12 Geography Achiver Final - WordPress.com · 4 [myò¢ û)˛ˆÏày° §yˆÏç§‰¢ö 10....

ˆÎ ˆÜ˛yö ˛õÓ˚yüˆÏ¢≈Ó˚ çöƒ

˜ÓòƒöyÌ !ÓŸªy§Mobile : 9804054017

[9 PM - 10 PM] No Missed Call

û)˛ˆÏày°

2 myò¢ û)˛ˆÏày° §yˆÏç§‰¢ö

myò¢ û)˛ˆÏày°

§yˆÏç§‰¢ö

1. û)˛!üÓ˚)˛õ àë˛öÜ˛yÓ˚# ≤Ã!Ü ˛Î˚y§ü)•ÈÙÙÙÈÓ!•ç≈yï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y§ü)•

§Ç!Ÿ’T˛ û) !üÓ) õ ........................................................................ 3

2. «˛Î˚ã˛Ü ˛ ı àë˛ö Ä ≤Ã!Ü Î˚y .......................................................... 19

3. ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# ...................................................................... 36

4. ü,!_Ü˛y ...................................................................................... 45

5. ÓyÎ˚%ü[˛°#Î˚ ˆày°ˆÏÎyà Ä ç°ÓyÎ˚% ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö ............................ 53

6. ç#Ó ÏÓ!ã˛eƒ .............................................................................. 63

7. üyö%£Ï ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ xyhsˇÉ§¡õÜ≈˛ÈÙÙÙÈ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ò%ˆÏÎ≈yà Ä !Ó˛õÎ≈Î˚ ...... 69

8.1. xÌ≈ Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!° ................................................................ 75

8.2. ≤ÃyÌ!üÜ˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ!°ÈÙÙÙÈÜ,˛!£Ï .............................................. 79

8.3. !mï˛#Î˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õÈÙÙÙÈ!¢“ .............................................. 87

8.4. ï,˛ï˛#Î˚ÈÙÈã˛ï%˛Ì≈ÈÙÈ˛õM˛ü hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ ..................................... 94

9.1-2. çö§Çáƒy Ä çöÓ§!ï˛ .............................................................. 100

10. xyM˛!°Ü˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ö .................................................... 115

Sample Question Paper of West BengalCouncil of Higher Secondary Education ................ 122

myò¢ û)˛ˆÏày° §yˆÏç§‰¢ö 3

û)˛!üÓ˚)˛õ àë˛öÜ˛yÓ˚# ≤Ã!Ü ˛Î˚y§ü)•ÈÙÙÙÈÓ!•ç≈yï˛

≤Ã!Ü ˛Î˚y§ü)•ÈÙÙÙÈ§Ç!Ÿ’T˛ û)˛!üÓ˚)˛õ

§yˆÏç§‰¢ö

1. Ó•% !ÓÜ˛“!û˛!_Ü˛ ≤ÃŸ¿yÓ!° [MCQ]

§!ë˛Ü˛ í˛z_Ó˚!ê˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ı [≤Ã!ï˛!ê˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ üyöÈÙÈ1]

1. §ü%o ï˛#Ó˚fiÌ í˛zÑã%˛ áÑyí ¸y ˛õyí ¸ §ü%o ï˛Ó˚ ÏAàÓ˚ xyâyˆÏï˛ áÑyçÎ%=˛ •ˆÏÎ˚ §ü%ˆÏoÓ˚ Ä˛õÓ˚

é%˛ˆÏ° ÌyÜ˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

A û,˛à% (B) ï˛Ó˚AàÜ˛!ï≈˛ï˛ ÓÑyô

(C) ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏò¢#Î˚ ÓÑyô (D) ê˛ˆÏ¡∫yˆÏ°y

2. §ü%o ï˛Ó ÏAàÓ §M˛ÎÜ˛y ÏÎ≈Ó ú˛ Ï° xàû˛#Ó §ü% Ïo ö%!¸í ¸ñ Óy!°ñ ÜÑ yÜ˛Ó öò# ˆüy•öyÎ

xyí ¸yxy!í ¸ Ä í˛z˛õÜ)˛°û˛yˆÏàÓ˚ §üyhsˇÓ˚y° à!ë˛ï˛ ò#â≈ ÓÑyôˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ ÓÑyô B ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏò¢#Î˚ ÓÑyô

(C) §ü%ˆÏoÓ˚ ˆòÎ˚y° (D) Óm#˛õ

3. ˆÎ ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏò¢#Î˚ ÓÑyˆÏôÓ˚ ~Ü˛ xÇ¢ §ü%ˆÏoÓ˚ §yˆÏÌ Î%=˛ ÌyˆÏÜ˛ Ä xöƒ xÇ¢ §ü%ˆÏo

ˆ¢£Ï •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) ê˛ˆÏ¡∫yˆÏ°y B !flõê˛ (C) fiê˛ƒyÜ˛ (D) fiê˛ƒy¡õ

4. m#˛õ §ÇˆÏÎyàÜ˛yÓ˚# ˛õ%ˆÏÓ˚ Ïò¢#Î˚ ÓÑyôˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) û,˛à% (B) ≤Ãîy°# C ê˛ˆÏ¡∫yˆÏ°y (D) !flõê˛

5. í˛zFã˛ ˛õyÓ≈ï˛ƒ xM˛° Ä öò# í˛z˛õï˛ƒÜ˛y !öü!Iï˛ •ˆÏÎ˚ §,!T˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

A !Ó˚Î˚y í˛z˛õÜ)˛° (B) !ú˛Î˚í≈˛ í˛z˛õÜ)˛°

(C) í˛y°ˆÏü!¢Î˚yö í˛z˛õÜ)˛° (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

6. ˆÎ !¢°yÎ˚ fl∫!FåÈoï˛y °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) ≤ÃyÌ!üÜ˛ !¢°y (B) ˆÎÔ!àÜ˛ !¢°y C ≤Ã ÏÓ¢ƒ !¢°y (D) x≤Ã ÏÓ¢ƒ !¢°y

7. ˆÎ !¢°yÎ˚ fl∫!åÈoï˛y °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ öyñ ï˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) ≤ÃyÌ!üÜ˛ !¢°y (B) ˛õy°!°Ü˛ !¢°y(C) ≤Ã ÏÓ¢ƒ !¢°y D x≤Ã ÏÓ¢ƒ !¢°y

8. ˛õÓ˚flõÓ˚ ò%!ê˛ ï˛Ó˚Aà ¢#£Ï≈!Ó®%Ó˚ üˆÏôƒ §üyhsˇÓ˚y° ò)Ó˚cˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

A ï˛Ó˚Aà Ïòâ≈ƒ (B) ï˛Ó˚Aà í˛zFã˛ï˛y (C) ï˛Ó˚Aà ¢#£Ï≈ (D) ï˛Ó˚Aà ì˛y°

9. ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ Ó,•_ü ˆ°à%ö •°ÈÙÙÙÈ

(A) ˛õ%!°Ü˛ê˛ •…ò B àƒyÓ˚yˆÏÓyàyç •…ò

(C) !ã˛°Ü˛y •…ò (D) Ü˛ƒy!°ˆÏí˛y!öÎ˚yö •…ò

1


10. í˛z˛õÜ)˛ˆÏ°Ó˚ §ˆÏAà ≤ÃyÎ˚ §üyhsˇÓ˚yˆÏ° ˆÎ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ÓÑyô!ê˛ àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛ ˆ§ê˛y •°ÈÙÙÙÈ

(A) °%˛õÓÑyô (B) ê˛ˆÏ¡∫yˆÏ°y

C •%Ü˛ (D) ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏò¢#Î˚ ÓÑyô

11. ˆÎ í˛z˛õÜ)˛° xˆÏöÜ˛ê˛y ú˛yˆÏöˆÏ°Ó˚ üˆÏï˛y ˆòáˆÏï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) !ú˛Î˚í≈˛ (B) ˆÎÔ!àÜ˛ (C) í˛y°ˆÏü!¢Î˚yö D !ÓÎy

12. ç° fl∫yû˛y!ÓÜ˛û˛yˆÏÓ û),ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ x!ÓÓ˚yü Óy !ÓÓ˚yü§• ˆÓ!Ó˚ ÏÎ˚ xy§ˆÏ°

ï˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆú˛yÎyÓy B ≤ÃflÀÓî

(C) çˆÏ°Ó˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ ü%!=˛ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

13. ≤ÃflÀÓˆÏîÓ˚ í˛zÍ˛õ!_ Ä àë˛ˆÏöÓ˚ Ä˛õÓ˚ ˆÎ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !Ó£ÏÎ˚ ≤Ãû˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛y

•°ÈÙÙÙÈ

(A) !¢°yÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ Ä àë˛ö (B) û)˛!üÓ˚ ì˛y°

(C) Ó,!T˛˛õyˆÏï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚üyî D Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ §ÓÜ˛!ê˛•z !ë˛Ü˛

14. ~Ü˛!ê˛ xyˆÏê≈˛ç#Î˚ Ü)˛˛õ •ˆÏï˛ ç° xy˛õöy •ˆÏï˛ !öà≈ï˛ •Î˚ñ Ü˛yÓ˚îÈÙÙÙÈ

(A) xˆÏôyû˛ˆÏAàÓ˚ ò%!ê˛ x≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yÓ˚ üˆÏô ~Ü˛!ê˛ ≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°y ÌyˆÏÜ˛

B ≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ ò%!ê˛ ≤Ãyhsˇ û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛ í˛zß√%=˛ ÌyˆÏÜ˛

(C) ˛õyŸª≈ã˛yÜ˛yÓ˚ ú˛ˆÏ° ≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ çüy ç° !öà≈ï˛ •Î˚

(D) §ÓÜ˛!ê˛•z !ë˛Ü˛

15. x!ÓÓ˚yü ≤ÃflÀÓî •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˆÎ §Ó ≤ÃflÀÓî ˆÌˆÏÜ˛ §yÓ˚y ÓåÈÓ˚•z ç° !öà≈ï˛ •Î˚

(B) ˆÎ §Ó ≤ÃflÀÓî ˆÌˆÏÜ˛ ç° !öà≈ï˛ •Î˚ öy

C ˆÎ §Ó ≤ÃflÀÓî ˆÌˆÏÜ˛ xyo≈ }ï%˛ˆÏï˛ ç° !öà≈ï˛ •Î˚

(D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

16. Ú˛õÎ≈yÎ˚öÛ ¢∑!ê˛ §Ó≈≤ÃÌü ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚öÈÙÙÙÈ

(A) í˛Óœ$ ˆ˛õAÜ˛ (B) í˛Óœ$ ~§ ˆí˛!û˛§

(C) ˆã˛¡∫Ó˚!°ö D !à°Óyê≈

17. ˆÎ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ ≤’yÓöû)˛!ü à!ë˛ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A xy ÏÓy•î (B) xÓˆÏÓ˚y•î

(C) ˛õÎ≈yÎ˚ö (D) ˜ç!ÓÜ˛ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚

18. xÓˆÏÓ˚y•î Ä xyˆÏÓ˚y•ˆÏîÓ˚ §!¡ø!°ï˛ ú˛° •°ÈÙÙÙÈ

(A) «˛Î˚#û˛Óö B ˛õÎ≈yÎ˚ö (C) xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ (D) ˛õ%!Oï˛ «˛Î˚

19. öÓ˚Ä ÏÎ˚Ó˚ §ç Ïö •°ÈÙÙÙÈ

A !ú˛Î˚í≈˛ í˛z˛õÜ)˛° (B) ~Ü˛!ê˛ ê˛ˆÏ¡∫yˆÏ°y

(C) !Ó˚Î˚y í˛z˛õÜ)˛° (D) í˛y°ˆÏü!¢Î˚yö í˛z˛õÜ)˛°


20. x§Çáƒ !§AÜ˛ˆÏ•y° Î%=˛ •ˆÏÎ˚ à!ë˛ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) í˛zû˛yˆÏ°y (B) ˆ˛õyˆÏöyÓ˚ C ˆ§yÎy Ï°y ˆ•y° (D) ˆí˛y°y•zö

21. Ü˛yfiê≈˛ xM˛ˆÏ° à%•yÓ˚ åÈyò ˆÌˆÏÜ˛ é%˛ˆÏ° ÌyÜ˛y û)˛!üÓ˚)˛õˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˆ•!°Ü˛ê˛y•zê˛ (B) !í»˛˛õˆÏfiê˛yö (C) fiê˛ƒy°yàüy•zê˛ D fiê˛ƒy°yÜ˛ê˛y•zê˛

22. ˆÎ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ û)˛!üû˛yˆÏàÓ˚ í˛zFã˛ï˛yÓ˚ Ó,!Âô âˆÏê˛ ï˛y •°ÈÙÙÙÈ

(A) ô§ (B) xÓˆÏÓ˚y•î (C) xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ D xy ÏÓy•î

23. !ö¡¨!°!áï˛ û)˛!üÓ˚)˛õà%!°Ó˚ üˆÏôƒ ˆÜ˛yö‰!ê˛ xhsˇç≈yï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ú˛ˆÏ° à!ë˛ï˛ •Î˚⁄

(A) hfl)Ï˛õ ˛õÓ≈ï˛ (B) x@¿%ƒÍ˛õyï˛ C !§AÜ˛ˆÏ•y° (D) û)˛!üÜ˛¡õ

24. û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ !Ü ˛Î˚y¢#° í˛z˛õyòyöà%!° •°ÈÙÙÙÈ

(A) !•üÓy• (B) ÓyÎ˚%≤ÃÓy• (C) §ü%oï˛Ó˚Aà D §ÓÜ˛!ê˛•z !ë˛Ü˛

25. xyÓ•yÄÎyÓ !Ó!û˛ß í z õyòy ÏöÓ myÓy !¢°yhflÏÓ ã) î≈ÈÙÈ!Óã) î≈ • ÏÎ fl∫ÈÙÈfiÌy Ïö xÓfiÌyö ÏÜ˛

ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

A xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ (B) ˛õ%î%«˛Î˚ (C) «˛Î˚#û˛Óö (D) xÓˆÏ«˛˛õî

26. üôƒyÜ˛£Ï≈î ¢!=˛Ó˚ ≤Ãû˛yˆÏÓ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ ≤ÃyÆ ˛õòyˆÏÌ≈Ó˚ !ö¡¨ü%ˆÏá ˛õ!ï˛ï˛ •ÄÎ˚yˆÏÜ˛

ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ B ˛õ%î%«˛Î˚ (C) «˛Î˚#û˛Óö (D) xÓˆÏ«˛˛õî

27. ˆû˛Ôüç° !Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ÈÙÙÙÈ

A üyôƒyÜ˛£Ï≈î ¢!=˛Ó˚ !òˆÏÜ˛ (B) üyôƒyÜ˛£Ï≈î ¢!=˛Ó˚ !Ó˛õÓ˚#ï˛ !òˆÏÜ˛

(C) í˛zû˛Î˚ !òˆÏÜ˛•z !Ü ˛Î˚y¢#° (D) ˆÜ˛yˆÏöy !òˆÏÜ˛•z !Ü ˛Î˚y¢#° öÎ˚–

28. Ü˛yfiê≈˛ û)˛!üÓ˚)˛õ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ¢ï≈˛à%!° •°ÈÙÙÙÈ

(A) ã%˛öy˛õyÌÓ˚ à!ë˛ï˛ !¢°yhflÏÓ˚ ÌyÜ˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçö

(B) üyé˛y!Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ û˛yÓ˚# Ó,!T˛˛õyï˛ ÌyÜ˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçö

(C) oyÓƒ !¢°yhflÏÓ˚!ê˛Ó˚ §ü%o §üï˛° ˆÌˆÏÜ˛ í˛zˆÏFã˛ xÓ!fiÌï˛ •ˆÏï˛ •ˆÏÓ

D §ÓÜ˛!ê˛•z !ë˛Ü˛

29. !öˆÏ¡¨Ó˚ ˆÜ˛yÌyÎ˚ Sû˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ üˆÏôƒ xÓ!fiÌï˛ fiÌyöà%!°Ó˚ üˆÏôƒV Ü˛yfiê≈˛ û)˛ÈÙÈ≤ÃÜ,˛!ï˛

ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) í˛z_Ó˚yáˆÏ[˛Ó˚ x˛õˆÏÜ˛ŸªˆÏÓ˚ SˆòÓ˚yò%öV (B) üôƒ≤ÃˆÏòˆÏ¢Ó˚ ˛õÑyã˛üy!Ó˚ Ïï˛

(C) ˆüây°ˆÏÎ˚Ó˚ ˆã˛Ó˚y˛õ%!O xM˛ˆÏ° D í˛z!Õ‘!áï˛ §ÓÜ˛!ê˛ fiÌyˆÏö•z ˆòáy ÎyÎ˚

30. Ü˛yfiê≈˛ xM˛ˆÏ° oÓîÜ˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ° §,T˛ ú˛yˆÏö°ÈÙÈxyÜ,˛!ï˛Ó˚ àï≈˛ˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) fiê˛ƒy°yÜ˛ê˛y•zê˛ (B) fiê˛ƒy°yàüy•zê˛ C !§AÜ˛ÈÙÈˆ•y° (D) à%•y

31. Ü˛yfiê≈˛ xM˛ˆÏ° oÓî !Ü ˛Î˚yÓ˚ xÌÓy ôùÇˆÏ§Ó˚ ú˛ˆÏ° à!ë˛ï˛ !§AÜ˛ÈÙÈˆ•y° xˆÏ˛õ«˛y

Ó,•òyÎ˚ï˛ö xÓö!üï˛ àï≈˛ Óy fiÌyöˆÏÜ˛ Î%ˆÏàyfl‘y!û˛Î˚yÎ˚ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) à%•y (B) fiê˛ƒy°yàüy•zê˛ (C) ã%˛öy˛õyÌÓ˚ hflÏΩ˛ D ˆí˛y!°ö

32. ã%˛öy˛õyÌÓ˚Î%=˛ à%•yÓ˚ åÈyò ˆÌˆÏÜ˛ é%˛°hsˇ ã%˛öy˛õyÌˆÏÓ˚Ó˚ é%˛!í ¸ ÏÜ˛ ÓˆÏ°ÙÙÙÈ

A fiê˛ƒy°yÜ˛ê˛y•zê˛ (B) fiê˛ƒy°yàüy•zê˛ (C) ã%˛öy˛õyÌÓ˚ hflÏΩ˛ (D) ˆ•!°Ü˛ê˛y•zê˛


33. ã%˛öy˛õyˆÏÌˆÏÓ˚Ó˚ ˆüˆÏé˛ ˆÌˆÏÜ˛ í˛zôù≈!òˆÏÜ˛ ˆÓˆÏí ¸ Äë˛y ã%˛öy˛õyÌˆÏÓ˚Ó˚ é%˛!í ¸ ÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) fiê˛ƒy°yÜ˛ê˛y•zê˛ B fiê˛ƒy°yàüy•zê˛ (C) ˆ•!°Ü˛ê˛y•zê˛ (D) ã%˛öy˛õyÌÓ˚ hflÏΩ˛

34. fiê˛ƒy°yÜ˛ê˛y•zê˛ Ä fiê˛ƒy°yàüy•zê˛ Óyí ¸ Ïï˛ Óyí ¸ Ïï˛ ~Ü˛ˆÏe !ü!°ï˛ •ˆÏÎ˚ à!ë˛ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) fiê˛ƒy°yÜ˛ê˛y•zê˛ (B) fiê˛ƒy°yàüy•zê˛ (C) ˆ•!°Ü˛ê˛y•zê˛ D ã%˛öy˛õyÌÓ˚ hflÏΩ˛

35. §ü% ÏoÓ ç°Óy!¢ Ïï˛ à!ï˛ §M˛y ÏÓÓ ú˛ Ï° §ü% ÏoÓ ç°Óy!¢Ó ~Ü˛•z fiÌy Ïö xÓ!fiÌï˛

ˆÌˆÏÜ˛ Ä˛õÓ˚ÈÙÈö#ˆÏã˛ Äë˛yöyüyˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) §ü%o ˆflÀyï˛ B §ü%o ï˛Ó˚Aà

(C) §ü%o ˆflÀyï˛ Ä §ü%o ï˛Ó˚Aà (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

36. à%•yÓ˚ ï˛°ˆÏò¢ ˆÌˆÏÜ˛ í˛z!aï˛ ã%˛öy˛õyÌÓ˚ myÓ˚y à!ë˛ï˛ û)˛!üÓ˚)˛õ •°ÈÙÙÙÈ

(A) fiê˛ƒy°yÜ˛ê˛y•zê˛ B fiê˛ƒy°yàüy•zê˛ (C) ˆ˛õy°!ç (D) •yü§‰

37. §ü%o Ä fiÌ°û˛yˆÏàÓ˚ §ÇˆÏÎyàfiÌ° ÓÓ˚yÓÓ˚ xM˛°ˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) ï˛ê˛û)˛!ü B í˛z˛õÜ)˛°ˆÏÓ˚áy (C) !ü◊ xM˛° (D) û,˛à%

38. í˛z˛õÜ)˛° ˆÓ˚áy ˆÌˆÏÜ˛ §yüˆÏöÓ˚ !òˆÏÜ˛ §ü%o ˛õÎ≈hsˇ ≤Ã§y!Ó˚ï˛ xM˛°ˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

A ï˛ê˛û)˛!ü (B) í˛z˛õÜ)˛°ˆÏÓ˚áy

(C) !ü◊ xM˛° (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

39. ÓÓ˚ú˛Î%=˛ !•üÓy• §ü%oÈÙÈàˆÏû≈˛ !öü!Iï˛ •ˆÏÎ˚ §,!T˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) !Ó˚Î˚y í˛z˛õÜ)˛° B !ú˛Î˚í≈˛ í˛z˛õÜ)˛°

(C) í˛y°ˆÏ§!¢Î˚yö í˛z˛õÜ)˛° (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

40. û,˛à% û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ §,!T˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) öò# í˛z˛õï˛ƒÜ˛y !öü!Iï˛ •ˆÏÎ˚ (B) !•üÓy• í˛z˛õï˛ƒÜ˛y !öü!Iï˛ •ˆÏÎ˚

C §yü%!oÜ˛ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ú˛ˆÏ° (D) ˆû˛ÔüçˆÏ°Ó˚ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ú˛ˆÏ°

41. û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ í˛zayˆÏöÓ˚ ˛õÓ˚ û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ ¢!=˛à%!°Ó˚ myÓ˚y û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ ô#Ó˚

˛õ!Ó˚Óï≈˛öˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

A û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y (B) û)˛ÈÙÈxû˛ƒhsˇÓ˚fiÌ ≤Ã!Ü ˛Î˚y

(C) ÓyÎ˚%ü[˛°#Î˚ ˆày°ˆÏÎyà (D) x@¿%Í˛õyï˛

42. Ü˛yfiê≈˛ xM˛ˆÏ° §,T˛ û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ xÓfiÌyö xö%ÎyÎ˚# ≤Ãò_ x!ü° ç%!í ¸!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

[ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

(A) !§AÜ˛ Ï•y° Ä ˆí˛y°y•zö (B) @ˇÃy•zÜ˛ Ä !Üœ rê˛§

(C) fiê˛ƒy°yÜ˛ê˛y•zê˛ Ä fiê˛ƒy°yàüy•zê˛ D xrô í˛z˛õï˛ƒÜ˛y Ä Ü˛yfiê≈˛ ê˛yÄÎ˚yÓ˚

43. ˆû˛Ôüç°ï˛ˆÏ°Ó˚ Ä˛õÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ üôƒ !òˆÏÎ˚ Óy!•ï˛ ç°ˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ


A û˛yˆÏòy§ ç° (B) §•çyï˛ ç° (C) í˛zÍ§ƒ® ç° (D) âö#û)˛ï˛ ç°

44. Ü˛yfiê≈˛ xM˛ˆÏ° û)˛!üÓ˚)˛õ !ÓÓï≈˛ˆÏö ˆÎ ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ §!Ü ˛Î˚ÈÙÙÙÈ

A Ü˛yˆÏÓ≈yˆÏö¢ö (B) •y•zˆÏí»˛¢yö (C) oÓî (D) x!:ˆÏí˛¢yö


45. §ü!fiÌ!ï˛Ü˛ xyˆÏ°yí ¸ö •°ÈÙÙÙÈ

(A) xyÜ˛!fløÜ˛ Ó!•ç≈yï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y (B) xyÜ˛!fløÜ˛ xhsˇç≈yï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y

(C) Ó!•ç≈yï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y D ô#Ó˚ xhsˇç≈yï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y

46. ˆû˛Ôüç° Ó°ˆÏï˛ÈÙÙÙÈ

A û)˛ÈÙÈxû˛ƒhsÓ˚fiÌ ç°ˆÏÜ˛ ˆÓyé˛yÎ˚ (B) û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ ç°ˆÏÜ˛ ˆÓyé˛yÎ˚

(C) öò# Ä §ü%ˆÏoÓ˚ ç°ˆÏÜ˛ ˆÓyé˛yÎ˚ (D) ç°#Î˚ Óy‹õˆÏÜ˛ ˆÓyé˛yÎ˚

47. ≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ ö#ˆÏã˛ x≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÓfiÌyö ÌyÜ˛ˆÏ° Ä•z ≤ÃˆÏÓ¢ƒ

!¢°yhflÏˆÏÓ˚ ç° myÓ˚y §¡õ,=˛ •Î˚ñ ~•z !¢°yhflÏÓ˚!ê˛ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

A xƒyÜ%˛•zú˛yÓ˚ (B) xƒyÜ%˛•z!ú˛í˛zç (C) xƒyÜ%˛•zê˛yí≈˛ (D) xƒyÜ%˛•zÜ %˛í˛

48. üyôƒyÜ˛£Ï≈î ¢!=˛Ó˚ ≤Ãû˛yˆÏÓ §¡õ,=˛ !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ üôƒ !òˆÏÎ˚ ç° §Ó≈òy í˛zFã˛ ç°hflÏÓ˚

ˆÌˆÏÜ˛ !ö¡¨ ç°hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !òˆÏÜ˛ ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚ñ ~ˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) §¡õ,=˛ ç° (B) x§¡õ,=˛ ç° C û˛yˆÏí˛y§ ç° (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

49. ÚÄ”˛ ˆú˛•zÌú%˛°Û (Old Faithful) •° ~Ü˛!ê˛ÈÙÙÙÈ

(A) ¢#ï˛° ≤ÃflÀÓî (B) °!ï˛ê˛yö ≤ÃflÀÓî

C à#çyÓ˚ (D) x!ÓÓ˚yü ≤ÃflÀÓî

50. ã%˛öy˛õyÌÓ˚ à!ë˛ï˛ à%•yÎ˚ oÓ#û)˛ï˛ ã%˛ö !ï˛Î≈Ü˛û˛yˆÏÓ Ó,!Âô ˆ˛õˆÏ° !ö¡¨!°!áï˛ ˆÜ˛yö‰

û)˛!üÓ˚)˛õ!ê˛ à!ë˛ï˛ •Î˚⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

(A) fiê˛ƒy°yÜ˛ê˛y•zê˛ (B) fiê˛ƒy°yàüy•zê˛ C ˆ•!°Ü˛ê˛y•zê˛ (D) hflÏΩ˛

51. öÓ˚ÄˆÏÎ˚ í˛z˛õÜ)˛° ~Ü˛≤ÃÜ˛yÓ˚ÈÙÙÙÈ

(A) í˛y°ˆÏü!¢Î˚yö í˛z˛õÜ)˛° (B) !Ó˚Î˚y í˛z˛õÜ)˛°

(C) !ú˛Î˚í≈˛ í˛z˛õÜ)˛° (D) í˛z!aï˛ í˛z˛õÜ)˛°

52. xyˆÏÓ˚y•î ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ à!ë˛ï˛ ~Ü˛!ê˛ û)˛!üÓ˚)˛õ •°ÈÙÙÙÈ

(A) ¢ÕÒˆÏüyã˛ö (B) ˛õ%!Oï˛ «˛Î˚ (C) ã%˛ƒ!ï˛ D ˆ°y ÏÎ§

53. !•üÓy• xô%ƒ!£Ïï˛ xM˛ˆÏ° ˆÎ ôÓ˚ ÏöÓ˚ í˛z˛õÜ)˛° ˆòáy ÎyÎ˚ ˆ§ê˛y •°ÈÙÙÙÈ

A !ú˛Î˚í≈˛ (B) ˆÎÔ!àÜ˛ (C) í˛y°ˆÏü!¢Î˚yü (D) !ÓÎy

54. §ü%oï˛Ó˚Aà §,!T˛Ó˚ ≤Ãôyö Ü˛yÓ˚î •°ÈÙÙÙÈ

(A) x@¿%ƒ,Í˛õyï˛ B ÓyÎ˚%≤ÃÓy• (C) ç Ï°yFå¥Èy§ (D) û)˛!üÓ˚)˛õ

55. Ü˛yfiê≈˛ û)˛!üÓ˚)˛õ à!ë˛ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ≤ÃyÌ!üÜ˛ !¢°yhflÏˆÏÓ˚

B ã%˛öy˛õyÌÓ˚ Ä í˛ˆÏ°yüy•zê˛ xyÓ,ï˛ !¢°yhflÏˆÏÓ˚

(C) Ó˚)˛õyhsˇ!Ó˚ï˛ !¢°yhflÏÓ˚ (D) §ühflÏ !¢°yhflÏˆÏÓ˚•z

56. Î%ˆÏàyfl‘yû˛ö#Î˚ û˛y£Ïy ‘Karst’ ¢∑!ê˛Ó˚ xÌ≈ •°ÈÙÙÙÈ

(A) ≤ÃhflÏÓ˚üÎ˚ ˛õyÓ≈ï˛ƒû)˛!ü B í˛zß√%=˛ ≤ÃhflÏÓ˚û)˛!ü

(C) ÓÓ˚ú˛yÓ,ï˛ í˛zFã˛û)˛!ü (D) ˛õ!°à!ë˛ï˛ §üï˛° û%˛!ü


2. x!ï˛§Ç!«˛Æ í z_Ó˚ôü#≈ ≤ÃŸ¿yÓ!° [≤Ã!ï˛!ê˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ üyöÈÙÈ1]1. xƒyˆÏ@ˇÃˆÏí˛¢yö (Aggradation) Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı xƒyˆÏ@ˇÃˆÏí˛¢yö Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ «˛Î˚çyï˛ ˛õòyÌ≈ ˆÜ˛yˆÏöy xM˛ˆÏ° çüy •ˆÏÎ˚ Óy

§!M˛ï˛ •ˆÏÎ˚ ˆ§•z xM˛ˆÏ°Ó˚ û)˛!üÓ˚)˛õ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛–

2. ˆ@ˇÃˆÏí˛¢yö (Gradation) Óy Ü ˛üyÎ˚î Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í z_Ó˚ ı xƒyˆÏ@ˇÃˆÏí˛¢yö (Aggradation) Ä !í˛ˆÏ@ˇÃˆÏí˛¢yö (Degradation) ~•z ò%!ê˛

≤Ã!Ü ˛Î˚y myÓ˚y Îáö ˆÜ˛yˆÏöy û)˛ÈÙÈ≤ÃÜ,˛!ï˛ ~Ü˛!ê˛ §üyö í˛zFã˛ï˛yÎ%=˛ fiÌyˆÏö Óy §üï˛° xM˛ˆÏ°

˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚ñ ˆ§•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛•z ÓˆÏ° ˆ@ˇÃˆÏí˛¢yö–

3. Ü˛yfiê≈˛ •…ò (Karst Lake) Ü˛#û˛yˆÏÓ §,!T˛ •Î˚⁄

í z_Ó˚ ı ˆí˛y!°ˆÏöÓ˚ ï˛°ˆÏòˆÏ¢ xˆÏöÜ˛§üÎ˚ xhsˇÉˆÏôÔï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ Ü˛yòy çˆÏü !åÈo ü%á

Órô Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòÎ˚ ~ÓÇ ˆ§áyˆÏö ç° §!M˛ï˛ •ˆÏÎ˚ Ü˛yfiê≈˛ •…ò §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚–

4. !í»˛˛õˆÏfiê˛yö (Dripstones) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ã%˛öy˛õyÌˆÏÓ˚Ó˚ à%•yÓ˚ åÈyò ˆÌˆÏÜ˛ ç° ã%Ñ˛ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí ¸ ã%˛ö §!M˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ öyöy ≤ÃÜ˛yÓ˚

§M˛Î˚çyï˛ û)˛!üÓ˚)˛õ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~ˆÏòÓ˚ !í»˛˛õˆÏfiê˛yö ÓˆÏ°–

5. fiê˛ƒy°yÜ˛ê˛y•zê˛ (Stalactite) Ü˛y ÏÜ˛ Ó Ï°⁄

í˛z_Ó˚ ı Ü˛ƒy°!¢Î˚yü Ü˛yÓ≈ˆÏöê˛ !ü!◊ï˛ ç° à%•yÓ˚ åÈyò ˆÌˆÏÜ˛ é%˛°hsˇ xÓfiÌyÎ˚ §!M˛ï˛

•Î˚– ~•zû˛yˆÏÓ ò#â≈!òˆÏöÓ˚ xÓˆÏ«˛˛õˆÏî ˆÎ û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ §,!T˛ •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ fiê˛ƒy°yÜ˛ê˛y•zê˛ ÓˆÏ°–

6. ˆí˛y!°ö (Doline) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı Î%ˆÏàyŸ’y!û˛Î˚yÓ˚ Ü˛yfiê≈˛ xM˛ˆÏ° û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛ ˆòáy ÎyÎ˚ Ó•% xyÓÂô àï≈˛– ~•z §ühflÏ

xyÓÂô àï≈˛à%!°ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ˆí˛y!°ö–

7. ˆû˛Ôüç° ï˛° (Water Table) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆû˛Ôç° ï˛ˆÏ°Ó˚ ö#ˆÏã˛ ˆû˛ÔüçˆÏ°Ó˚ ˆÎ hflÏÓ˚ ˆòáy ÎyÎ˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ §¡õ,=˛ hflÏÓ˚

ÓˆÏ°– ~•z hflÏˆÏÓ˚ ˆû˛Ôüç° üôƒyÜ˛£Ï≈î ¢!=˛Ó˚ ≤Ãû˛yˆÏÓ ≤Ãû˛y!Óï˛ •Î˚– ~•z ˆû˛Ôüç° hflÏˆÏÓ˚Ó˚

í˛zôù≈§#üyˆÏÜ˛ ˆû˛Ôüç°ï˛° (Water Table) Ó Ï°–

8. ≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°y Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ ~üö Ü˛ï˛Ü˛à%!° !¢°y Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈ ÎyÓ˚ üˆÏôƒ fl∫!FåÈoï˛y °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ñ

ï˛yˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°y ÓˆÏ°– ˆÎüöÈÙÙÙÈˆÓˆÏ°˛õyÌÓ˚ñ ˛õ!°˛õyÌÓ˚ñ ã%˛öy˛õyÌÓ˚–

9. Ü˛!°Ü˛Ó˚î Óy Slaking Ü˛y ÏÜ˛ Ó Ï°⁄

í z_Ó˚ ı í˛z˛õÜ)˛° ÓÓ˚yÓÓ˚ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛ˆÏü ˆçyÎ˚yÓ˚ÈÙÈûÑ˛yê˛yÓ˚ ú˛ˆÏ° !¢°y Îáö Ü ˛üyß∫ ÏÎ˚ xyo≈ Ä

¢%‹Ò •ˆÏÎ˚ ˆú˛ˆÏê˛ ÎyÎ˚ñ ï˛áö ï˛yˆÏÜ˛ Ü˛!°Ü˛Ó˚î Óy Slaking ÓˆÏ°–

10. û˛yˆÏòy§ ç° Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı û)˛˛õ,¤˛ ˆÌˆÏÜ˛ §¡õ,=˛ ç°hflÏˆÏÓ˚Ó˚ |ôù≈§#üy ˛õÎ≈hsˇ ˆÎ xfiÌyÎ˚# x§¡õ,=˛ hflÏˆÏÓ˚

x!û˛Ü˛£Ï≈ç ê˛yˆÏö x!ï˛ ô#Ó˚ à!ï˛ˆÏï˛ ç° !ö¡¨àyü# •Î˚ ˆ§•z ç°ˆÏÜ˛ û˛yˆÏòy§ ç° ÓˆÏ°–


11. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ò%!ê˛ í˛z£÷ ≤ÃflÀÓˆÏîÓ˚ öyü ˆ°ˆÏáy–

í˛z_Ó˚ ı û˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ò%!ê˛ í˛z£÷ ≤ÃflÀÓˆÏîÓ˚ öyü •°ÈÙÙÙÈ(i) ˛õ!ÿ˛üÓˆÏAàÓ˚ ÓˆÏÜ ˛ŸªÓ˚ Ä

(ii) !Ó•yˆÏÓ˚Ó˚ Ó˚yç!àˆÏÓ˚Ó˚ §#ï˛yÜ%˛[˛–

12. Ó,•òyÎ˚ï˛ö @ˇÃy•zÜ˛à%!°ˆÏÜ˛ Ü˛# Ó°y •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı Ó,•òyÎ˚ï˛ö @ˇÃy•zÜ˛à%!°ˆÏÜ˛ ˆÓyàyç Ó°y •Î˚–

13. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ åÈ!_¢àˆÏí ¸Ó˚ Ó˚yÎ˚ õ%Ó˚ ˆç°yÓ˚ Ó˚yÓî ûÑ˛yê˛y Ü˛#⁄

í z_Ó ı û˛yÓ Ïï˛Ó åÈ!_¢à Ïí˛Ó ÓyÎ˛õ%Ó ˆç°yÓ ÓyÓî ûÑ yê˛y Ó° Ïï˛ ˆÓyé˛yÎ ã% öy˛õyÌÓÎ%=˛

xM˛ˆÏ°Ó˚ xÓ!¢T˛ !ê˛°y Óy •y§‰§à%!°ˆÏÜ˛– ~•z Ó˚yÓî ûÑ˛yê˛y ˆ§áyöÜ˛yÓ˚ xyM˛!°Ü˛ öyü–

14. ˆòÓ˚yò%ˆÏöÓ˚ §•flÀôyÓ˚y ˆÜ˛yö‰ ˆ◊!îÓ˚ ≤ÃflÀÓˆÏîÓ˚ í˛zòy•Ó˚î⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆòÓ˚yò%ˆÏöÓ˚ §•flÀôyÓ˚y ≤ÃflÀÓî!ê˛ •° ¢#ï˛°ôyÓ˚yÓ˚ í˛zòy•Ó˚î–

15. ˆÜ˛yö‰ ç°!öà≈üî ≤Ãîy°#ˆÏÜ˛ ‘Grape vine pattern’ Ó Ï°⁄

í˛z_Ó˚ ı çyú˛!Ó˚Ó˚)˛õ# ç°!öà≈üö ≤Ãîy°#ˆÏÜ˛ ‘Grape vine Pattern’ ÓˆÏ°–

16. §#!ê˛Ç [Sheeting] Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı ¢#ï˛≤Ãôyö xM˛ Ï° û) !üÓ Ä˛õÓ §!M˛ï˛ !Ó˛õ%° ˛õ!Óüyî ÓÓ Ïú˛Ó hfl)Ï õ x˛õ§y!Óï˛

•ˆÏ° ö#ˆÏã˛Ó˚ !¢°yhflÏÓ˚ ã˛y˛õü%!=˛Ó˚ Ü˛yÓ˚ Ïî ≤Ã§y!Ó˚ï˛ •ˆÏÎ˚ á[˛ÈÙÈ!Óá[˛ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ñ ~ˆÏÜ˛ Ú§#!ê˛ÇÛ

[Sheeting] Ó Ï°–

17. û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ xû˛ƒhsˇÓ˚fiÌ ¢!=˛ myÓ˚y û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ í˛zayö âê˛yÓ˚ ˛õÓ˚ û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚Ó˚

¢!=˛à%!°Ó˚ myÓ˚y Söò#ñ ÓyÎ˚%≤ÃÓy•ñ !•üÓy•ñ ˆû˛Ôüç°ñ §ü%oï˛Ó˚Aàñ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ñ ˛õ%î%«˛Î˚V

û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ ô#Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛öˆÏÜ˛•z û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Ó°y •Î˚–

18. !í˛ˆÏ@ˇÃˆÏí˛¢yö (Degradation) Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı !í˛ˆÏ@ˇÃˆÏí˛¢yö Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ ˆÜ˛yˆÏöy û)˛ÈÙÈ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ «˛Î˚#û˛Óö Ä ˆ§•z «˛Î˚çyï˛

˛õòyÌ≈ Ó•ˆÏöÓ˚ myÓ˚y ˆ§•z xM˛ˆÏ°Ó˚ xÓöüöˆÏÜ˛–

19. x≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°y Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó˚ ı û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ Ü˛ï˛Ü˛à%!° !¢°y Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈ ÎyˆÏòÓ˚ üˆÏôƒ fl∫!FåÈoï˛y ˜Ó!¢T˛ƒ ˆö•zñ

~ˆÏòÓ˚ üˆÏôƒ ç° xö%≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚ Ïï˛ ˛õyˆÏÓ˚ öyñ ~ˆÏòÓ˚ ÏÜ˛ x≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°y ÓˆÏ°–

20. xƒyÜ%˛•zú˛yÓ˚ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÜ˛yˆÏöy x≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ä˛õÓ˚ ˆÜ˛yˆÏöy ≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏÓ˚ Î!ò

§üyhsˇÓy°û˛y ÏÓ xÓfiÌyö Ü˛ ÏÓ ï˛y• Ï° Ó,!T˛˛õyï˛ Ä ï% £ÏyÓ˛õy Ïï˛Ó ç° ≤Ã ÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏÓ!ê˛ ÏÜ˛

x!ï˛ §•ˆÏç•z §¡õ,=˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛yÓ˚î !ë˛Ü˛ ö#ˆÏã˛•z x≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÓfiÌyˆÏöÓ˚ òÓ˚%ö

çˆÏ°Ó˚ !ö¡¨à!ï˛ Ó˚ò •ˆÏÎ˚ !àˆÏÎ˚ ˆû˛Ôüç°ˆÏÜ˛ xyÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚ Ó˚yˆÏá– ~•zÓ˚)˛õ xyÓÂô ≤ÃˆÏÓ¢ƒ

!¢°yhflÏÓ˚!ê˛ˆÏÜ˛ xƒyÜ%˛•zú˛yÓ˚ ÓˆÏ°–


21. ˆû˛Ôüç°ã˛Ü ˛ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı Ó,!T˛ Óy ï%˛£ÏyÓ˚ à°y ç° myÓ˚y ˆû˛Ôüç° §ü,Âô •Î˚– ~•z ç° ˆû˛Ôüç° ≤ÃÓyˆÏ•

Óy öò#Ó˚ üyôƒˆÏü §ü%oy!û˛ü%ˆÏá ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚– !Ü˛å%È ç° §yü!Î˚Ü˛ ˆû˛Ôüç° §M˛Î˚ àˆÏí ¸

ˆï˛yˆÏ°– ~•zû˛yˆÏÓ ~Ü˛!òˆÏÜ˛ ˆû˛ÔüçˆÏ°Ó˚ !öà≈üö Ä ˛õ%öÓ˚yÎ˚ xôÉˆÏ«˛˛õˆÏî ˆû˛ÔüçˆÏ°Ó˚

˛õ%!Ó˚ õ%!T˛ˆÏÜ˛ ˆû˛Ôüç°ã˛Ü ˛ Ó°y •Î˚–

22. ≤ÃflÀÓî Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ç° Îáö fl∫yû˛y!ÓÜ˛û˛yˆÏÓ û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ x!ÓÓ˚yü Óy !ÓÓ˚yü§• ˆÓ!Ó˚ ÏÎ˚

xyˆÏ§ñ ï˛áö ï˛yˆÏÜ˛ ≤ÃflÀÓî ÓˆÏ°–

23. à#çyÓ˚ (Geyser) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ í˛z£÷ ≤ÃflÀÓˆÏî ç° Ä Óy‹õ !öÎ˚!üï˛û˛yˆÏÓ !Ü˛å%È §üˆÏÎ˚Ó˚ ÓƒÓôyˆÏö hflÏΩ˛yÜ˛yˆÏÓ˚

|ˆÏôù≈ ≤ÃÓ° ˆÓˆÏà !öà≈ï˛ •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ à#çyÓ˚ ÓˆÏ°–

24. §!ÓÓ˚yü ≤ÃflÀÓî Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı ˆÎ ≤ÃflÀÓîà%!°Ó˚ ç° fiÌyÎ˚# •Î˚ öyñ ˆÜ˛Ó° xyo≈ }ï%˛ˆÏï˛•z !öà≈ï˛ •Î˚ñ ï˛yˆÏòÓ˚

§!ÓÓ˚yü ≤ÃflÀÓî ÓˆÏ°–

25. û,˛à%ï˛ê˛ÈÙÈ˛õyòˆÏò¢ ≤ÃflÀÓî (Scap-foot Spring) Óy áyí ¸yì˛yÏ° ˛õyòˆÏò¢ ≤ÃflÀÓî

Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˛õÓ≈ˆÏï˛Ó˚ áyí ¸y ì˛yˆÏ°Ó˚ ˛õyòˆÏò¢ ˆÌˆÏÜ˛ ˆÎ §Ó ≤ÃflÀÓî !öà≈ï˛ •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ áyí ¸y

