk Bay-kal, A DTCF Yay., Ankara 1962.

emdn-zde Fndkll Sleyman Efendi, emdn-zde Sley-

man Efendi Tarihi (Mr't-Tevr),I, haz. Mnir Aktepe, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1976.

Unat, Faik Reit, 1730 Patrona htilli Hakknda Bir Eser: Abdi Tarihi,TTK, Ankara 1999.

V 'a Ta rri(ed. Selim Karahasanolu), Politics and Governance inthe Ooman Empire: The Rebellion of 1730 -An Account of therevolution that took place in Constantinople in the year 1143 of theHegira-,Cambridge, Mass.: Harvard University, Department

of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard 2010.Aratrmalar:

Afyoncu, Erhan, Tanzimat ncesi Osmanl Tarihi Aratrma Rehberi,IV. bask, Yeditepe Yaynlar, stanbul 2012.

Gezer, Yaln, Yazma Eserler Inda Patrona Halil syan Hak-knda Yeni Bir Deerlendirme, III. Uluslararas Osmanl s-tanbulu Sempozyumu,stanbul 2015.

lhan, M. Mehdi, Patrona Halil syan Yaymlanmam Bir Yaz-mann Deerlendirilmesi, VII. Uluslararas Trk KltrKongresi / International Turkish Culture Congress: Trk ve Dn-


24/24

Hakan Ylmaz

126 S l Klt l A t l D i i (SKAD)

ya Kltrnde stanbul, Bildiriler, I, AKM, 5-10 Ekim 2009, s.603-622.

Karahasanolu, Selim, Osmanl mparatorluunda 1730 syan-na Dair Yeni Bulgular: syann Organizatrlerinden AyasofyaVaizi spirzde Ahmed Efendi ve Terekesi, OTAM,sy.: 24(Gz 2008), s. 97-128.

Ylmaz, Hakan, Patrona Halil Vakas Hakknda Yeni Bir Kay-nak, HAD,XVI/189 (Haziran 2009), s. 42-44.

1730 Patrona İsyânı İle İlgili Kısa Kroniklerden Rūz-nāme Yazarı “Aḥmed” Kimdir? /...

Documents

Transcript of 1730 Patrona İsyânı İle İlgili Kısa Kroniklerden Rūz-nāme Yazarı “Aḥmed” Kimdir? /...