ì˛yˆÏ°Ó˚ ≤ÃflÀÓî ÓˆÏ°–

26. ˆ@ˇÃˆÏí˛¢yö (Gradation) Óy Ü ˛üyÎ˚î ¢!=˛à%!° Ü˛# Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı Ü ˛üyÎ˚ö ¢!=˛à%!° •° öò#ñ ÓyÎ˚%≤ÃÓy•ñ !•üÓy•ñ ˆû˛Ôüç°ñ §ü%oï˛Ó˚Aàñ

xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ñ ˛õ%î%«˛Î˚ ≤Ãû,˛!ï˛–

27. xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í z_Ó ı xyÓ•!ÓÜ˛yÓ •° xyÓ•yÄÎyÓ !Ó!û˛ß í z õyòyö– ˆÎüöÈÙÙÙÈí z£÷ï˛yñ xyo≈ï˛y ≤Ãû, !ï˛Ó

≤Ãû˛yˆÏÓ û)˛ÈÙÈcˆÏÜ˛Ó˚ !ÓÜ˛yÓ˚ Óy ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö–

28. ˆê˛Ó˚yˆÏÓ˚y§y Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆ°y•y Ä ã%˛ö!ü!◊ï˛ üy!ê˛ˆÏï˛ Ó,!T˛Ó˚ çˆÏ°Ó˚ §ˆÏAà Ü˛yÓ≈ö í˛y•zÈÙÈx:y•zí˛ !üˆÏ¢

ã%˛ˆÏöÓ˚ §ˆÏAà Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛ !Ó!Ü ˛Î˚yÜ˛ x˛õ§yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ú˛ˆÏ° ¢%‹Ò !ü!◊ï˛ üy!ê˛ ˛õˆÏí ¸ ÌyˆÏÜ˛ ~ˆÏÜ˛

ˆê˛Ó˚yˆÏÓ˚y§y ÓˆÏ°–

29. ˆÎÔ!àÜ˛ í˛z˛õÜ)˛° Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ §Ó ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ˆû˛Ôï˛ Ä Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏöÓ˚ üyôƒˆÏü öò# í˛z˛õÜ)˛ˆÏ°Ó˚

˛õ!Ó˚Óï≈˛ö Ä !ÓÓï≈˛ö âˆÏê˛ ï˛yˆÏÜ˛ ˆÎÔ!àÜ˛ í˛z˛õÜ)˛° ÓˆÏ°–

30. ˛õ!ÿ˛üÓˆÏAàÓ˚ ~Ü˛!ê˛ í˛z£÷ ≤ÃflÀÓˆÏîÓ˚ öyü ˆ°ˆÏáy–

í˛z_Ó˚ ı ˛õ!ÿ˛üÓˆÏAàÓ˚ ~Ü˛!ê˛ í˛z£÷ ≤ÃflÀÓˆÏîÓ˚ öyü •° ÓˆÏÜ ˛ŸªÓ˚–


31. xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ ÏÜ˛ ≤Ãôyöï˛ Ü˛Î˚!ê˛ û˛yˆÏà û˛yà Ü˛Ó˚y •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ ÏÜ˛ ü)°ï˛ ò%!ê˛ û˛yˆÏà û˛yà Ü˛Ó˚y •Î˚ÈÙÙÙÈ(i) Îy!sfÜ˛ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ Ä

(ii) Ó˚y§yÎ˚!ö!Ü˛ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚–

32. ˛õ%î%«˛Î˚ (Mass Wasting) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ ≤ÃyÆ Óy x!fiÌ!ï˛¢#° ˛õòyˆÏÌ≈Ó˚ üyôƒyÜ˛£Ï≈î ¢!=˛Ó˚ ê˛yˆÏö !öˆÏ¡¨

˛õ!ï˛ï˛ •ÄÎ˚y Óy !ö¡¨ü%á# •ÄÎ˚yˆÏÜ˛ ÓˆÏ° ˛õ%î%«˛Î˚–

33. ˆû˛Ôüç° Ü˛Ìy!ê˛Ó˚ xy«˛!Ó˚Ü˛ xÌ≈ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆû˛Ôüç° Ü˛Ìy!ê˛Ó˚ xy«˛!Ó˚Ü˛ xÌ≈ •° û)˛ÈÙÈàû≈˛fiÌ ç°–

34. «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ §yˆÏ˛õˆÏ«˛ û)˛˛õ,ˆÏ¤˛ §üï˛°#Ü˛Ó˚î ˆÜ˛yö‰ û)˛!üÓ˚)˛õ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚

âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í z_Ó˚ ı «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ §yˆÏ˛õˆÏ«˛ û)˛˛õ,ˆÏ¤˛ §üï˛°#Ü˛Ó˚î ˛õÎ≈yÎ˚ö ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ û)˛!üÓ˚)˛õ

âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛–

35. ˆû˛Ôüç° (Ground Water) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı ˆû˛Ôüç° ˆ§•z ≤ÃÜ˛yÓ û) ÈÙÈxû˛ƒhsˇÓfiÌ ç° Óy !¢°yhflÏ ÏÓÓ §!FåÈoï˛y Ä ≤Ã ÏÓ¢ƒï˛y

xö%ÎyÎ˚# §¡õ,=˛ xÓfiÌyÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ x!û˛Ü˛£Ï≈ç Ó° xö%ÎyÎ˚# ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚–

36. §ü%o ï˛Ó˚Aà Ü˛# Ü˛# ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ «˛Î˚ •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı §ü%o ï˛Ó˚Aà ü)°ï˛ ã˛yÓ˚!ê˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ «˛Î˚ •Î˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈ(i) ç°≤ÃÓy•ç!öï˛

«˛Î˚ñ (ii) xÓâ£Ï≈ç!öï˛ «˛Î˚ñ (iii) â£Ï≈îç!öï˛ «˛Î˚ ~ÓÇ (iv) oÓîç!öï˛ «˛Î˚–

37. í˛z˛õÜ)˛°ˆÏÓ˚áy (Coast Line) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı §ü%o ~ÓÇ fiÌ°û˛y ÏàÓ §Ç ÏÎyàfiÌ° ÓÓyÓÓ xM˛° ÏÜ˛ í z õÜ) ° Ó Ï°– í z õÜ) °

ÓÓ˚yÓÓ˚ í˛zÑã%˛ ˛õyˆÏí ¸Ó˚ ˆÎ §#üyˆÏÓ˚áy ï˛yˆÏÜ˛ í˛z˛õÜ)˛° ˆÓ˚áy ÓˆÏ°–

38. ï˛ê˛û)˛!ü Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı í˛z˛õÜ)˛°ˆÏÓ˚áyÓ˚ §yüˆÏöÓ˚ ˆÎ xÇ¢ §ü%o ˛õÎ≈hsˇ ≤Ã§y!Ó˚ï˛ ï˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ° ï˛ê˛û)˛!ü–

39. §¡ø%á ï˛ê˛û)˛!ü (Fore Shore) Ü˛y ÏÜ˛ Ó Ï°⁄

í˛z_Ó˚ ı §ü%o çˆÏ°Ó˚ |ôù≈§#üy Ä !ö¡¨§#üyÓ˚ üôƒÓï˛#≈ xÇ¢ˆÏÜ˛ §¡ø%á ï˛ê˛û)˛!ü ÓˆÏ°–

40. ˛õÿ˛yÍ ï˛ê˛û) !ü (Black Shore) Ü˛y ÏÜ˛ Ó Ï°⁄

í˛z_Ó˚ ı §¡ø%á çˆÏ°Ó˚ |ôù≈§#üy ~ÓÇ í˛z˛õÜ)˛°fiÌ í˛zFã˛ áyí ¸y ˛õyí ¸ Óy û,˛à%ˆÏÓ˚áy ˛õÎ≈hsˇ

xÇ¢ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ˛õÿ˛yÍ ï˛ê˛û)˛!ü–

41. x!ÓÓ˚yü ≤ÃflÀÓî Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı §yÓ˚y ÓåÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ ç° !öà≈ï˛ •Î˚ñ ~Ó˚)˛õ ≤ÃflÀÓîˆÏÜ˛ x!ÓÓ˚yü ≤ÃflÀÓî ÓˆÏ°–

42. ö!ï˛ ì˛y° ≤ÃflÀÓî (Dip-slope Spring) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ≤ÃˆÏÓ¢ƒ Ä x≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏÓ˚ ò%!ê˛Ó˚ §ÇˆÏÎyàfiÌ° ö!ï˛ì˛yˆÏ° í˛zß√%=˛ •ˆÏ° ˆÎ

≤ÃflÀÓî ˜ï˛!Ó˚ •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ ö!ï˛ ì˛y° ≤ÃflÀÓî ÓˆÏ°–


43. ã%˛ƒ!ï˛ ≤ÃflÀÓî (Fault Spring) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó˚ ı ã%˛ƒ!ï˛Ó˚ ú˛ˆÏ° ≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏÓ˚ x≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ä˛õÓ˚ !àˆÏÎ˚ ˛õí ¸ Ï° ã%˛ƒ!ï˛

≤ÃflÀÓî ˜ï˛!Ó˚ •Î˚–

44. í˛y•zÜ˛ Ä !§° ≤ÃflÀÓî (Dyke & Sill Springs) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÜ˛yˆÏöy í˛y•zÜ˛ Óy !§° ˆû˛Ôüç° ˛õ)î≈ ≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏÓ˚ ÏÜ˛ ˆû˛ò Ü˛ˆÏÓ˚ û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛

í˛zß√%=˛ •ˆÏ° ≤ÃflÀÓî §,!T˛ •Î˚– ~ˆÏÜ˛ í˛y•zÜ˛ ≤ÃflÀÓî Óy !§° ≤ÃflÀÓî ÓˆÏ°–

45. xƒyÜ%˛•zÜœ$˛í˛ (Aquiclude) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı xƒyÜ%˛•zú˛yÓ˚ ÏÜ˛ ˆÓT˛ö Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ âö §ÇâÓÂô §!FåÈo !¢°yhflÏÓ˚ ÎyÓ˚ úÑ˛yÜ˛à%!°

ç°˛õ)î≈ •ˆÏÎ˚ ˛õí ¸ Ï° x≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏˆÏÓ˚ üˆÏï˛y xyã˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏÜ˛ xƒyÜ%˛•zÜœ$˛í˛ ÓˆÏ°–

46. xƒyÜ%˛•zê˛yí≈˛ (Aquitard) Ü˛y ÏÜ˛ Ó Ï°⁄

í z_Ó ı xƒyÜ% •zú˛y ÏÓÓ ü Ïï˛y ç°Óy•# hflÏΩ˛ öÎ xyÓyÓ ç° ÏÓyôÜ˛Ä öÎñ ô#Ó à!ï˛§¡õß

ç°Óy•# ~Ó˚)˛õ hflÏÓ˚ ÏÜ˛ xƒyÜ%˛•zê˛yí≈˛ ÓˆÏ°–

47. à%•y (Cave) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı û)˛ÈÙÈàˆÏû≈˛ ˆû˛Ôüç° myÓ˚y oÓîç!öï˛ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ú˛ˆÏ° ã%˛öy˛õyÌÓ˚ àˆÏ° Óy §ˆÏÓ˚

ˆàˆÏ° Óy ôùÇˆÏ§Ó˚ ú˛ˆÏ° ¢)öƒfiÌyö §,!T˛ •ˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ à%•y ÓˆÏ°–

48. ã%˛öy˛˛õyÌÓ˚ hflÏΩ˛ (Cave Piller) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı é%˛°hsˇ fiê˛ƒy°yÜ˛ê˛y•zê˛ Ä !ö¡¨fiÌ fiê˛ƒy°yàüy•zê˛ Óyí ¸ Ïï˛ Óyí ¸ Ïï˛ Ü˛áöÄ ~Ó˚y

˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ Î%=˛ •ˆÏÎ˚ hflÏˆÏΩ˛ ˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚– ~Ó˚)˛õ hflÏΩ˛ˆÏÜ˛ ã%˛öy˛õyÌÓ˚ hflÏΩ˛ ÓˆÏ°–

49. ˆ•!°Ü˛ê˛y•zê˛ (Helictite) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı x ÏöÜ˛ ˆ«˛ Ïe à%•yÎ oÓ#û) ï˛ ã% ö ç Ïü Ä˛õ ÏÓñ ö# Ïã˛ñ ˛õy Ï¢ñ xyí˛yÈÙÈxy!í˛û˛y ÏÓ

Óy !ï˛£Ï≈Ü˛û˛yˆÏÓ Ó,!Âô ˛õyÎ˚ñ ~ˆÏÜ˛ ˆ•!°Ü˛ê˛y•zê˛ ÓˆÏ°–

50. ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏò¢#Î˚ ï˛ê˛û)˛!ü (Off Shore) Ü˛y ÏÜ˛ Ó Ï°⁄

í z_Ó ı ï˛ê˛û)˛!üÓ˚ §yüˆÏöÓ˚ xÇ¢ Îy xàû˛#Ó˚ ˆ§y˛õyˆÏö ≤Ã§y!Ó˚ï˛ ï˛yˆÏÜ˛ ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏò¢#Î˚

ï˛ê˛û)˛!ü ÓˆÏ°–

51. û, à% (Cliff) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı í˛zÑã%˛ ˛õyí ¸Î%=˛ §ü%o í˛z˛õÜ)˛°Óï˛#≈ xM˛ˆÏ° Ü ˛üyàï˛ ï˛Ó˚ ÏAàÓ˚ xyâyˆÏï˛ áyí ¸y

˛õyˆÏí ¸ áÑyˆÏçÓ˚ (Notch) §,!T˛ •Î˚ñ ÎyÓ˚ ú˛ˆÏ° Ä•z áyí ¸y ˛õyí ¸ §ü%ˆÏoÓ˚ Ä˛õÓ˚ é%˛ˆÏ° ÌyˆÏÜ˛–

~ˆÏÜ˛ û,˛à% ÓˆÏ°–

52. à%•y (Cave) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ú˛yê˛°Î%=˛ !¢°yhflÏÓ˚ §ü%ˆÏoÓ˚ ï˛Ó˚ ÏAàÓ˚ xyâyˆÏï˛ ˆÎ à•ùˆÏÓ˚Ó˚ §,!T˛ •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛

à%•y ÓˆÏ°–

53. fiê˛ƒyÜ˛ (Stack) Ü˛y ÏÜ˛ Ó Ï°⁄

í˛z_Ó˚ ı §ü%o ï˛Ó˚ ÏAàÓ˚ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ú˛ˆÏ° §yü%!oÜ˛ !á°yö ôˆÏ§ !àˆÏÎ˚ ç°˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ Ä˛õÓ˚

hflÏˆÏΩ˛Ó˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚ òÑy!í ¸ ÏÎ˚ ÌyÜ˛y û)˛ÈÙÈá[˛ˆÏÜ˛ fiê˛ƒyÜ˛ ÓˆÏ°–


54. fiê˛ƒy¡õ (Stamp) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó˚ ı fiê˛ƒyÜ˛ «˛Î˚≤ÃyÆ •ˆÏÎ˚ ç°ï˛° ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ §üyö í˛zFã˛ï˛yÎ˚ xÓ!fiÌï˛ hflÏΩ˛ˆÏÜ˛ fiê˛ƒy¡õ

Ó Ï°–

55. §ü%o ï˛Ó˚Aà (Ocean Wave) Ü˛#⁄

í z_Ó ı §ü%ˆÏoÓ˚ ç°Ó˚y!¢ˆÏï˛ à!ï˛Ó˚ §M˛yÓ˚ •ˆÏ° §ü%ˆÏoÓ˚ ç°Ó˚y!¢ ~Ü˛•z fiÌyˆÏö

xÓ!fiÌï˛ ˆÌˆÏÜ˛ Ä˛õÓ˚ÈÙÈö#ˆÏã˛ Äë˛yöyüy Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~ˆÏÜ˛ §ü%o ï˛Ó˚Aà Óy ˆì˛í˛z ÓˆÏ°–

56. xƒyÜ%˛•z!ú˛í˛zç (Aquifuge) Ü˛y ÏÜ˛ Ó Ï°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ !åÈoà%!° ˛õÓ˚flõÓ˚ Î%=˛ öÎ˚ñ !Ó!FåÈß¨ ˆ§áyˆÏö ç°ˆÏ¢y£Ïî Óy

ˆû˛Ôüç°≤ÃÓy• ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z ã˛ˆÏ° öyñ ~ˆÏÜ˛ xƒyÜ%˛•z!ú˛í˛zç ÓˆÏ°–

57. Ü˛yfiê≈˛ û)˛!üÓ˚)˛õ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ã%˛öy˛õyÌÓ˚ Ä í˛ˆÏ°yüy•zê˛ xyÓ,ï˛ fiÌyˆÏö çˆÏ°Ó˚ oÓî ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ çöƒ

fl∫Ü˛#Î˚ ˜Ó!¢T˛ƒ §)!ã˛!•´ï˛ ˆÎ xyM˛!°Ü˛ û)˛!üÓ˚)˛õ §,!T˛ •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ Ü˛yfiê≈˛ û)˛!üÓ˚)˛õ ÓˆÏ°–

58. ÚÜ˛yfiê≈˛Û ¢∑!ê˛Ó˚ xÌ≈ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı fl‘yû˛ ¢∑ Ü ˛y§ (Kras)-~Ó˚ üyˆÏö •° Úí˛z!qò•#ö ≤ÃhflÏÓ˚ û)˛!üÛ– ~•z Ü ˛y§

ˆÌˆÏÜ˛•z Ü˛yfiê≈˛ ¢∑!ê˛Ó˚ í˛zÍ˛õ!_–

59. ˆÜ˛yö‰ ≤ÃÜ˛yÓ˚ !Óöy¢Ü˛yÓ˚# §ü%oï˛Ó˚Aà í˛z˛õÜ)˛°ˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ «˛Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚⁄


í˛z_Ó˚ ı í˛z_y° §ü%oï˛Ó˚Aà Sˆ§yÎ˚y¢V í˛z˛õÜ)˛°ˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ «˛Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚–

60. §ü%ˆÏoÓ˚ í˛zß√%=˛ xÇˆÏ¢Ó˚ ˜òâ≈ƒ Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı §ü%ˆÏoÓ˚ í˛zß√%=˛ xÇˆÏ¢Ó˚ ˜òâ≈ƒ ˆú˛ã˛ öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–

61. ê˛ Ï¡∫y Ï°y Ü˛y ÏÜ˛ Ó Ï°⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı Îáö ˆÜ˛yˆÏöy ~Ü˛!ê˛ §yü%!oÜ˛ ÓÑyô ˆÜ˛yˆÏöy ~Ü˛!ê˛ Óy ò%!ê˛ m#˛õˆÏÜ˛ í˛z˛õÜ)˛ˆÏ°Ó˚

§ˆÏAà §ÇÎ%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛áö ~Ó˚Ü˛ü ÓÑyôˆÏÜ˛ ê˛ˆÏ¡∫yˆÏ°y ÓˆÏ°– ‘Tombolo’ ¢ˆÏ∑Ó˚ xÌ≈ m#˛õ

§ÇÎ%=˛Ü˛yÓ˚# ÓÑyô–

62. ã%˛öy˛õyÌˆÏÓ˚Ó˚ à%•yÎ˚ åÈyò ˆÌˆÏÜ˛ é%˛°ˆÏï˛ ÌyÜ˛y û)˛!üÓ˚)˛õ!ê˛Ó˚ öyü Ü˛#⁄


xÌÓyñ ã%˛öy˛õyÌˆÏÓ˚Ó˚ à%•yÓ˚ åÈyˆÏòÓ˚ é%˛°hsˇ hflÏΩ˛ˆÏÜ˛ Ü˛# ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ã%˛öy˛õyÌˆÏÓ˚Ó˚ à%•yÓ˚ åÈyò ˆÌˆÏÜ˛ é%˛°ˆÏï˛ ÌyÜ˛y û)˛!üÓ˚)˛õ!ê˛Ó˚ öyü fiê˛ƒy°yÜ˛ê˛y•zê˛–

63. !§AÜ˛ ˆ•y° (Sink Hole) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ˛Ü˛yfiê≈˛ xM˛ˆÏ°Ó˚ ~Ü˛ !ÓˆÏ¢£Ï ôÓ˚ˆÏöÓ˚ àï≈˛ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ !§AÜ˛ ˆ•y°– ~!ê˛

ú˛yˆÏöˆÏ°Ó˚ xyÓ,!ï˛Ó˚ ~Ü˛ àï≈˛!ÓˆÏ¢£Ï–

64. fiê˛ƒy°yàüy•zê˛ (Stalagmite) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ã%˛öy˛õyÌˆÏÓ˚Ó˚ ˆÎ ç°#Î˚ oÓî åÈyò ã%Ñ˛ˆÏÎ˚ ˆüˆÏé˛ˆÏï˛ ˛õˆÏí ¸ ï˛yÓ˚ ç° Óy‹õ#û)˛ï˛

•ˆÏ° ˆüˆÏé˛ˆÏï˛ ã%˛ö çüˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– •yçyÓ˚ •yçyÓ˚ ÓåÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ ~Ó˚)ˆÏ˛õ ã%˛ö çüˆÏï˛ ÌyÜ˛ˆÏ° ï˛y

í˛zFã˛ï˛yÎ˚ Ó,!Âô ˛õyÎ˚ñ ~ˆÏÜ˛ fiê˛ƒy°yàüy•zê˛ ÓˆÏ°–


65. ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ üˆÏôƒ §Ó≈Ó,•Í ≤ÃÓy° ≤Ãyã˛#Ó˚ ˆÜ˛yÌyÎ˚ xÓ!fiÌï˛⁄

í z_Ó ı ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ üˆÏôƒ §Ó≈Ó,•Í ≤ÃÓy° ≤Ãyã˛#Ó˚ xˆÏfiê˛Δ!°Î˚yÓ˚ ˛õ)Ó≈!òˆÏÜ˛ xÓ!fiÌï˛– ~!ê˛

~Ü˛ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ˜¢° ≤Ãyã˛#Ó˚– ~•z ˜¢° ≤Ãyã˛#Ó˚ ˆ@ˇÃê˛ ˆÓ!Ó˚Î˚yÓ˚ !Ó˚ú˛§ [Great Barrier Reefs]öyˆÏü ˛õ!Ó˚ã˛ï˛–

66. û)˛ÈÙÈxû˛ƒhsˇˆÏÓ˚ ˆÎ !¢°yhflÏÓ˚ ç°ˆÏ¢y£Ïî Ä §Ó˚ÓÓ˚yˆÏ• x«˛ü ï˛yˆÏÜ˛ Ü˛# hflÏÓ˚

Ó Ï°⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı û)˛ÈÙÈxû˛ƒhsˇˆÏÓ˚Ó˚ ˆÎ !¢°yhflÏÓ˚ ç°ˆÏ¢y£Ïî Ä §Ó˚ÓÓ˚yˆÏ• x«˛ü ï˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°

x≤ÃˆÏÓ¢ƒ hflÏÓ˚–

67. fl∫yû˛y!ÓÜ˛ í˛zòÜ˛ã˛yˆÏ˛õ ˆû˛ÔüçˆÏ°Ó˚ û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛ !öà≈üöˆÏÜ˛ Ü˛# ÓˆÏ°⁄


í˛z_Ó˚ ı fl∫yû˛y!ÓÜ˛ í˛zòÜ˛ã˛yˆÏ˛õ ˆû˛ÔüçˆÏ°Ó˚ û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛ !öà≈üöˆÏÜ˛ ÓˆÏ° ≤ÃflÀÓî–

68. ˛õ% ÏÓ˚y Ïò¢#Î˚ ÓÑyô (Off-Shore Bar) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı §ü%o ï˛Ó˚ ÏAàÓ˚ §M˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ° xàû˛#Ó˚ §ü%ˆÏoÓ˚ ö%!í ¸ñ Óy!°ñ ÜÑ˛yÜ˛Ó˚ çˆÏ°

öò# ˆüy•yöyÓ˚ xyí ¸yxy!í ¸ ~ÓÇ í˛z˛õÜ)˛ˆÏ°Ó˚ ≤ÃyÎ˚ §üyhsˇÓ˚yˆÏ° à!ë˛ï˛ ò#â≈ ÓÑyôˆÏÜ˛ ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏò¢#Î˚

ÓÑyô Ó Ï°–

69. ê˛ Ï¡∫y Ï°y (Tombolo) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı Î!ò ˆÜ˛yˆÏöy ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏò¢#Î˚ ÓÑyô ~Ü˛!ê˛ Óy ò%!ê˛ m#˛õˆÏÜ˛ ü)° û)˛ÈÙÈáˆÏ[˛Ó˚ §ˆÏAà Î%=˛

Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛áö ï˛yˆÏÜ˛ ê˛ˆÏ¡∫yˆÏ°y ÓˆÏ°–

70. !flõê˛ (Spit) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏò¢#Î˚ ÓÑyˆÏôÓ˚ ~Ü˛ xÇ¢ í˛z˛õÜ)˛ˆÏ°Ó˚ §ˆÏAà Î%=˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ xöƒ xÇ¢

§ü%ˆÏo ˆ¢£Ï •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ !flõê˛ ÓˆÏ°–

71. í˛z!aï˛ í˛z˛õÜ)˛° Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı û)˛ÈÙÈxyˆÏ°yí ¸ Ïö §ü%o Ó«˛ ÓˆÏ§ ˆàˆÏ° Óy §ü%o í˛z˛õÜ)˛° í˛z!aï˛ •ˆÏ° í˛z!aï˛

í˛z˛õÜ)˛° §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛Ó˚ü[˛° í˛z˛õÜ)˛° ~Ü˛!ê˛ í˛z!aï˛ í˛z˛õÜ)˛°–

72. !öü!Iï˛ í˛z˛õÜ)˛° Ü˛#û˛yˆÏÓ §,!T˛ •Î˚⁄

í z_Ó ı í˛z˛õÜ)˛°û˛yà Óˆ§ !àˆÏÎ˚ Óy §ü%o˛õ,¤˛ í˛z!aï˛ •ˆÏ° í˛z˛õÜ)˛° ç°ü@¿ •ˆÏÎ˚

!öü!Iï˛ í˛z˛õÜ)˛° §,!T˛ •Î˚–

3. Óî≈öyôü#≈ í z_Ó˚!û˛!_Ü˛ ≤ÃŸ¿yÓ!° [≤Ã!ï˛!ê˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ üyöÈÙÈ7]

1. ˛õÎ≈yÎ˚ö Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄ ≤ÃÓy° ≤Ãyã˛#Ó˚ àˆÏí ¸ Äë˛yÓ˚ ò%!ê˛ Ü˛yÓ˚î ˆ°ˆÏáy–

!fiÌ!ï˛¢#° ˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö °yû˛ Ü˛#û˛yˆÏÓ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛⁄ 2+2+3


í z_Ó ı 1876 §y Ï° !ç. ˆÜ˛. !à°Óyê≈ §Ó≈≤ÃÌü Úˆ@ˇÃí˛Û ¢∑!ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ö–

öò#«˛Î˚ Ä §M˛Î˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ üyôƒˆÏü x!ï˛ ô#Ó˚°ˆÏÎ˚ û˛yÓ˚§yüƒç!öï˛ xÓfiÌyÎ˚ ˆ˛õÑÔåÈyÎ˚ñ ÎyˆÏÜ˛


Ó°y •Î˚ Úˆ@ˇÃí˛Û– §yôyÓ˚îû˛yˆÏÓ ~ˆÏÜ˛ Ü ˛üÄ Ó°y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xÌ≈yÍ Ü ˛üyß∫ ÏÎ˚ û˛yÓ˚§yüƒ

xÓfiÌyÓ˚ §yˆÏ˛õˆÏ«˛ Ú˛õÎ≈yÎ˚öÛ ¢∑!ê˛ ˛~ˆÏ§ˆÏåÈ– ˆã˛¡∫yÓ!°ö Ä §ƒy!°§Óy!Ó˚ÈÙÈ~Ó˚ üˆÏï˛ ˛õÎ≈yÎ˚ö

Ó°ˆÏï˛ Ó!•ç≈yï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y§ü)ˆÏ•Ó˚ §!¡ø!°ï˛ «˛Î˚ Ä §M˛Î˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ üyôƒˆÏü í˛zÑã%˛ÈÙÈö#ã%˛ û˛yàˆÏÜ˛

xÌ≈yÍ û)˛!üÓ˚ í˛z˛õ!Ó˚û˛yˆÏàÓ˚ x!öÎ˚!üï˛ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áyˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ §yôyÓ˚î ï˛° Óy ˛õ,ˆÏ¤˛ !öˆÏÎ˚

xy§yˆÏÜ˛ ˆÓyé˛yÎ˚– ~áyˆÏö §yôyÓ˚î ï˛° Óy ˛õ,¤˛ Ó°ˆÏï˛ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyˆÏÜ˛ ˆÓyé˛yÎ˚–

§%ï˛Ó˚yÇ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ §yˆÏ˛õˆÏ«˛ û)˛˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ §üï˛°#Ü˛Ó˚î •° ˛õÎ≈yÎö– ü)°ï˛ xÓˆÏÓ˚y•î

Ä xy ÏÓy•î ≤Ã!Ü ÎyÓ üyôƒ Ïü•z û) !üû˛y ÏàÓ ˛õÎ≈yÎö â Ïê˛ Ìy ÏÜ˛– ~•z ò%•z ≤Ã!Ü Îy xÇ¢@ˇÃ•îÜ˛yÓ#

≤Ãôyö ~ˆÏçrê˛à%!° •°ÈÙÙÙÈöò#ñ ÓyÎ˚%ñ !•üÓy•%ñ §ü%oï˛Ó˚Aà ñ ˆû˛Ôüç° ≤ÃÓy•ñ û˛Ó˚ §M˛y°ö

≤Ãû,˛!ï˛–

!mï˛#Î˚ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ çöƒ !ÓˆÏŸ’£Ïîôü#≈ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ ≤ÃÓy°Û ≤Ãyã˛#Ó˚ àˆÏí ¸ Äë˛yÓ˚ ò%!ê˛ Ü˛yÓ˚î xÇ¢

ˆòˆÏáy– S≤ÃŸ¿ öÇ 1)

xˆÏöÜ˛ §üÎ˚ öò#Ó˚ ≤ÃÓy• ˛õˆÏÌ ˆÜ˛yˆÏöy Ü˛yÓ˚î öò#Ó˚ ˆÓyé˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚üyî Ü˛ˆÏü ˆàˆÏ°–

Ó,!T˛˛õyˆÏï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚üyî Ó,!Âô ˆ˛õˆÏ° Ä öò#@ˇÃy§ç!öï˛ Ü˛yÓ˚ Ïî öò#!ê˛ !ö¡¨ «˛Î˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛üï˛y

!ú˛ˆÏÓ˚ ˛õyÎ˚ ~Ó˚)˛õ xÓfiÌyˆÏÜ˛ !fiÌ!ï˛¢#° ˛õ)î≈ˆÏÎ≈ÔÓö °yû˛ ÓˆÏ°– ~Ü˛ Ü˛ÌyÎ˚ ˆÜ˛yˆÏöy öò#Ó˚

!ö¡¨«˛Î˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛üï˛y !ú˛ˆÏÓ˚ ˛õyÄÎ˚yˆÏÜ˛ öò#Ó˚ ˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö °yû˛ ÓˆÏ°– öò#Ó˚ ˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö°yû˛

!ï˛ö!ê˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– ˆÎüöÈÙÙÙÈà!ï˛¢#° ˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö °yû˛ñ •zí˛zfiê˛ƒy!ê˛Ü˛ ˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö

°yû˛ Ä !fiÌ!ï˛¢#° ˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö °yû˛– öò#Ó˚ ˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö°yˆÏû˛Ó˚ ú˛ˆÏ° ≤Ãôyöï˛ 4!ê˛ û)˛!üÓ˚)˛õ

àë˛ö Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈ(i) í z õï˛ƒÜ˛yÓ ü Ïôƒ à!ë˛ï˛ í z õï˛ƒÜ˛yñ (ii) !öÜ˛ ˛õ ÏÎrê˛ñ (iii) öò#üM˛

Ä (iv) Ü˛!ï≈ ï˛ öò#ÓÑyÜ˛–

2. §ü%oÓï˛ ÏAàÓ §M˛Î ˛Ü˛y ÏÎ≈Ó ú˛ Ï° §,T˛ ˆÎ ˆÜ˛y Ïöy ã˛yÓ!ê˛ û) !üÓ) Ï õÓ

!ã˛e§• Óî≈öy Ü˛ˆÏÓ˚y– ≤ÃÓy° ≤Ãyã˛#Ó˚ àˆÏí ¸ Äë˛yÓ˚ ò%!ê˛ Ü˛yÓ˚î– 5+2í˛z_Ó˚ ı §ü%ˆÏoyÜ)˛ˆÏ° ï˛Ó˚AàÓy!•ï˛ «˛Î˚çyï˛ ˛õòyÌ≈§ü)ˆÏ•Ó˚ ˛õ%ö!Ó≈öƒy§ âˆÏê˛– ú˛ˆÏ°

§ü%ˆÏoyÜ)˛ˆÏ° !Ó!û˛ß¨ ôÓ˚ ÏöÓ˚ §M˛Î˚çyï˛ û)˛!üÓ˚)˛õ §,!T˛ •Î˚– fiÌ°û˛yà Ä ç°û˛yà í˛zû˛Î˚

ˆ«˛ Ïe•z §ü%o Ï§Ü˛ Ïï˛ ˛˛õòyÌ≈§ü) Ï•Ó §M˛Î â Ïê˛– ~•z xM˛ Ï° §M˛Îàï˛ ˛õòy ÏÌ≈Ó ˆÓ!¢Óû˛yà

xÇ¢•z xyˆÏ§ fiÌ°û˛yà ˆÌˆÏÜ˛ öòÈÙÈöò#Ó˚ myÓ˚y Óy!•ï˛ •ˆÏÎ˚ ~ÓÇ û,˛à% xÇˆÏ¢ xyÓ!•Ü˛yÓ˚ Ä

ô§ ˆÌˆÏÜ˛– ˆüyê˛ §!M˛ï˛ ˛õòyˆÏÌ≈Ó˚ §yüyöƒ xÇ¢•z xyˆÏ§ §ü%o ˆÌˆÏÜ˛– §ü%o ˜§Ü˛ˆÏï˛ à!ë˛ï˛

§M˛Î˚çyï˛ û)˛!üÓ˚)˛õà%!° •°ÈÙÙÙÈ

(i) ˜§Ü˛ï˛û)˛!ü Óy ˆÓ°yû)˛!ü (Sea Beach) ı §ü%oï˛Ó˚AàÓy!•ï˛ ˆåÈyˆÏê˛y ˆåÈyˆÏê˛y

ö%!í ¸ñ ÜÑ˛yÜ˛Ó˚ñ Óy!° ≤Ãû,˛!ï˛ ï˛ê˛û)˛!üÓ˚ í˛z˛õ!Ó˚û˛yˆÏà §M˛ˆÏÎ˚Ó˚ ú˛ˆÏ° ˆÎ ≤ÃyÎ˚ §üï˛° ì˛y°%

û)˛!üû˛yà à!ë˛ï˛ •Î˚ñ ˆ§•z û)˛!üû˛yàˆÏÜ˛ ˜§Ü˛ï˛û) !ü Óy ˆÓ°yû) !ü ÓˆÏ°– í˛zFã˛ í˛z˛õÜ)˛°#Î˚

xÇˆÏ¢ §yü%!oÜ˛ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ú˛ˆÏ° §ÇÜ˛#î≈ Ä !ö¡¨ í˛z˛õÜ)˛°#Î˚ xÇˆÏ¢ §yü%!oÜ˛ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ≤Ãû˛yÓ á%Ó

Ü˛ü ÌyÜ˛yÎ !ÓhflÏ#î≈ ˜§Ü˛ï˛û) !ü à!ë˛ï˛ •Î– xyÜ, !ï˛ Ä àë˛ö xö%ÎyÎ# ˜§Ü˛ï˛û) !ü ÏÜ˛ Óy°%Ü˛yüÎñ

˛õˆÏÜ˛ê˛ ˜§Ü˛ï˛ û)˛!üñ í˛z˛õ§yàˆÏÓ˚Ó˚ ühflÏˆÏÜ˛ §,T˛ ˜§Ü˛ï˛û)˛!ü Ä xô≈yã˛wyÜ˛yÓ˚ ˜§Ü˛ï˛û)˛!ü


≤Ãû,˛!ï˛ öyöy xÇˆÏ¢ û˛yà Ü˛Ó˚y •Î˚– §yôyÓ˚îï˛ ˜§Ü˛ï˛û)˛!üÓ˚ Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ !òˆÏÜ˛ ö%!í ¸ñ ÜÑ˛yÜ˛Ó˚ Óy!°

≤Ãû,˛!ï˛ §M˛ˆÏÎ˚Ó˚ ú˛ˆÏ° í˛zÑã%˛ !¢Ó˚yÓ˚ üˆÏï˛y ˆÎ û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ §,!T˛ •Î˚ñ ˆ§•z û)˛!üÓ˚)˛õˆÏÜ˛ ˜§Ü˛ï˛

!¢Ó˚y ÓˆÏ°– ˜§Ü˛ï˛û)˛!üÓ˚ |Âô≈yÇˆÏ¢Ó˚ ì˛y° ˆÓ!¢ (10º–20º) !Ü˛v !ö¡¨yÇˆÏ¢Ó˚ ì˛y° x!ï˛

§yüyöƒ (2º–3º)–(ii) §yü%!oÜ˛ ÓÑyô (Bar) ı í˛z˛õ)Ü)˛ˆÏ°Ó˚ !öÜ˛ê˛Óï˛#≈ xÇˆÏ¢ §ü%oï˛Ó˚Aà Ä ˆflÀyï˛Óy!•ï˛

Óy!°ñ ö%!í ¸ñ ˛õyÌˆÏÓ˚Ó˚ ˆåÈyˆÏê˛yˆÏåÈˆÏê˛y xÇ¢ ≤Ãû,˛!ï˛ í˛z˛õ)Ü˛° ÓÓ˚yÓˆÏÓ˚ §ü%oÓˆÏ«˛ !öü!Iï˛ •Î˚–

§ü%o˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ Ä˛õÓ˚ ˆçˆÏà Äë˛y !öü!Iï˛ Óy!°Ó˚ §ÇÜ˛#î≈ hfl)Ï˛õˆÏÜ˛ §yü%!oÜ˛ ÓÑyô ÓˆÏ°– àë˛ö

Ä xyÜ,˛!ï˛ xö%ÎyÎ˚# §yü%!oÜ˛ ÓÑyôˆÏÜ˛ ≤Ãôyö !ï˛ö!ê˛ û˛yˆÏà û˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈ

(a) ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏò¢#Î˚ ÓÑyô (off Shore Bar) ı §yü%!oÜ˛ xÓˆÏ«˛ˆÏ˛õÓ˚ ú˛ˆÏ° §,T˛ ÓÑyˆÏôÓ˚

í˛zû˛Î˚ ≤Ãyhsˇ fiÌ°û˛yˆÏàÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ öy •ˆÏÎ˚ í˛z˛õÜ)˛ˆÏ°Ó˚ §üyhsˇÓ˚yyˆÏ° Óy öò# ˆüy•yöyÓ˚ §ˆÏAà

xyí˛¸yxy!í˛¸ û˛yˆÏÓ xyÇ!¢Ü˛ !öü!Iï˛ •ˆÏÎ˚ !Óhfl,Ïï˛ •ˆÏ°ñ ï˛yˆÏÜ˛ ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏò¢#Î˚ ÓÑyô ÓˆÏ°–

~Ó˚Ü˛ü ÓÑyˆÏôÓ˚ !˛õåÈˆÏö §ü%ˆÏoÓ˚ ç° xyÇ!¢Ü˛ xyÓÂô •ˆÏ° ç°yû)˛!ü Óy í˛z˛õ•… ÏòÓ˚ §,!T˛

•Î˚– ˆÜ˛Ó˚° Ä Ä!í ¸¢y í˛z˛õÜ)˛ˆÏ° ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏò¢#Î˚ ÓÑyô ˆòáy ÎyÎ˚– Ä!í ¸¢y í˛z˛õÜ)˛ˆÏ°Ó˚ !ã˛ÕÒy

û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ó,•_ü í˛z˛õ•…ò–

(b) ˛≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ ˜§Ü˛ï˛ Óy m#˛õ (Barrier Island) ı ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏò¢#Î˚ ÓÑyô ˆÓ°yû)˛!üˆÏÜ˛

xyÓ!ï≈˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ §ü%o˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ Ä˛õÓ˚ fiÌyÎ˚#û˛yˆÏÓ xÓfiÌyö Ü˛Ó˚ˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ° ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ Óy

ˆÓ°yû) !ü– xy Ïü!ÓÜ˛y Î%=˛Óy ÏT ΔÓ ˆê˛:y§ í z õÜ) Ï°Ó ˛õyoy •° ~Ü˛!ê˛ í z ÏÕ‘á ÏÎyàƒ ≤Ã!ï˛Ó®Ü˛

˜§Ü˛ï˛ÈÙÈ~Ó˚ í˛zòy•Ó˚î– í˛z˛õ•…ò myÓ˚y í˛z˛õÜ)˛° ˆÌˆÏÜ˛ !Ó!åÈß¨ xàû˛#Ó˚ §ü%ˆÏo §,T˛ ~•z ôÓ˚ ÏöÓ˚

ÓÑyôˆÏÜ˛ ˆÓ!Ó˚Î˚yÓ˚ !Óã˛ (Barrier Beach) Óy ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ m#˛õ (Barrier Island) Ó°y •Î˚–

(c) xö%ï˛ê˛#Î˚ ÓÑyô ı í˛z˛õÜ)˛° ˆÌˆÏÜ˛ ò)ˆÏÓ˚ §ü%ˆÏoÓ˚ xö%ï˛ê˛#Î˚ xÇˆÏ¢ à!ë˛ï˛ Óy!°Ó˚

ÓÑyôˆÏÜ˛ xö%ï˛ê˛#Î˚ ÓÑyô ÓˆÏ°– ≤ÃÓ° Óy í˛zFã˛ ˆçyÎ˚yˆÏÓ˚Ó˚ §üÎ˚ ~•z ÓÑyô çˆÏ°Ó˚ ï˛°yÎ˚ ã˛ˆÏ°

ÎyÎ–

(iii) Ü˛yòyüÎ˚ §üï˛°û)˛!ü Ä °Óîy=˛ ç°yû˛)!ü (Mud Flats and SaltMarshes) : §ü%oï˛Ó˚AàÓy!•ï˛ Ä öò#Óy!•ï˛ ö%!í ¸ñ Óy!°ñ ˛õ!° Ä Ü˛yòy ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏò¢#Î˚ ÓÑyô

~ÓÇ !flõˆÏê˛Ó˚ !˛õåÈˆÏöÓ˚ xÇˆÏ¢ §!M˛ï˛ •ˆÏÎ˚ Ü˛yòyüÎ˚ §üï˛°û)˛!üÓ˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏòÏ¢#Î˚

ÓÑyô ~ÓÇ !flõˆÏê˛Ó˚ !˛õåÈˆÏöÓ˚ xÇ¢ ˆçyÎ˚yˆÏÓ˚Ó˚ çˆÏ° ≤’y!Óï˛ •ˆÏ° °Óîy=˛ ç°yû)˛!üÓ˚ §,!T˛

•Î˚– ~Ó˚ôÓ˚ ÏöÓ˚ ç°yû)˛!üˆÏÜ˛ çyü≈y!öˆÏï˛ ÄÎ˚yˆÏï˛ö (Waten) Ä ˆöòyÓ˚°ƒyˆÏu˛ ÄÎ˚y Ïí˛ö

(Wadden) ÓˆÏ°–

≤ÃÓy° ≤Ãyã˛#Ó˚ àˆÏí ¸ Äë˛yÓ˚ ò%!ê˛ Ü˛yÓ˚î ı

(i) ˛õ!°Î%=˛ fl∫FåÈ ç° ı ≤ÃÓy° Ü˛#ˆÏê˛Ó˚ ü%ˆÏá ˛õ!°Ü˛îy çˆÏü ˆàˆÏ° ï˛yÓ˚y x!:ˆÏçö

!öˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ öy– ú˛ˆÏ° ~Ó˚y ˛õ!Ó˚ õyÜ˛ Ü˛Ó˚ Ïï˛ ˛õyˆÏÓ˚ öy Ä ~çöƒ ï˛yÓ˚y üyÓ˚y ÎyÎ˚– §%ï˛Ó˚yÇ

≤ÃÓy° ≤Ãyã˛#Ó˚ àˆÏí ¸ Äë˛yÓ˚ çöƒ ˛õ!°Î%=˛ fl∫FåÈ çˆÏ°Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçö •Î˚–

(ii) xyhsˇÉ§yàÓ˚#Î˚ üˆÏM˛Ó˚ xÓfiÌyö ı ï˛ê˛û)˛!ü ÓÓ˚yÓÓ˚ 50 ú˛ƒyòü Óy 100 !üê˛yÓ˚

àû˛#Ó˚ï˛yÎ˚ ü•yˆÏò¢#Î˚ ¢=˛ !¢°yÓ˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ ≤ÃÓy° Ü˛#ˆÏê˛Ó˚ §%ò,ì ¸ !û˛!_ fiÌy˛õö •Î˚ñ ú˛ˆÏ°

~•z xhsˇÉ§yàÓ˚#Î˚ üˆÏM˛Ó˚ xÓfiÌyˆÏöÓ˚ ú˛ˆÏ° ≤ÃÓy° ˛≤Ãyã˛#Ó˚ àˆÏí ¸ Äë˛yÓ˚ §•yÎ˚Ü˛ •Î˚–


1. ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ fiÌyö

2. •Ó˚y•zçö àë˛ö

3. ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ˛õÂô!ï˛

4. Óî≈

5. ˛õòyˆÏÌ≈Ó˚ fiÌyöyhsˇÓ˚

~°%!û˛ˆÏÎ˚¢ö ≤Ã!Ü ˛Î˚y üy!ê˛Ó˚

Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ hflÏˆÏÓ˚ xÓfiÌyö âˆÏê˛

ÌyˆÏÜ˛–

üy!ê˛Ó˚ A-hflÏÓ˚ à!ë˛ï˛ •Î˚–

Îy!sfÜ˛ Ä Ó˚y§yÎ ˚!öÜ˛

˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ~°%!û˛ˆÏÎ˚¢ö âˆÏê˛

Ìyˆ ÏÜ˛– ~çöƒ ≤Ãã % ˛Ó ˚

˛Ó,!T˛˛õyˆÏï˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçö •Î˚–

üy!ê˛Ó ˚ Ä˛õˆ ÏÓ ˚Ó ˚ hfl ÏÓ ˚

á!öç¢)öƒ •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ ú˛ˆÏ°

hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ó˚Ç •y°Ü˛y •ˆÏï˛ ¢%Ó˚%

Ü˛ˆÏÓ˚–

ˆôÔï˛ ≤Ã!Ü ÎyÎ üy!ê˛Ó ¢#£Ï≈hflÏÓ

ˆÌˆÏÜ˛ oÓ#û)˛ï˛ á!öˆÏçÓ˚

x˛õ§yÓ˚î âˆÏê˛–

•z°%!û˛ˆÏÎ˚¢ö ≤Ã!Ü ˛Î˚y üy!ê˛Ó˚

ö#ˆÏã˛Ó˚ hflÏˆÏÓ˚ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛–

üy!ê˛Ó˚ B-hflÏÓ˚ à!ë˛ï˛ •Î˚–

•z°%!û˛ˆÏÎ˚¢ˆÏöÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ !öû≈˛Ó˚

Ü˛ ÏÓ ~°%!û˛ ÏÎ¢ ÏöÓ ≤ÃÜ, !ï˛ Ä

˛õj!ï˛Ó˚ Ä˛õÓ˚–

üy!ê˛Ó˚ ö#ˆÏã˛Ó˚ hflÏÓ˚ á!öç§ü,Âô

•ÄÎ˚yÓ˚ ú˛ˆÏ° üy!ê˛Ó˚ Ó˚Ç àì ¸

•Î˚–

üy!ê˛Ó˚ ö#ˆÏã˛Ó˚ hflÏˆÏÓ˚ oÓ#û)˛ï˛

á!öˆÏçÓ˚ §M˛Î˚ âˆÏê˛–

3. xƒyÜ%˛•zú˛yÓ˚ Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄ çyú˛Ó˚#Ó˚)˛õ# öò#öÜ‰˛¢y àë˛ˆÏöÓ˚

!öÎsfÜ˛à%!° Ü˛# Ü˛#⁄ ~ƒy°%!û˛ ÏÎ¢ö Ä •z°%!û˛ ÏÎ¢öÈÙÈ~Ó ˜Ó!¢T˛ƒà%!°

xy Ï°yã˛öy Ü˛ ÏÓy– 2+2+3 [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í z_Ó ı xƒyÜ% •zú˛yÓ ¢∑!ê˛Ó Ó%ƒÍ˛õ!_àï˛ xÌ≈ •° ç°ôyÓîÜ˛yÓ# Óy ç˛°Óy•# !¢°yhflÏÓ–

≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ ö#ˆÏã˛ xˆÏ≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏ° û)˛˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ Ó˚rô Óy ú˛yê˛° ÓÓ˚yÓÓ˚

Ó,!T˛Ó˚ ç°ñ ï%˛£ÏÓ˚à°y ç° û)˛àˆÏû≈˛ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ üˆÏôƒ xyÓÂô •ˆÏÎ˚ ˆÎ

ˆû˛Ôüç°yôyÓ˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§•z ç°yôyÓ˚ ÏÜ˛ xƒyÜ%˛•zú˛yÓ˚ ÓˆÏ°–

çyú˛Ó˚#Ó˚)˛õ# öÜ˛¢y ı ˆÜ˛yˆÏöy ˆÜ˛yˆÏöy öò# ÓƒÓfiÌyÎ˚ xö%àyü# öò#Ó˚ §ˆÏAà ˛õÓ˚Óï˛#≈

öò#ñ ˛õÓ˚Óï˛#≈ öò#Ó˚ §ˆÏAà !Ó˛õÓ˚y Ä ˛õ%öû≈˛Óy öò# §üˆÏÜ˛yˆÏî !ü!°ï˛ •Î˚– ~åÈyí ¸y ˆàÔî

xö%àyü# öò#ñ ˆàÔî ˛õÓ˚Óï˛#≈ öò# Ä xöƒyöƒ öò#§ü)• ~û˛yˆÏÓ ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà §üˆÏÜ˛yˆÏî

!ü!°ï˛ •Î˚– ~û˛yˆÏÓ ≤Ãôyö Ä x≤Ãôyö §ühflÏ öò# ˛õÓ˚flõÓ˚ §üˆÏÜ˛yˆÏî !ü!°ï˛ •ˆÏÎ˚ áí ¸á!í ¸

Óy !é˛!Õ‘Î%=˛ çy!°Ü˛yÓ˚ üˆÏï˛y öÜ˛¢y àë˛ö Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛y•z ~ˆÏÜ˛ çyú˛Ó˚#Ó˚)˛õ# öò# öÜ˛¢y (TrellisDrainage Pattern) Ó°y •Î˚– ~Ó˚)˛õ öò# xyÓ˚yÓ!Õ‘ ˛õyÓ≈ï˛ƒ xM˛° Ä òy!«˛îyï˛ƒ üy°û)˛!ü

xM˛ˆÏ° ˆòáy ÎyÎ˚–

x°%!û˛ˆÏÎ˚¢ö Ä •z°%!û˛ˆÏÎ˚¢öÈÙÈ~Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ§ü)• ı

˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ ~°%!û˛ˆÏÎ˚¢ö •z°%!û˛ˆÏÎ˚¢ö


1. ôyÓ˚îy

2. xÓfiÌyö

3. û)˛!üÓ˚)˛õ

4. ú˛°yú˛°

öò#Ó˚ «˛Î˚çyï˛ Ä ˛õ!Ó˚Óy!•ï˛

!Ó!û˛ß ˛õòy ÏÌ≈Ó ˛˛õ%O#û˛Óö Ä

§M˛Î˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y •° xyˆÏÓ˚y•î–

xy ÏÓy•î â Ïê˛ Ìy ÏÜ˛ öò#Ó ü,ò%

ì˛y° xÇˆÏ¢ Ä ≤’yÓîû)˛!üˆÏï˛–

§M˛Î˚çyï˛ û)˛!üÓ˚)˛õ •°ÈÙÙÙÈ

˛õ!°à!ë˛ï˛ ¢AÜ%˛ñ ≤’yÓöû)˛!ü

m#˛õñ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ ÓÑyô ≤Ãû,˛!ï˛–

xy ÏÓy• ÏîÓ ú˛ Ï° §üï˛°û) !ü

à!ë˛ï˛ •Î˚–

Ó!•ç≈yï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y§ü)ˆÏ•Ó˚ myÓ˚y

û) !üû˛y ÏàÓ í zFã˛ï˛y •…y§ ˛õyÄÎyÓ

˛≤Ã!Ü ˛Î˚y •° xÓˆÏÓ˚y•î–

xÓ ÏÓy•î â Ïê˛ öò#Ó áyí˛y xÌã˛

ì˛y°% xÇˆÏ¢–

!Ó!û˛ß ôÓ ÏöÓ «˛Îçyï˛ û) !üÓ) õ

àë˛ö Ü˛ˆÏÓ˚–

xÓˆÏÓ˚y•ˆÏîÓ˚ ú˛ˆÏ° í˛z_° Ä

xÓï˛° ì˛y° ˜ï˛!Ó˚ •Î˚–

4. xy ÏÓy•î Ä xÓ ÏÓy•î ˛õÂô!ï˛Ó ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆ° Ïáy– !ã˛e§• ã% öy˛õyÌÓ

à!ë˛ï˛ xM˛ˆÏ° í˛z˛õï˛ƒÜ˛y Ü˛#û˛yˆÏÓ à!ë˛ï˛ •Î˚ ï˛y Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–

ê˛ˆÏ¡∫yˆÏ°y Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄ 2+3+2 [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı xyˆÏÓ˚y•î Ä xÓˆÏÓ˚y•î ˛õÂô!ï˛Ó˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ı

˛õyÌ≈ˆÏÜ˛ƒÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ xyˆÏÓ˚y•î xÓˆÏÓ˚y•î

ã%˛öy˛õyÌÓ˚ à!ë˛ï˛ xM˛ˆÏ° xrô í˛z˛õï˛ƒÜ˛y ı

‘Karst’ •° çyü≈yö ¢∑ ÎyÓ˚ xÌ≈ ‘Bare Story Ground’ Óy í˛zß√%=˛ ≤ÃhflÏÓ˚üÎ˚

û)˛!üû˛yà– ˆÜ ˛yˆÏÎ˚!¢Î˚yñ Ó§!öÎ˚yñ •yˆÏç≈ˆÏày!û˛öyÓ˚ xƒy!í»˛Î˚yÏÜ˛ §yàˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õ)Ü˛°Óï˛#≈

ã%˛öy˛õyÌÓ˚ ÏÜ˛ à!ë˛ï˛ üy°û)˛!ü!ê˛ Ü˛yfiê≈˛ xM˛ˆÏ°Ó˚ ≤ÃÜ,˛T˛ í˛zòy•Ó˚î– ˛õ,!ÌÓ#Óƒy˛õ# ã%˛öy˛õyÌÓ˚Î%=˛

xM˛ˆÏ° ˆû˛ÔüçˆÏ°Ó˚ Ü˛yˆÏ§≈Ó˚ ú˛ˆÏ° à!ë˛ï˛ û)˛!üÓ˚)˛õˆÏÜ˛ ÓˆÏ° Ü˛yfiê≈˛ û)˛!üÓ˚)˛õ– Îáö Ü˛yfiê≈˛

xM˛ˆÏ°Ó˚ Ä˛õÓ˚ !òˆÏÎ˚ öò# ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚ ï˛áö •ë˛yÍ !§AÜ˛ Ï•y Ï° ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚ Ï° öò# û)˛˛õ,ˆÏ¤˛

≤ÃÓy!•ï˛ öy •ˆÏÎ˚ û)˛ xû˛ƒhsˇÓ˚ !òˆÏÎ˚ ≤ÃÓy!•ï˛ •ˆÏï˛ ˛ÌyˆÏÜ˛– !§AÜ˛ˆÏ•yˆÏ° ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚y üye üˆÏö

•Î ˆÎö öò#Ó ˛õ,¤˛ ≤ÃÓy• Óy öò# í z õï˛ƒÜ˛y •ë˛yÍ !§AÜ˛ Ï•y Ï° !à ÏÎ ˆ¢£Ï • ÏÎ ÏåÈ– Ü˛yöyà!°Ó

üˆÏï˛y öò#ÈÙÈí˛z˛õï˛ƒÜ˛y ï˛áö xrô í˛z˛õï˛ƒÜ˛yÎ˚ ˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚–¸

ê˛ Ï¡∫y Ï°y ı Ü˛áˆÏöy Ü˛áˆÏöy §yü%!oÜ˛ ÓÑyô ~Ü˛!ê˛ Óy ò%!ê˛ m#˛õˆÏÜ˛ í˛z˛õÜ)˛ˆÏ°Ó˚ §yˆÏÌ Î%=˛

Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~Ó˚Ü˛ü §ÇˆÏÎyàÜ˛yÓ˚# §yü%!oÜ˛ ÓÑyôˆÏÜ˛ ê˛ˆÏ¡∫yˆÏ°y ÓˆÏ°–


1. Ó•% !ÓÜ˛“!û˛!_Ü˛ ≤ÃŸ¿yÓ!° [MCQ]


1. «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï§#üy ôyÓ˚îy!ê˛Ó˚ ≤ÃÓ=˛y •ˆÏ°öÈÙÙÙÈ

(A) í˛Óœ$. ~ü. ˆí˛!û˛§ B ˛õyÄˆÏÎ˚°

(C) ~°. !§. !Ü˛Ç (D) •ƒyÜ˛

2. öò#ˆÏï˛ ç°≤Ã˛õyï˛ à!ë˛ï˛ •Î˚ ˆÎ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ï˛y •°ÈÙÙÙÈ

(A) Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚ (B) ˛õ!Ó˚îï˛ xÓfiÌyÎ˚

C ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

3. «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üy Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) §ü%ˆÏoÓ˚ ï˛°ˆÏò¢ˆÏÜ˛ (B) §ü%o˛õ,¤˛ˆÏÜ˛

(C) öò#Ó˚ ˆüy•yöyˆÏÜ˛ D ï˛ê˛û)˛!üˆÏÜ˛

4. ˆí˛!û˛§ åÈyí ¸y Ü˛yÓ˚ ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ôyÓ˚îy xï˛ƒhsˇ çö!≤ÃÎ˚ Ä à,•#ï˛ •ˆÏÎ˚!åÈ°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆ˛õAÜ˛ÈÙÈ~Ó˚ B ~°. !§. !Ü˛ÇÈÙÈ~Ó˚

(C) ˆç. !ê˛. •ƒyˆÏÜ˛Ó˚ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

5. ~Ü˛!ê˛ û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ !ö!ò≈T˛ ç#Óö •z!ï˛•y§ xyˆÏåÈ–ÛÈÙÙÙÈí˛z!=˛!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚öÈÙÙÙÈ


(A) !§. ~•zã˛. !Ü ˛Ü˛ˆÏü B í˛Óœ$. ~ü. ˆí˛!û˛§

(C) ˆç. !ê˛ •ƒyÜ˛ (D) í˛Óœ$ñ ˆ˛õAÜ˛

6. öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ˛õ!Ó˚îï˛ xÓfiÌyÎ˚ ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ürÌÜ)˛˛õ (B) ¢,C!°ï˛ ˜¢°!¢Ó˚y

(C) ˆüyöyí˛öÜ˛ D ˛≤’yÓö §üû)˛!ü

7. öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚ ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) !à!Ó˚áyï˛ Ä Ü˛ƒy!öÎ˚ö (B) ¢,C!°ï˛ ˜¢°!¢Ó˚y

C ˆüyöyí‰˛öÜ˛ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

8. ˆ˛õ!öˆÏ≤’ö •°ÙÙÙÈ

A §ü%o˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ §yüyöƒ í˛zˆÏFã˛ xÓ!fiÌï˛ ≤ÃyÎ˚ §üï˛° ~Ü˛ ï˛Ó˚Aày!Î˚ï˛ §üû)˛!ü

(B) öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yÎ≈ ¢%Ó˚% •ÓyÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈Ó˚ í˛z!aï˛ û)˛!ü

(C) öò#Ó˚ ˛õ!Ó˚îï˛ xÓfiÌyÎ˚ à!ë˛ï˛ ~Ü˛ ˜Ó¢T˛ƒ˛õ)î≈ û)˛!üÓ˚)˛õ


«˛Î˚ã˛Ü ˛ ı àë˛ö Ä ≤Ã!Ü ˛Î˚y2


9. öò#Ó˚ ˛˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö °yˆÏû˛Ó˚ ú˛ˆÏ° ˆÎ û)˛!üÓ˚)˛õ!ê˛ ˆòáy ÎyÎ˚ñ ˆ§!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) í˛z˛õï˛ƒÜ˛yÓ˚ üˆÏôƒ í˛z˛õï˛ƒÜ˛y (B) öò#üM˛

(C) !öÜ‰˛ ˛õˆÏÎ˚rê˛ D Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ §ÓÜ˛!ê˛•z !ë˛Ü˛

10. ˆüyöyí˛‰öÜ˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚ à!ë˛ï˛ í˛zFã˛û)˛!üÓ˚Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ Ä˛õÓ˚ ˛õÓ≈ï˛üy°yñ ˛õy•yí ¸

(B) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ myÓ˚y à!ë˛ï˛ ~Ü˛ §ü≤ÃyÎ˚û)˛!ü

C Peneplain-~Ó˚ Ä˛õÓ˚ xÓ!fiÌï˛ Ü˛!ë˛ö !¢°yÎ˚ à!ë˛ï˛ öy!ï˛ í˛zFã˛ !ê˛°y Óy ˛õy•yí ¸


11. ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) !•üÓy• xM˛ˆÏ° ˆÎ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ˆòáy ÎyÎ˚

(B) xyo≈ öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ xM˛ˆÏ° ˆÎ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ˆòáy ÎyÎ˚

C üÓ˚% xM˛ˆÏ° ˆÎ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ˆòáy ÎyÎ˚


12. ~°. !§. !Ü˛Çñ ˆÜ˛yö‰ xM˛ˆÏ°Ó˚ àë˛ö Óî≈öy Ü˛Ó˚ Ïï˛ !àˆÏÎ˚ ï˛yÓ˚ ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛

üï˛Óyò!ê˛Ó˚ xÓï˛yÓ˚îy Ü˛ˆÏÓ˚ö⁄

(A) ~!¢Î˚yÓ˚ öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ xM˛ˆÏ°Ó˚ (B) §y•zˆÏÓ!Ó˚Î˚yÓ˚ ¢#ï˛° xM˛ˆÏ°Ó˚

C xy!ú ˛Ü˛yÓ˚ §yû˛yöy xM˛ˆÏ°Ó˚ (D) xyˆÏü!Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛yfiê≈˛ xM˛ˆÏ°

13. ~°. !§. !Ü˛ÇÈÙÈ~Ó˚ ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛ Ü˛Î˚!ê˛ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛Ìy í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚!åÈˆÏ°ö⁄

(A) ò%•z!ê˛ B !ï˛ö!ê˛ (C) ã˛yÓ˚!ê˛ (D) ˛õÑyã˛!ê˛

14. ˛õÓ≈ï˛ÈÙÈ˛õyòˆÏòˆÏ¢Ó˚ §ü≤ÃyÎ˚Ü˛Ó˚î öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ÈÙÙÙÈ

A ~°. !§. !Ü˛ÇÈÙÈ~Ó˚ ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ï˛_¥!ê˛

(B) ˆí˛!û˛ˆÏ§Ó˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ï˛_¥!ê˛

(C) ˆç. !ê˛. •ƒyˆÏÜ˛Ó˚ ï˛_¥

(D) ˆÜ˛yˆÏöyê˛•z öÎ˚

15. ˆû˛ÔˆÏày!°Ü˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ÈÙÙÙÈ

(A) ~°. !§. !Ü˛ÇÈÙÈ~Ó˚ ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ï˛_¥!ê˛

B ˆí˛!û˛ˆÏ§Ó˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ï˛_¥!ê˛

(C) ˆç. !ê˛. •ƒyˆÏÜ˛Ó˚ ï˛_¥


16. ˆí˛!û˛ˆÏ§Ó˚ Ó!î≈ï˛ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛ ˆüyê˛ Ü˛Î˚!ê˛ xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ í˛zˆÏÕ‘á xyˆÏåÈÈ⁄

(A) 2!ê˛ B 3!ê˛ (C) 4!ê˛ (D) 5!ê˛

17. fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ˆÏÜ˛ (B) !•üÓyˆÏ•Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ˆÏÜ˛

C öò#Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ˆÏÜ˛ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚


18. ˆÜ˛yˆÏöy xM˛ˆÏ°Ó˚ àë˛ö ò%Ó≈° •ˆÏ°ÈÙÙÙÈ

A «˛Î˚ã˛Ü ˛ o%ï˛ §¡õß¨ •ˆÏÓ (B) «˛Î˚ã˛Ü ˛ ô#ˆÏÓ˚ §¡õß¨ •ˆÏÓ

(C) «˛Î˚ã˛Ü ˛ !Ó!â¯ï˛ •ˆÏÓ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

19. fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ï˛ˆÏ_¥Ó˚ ≤ÃÓï≈˛Ü˛ ˆÜ˛⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

(A) !Ü˛Ç B ˆí˛!û˛§

(C) ÄˆÏÎ˚àöyÓ˚ (D) ˆ˛õAÜ˛

20. fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛!ê˛ •° ~Ü˛!ê˛ÈÙÙÙÈ

A xyÓÂô !öÎ˚üï˛_¥ (B) í˛zß√%=˛ !öÎ˚üï˛_¥

(C) í˛zû˛Î˚•z (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

21. ˆí˛!û˛§ ïÑ˛yÓ˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ôyÓ˚îy!ê˛ !òˆÏÎ˚!åÈˆÏ°öÈÙÙÙÈ

(A) 1822 !á fiê˛yˆÏ∑ (B) 1849 !á fiê˛yˆÏ∑

(C) 1889 !á fiê˛yˆÏ∑ D 1899 !á fiê˛yˆÏ∑

22. ÚÚà!ï˛¢#° û˛yÓ˚§yüƒÛ ï˛ˆÏ_¥Ó˚ çöÜ˛ •ˆÏ°öÈÙÙÙÈ

(A) í˛Óœ$ñ ~ü. ˆí˛!û˛§ (B) í˛Óœ$ñ ˆ˛õAÜ˛

C ˆç. !ê˛. •ƒyÜ˛ (D) ~°. !§. !Ü˛Ç

23. í˛z£÷ üÓ˚% xM˛ˆÏ° xÓ!¢T˛ƒ í˛z£÷û)˛!üˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) Óyçyòy (B) ˆüyöyí‰˛öÜ˛

(C) Óy!°Î˚y!í ¸ D •z§ Ï§°Óyç≈

24. öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚ ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ≤’yÓö û)˛!ü (B) §ü≤ÃyÎ˚û)˛!ü

C !à!Ó˚áyï˛ Ä Ü˛ƒy!öÎ˚ö (D) xŸª«%˛Ó˚yÜ,˛!ï˛ •…ò

25. ~°. !§. !Ü˛Ç. ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ôyÓ˚îy!ê˛Ó˚ xÓï˛yÓ˚îy Ü˛ˆÏÓ˚!åÈ°öÈÙÙÙÈ

(A) 1899 !á fiê˛yˆÏ∑ B 1890 !á fiê˛yˆÏ∑

(C) 1948 !á fiê˛yˆÏ∑ (D) 1890 !á fiê˛yˆÏ∑

26. fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ˆÏÜ˛ xyáƒy ˆòÄÎ˚y •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ÓˆÏ° (B) xyM˛!°Ü˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ÓˆÏ°

(C) !•üÓyˆÏ•Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ÓˆÏ° D ˆû˛ÔˆÏày!°Ü˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ÓˆÏ°

27. û,˛à%ï˛ˆÏê˛Ó˚ §üyhsˇÓ˚y° ˛õÿ˛yò˛õ§Ó˚ ÏîÓ˚ Ü˛Ìy Ó°y •ˆÏÎ˚ ÏåÈÈÙÙÙÈ

A ~°. !§. !Ü˛ÇÈÙÈ~Ó˚ ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ï˛_¥!ê˛ˆÏï˛

(B) ˆí˛!û˛ˆÏ§Ó˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ï˛_¥!ê˛ˆÏï˛

(C) ˆ˛õˆÏAÜ˛Ó˚ ï˛ˆÏ_¥

(D) ˆí˛!û˛ˆÏ§Ó˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ï˛ˆÏ_¥

28. ˆÓyö•yí≈˛ (Borahardt) öyüÜ˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚!åÈˆÏ°öÈÙÙÙÈ

A í z•z!°§ (B) ˆí˛!û˛§ (C) •ƒyÜ˛ (D) ˆ˛õAÜ˛


29. ˆ˛õ!í˛ˆÏürê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) §ü%ˆÏoÓ˚ §yüyöƒ í˛zˆÏFã˛ xÓ!fiÌï˛ ≤ÃyÎ˚ §üï˛° ï˛Ó˚Aày!Î˚ï˛ §üû)˛!ü

B û,˛à%Ó˚ ˛õyòˆÏòˆÏ¢Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ü,ò% ì˛y° §ü!ß∫ï˛ «˛Î˚çyï˛ û)˛!ü

(C) ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚Ü˛yÎ≈ ¢%Ó˚% •ÓyÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈Ó˚ xÓfiÌy

(D) öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yÎ≈ ¢%Ó˚% •ÓyÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈Ó˚ xÓfiÌy

30. •zöˆÏ§°Óyç≈ •°ÈÙÙÙÈ

(A) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚ à!ë˛ï˛ í˛zFã˛û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ Ä˛õÓ˚ xÓ!fiÌï˛

§%í˛zFã˛ ˛õy•yí ¸§ü)•

(B) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ° à!ë˛ï˛ §ü≤ÃyÎ˚û)˛!ü

C ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛ à!ë˛ï˛ ˆ˛õ!í˛ˆÏüˆÏrê˛Ó˚ üôƒû˛yˆÏàÓ˚ xÓ!¢T˛ ˛õy•yí ¸


31. •zöˆÏ§°Óyç≈ •°ÈÙÙÙÈ

(A) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚ à!ë˛ï˛ í˛zFã˛û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ Ä˛õÓ˚ xÓ!fiÌï˛

§%í˛zFã˛ ˛õy•yí ¸§ü)•

(B) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ° à!ë˛ï˛ §ü≤ÃyÎ˚û)˛!ü

C ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛ à!ë˛ï˛ ˆ˛õ!í˛ˆÏüˆÏrê˛Ó˚ üôƒû˛yˆÏàÓ˚ xÓ!¢T˛ ˛õy•yí ¸


32. •zöˆÏ§°Óyç≈ xyÓ˚Ä «˛!Î˚ï˛ •ˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆüyöyí˛‰öÜ˛ à!ë˛ï˛ •Î˚ B ˆÓyö•yí≈˛ à!ë˛ï˛ •Î˚

(C) ˆ˛õ!í˛ˆÏürê˛ à!ë˛ï˛ •Î˚ (D) ˆ˛õ!öˆÏ≤’ö à!ë˛ï˛ •Î˚

33. í˛z•z!°Î˚yü ü!Ó˚§ ˆí˛!û˛§ !åÈˆÏ°öÈÙÙÙÈ

A ~Ü˛çö xyˆÏü!Ó˚Ü˛y Î%=˛Ó˚yˆÏT˛ΔÓ˚ û)˛ÈÙÈï˛_¥!Óò‰

(B) ~Ü˛çö çyü≈yö û)˛ÈÙÈï˛_¥!Óò‰

(C) ~Ü˛çö à!îï˛ ¢yflf!Óò‰

(D) ~Ü˛çö xˆÏfiê˛Δ!°Î˚yÓ˚ xyÓ•yÄÎ˚y!Óò‰

34. í˛z•z!°Î˚yü ü!Ó˚§ ˆí˛!û˛§ÈÙÙÙÈ

A fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ôyÓ˚îy!ê˛ !òˆÏÎ˚!åÈˆÏ°ö

(B) ˛õ,!ÌÓ#ˆÏÜ˛ ç°ÓyÎ˚%Ó˚ !û˛!_ˆÏï˛ ˆ◊!î!Óû˛yà Ü˛ˆÏÓ˚!åÈˆÏ°ö

(C) û˛yÓ˚ï˛ˆÏÜ˛ ç°ÓyÎ˚%Ó˚ !û˛!_ˆÏï˛ ˆ◊!î!Óû˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ö

(D) Ü˛yfiê≈˛ xM˛ˆÏ°Ó˚ û)˛!üÓ˚)˛õ Óî≈öy Ü˛ˆÏÓ˚ö

35. ˆÓyö•yí≈˛ à!ë˛ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˆüyöyí˛‰öÜ˛ «˛!Î˚ï˛ •ˆÏÎ˚

(B) öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ°

(C) öò#Ó˚ ˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö °yˆÏû˛Ó˚ ú˛ˆÏ°

D •zöˆÏ§°Óyç≈ «˛!Î˚ï˛ •ˆÏÎ˚ ühflÏÜ˛!Ó!¢T˛ à¡∫%ˆÏçÓ˚ Ó˚)˛õyhsˇ!Ó˚ï˛ •ˆÏ°


36. Ü˛ƒyˆÏ§° Ü˛!˛õç (Castle Koppies) à!ë˛ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

A ˆÓyö•yí≈˛à%!° «˛!Î˚ï˛ •ˆÏÎ˚ ˆÓy”˛yˆÏÓ˚Ó˚ hfl)ÏˆÏ˛õ ˛õ!Ó˚îï˛ •ˆÏ°

(B) öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ myÓ˚y í˛zFã˛û)˛!ü x˛õ§y!Ó˚ï˛ •ˆÏ°

(C) ¢%‹Ò xM˛ˆÏ° ÓyÎ˚%Ó˚ §M˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ myÓ˚y


37. ˆ˛õ!í˛ˆÏ≤’ö ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˆí˛!û˛§ Ó!î≈ï˛ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˛õ!Ó˚îï˛ ˛õÎ≈yÎ˚

¸ (B) ˆí˛!û˛§ Ó!î≈ï˛ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ Óyô≈Ü˛ƒ ˛õÎ≈yÎ˚

C !Ü˛Ç Ó!î≈ï˛ ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ Óyô≈Ü˛ƒ ˛õÎ≈yÎ˚

(D) ˆí˛!û˛§ Ó!î≈ï˛ ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˆÎÔÓö ˛õÎ≈yÎ˚

38. «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ÓÑyôyÓ˚ ü)° Ü˛yÓ˚îà%!° •ˆÏÓÈÙÙÙÈ

(A) «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö (B) !fiÌ!ï˛¢#° Ó˚)˛õyhsˇÓ˚

(C) xyÜ˛!fløÜ˛ âê˛öyÓ°# D Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ §ÓÜ˛!ê˛•z !ë˛Ü˛

39. «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ ôöydÜ˛ ˛˛õ!Ó˚Óï≈˛ö Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ Ü˛yåÈyÜ˛y!åÈ ~ˆÏ§ ˛õí ¸yˆÏÜ˛

(B) û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üy ˆÌˆÏÜ˛ ò)ˆÏÓ˚ §ˆÏÓ˚ ÎyÄÎ˚yˆÏÜ˛

(C) «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï§#üyÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö öy •ÄÎ˚yˆÏÜ˛

D ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z §!ë˛Ü˛ öÎ˚

40. 1899 §yˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) ~°. !§. !Ü˛Ç ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ôyÓ˚öy!ê˛ !òˆÏÎ˚!åÈˆÏ°ö

(B) ˆ˛õˆÏAÜ˛Ó˚ ôyÓ˚îy!ê˛Ó˚ ≤ÃÜ˛y¢ âˆÏê˛

C ˆí˛!û˛§ ïÑ˛yÓ˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ôyÓ˚îy!ê˛ !òˆÏÎ˚!åÈˆÏ°ö


41. xyÓÂô !öÎ˚üï˛_¥ (Closed System Theory) Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) û)˛ÈÙÈí˛zayˆÏöÓ˚ ˛õÓ˚ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ¢!=˛Ó˚ myÓ˚y «˛Î˚ ˆ˛õˆÏÎ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛!ê˛ §¡õ)î≈ •ÓyÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈

Î!ò «˛Î˚ã˛Ü ˛!ê˛ Óyôy ˆ˛õˆÏÎ˚ ˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö °yû˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏÜ˛

(B) ˆÜ˛yˆÏöy xM˛ˆÏ° öò#à%!° Î!ò xyÓÂô •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí ¸ ï˛yˆÏÜ˛ñ

C û)˛ÈÙÈí˛zayˆÏöÓ˚ ˛õÓ˚ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ¢!=˛ myÓ˚y «˛Î˚Ü˛yÎ≈ §¡õ)î≈ •ÄÎ˚yˆÏÜ˛


42. fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ˆÏÜ˛ (B) ˆüÓ˚% xM˛ˆÏ°Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ˆÏÜ˛

(C) !•üÓyˆÏ•Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ˆÏÜ˛ D xyo≈ öy!ï˛¢# Ïï˛y£÷ xM˛ Ï°Ó «˛Îã˛Ü ÏÜ˛

43. ˆí˛!û˛ˆÏ§Ó˚ ï˛_¥yö%ÎyÎ˚# fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛ÈÙÙÙÈ

(A) ˆüyê˛ ò%!ê˛ xôƒyÎ˚ xyˆÏåÈ B ˆüyê˛ !ï˛ö!ê˛ xôƒyÎ˚ xyˆÏåÈ

(C) ˆüyê˛ ˛õÑyã˛!ê˛ xôƒyÎ˚ xyˆÏåÈ (D) ˆüyê˛ ã˛yÓ˚!ê˛ xôƒyÎ˚ xyˆÏåÈ


44. ˆí˛!û˛§ ˆÜ˛yˆÏöy fiÌyˆÏöÓ˚ àë˛ö Ó°ˆÏï˛ Ó%!é˛ˆÏÎ˚ ÏåÈöÈÙÙÙÈ

(A) !ö¡¨fiÌ !¢°y!ê˛Ó˚ ö!ï˛ (B) !¢°y!ê˛Ó˚ Ü˛y!ë˛öƒï˛y

(C) !¢°y!ê˛ˆÏï˛ ö!ï˛ Óy ûÑ˛yˆÏçÓ˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛

D Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ §ÓÜ˛!ê˛•z !ë˛Ü˛

45. !à!Ó˚áyï˛ Ä Ü˛ƒy!öÎ˚öñ ¢,C!°ï˛ ˜¢°!¢Ó˚yñ ürÌÜ)˛˛õ •zï˛ƒy!ò ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

A fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚

(B) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˛õ!Ó˚îï˛ xÓfiÌyÎ˚

(C) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚

(D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z §!ë˛Ü˛ öÎ˚

46. ≤’yÓö §üû)˛!üñ ˛õ°° Óƒçö#ñ öò#ÓÑyÜ˛ Óy !üˆÏÎ˚u˛yÓ˚ñ ˛õÎ≈y!Î˚ï˛ öò# ì˛y° •zï˛ƒy!ò


(A) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚

B fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˛õ!Ó˚îï˛ xÓfiÌyÎ˚

(C) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚


47. ˆ˛õ!í˛ˆÏ≤’ö •°ÈÙÙÙÈ

(A) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚ à!ë˛ï˛ §yüyöƒ í˛zFã˛ï˛yÎ%=˛ û)˛!üÓ˚)˛õ

B ¢%‹Òï˛yÓ «˛Îã˛Ü Óyô≈ ÏÜ˛ƒ ˆ˛õ!í˛ Ïürê˛à%!°Ó !ü!°ï˛ •ÄÎy ~Ü˛!ê˛ !Ó¢y° §ü≤ÃÎyû) !ü

(C) ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚ §Î!T˛ Órô%Ó˚ û)˛!üÓ˚)˛õ

(D) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚ §,T˛ Órô%Ó˚ û)˛!üÓ˚)˛õ

48. öò#üM˛ à!ë˛ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚ öò#Ó˚ !ö¡¨«˛ˆÏÎ˚Ó˚ ú˛ˆÏ°

(B) Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚ öò#Ó˚ !ö¡¨«˛ˆÏÎ˚Ó˚ ú˛ˆÏ°

(C) Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚ öò#Ó˚ !ö¡¨«˛Î˚ Ä ˛õyŸª≈«˛ˆÏÎ˚Ó˚ ú˛ˆÏ°

D öò#Ó˚ ˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö °yˆÏû˛Ó˚ ú˛ˆÏ°

49. «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˛õˆÏÌ ÓyôyÓ˚ ~!ê˛ Ü˛yÓ˚î •° xyÜ˛!fløÜ˛ âê˛öy– ~•z xyÜ˛!fløÜ˛ âê˛öyÓ˚

í˛zòy•Ó˚î •°ÈÙÙÙÈ

(A) ç°ÓyÎ˚%Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï˛≈ö (B) x@¿%ƒò‰àü

(C) §ü%oï˛ˆÏ°Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö D A Ä B í zû˛Î

50. ˆüyöyí˛öÜ˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚ à!ë˛ï˛ í˛zFã˛û)˛!üÓ˚)˛õˆÏÓ˚ Ä˛õÓ˚ xÓ!fiÌï˛ ˛õy•yí ¸

(B) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ myÓ˚y à!ë˛ï˛ ~Ü˛ §ü≤ÃyÎ˚ û)˛!ü

C Peneplain-~Ó˚ Ä˛õÓ˚ xÓ!fiÌï˛ Ü˛!ë˛ö !¢°yÎ˚ à!ë˛ï˛ öy!ï˛ í˛zFã˛ !ê˛°y Óy ˛õy•yí ¸

!ÓˆÏ¢£Ï



51. ~°. !§. !Ü˛Ç. xy!ú ˛Ü˛yÓ˚ §yû˛yöy xM˛ˆÏ°Ó˚ àë˛ö Óî≈öy Ü˛Ó˚ Ïï˛ !àˆÏÎ˚ ˆÎ ï˛_¥!ê˛Ó˚

xÓï˛yÓ˚îy Ü˛ˆÏÓ˚öñ ˆ§!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ï˛_¥ B ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ï˛_¥

(C) !•üÓyˆÏ•Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ï˛_¥ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

52. ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) !•üÓy• xM˛ˆÏ° ˆÎ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ˆòáˆÏï˛ ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚

(B) xyo≈ öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ xM˛ˆÏ° ˆÎ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ˆòáˆÏï˛ ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚

C üÓ˚% xM˛ˆÏ° ˆÎ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ˆòáˆÏï˛ ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚


53. ˆû˛ÔˆÏày!°Ü˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yˆÏöy •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ~°. !§. !Ü˛ÇÈÙÈ~Ó˚ ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ˆÏÜ˛

(B) ˆç. !ê˛. •ƒyˆÏÜ˛Ó˚ ï˛_¥ˆÏÜ˛

(C) ÄÎ˚y°ÌyˆÏÓ˚ ˆ˛õˆÏAÜ˛Ó˚ ï˛_¥ˆÏÜ˛

D í˛z•z!°Î˚yü ü!Ó˚§ ˆí˛!û˛ˆÏ§Ó˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ï˛_¥ˆÏÜ˛

54. ~°. !§. !Ü˛ÇÈÙÈ~Ó˚ ï˛ˆÏ_¥ í˛zˆÏÕ‘á xyˆÏåÈÈÙÙÙÈ

(A) öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ myÓ˚y û)˛!üÓ˚)˛õ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏöÓ˚

B û,˛à%ï˛ˆÏê˛Ó˚ §üyhsˇÓ˚y° ˛õÿ˛yò˛õ§yÓ˚ ÏîÓ˚

(C) !•üÓy• xM˛ˆÏ°Ó˚ !ö¡¨«˛Î˚ Ä ˛õyŸª≈«˛ˆÏÎ˚Ó˚


55. ˆ˛õ!í˛ˆÏürê˛ Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚Ü˛yÎ≈ ¢%Ó˚% ÓyÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈Ó˚ xÓfiÌy

(B) !•üÓyˆÏ•Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ° à!ë˛ï˛ ~Ü˛ ˜Ó!¢T˛ƒ˛õ)î≈ û)˛!üÓ˚)˛õ

(C) §ü%o˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ §yüyöƒ í˛zˆÏFã˛ xÓ!fiÌï˛ ≤ÃyÎ˚ §üï˛° ï˛Ó˚Aày!Î˚ï˛ §üû)˛!ü

D û,˛à%Ó˚ ˛õyòˆÏòˆÏ¢ ~Ü˛!ê˛ ü,ò%ì˛y° §ü!ß∫ï˛ «˛Î˚çyï˛ û)˛!ü–

56. «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ }îydÜ˛ ˛õ!Ó˚ õï≈˛ö Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˆÜ˛yˆÏöy û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ Ü˛yåÈyÜ˛y!åÈ ~ˆÏ§ ˛õí ¸yˆÏÜ˛

B ˆÜ˛yˆÏöy û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üy ˆÌˆÏÜ˛ ò)ˆÏÓ˚ §ˆÏÓ˚ ÎyÄÎ˚yˆÏÜ˛

(C) «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö öy •ÄÎ˚yˆÏÜ˛


57. !fiÌ!ï˛¢#° Ó˚)˛õyhsˇÓ˚ Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÎ˚ ôöydÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö

(B) «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ }îydÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö

(C) «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ ˆÎÈÙÈˆÜ˛yˆÏöyÓ˚)˛õ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö

D öò#Ó˚ ¢!=˛Ó˚ !öÎ˚sfîà%!°Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö


58. ˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ÈÙÙÙÈ

A û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ ˛õ!Ó˚îï˛ Óy Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌy ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ%öÓ˚yÎ˚ ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚ !ú˛ˆÏÓ˚

ÎyÄÎ˚y

(B) ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ •ë˛yÍ Órô •ˆÏÎ˚ ÎyÄÎ˚y

(C) ˆÎÔÓö xÓfiÌy !ã˛Ó˚fiÌyÎ˚# •ˆÏÎ˚ ÎyÄÎ˚y

(D) ˆÎÔÓö xÓfiÌyÓ˚ öƒyÎ˚ ˛õ!Ó˚îï˛ Ä Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚ öò#Ó˚ §üyöû˛yˆÏÓ «˛Î˚Ü˛yÎ≈

ã˛y!°ˆÏÎ˚ ÎyÄÎ˚y

59. Ú!§üyˆÏê˛yˆÏç!öÛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) öò# myÓ˚y à!ë˛ï˛ û)˛!üÓ˚)˛õ

(B) üÓ˚% xM˛ˆÏ° à!ë˛ï˛ ~Ü˛ôÓ˚ˆÏöÓ˚ í˛zFã˛û)˛!ü

C ¢ï˛ ¢ï˛ !Ü˛ˆÏ°y!üê˛yÓ˚ Óƒy˛õ# ≤Ã¢hflÏ û)˛ÈÙÈáˆÏ[˛Ó˚ ÓÜ ˛ï˛y ~ÓÇ Ü˛áˆÏöyÈÙÈÜ˛áˆÏöy

à¡∫%çyÜ,˛!ï˛ ≤Ãy!Æ

(D) ~Ü˛ôÓ˚ ÏöÓ˚ ü•#û˛yÓÜ˛ Ä !à!Ó˚çö# xyˆÏ°yí ¸ö–

60. öò#ÓÑyÜ˛ñ xŸª«%˛Ó˚yÜ,˛!ï˛ •…òñ §ü≤ÃyÎ˚ û)˛!üñ «˛Î˚çyï˛ ˛õy•yí ¸ Óy ˆüyöyí‰˛öÜ˛ •zï˛ƒy!ò


(A) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚

(B) fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˛õ!Ó˚îï˛ xÓfiÌyÎ˚

C fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚


61. ˆ˛õ!öˆÏ≤’ö •°ÈÙÙÙÈ

(A) öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ¢%Ó˚% •ÓyÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈Ó˚ í˛z!aï˛ û)˛!ü

(B) öò#Ó˚ ˛õ!Ó˚îï˛ xÓfiÌyÎ˚ à!ë˛ï˛ ~Ü˛ ˜Ó!¢T˛ƒ˛õ)î≈ û)˛!üÓ˚)˛õ

C §ü%o˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ §yüyöƒ í˛zˆÏFã˛ xÓ!fiÌï˛ ≤ÃyÎ˚ §üï˛° ~Ü˛ ï˛Ó˚Aày!Î˚ï˛ §üû)˛!ü

(D) ~Ü˛ x“ í˛zÑã%˛ Ü˛!ë˛ö !¢°yÓ˚ xÓ!¢T˛yÇ¢–

62. ˆÜ˛yˆÏöy xM˛ˆÏ°Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛!ê˛ o%ï˛ §üyÆ •ˆÏÓñ Î!ò Ä•z xM˛ˆÏ°Ó˚ !¢°yÓ˚ àë˛öÈÙÙÙÈ

A ò%Ó≈° ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ •Î˚ (B) Ü˛!ë˛ö Ä §%ò,ì ¸ •Î˚

(C) û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ ˛õ%öˆÏÎÔÓö ≤Ãy!Æ •Î˚ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z §!ë˛Ü˛ öÎ˚

2. x!ï˛§Ç!«˛Æ í z_Ó˚ôü#≈ ≤ÃŸ¿yÓ!° [≤Ã!ï˛!ê˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ üyöÈÙÈ1]

1. ˆí˛!û˛§ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Ó°ˆÏï˛ Ü˛# Ó%!é˛ˆÏÎ˚ ÏåÈö⁄

í˛z_Ó˚ ı ≤Ã!Ü ˛Î˚y Ó°ˆÏï˛ ˆí˛!û˛§ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ñ ˛õ%!Oï˛«˛Î˚ñ öò#ñ ÓyÎ˚%ñ ÓyÎ˚%ñ !•üÓy•ñ

§ü%oï˛Ó˚Aà •zï˛ƒy!ò ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ¢!=˛à%!°ˆÏÜ˛ Ó%!é˛ˆÏÎ˚ ÏåÈö–

2. öò#Ó˚ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛ ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚ Ü˛# Ü˛# û)˛!üÓ˚)˛õ ˆòáy ÎyÎ˚⁄

í˛z_Ó˚ ı öò#Ó˚ ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚ !à!Ó˚áyï˛ Ä Ü˛ƒy!öÎ˚öñ ¢,C!°ï˛ ˜¢°!¢Ó˚y

(Interlocking Spur), ürÌÜ)˛˛õñ ≤’yî%˛õ%° •zï˛ƒy!ò ˆòáy ÎyÎ˚–


3. öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚ Ü˛# Ü˛# û)˛!üÓ˚)˛õ ˆòáy ÎyÎ˚⁄

í˛z_Ó˚ ı öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ˆ≤ÃÔì ¸ Óy ˛õ!Ó˚îï˛ xÓfiÌyÎ˚ ≤’yÓö §)üû)˛!üñ ˛õ°° Óƒçö#ñ

öò# ÓÑyÜ˛ Óy !üˆÏÎ˚u˛yÓ˚ñ ˛õÎ≈y!Î˚ï˛ öò# ì˛y° •zï˛ƒy!ò ˆòáy ÎyÎ˚–

4. öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚ Ü˛# Ü˛# û)˛!üÓ˚)˛õ ˆòáy ÎyÎ˚⁄

í z_Ó˚ ı öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚ öò# ÓÑyÜ˛ñ xŸª«%˛Ó˚yÜ,˛!ï˛ •…òñ §ü≤ÃyÎ˚û)˛!üñ

«˛Î˚çyï˛ ˛õy•yí ¸ Óy ˆüyöyí˛‰öÜ˛ ˆòáy ÎyÎ˚⁄

5. fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó˚ ı ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ñ !•üÓyˆÏ•Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ •zï˛ƒy!ò ÌyÜ˛ˆÏ°Ä xyo≈ öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷

xM˛ˆÏ° öò#Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ~ï˛•z Óƒy˛õÜ˛ Ä §%flõT˛ ˆÎ ~ˆÏÜ˛ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ Ó°y •Î˚–

6. í˛z•z!°Î˚yü ü!Ó˚§ ˆí˛!û˛§ ˆÜ˛ !åÈˆÏ°ö⁄

í˛z_Ó˚ ı í˛z•z!°Î˚yü ü!Ó˚§ ˆí˛!û˛§ !åÈˆÏ°ö xyˆÏü!Ó˚Ü˛y Î%=˛Ó˚yˆÏT˛ΔÓ˚ !Óáƒyï˛ û)˛ÈÙÈï˛_¥!Óò‰–

7. Ü˛ï˛ §yˆÏ° ˆí˛!û˛§ ïÑ˛yÓ˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ï˛_¥!ê˛ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚ö⁄

í˛z_Ó˚ ı 1899 §yˆÏ° ˆí˛!û˛§ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ï˛_¥!ê˛ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚ö–

8. fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ˆÏÜ˛ xyÓ˚ Ü˛# öyˆÏü x!û˛!•ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ˆÏÜ˛ ˆû˛ÔˆÏày!°Ü˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ÓˆÏ°Ä xyáƒy ˆòÄÎ˚y •Î˚–

9. ˆí˛!û˛ Ï§Ó ü Ïï˛ ˆÜ˛y Ïöy fiÌy ÏöÓ û) !üÓ) Ï õÓ !ÓÓï≈ ö Ü˛# Ï§Ó Ä˛õÓ !öû≈ Ó¢#°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆí˛!û˛ˆÏ§Ó˚ üˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏöy fiÌyˆÏöÓ˚ û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ !ÓÓï≈˛ö ˆ§•z fiÌyˆÏöÓ˚ û)˛ÈÙÈï˛y!_¥Ü˛

àë˛öñ û)˛!üÓ˚)˛õñ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏöÓ˚ ˛õÂô!ï˛ Ä xÓfiÌy Óy xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ Ä˛õÓ˚ !öû≈˛Ó˚¢#°–

10. ¢%‹Ò «˛Î˚ã˛Ü ˛ xM˛ˆÏ° xÓ!¢T˛ !ê˛°y Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄

í˛z_Ó˚ ı ¢%‹Ò «˛Î˚ã˛Ü ˛ xM˛ˆÏ° xÓ!¢T˛ !ê˛°y •zöˆÏ§°Óyç≈ öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–

11. û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ !ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛ ˆí˛!û˛§ Ü˛Î˚!ê˛ xôƒyˆÏÎ˚ û˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ ÏåÈö Ä Ü˛# Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ !ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛ ˆí˛!û˛§ !ï˛ö!ê˛ xôƒyˆÏÎ˚ û˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏåÈöñ ˆ§à%!°

•°ÈÙÙÙÈˆÎÔÓöñ ˛õ!Ó˚îï˛ Ä Óyô≈Ü˛ƒ–

12. ˆí˛!û˛§ ˆÜ˛yˆÏöy fiÌyˆÏö àë˛ö Ó°ˆÏï˛ Ü˛# Ó%!é˛ˆÏÎ˚ ÏåÈö⁄

í z_Ó ı ˆí˛!û˛§ àë˛ö Ó°ˆÏï˛ Ó%!é˛ˆÏÎ˚ˆÏåÈö !¢°yÓ˚ üyôƒˆÏüñ ≤ÃˆÏÓ¢ƒï˛yñ ö!ï˛ ûÑ˛yçñ ã%˛ƒ!ï˛

§• !¢°yÓ˚ °«˛îˆÏÜ˛ Ó%!é˛ˆÏÎ˚ ÏåÈö–

13. !¢°yÓ˚ àë˛ˆÏöÓ˚ §yˆÏÌ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ Ü˛# §¡õÜ≈˛ Óï≈˛üyö⁄

í z_Ó ı ˆí˛!û˛§ Ó Ï° ÏåÈö ò%Ó≈° àë˛öÎ%=˛ xM˛° öò#Ó˚ «˛ ÏÎ˚Ó˚ à!ï˛ ÏÓà Ü˛!ë˛ö àë˛öÎ%=˛

xM˛ˆÏ°Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ!¢ •ÄÎ˚yÎ˚ û)˛!üû˛yà o%ï˛ ≤ÃyÌ!üÜ˛ xÓfiÌy •ˆÏï˛ Óyô≈ˆÏÜ˛ƒ ˆ˛õÑÔåÈyˆÏÓ–

14. ˆí˛!û˛ˆÏ§Ó˚ üˆÏï˛ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˆÜ˛yö‰ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ û)˛!üÓ˚ í˛zayö hflÏkô •ˆÏÎ˚

ÎyÎ⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı ˆí˛!û˛ Ï§Ó ü Ïï˛ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Îã˛ ÏÜ Ó ˆÎÔÓö ˛õÎ≈y ÏÎ û) !üÓ í zayö hflÏkô • ÏÎ ÎyÎ–

15. ˆ˛õ!ö Ï≤’ö (Peneplain) Ü˛#⁄

í z_Ó ı öò#Ó˚ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ° ç°!Óû˛y!çÜ˛yà%!° x!ï˛ ô#Ó˚ à!ï˛ˆÏï˛ «˛Î˚


ˆ˛õˆÏÎ˚ §%ò#â≈Ü˛y° ˛õˆÏÓ˚ §ü%o˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ §yüyöƒ í˛zˆÏFã˛ xÓ!fiÌï˛ ≤ÃyÎ˚ §üï˛° ~Ü˛ ï˛Ó˚Aày!Î˚ï˛

§üû)˛!üˆÏï˛ ˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚– ~•zÓ˚)˛õ §ü≤ÃyÎ˚ û)˛!üû˛yàˆÏÜ˛ Devis, Peneplain öyˆÏü x!û˛!•ï˛

Ü˛ˆÏÓ˚ ÏåÈö–

16. ~°. !§. !Ü˛Ç. ~Ó˚ ï˛_¥!ê˛ Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ °yû˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÏåÈ⁄

í˛z_Ó˚ ı ï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ï˛_¥!ê˛ ˛õÓ≈ï˛ÈÙÈ˛õyòˆÏòˆÏ¢Ó˚ §ü≤ÃyÎ˚Ü˛Ó˚î (Theory ofPedeplanation) Óy û,˛à%ï˛ˆÏê˛Ó˚ §üyhsˇÓ˚y° ˛˛õÿ˛yò‰˛õ§Ó˚î (Parallal retreat of Scarp)öyˆÏüÄ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ °yû˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÏåÈ–

17. ~°. !§. !Ü˛Ç. ~Ó˚ ï˛_¥!ê˛ ˛õÓ≈ï˛ÈÙÈ˛õyòˆÏòˆÏ¢Ó˚ §ü≤ÃyÎ˚Ü˛Ó˚î (Theory ofPedeplanation) öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ °yû˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚î Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ~°. !§. !Ü˛Ç. ïÑ˛yÓ˚ üï˛ÓyˆÏò «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ° û,˛à%ï˛ˆÏê˛Ó˚ ˛õÿ˛yò‰˛õ§Ó˚ ÏîÓ˚

ú˛ˆÏ° ˛õÓ≈ï˛ ˛õyòˆÏò¢#Î˚ §ü≤ÃyÎ˚ û)˛!üÓ˚ !ÓhflÏyÓ˚ ~Ó˚ Ä˛õÓ˚ à%Ó˚%c !òˆÏÎ˚!åÈˆÏ°ö– ï˛y•z ïÑ˛yÓ˚

ï˛_¥!ê˛ ˛õÓ≈ï˛ÈÙÈ˛õyòˆÏòˆÏ¢Ó˚ §ü≤ÃyÎ˚Ü˛Ó˚î öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ˆ˛õˆÏÎ˚ ÏåÈ–

18. ˆ˛õ!í˛ˆÏürê˛ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ~°. !§. !Ü˛Ç. ~Ó˚ ï˛_¥yö%ÎyÎ˚# öò#Ó˚ !ö¡¨«˛Î˚ ÓÂô •ÄÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ öò#Ó˚ ˛õyŸª≈«˛Î˚

Óy ˛õÿ˛yò‰˛õ§yÓ˚î ¢%Ó˚% •Î˚– ~•z ˛õÿ˛yò‰˛õ§yÓ˚ ÏîÓ˚ ú˛ˆÏ° û,˛à%Ó˚ ˛õyòˆÏòˆÏ¢ ~!ê˛ üò% ì˛y°

§ü!ß∫ï˛ «˛Î˚çyï˛ û)˛!ü ˜ï˛!Ó˚ •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛•z ˆ˛õ!í˛ˆÏürê˛ ÓˆÏ°–

19. «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˛õˆÏÌ ÓyôyÓ˚ xyÜ˛!fløÜ˛ âê˛öy Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ§Ó âê˛öyÓ˚ ú˛ˆÏ° «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˛õˆÏÌ xyÜ˛!fløÜ˛ Óyôy §,!T˛ •Î˚ Ä «˛Î˚ã˛Ü ˛!ê˛ Órô

•ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ ˆ§§Ó âê˛öyˆÏÜ˛ ˆí˛!û˛§ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ !ö!Ó˚ Ïá xyÜ˛!fløÜ˛ âê˛öy ÓˆÏ°ˆÏåÈö–

20. «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˛õˆÏÌ ÓyôyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ç°ÓyÎ˚%Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏöÓ˚ û)˛!üÜ˛y Ü˛#⁄

í z_Ó˚ ı ç°ÓyÎ˚%Ó˚ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏÎ˚ñ ¢%‹Òï˛yÓ˚ üyey Ó,!Âô ˆ˛õˆÏ°ñ Ó,!Âô Ü˛ˆÏü ˆàˆÏ°ñ

öò#Ó˚ ç° ≤ÃyÎ˚ ¢%!Ü˛ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ ~ÓÇ öò#Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ Órô •ˆÏÎ˚ !àˆÏÎ˚ ÓyÎ˚%Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ¢%Ó˚% •Î˚–

21. ˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö °yû˛ Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ° û)˛!üÓ˚)˛õ!ê˛ ˛õ!Ó˚îï˛ Óy Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚ ˆ˛õÑÔåÈyˆÏöyÓ˚ ˛õÓ˚

˛õ%öÓ˚yÎ˚ û)˛!üÓ˚ í˛zayö Óy xöƒ ˆÜ˛yˆÏöy Ü˛yÓ˚ Ïî ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚ !ú˛ˆÏÓ˚ ÎyÄÎ˚yˆÏÜ˛ ˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö

°yû˛ ÓˆÏ°– ~•z xÓfiÌyÎ˚ ˛õ%öÓ˚yÎ˚ ˆÎÔÓö xÓfiÌyÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒà%!° ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚–

22. xyÎ˚ï˛yÜ˛yÓ˚ (Rectangular) ç°!öà≈üö ≤Ãîy°# Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı öò# Îáö §Ó˚°˜ÏÓ˚!áÜ˛û˛yˆÏÓ ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚ ~ÇÓ ~Ü˛ Óy ~Ü˛y!ôÜ˛ öò# §üˆÏÜ˛yˆÏî

ˆÓÑ ÏÜ˛ ˛õÓflõ ÏÓÓ §y ÏÌ §ü ÏÜ˛y Ïî !ü!°ï˛ •Îñ ï˛áö ˆÎ ≤Ãîy°#Ó §,!T˛ •Î ï˛y ÏÜ˛ xyÎï˛yÜ˛yÓ

ç°!öà≈üö ≤Ãîy°# ÓˆÏ°–

23. •zöˆÏ§°Óyç≈ (Inselberg) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆ˛õ!í˛ˆÏüˆÏrê˛Ó˚ üôƒû˛yˆÏàÓ˚ xÓ!¢T˛ ˛õy•yí ¸!ê˛ˆÏÜ˛ •zöˆÏ§°Óyç≈ ÓˆÏ°–

24. •z‰ˆÏ§°Óyç≈ Ü˛#û˛yˆÏÓ à!ë˛ï˛ •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆ˛õ!í˛ˆÏüˆÏrê˛Ó˚ !ÓhflÏyˆÏÓ˚Ó˚ ú˛ˆÏ° öò# üôƒÓï˛#≈ ç°!Óû˛yç!Ü˛yà%!° Ü ˛ü¢ §ÇÜ%˛!ã˛ï˛

•ˆÏÎ˚ •zöˆÏ§°Óyç≈ à!ë˛ï˛ •Î˚–


25. ˆÓyö•yí≈˛ (Bonhard) Ü˛#⁄

í z_Ó ı •zö Ï§°Óyç≈ «˛!Îï˛ • ÏÎ ühflÏÜ˛!Ó!¢T˛ à¡∫% Ïç Ó) õyhsˇ!Óï˛ • Ï° ï˛y ÏÜ˛ ˆÓyö•yí≈

Ó Ï°–

26. Ü˛ƒyˆÏ§° Ü˛!˛õç (Castle Koppies) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı !Ü˛Ç Ó!î≈ï˛ ï˛ˆÏ_¥ ˆÓyö•yí≈˛à%!° «˛!Î˚ï˛ •ˆÏÎ˚ ˆÓy”˛yˆÏÓ˚Ó˚ hfl)ÏˆÏ˛õ ˛õ!Ó˚îï˛ •ˆÏ°

ï˛yˆÏÜ˛ Ü˛ƒyˆÏ§° Ü˛!˛õç ÓˆÏ°–

27. ˆ˛õ!í˛ Ï≤’ö (Pediplain) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı !Ü˛Ç Ó!î≈ï˛ ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ï˛ˆÏ_¥Ó˚ Óyô≈Ü˛ƒ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ «˛Î˚çyï˛ ˛õÓ≈ˆÏï˛Ó˚ x!hflÏc

≤ÃyÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ öy ~ÓÇ Órô%Ó˚ï˛y •…y§ ˆ˛õˆÏÎ˚ §ü@ˇÃ xM˛°!ê˛ ü,ò% ì˛y° Î%=˛ x§Çáƒ xÓï˛ˆÏ°Ó˚

§,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~ˆÏÜ˛ ˆ˛õ!í˛ˆÏ≤’ö ÓˆÏ°–

28. fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˆÜ˛yö‰ ˛˛õÎ≈yˆÏÎ˚ öò# @ˇÃy§ âˆÏê˛⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˆÎÔÓö ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ öò# @ˇÃy§ âˆÏê˛–

29. öò#@ˇÃy§ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ¢!=˛¢y°# xö%àyü# öò# í˛zÍˆÏ§Ó˚ !òˆÏÜ˛ «˛Î˚ Ü˛Ó˚ Ï° ò%Ó≈° ˛õÓ˚Óï˛#≈ öò# xö%àyü#

öò#Ó˚ áyˆÏï˛Ó˚ üôƒ !òˆÏÎ˚ ≤ÃÓy!•ï˛ •ˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ öò#@ˇÃy§ ÓˆÏ°–

30. «˛Î˚ã˛Ü ˛ (Cycle of Erosion) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ ˆÜ˛yˆÏöy fiÌyˆÏö û)˛ÈÙÈxyˆÏ®y°ˆÏöÓ˚ ú˛ˆÏ° §ü%o˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ Ä˛õÓ˚ í˛z!aï˛

•ˆÏ° ï˛yÓ˚ Ä˛õÓ˚ ç°ôyÓ˚yñ ÓyÎ˚%ñ Ó,!T˛˛õyï˛ñ í˛z_y˛õ ≤Ãû,˛!ï˛ !Ó!û˛ß¨ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ¢!=˛ !Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚ Ïï˛

ÌyˆÏÜ˛– ~•z !Ü ˛Î˚yÓ˚ ú˛ˆÏ°ñ «˛Î˚Ü˛yÎ≈ x!ï˛ ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ âˆÏê˛ Ä «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ myÓ˚y û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚

í˛zß¨ï˛ xÇ¢ ≤ÃyÌ!üÜ˛ xÓfiÌy ˆÌˆÏÜ˛ üôƒÓï˛#≈ xÓfiÌyÓ˚ üôƒ !òˆÏÎ˚ ò#â≈Ü˛y° ˛õˆÏÓ˚ ˆ¢£Ï

xÓfiÌyÎ˚ ˆ˛õÑÔåÈyÎ˚– û)˛ÈÙÈcˆÏÜ˛Ó˚ ~Ó˚)˛õ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛!üÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛öˆÏÜ˛ «˛Î˚Ü˛yÎ≈ ÓˆÏ°–

31. «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ xyÓÂô !öÎ˚üï˛_¥ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ~Ü˛!ê˛ xM˛ˆÏ° û)˛ÈÙÈí˛zayˆÏöÓ˚ ˛õÓ˚ !Ó!û˛ß¨ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ¢!=˛Ó˚ myÓ˚y «˛Î˚ ˆ˛õˆÏÎ˚

«˛Î˚ã˛Ü ˛!ê˛ §¡õ)î≈ •ˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ xyÓÂô !öÎ˚üï˛_¥ Óy Closed System Theory Ó Ï°–

32. «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ í˛zß√%=˛ !öÎ˚üï˛_¥ (Open System Theory) Ü˛y ÏÜ˛ Ó Ï°⁄

í˛z_Ó˚ ı ~Ü˛!ê˛ xM˛ˆÏ° û)˛ÈÙÈí˛zayˆÏöÓ˚ ˛õÓ˚ !Ó!û˛ß¨ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ¢!=˛Ó˚ myÓ˚y «˛Î˚ ˆ˛õˆÏï˛

«˛Î˚ã˛Ü !ê˛ Óyôy ˆ˛õ ÏÎ˚ ˛õ%ö ÏÎ≈ÔÓö °yû˛ Ü˛ ÏÓ˚ ï˛ ÏÓ ï˛y ÏÜ˛ í zß√%=˛ !öÎ˚üï˛_¥ Óy Open SystemTheory) ÓˆÏ°–

33. ˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö °yˆÏû˛Ó˚ ú˛ˆÏ° à!ë˛ï˛ öò# í˛z˛õï˛ƒÜ˛y ˆÎ !Ó®%ˆÏï˛ ≤ÃÓ#î í˛z˛õï˛ƒÜ˛yÎ˚

!ü!°ï˛ •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ Ü˛# ÓˆÏ°⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı ˛õ%öˆÏÎÔÓö °yˆÏû˛Ó˚ ú˛ˆÏ° à!ë˛ï˛ öò# í˛z˛õï˛ƒÜ˛y ˆÎ !Ó®%ˆÏï˛ ≤Ãôyö í˛z˛õï˛ƒÜ˛yÎ˚

!ü!°ï˛ •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ !öÜ˛ !Ó®% ÓˆÏ°–

34. !Ü˛Ç Ü˛ï˛ §yˆÏ° ïÑ˛yÓ˚ ï˛_¥!ê˛ xÓï˛yÓ˚îy Ü˛ˆÏÓ˚ö⁄

í˛z_Ó˚ ı !Ü˛Ç 1948 §yˆÏ° ï˛yÓ˚ ï˛_¥!ê˛Ó˚ xÓï˛yÓ˚îy Ü˛ˆÏÓ˚!åÈˆÏ°ö–


35. «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ Óyôy Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆí˛!û˛ˆÏ§Ó˚ üˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏöy û)˛!üÓ˚)˛õ ˆÎÔÓö ˆÌˆÏÜ˛ Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚ ˆ˛õÑÔåÈyˆÏöyÓ˚

üˆÏôƒ Î!ò û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛öñ í˛zFã˛ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛öñ ç°ÓyÎ˚%Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö

≤Ãû,˛!ï˛ Ü˛yÓ˚ Ïî «˛Î˚ã˛Ü ˛ !Ó!â¯ï˛ •Î˚ ï˛y•ˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ Óyôy ÓˆÏ°–

36. «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ÓyôyÓ˚ ü)° Ü˛yÓ˚îà%!° Ü˛# Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ÓyôyÓ˚ ü)° Ü˛yÓ˚îà%!° •° (a) «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛öñ

(b) !fiÌ!ï˛¢#° Ó˚)˛õyhsˇÓ˚ñ (c) xyÜ˛!fløÜ˛ âê˛öyÓ!°–

37. «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ ôöydÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í z_Ó˚ ı ˆÜ˛yˆÏöy û)˛!üÓ˚)˛õ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ Ü˛yåÈyÜ˛y!åÈ ~ˆÏ§ ˛õí˛¸yˆÏÜ˛ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï

§#üyÓ˚ ôöydÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö ÓˆÏ°–

38. «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ }îydÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í z_Ó ı ˆÜ˛yˆÏöy û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üy •ˆÏï˛ ò)ˆÏÓ˚ §ˆÏÓ˚ ˆàˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ «˛ˆÏÎ˚Ó˚

ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ }îydÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö ÓˆÏ°–

39. !fiÌ!ï˛¢#° Ó˚)˛õyhsˇÓ˚ (Static Change) Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı !fiÌ!ï˛¢#° Ó˚)˛õyhsˇÓ˚ Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ ˆÜ˛yˆÏöyÓ˚)˛õ ˛õ!Ó˚Óï˛≈ö

öy âˆÏê˛ öò#Ó˚ ¢!=˛Ó˚ xöƒyöƒ !öÎ˚sfˆÏÜ˛Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏöÓ˚ çöƒ öò#Ó˚ «˛Î˚ «˛üï˛y Óyí˛¸yˆÏÜ˛–

ˆÎüö öò#Ó˚ ˆÓyé˛y •…y§ ˛õyÄÎ˚yñ Ó,!T˛˛õyˆÏï˛Ó˚ xy!ôÜ˛ƒ •zï˛ƒy!ò–

40. öò#Ó˚ ˛õ%öˆÏÎ≈ÔÓö °yˆÏû˛ Ü˛# Ü˛# û)˛!üÓ˚)˛õ ˆòáy ÎyÎ˚⁄

í z_Ó ı öò#Ó ˛õ%ö ÏÎ≈ÔÓö°y Ïû˛Ó ú˛ Ï° í z õï˛ƒÜ˛yÓ ü Ïôƒ í z õï˛ƒÜ˛yÎñ öò#üM˛ñ !öÜ˛˛õ ÏÎrê˛ñ

ç° ≤Ã˛õyï˛ •zï˛ƒy!ò û)˛!üÓ˚)˛õ ˆòáy ÎyÎ˚–

41. ˆüyöyí˛‰öÜ˛ Ü˛#⁄

í z_Ó ı §ü≤ÃyÎû) !ü Óy Peneplain-~Ó Ä˛õÓ xÓ!fiÌï˛ ˛õ)Ó≈ï˛ö í zFã˛û) !üÓ xÓ Ï¢£ÏÓ) Ï õ

Ü˛!ë˛ö !¢°yÎ˚ à!ë˛ï˛ öy!ï˛ í˛zFã˛ !ê˛°y Óy ˛õy•yí ¸ ÏÜ˛ ˆüyöyí˛‰öÜ˛ Ó°y •Î˚–

42. Úˆüyöyí˛‰öÜ˛Û öyüÜ˛Ó˚î ˆÜ˛ö Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ ÏåÈ⁄

í˛z_Ó˚ ı !öí˛z •ƒy¡õ¢yÎ˚yˆÏÓ˚Ó˚ ˆüyöyí˛‰öÜ˛ ˛õy•yˆÏí ¸Ó˚ öyüyö%§yˆÏÓ˚ x“ í˛zFã˛ï˛yÎ%=˛ !ê˛°y

Óy ˛õy•yí ¸ ÏÜ˛ ˆüyöyí˛öÜ˛ Ó°y •Î˚–

43. Ü˛yÓ˚y ˆí˛!û˛ˆÏ§Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ï˛_¥!ê˛Ó˚ §üyˆÏ°yã˛öy Ü˛ˆÏÓ˚ ÏåÈö⁄

í˛z_Ó˚ ı û)˛!üÓ˚)˛õ !ÓK˛yö# ˆ˛õAÜ˛ (Penck), !Ü˛Ç (King), !Ü ˛Ü˛ˆÏü (Crickmay), •ƒyÜ˛

(Hack), •zï˛ƒy!ò Óƒ!=˛Ó˚y ˆí˛!û˛ˆÏ§Ó˚ üï˛Óyò!ê˛Ó˚ §üyˆÏ°yã˛öy Ü˛ˆÏÓ˚ ÏåÈö–

44. ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ¢%‹Ò xM˛ˆÏ° ÓyÎ˚%≤ÃÓy•ñ ç°ôyÓ˚yñ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ñ ˛õ%î%«˛Î˚ ≤Ãû,˛!ï˛Ó˚ ≤Ãû˛yˆÏÓ

û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ ≤ÃyÌ!üÜ˛ xÓfiÌy ˆÌˆÏÜ˛ Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌy ˛õÎ≈hsˇ ˆÎ !ÓÓï≈˛ö âˆÏê˛ñ ï˛yˆÏÜ˛ ˛¢%‹Òï˛yÓ˚

«˛Î˚ã˛Ü ˛ ÓˆÏ°–



1. ÚÚ~Ü˛!ê˛ û)˛!üû˛yˆÏàÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !ö!ò≈T˛ ç#Óö •z!ï˛•y§ xyˆÏåÈ–ÛÛÈÙÙÙÈW. M. Davis-~Ó˚ í˛z!=˛!ê˛Ó˚ ï˛yÍ˛õÎ≈ §ÇˆÏ«˛ˆÏ˛õ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚y– fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ Ó°ˆÏï˛ Ü˛#

ˆÓyˆÏé˛y⁄ 5+2 [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı xyˆÏü!Ó˚Ü˛yÓ˚ !Ó!¢T˛ û)˛ÈÙÈ!ÓK˛yö# í˛z•z!°Î˚yü ü!Ó˚§ ˆí˛!û˛§ 1899 §yˆÏ° û)˛!üÓ˚

Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ !ÓÓï≈˛ˆÏö «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ôyÓ˚îy!ê˛ §Ó≈≤ÃÌü ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚ö– ïÑ˛yÓ˚ üˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏöy

xM˛ˆÏ°Ó˚ û)˛!üÓ˚)˛õ •° ˆ§•z xM˛ˆÏ°Ó˚ û) ï˛y!_¥Ü˛ àë˛öñ û)˛!üÓ˚)˛õñ àë˛öÜ˛yÓ˚# !Ü ˛Î˚y¢#°

≤Ã!Ü ˛Î˚y§ü)• Ä ˛õÎ≈yÎ˚ Óy §ü ÏÎ˚Ó˚ ≤Ã!ï˛◊%!ï˛– §%ï˛Ó˚yÇ ‘‘A Landscape has a definitelife history during which it shows a series of gradual changes. wherebythe initial form passes throuth a series of sequential forms to an ultimateform’’ xÌ≈yÍ ÚÚˆÎ ˆÜ˛yˆÏöy xM˛ˆÏ°Ó˚ û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §%!ö!ò≈T˛ ç#Óö •z!ï˛•y§ xyˆÏåÈñ

ÎyÓ˚ ≤Ãû˛yˆÏÓ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛!üÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏöÓ˚ üyôƒˆÏü ≤ÃyÌ!üÜ˛ xÓfiÌy ˆÌˆÏÜ˛ x!hsˇü xÓfiÌyÎ˚

í˛z˛õö#ï˛ •Î˚–ÛÛ í˛z!aï˛ ˆÜ˛yˆÏöy û)˛!üû˛yˆÏàÓ˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ° ≤ÃyÌ!üÜ˛ xÓfiÌy ˆÌˆÏÜ˛ !ö!ò≈T˛

Ü ˛üyö%ÎyÎ˚# Ü˛ï˛Ü˛à%!° xhsˇÓ≈ï˛#≈ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚Ó˚ üôƒ !òˆÏÎ˚ x!hsˇü ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ˆ˛õÑÔˆÏåÈyˆÏöyÓ˚ xÓfiÌyˆÏÜ˛

ÓˆÏ° «˛Î˚ã˛Ü ˛– û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ ≤ÃyÎ˚ 70 ¢ï˛yÇ¢ û)˛!üÓ˚ û˛yflÒÎ≈ÈÙÈ˜¢°# öò#Ó˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚

üyôƒˆÏü §¡õ)î≈ •Î˚ ÓˆÏ° ~ˆÏÜ˛ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ÓˆÏ°– û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏö

û)˛!üû˛yˆÏàÓ˚ ˆÎ §Ó fl∫ï˛sf ˜Ó!¢T˛ƒ àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛ñ ˆ§à%!°ˆÏÜ˛ ˆ◊!îÓÂô Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛çöƒ ˆí˛!û˛§

«˛Î˚ã˛Ü ˛!ê˛ˆÏÜ˛ ˆÎÔÓöñ ˛õ!Ó˚îï˛ Ä Óyô≈Ü˛ƒ ~•z !ï˛ö!ê˛ ˛˛õÎ≈yˆÏÎ˚ û˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏåÈö– fl∫yû˛y!ÓÜ˛

«˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ !ï˛ö!ê˛ ˛õÎ≈yÎ˚– (i) ˆÎÔÓö (ii) ˛õ!Ó˚îï˛ ~ÓÇ (iii) Óyô≈Ü˛ƒ– ~•z ˛õÎ≈yÎ˚à%!°ˆÏï˛

öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ° §,T˛ û)˛!üÓ˚)˛õàï˛ ˜Ó!¢T˛ƒà%!° ˛õÓ˚ õÓ˚ ï%˛ˆÏ° ôÓ˚y •°ÈÙÙÙÈ

(i) ˆÎÔÓö xÓfiÌy ı ˆÜ˛yˆÏöy xM˛ˆÏ° û)˛!ü«˛ˆÏÎ˚Ó˚ ≤ÃyÌ!üÜ˛ !Ü ˛Î˚y ¢%Ó˚% •ÄÎ˚yÓ˚ §ˆÏAà

§ˆÏAà•z ˆÎÔÓö xÓfiÌyÓ˚ §)ã˛öy •Î˚– ˆÜ˛yˆÏöy xM˛ˆÏ° ˆÎÔÓö xÓfiÌyÓ˚ ≤ÃyÌ!üÜ˛ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚

û)˛!üû˛yˆÏàÓ˚ ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ Ü˛y° xö%§yˆÏÓ˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ ≤Ãôyö xö%àyü# öò# Ä ˆÓ¢ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ í˛z˛õöò#

≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚– ~•z ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ öò#Ó˚ ˛õyŸª≈«˛ˆÏÎ˚Ó˚ ï%˛°öyÎ˚ !ö¡¨«˛Î˚ ˆÓ!¢ •Î˚– ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚

öò# í˛z˛õï˛ƒÜ˛yÓ˚ û)˛!üû˛yà áyí ¸y ì˛y°Î%=˛ •Î˚ ~ÓÇ í˛zayö ˛õˆÏÓ≈Ó˚ ≤ÃyÌ!üÜ˛ !ã˛•´ °«˛ Ü˛Ó˚y

ÎyÎ–

(ii) ˛õ!Ó˚îï˛ ˛õÎ≈yÎ˚ ı û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ í˛zFã˛ï˛yÓ˚ •…y§ ˛õyÄÎ˚yÓ˚ §üÎ˚Ü˛y° ˆÌˆÏÜ˛•z ˛õ!Ó˚îï˛

˛õÎ≈yˆÏÎ˚Ó˚ §)ã˛öy •Î˚– ˛õ!Ó˚îï˛ xÓfiÌyÎ˚ û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ Ä˛õÓ˚ §%§ÇÓÂô ç°!öà≈üö ≤Ãîy°# Ä

ˆÓ¢ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚Óï˛#≈ öò#Ó˚ §,!T˛ •Î˚– öò# í˛z˛õï˛ƒÜ˛yÎ˚ !ö¡¨«˛ˆÏÎ˚Ó˚ ï%˛°öyÎ˚ ˛õyŸª≈«˛Î˚ Ó,!Âô

˛õyÎ˚– ~•z ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ í˛zayö˛õˆÏÓ≈Ó˚ ≤ÃyÌ!üÜ˛ !ã˛•´à%!° ˆ°y˛õ ˛õyÎ˚ ~ÓÇ öò#à%!°Ó˚

!ö¡¨«˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚üyî •…y§ ˛õyÎ˚ ÓˆÏ° öò# ì˛y° ˛õÎ≈y!Î˚ï˛ xÓfiÌyÎ˚ ˆ˛õÑÔåÈyˆÏöy–

(iii) Óyô≈Ü˛ƒ ˛õÎ≈yÎ˚ ı û)˛!üÓ˚)˛õ àë˛ˆÏöÓ˚ ˛õÓ˚ §%ò#â≈Ü˛y° ôˆÏÓ˚ !Ó!û˛ß¨ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ¢!=˛Ó˚

«˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ° xM˛°!ê˛ ≤ÃyÎ˚ í˛zÑã%˛ÈÙÈö#ã%˛ §üï˛°û)˛!üˆÏï˛ ˛õ!Ó˚îï˛ •ˆÏÎ˚ Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÓ˚

§)ã˛öy Ü˛ˆÏÓ˚– Óyô≈Ü˛ƒ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ í˛z˛õöò#Ó˚ §Çáƒy á%Ó•z Ü˛ü •Î˚– öò#Ó˚ §M˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ≤Ãyôyöƒ °«˛

Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ñ ~•z ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ã˛Äí ¸y öò# í˛z˛õï˛ƒÜ˛yñ xŸª«%˛Ó˚yÜ,˛!ï˛ •…ò à!ë˛ï˛ •Î˚– xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ Ä


˛˛õ%!Oï˛ «˛ ÏÎÓ ú˛ Ï° §ü@ˇÃ xM˛°!ê˛ «˛Î Ü˛ÓyÓ ˆ¢£Ï §#üyöyÓ Ü˛yåÈyÜ˛y!åÈ ˆ˛õÑÔ ÏåÈ §ü≤ÃyÎû) !ü

àë˛ö Ü˛ˆÏÓ˚–

fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Îã˛Ü ı 1899 §y Ï° üy!Ü≈ ö û) ï˛_¥!Óò‰ í z•z!°Îyü ü!Ó§ ˆí˛!û˛§ Úfl∫yû˛y!ÓÜ˛

«˛Îã˛Ü Û §¡õ!Ü≈ ï˛ ôyÓîy!ê˛Ó xÓï˛yÓî Ü˛ ÏÓö– ïÑ yÓ ü Ïï˛ñ û) !üÓ) õñàë˛ö ≤Ã!Ü Îy Ä ˛õÎ≈y ÏÎÓ

§!¡ø!°ï˛ ˛õ!Ó˚î!ï˛– fl∫yû˛y!ÓÜ˛ Óy ˆû˛ÔˆÏày!°Ü˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ §ÇK˛y !òˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ !ï˛!ö ÓˆÏ°ˆÏåÈöñ

‘‘Geographical cycle in that period of time in which an uplifted land areathrough weathering and erosion is converted into a plain surface withoutany characteristics.’’ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ Ä «˛Î˚#û˛ÓˆÏöÓ˚ ≤Ãû˛yˆÏÓ ˆÜ˛yˆÏöy í˛z!aï˛ û)˛!üû˛yˆÏàÓ˚

˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛!üÜ˛ ˜Ó!ã˛eƒ•#ö §üï˛° û)˛!üû˛yˆÏà ˛õ!Ó˚îï˛ •ÄÎ˚yÓ˚ §üÎ˚Ü˛y° Óy Óƒ!ÆÜ˛y°ˆÏÜ˛

ˆí˛!û˛§ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ öyˆÏü ˛x!û˛!•ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏåÈö– fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ xyo≈ ç°ÓyÎ˚%

xM˛ˆÏ° ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– ˛õ,!ÌÓ#˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ û)˛!ü û˛yˆÏàÓ˚ !ÓÓï≈˛ö ≤Ãôyöï˛ öò#Ó˚ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚

üyôƒˆÏü §¡õß¨ •Î˚ ÓˆÏ° öò#Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ˆÏÜ˛ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ÓˆÏ°–

2. ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄ ~°. !§. !Ü˛ÇÈÙÈ~Ó˚ ï˛_¥yö%ÎyÎ˚# ¢%‹Òï˛yÓ˚

«˛Îã˛ ÏÜ Ó ˆÎÔÓöñ ˆ≤ÃÔì˛ Ä Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÓ ˜Ó!¢T˛ƒà%!° xy Ï°yã˛öy Ü˛ ÏÓy–

2+5í˛z_Ó˚ ı ¢%‹Ò xM˛ˆÏ° ÓyÎ˚%≤ÃÓy•ñ ç°ôyÓ˚yñ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ñ ˛õ%î%«˛Î˚ ≤Ãû,˛!ï˛Ó˚ ≤Ãû˛yˆÏÓ

û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ ≤ÃyÌ!üÜ˛ xÓfiÌy ˆÌˆÏÜ˛ Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌy ˛õÎ≈hsˇ ˆÎ !ÓÓï≈˛ö âˆÏê˛ ï˛yˆÏÜ˛ ¢%‹Òï˛yÓ˚

«˛Î˚ã˛Ü ˛ ÓˆÏ°–

!Ü˛Ç ïÑ˛yÓ˚ fiê˛yu˛yí≈˛ ~!˛õˆÏçö §y•zÜ˛° (Standard Epigene Cycle) üï˛ÓyˆÏò

«˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ° ˛õÓ≈ï˛ ˛õyòˆÏò¢#Î˚ §ü≤ÃyÎ˚ û)˛!üÓ˚ !ÓhflÏyÓ˚ ~Ó˚ Ä˛õÓ˚ à%Ó˚%c !òˆÏÎ˚ ÏåÈö– ~çöƒ

ïÑ˛yÓ˚ üï˛Óyò ˛˛õÓ≈ï˛ÈÙÈ˛õyòˆÏò¢#Î˚ §ü≤ÃyÎ˚Ü˛Ó˚î Óy !ÌˆÏÎ˚y!Ó˚ xú˛ ˆ˛õ!í˛≤’yˆÏö¢ö (Theoryof Pedeplanation) öyˆÏü x!û˛!•ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚–

!Ü˛Ç Ó!î≈ï˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ôyÓ˚îy xö%§yˆÏÓ˚ û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ !ÓÜ˛y¢

l !Ü˛Ç Ó!î≈ï˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ !Ó!û˛ß¨ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒÈÙÙÙÈ

(i) ˆÎÔÓö xÓfiÌyÓ˚ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ ı ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ˚ öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ° ≤ÃÌˆÏü

û)˛!üû˛yà áyí ¸y ì˛y°Î%=˛ !Ó!û˛ß¨ xÇˆÏ¢ !Ó!FåÈß¨ •Î˚– ~•z §Ü˛° !Ó!FåÈß¨ xÇ¢à%!° ü)°ï˛

xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ Ä ˛õ%î%«˛ˆÏÎ˚Ó˚ ú˛ˆÏ° áyí ¸y ì˛y° Óy û,˛à%ï˛ˆÏê˛Ó˚ ˛õÿ˛yò‰˛õ§Ó˚ ÏîÓ˚ ú˛ˆÏ° ˆ˛õ!í˛ˆÏürê˛

àë˛ö Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃÌˆÏü ˆ˛õ!í˛ˆÏürê˛ fl∫“fiÌyö òá° Ü˛Ó˚ Ï°Ä ˛õˆÏÓ˚ ï˛y !ÓhflÏyÓ˚ °yû˛ Ü˛ˆÏÓ˚– xˆÏöÜ˛

§üÎ˚ ˛õÓ≈ˆÏï˛Ó˚ ò%Û˛õyˆÏ¢Ó˚ ˆ˛õ!í˛ˆÏürê˛ Ü ˛ü¢ !ÓhflÏyÓ˚ °yû˛ Ü˛Ó˚yÎ˚ ˛õÓ≈ï˛ ˆû˛ò Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚

§yˆÏÌ !ü!°ï˛ •Î˚ ~ÓÇ üôƒû˛yˆÏàÓ˚ ˛õy•yí ¸!ê˛ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ •zöˆÏ§°Óyç≈ (Inselberg)–


(ii) ˆ≤ÃÔì ¸ xÓfiÌyÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ ı ˆ≤ÃÔì˛¸ xÓfiÌyÎ˚ ¢%‹Ò xM˛ˆÏ°Ó˚ û)˛!üÓ˚)˛õ ˆ˛õ!í˛ˆÏ≤’ˆÏöÓ˚

Óƒy˛õÜ˛ xM˛° ç%ˆÏí ¸ !ÓhflÏyÓ˚ âˆÏê˛– ~Ó˚ Ü˛yÓ˚î û,˛à%ï˛ˆÏê˛Ó˚ §üyhsˇÓ˚y° ˛õÿ˛yò§Ó˚î âê˛ˆÏï˛•z

ÌyˆÏÜ˛– ≤Ã!ï˛!ê˛ í˛zFã˛û)˛!ü ˛õyòˆÏò¢•z ˆ˛õ!í˛≤’yˆÏö¢ö (Pediplanation) xˆÏöÜ˛ò)Ó˚ ˛õÎ≈hsˇ

x@ˇÃ§Ó˚ •Î˚ Ä ~Ó˚ ú˛ˆÏ° í˛zFã˛û)˛!ü «˛Î˚≤ÃyÆ •ˆÏÎ˚ xÓ!¢T˛ ˛õy•yí ¸ Óy •zöˆÏ§°Óyç≈ Ó˚)ˆÏ˛õ

òÑy!í ¸ ÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛–

(iii) Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ ı Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚ ˆ˛õ!í˛ˆÏürê˛à%!° ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ

!ü!°ï˛ • ÏÎ ~Ü˛!ê˛ !Ó¢y° §ü≤ÃyÎ û) !üÓ

§,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ ˆ˛õ!í˛ˆÏ≤’ö öyˆÏü

˛õ!Ó ˚!ã ˛ï˛– ˆ˛õ!í˛ˆ Ï≤’ˆ ÏöÓ˚ üˆ Ïôƒ

•zö Ï§°Óyç≈à%!° !Ó!FåÈß xyÜ˛y ÏÓ òÑy!í˛ ÏÎ

ÌyˆÏÜ˛– !Ü˛Ç. ïÑ˛yÓ˚ ï˛ˆÏ_¥ û)˛ÈÙÈxû˛ƒhsˇÓ˚fiÌ

xy Ï®y°ö xÌ≈yÍ ü•#û˛yÓÜ˛ Ä !à!Óçö#

xy Ï°yí ¸ö åÈyí ¸yÄ !§üyˆÏê˛yˆÏç!ö öy Ïü

xy ÏÓy ~Ü˛ ¢!=˛Ó Ü˛Ìy í z ÏÕ‘á Ü˛ ÏÓ ÏåÈö–

!§üyˆÏê˛yˆÏç!ö Ó°ˆÏï˛ !ï˛!ö Ó%!é˛ˆÏÎ˚ ÏåÈö

¢ï˛ ¢ï˛ !Ü˛ˆÏ°y!üê˛yÓ˚ Óƒy˛õ# ≤Ã¢hflÏ

û)˛ÈÙÈáˆÏ[˛Ó˚ ÓÜ ˛ï˛y ~ÓÇ Ü˛áˆÏöy Ü˛áˆÏöy à¡∫%çyÜ,˛!ï˛ ≤Ãy!Æ–

~°. !§. !Ü˛Ç. ïÑ˛yÓ˚ ï˛ˆÏ_¥ ¢%‹Ò xM˛ˆÏ° «˛Î˚ã˛Ü ˛ˆÏÜ˛ ~•z !ï˛ö!ê˛ xôƒyˆÏÎ˚ Óî≈öy Ü˛ˆÏÓ˚ ÏåÈö–

3. ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛ ÏÜ Ó˚ !Ó!û˛ß¨ ˛õÎ≈yÎ˚à%!° §¡õ ÏÜ≈ xy Ï°yã˛öy Ü˛ ÏÓ˚y–

xÌÓyñ

¢%‹Òï˛yÓ «˛Îã˛Ü §¡õ ÏÜ≈ ˆí˛!û˛ Ï§Ó ôyÓîy xy Ï°yã˛öy Ü˛ ÏÓy– ürÌÜ) ˛õ

Ü˛#⁄ 5+2í˛z_Ó˚ ı ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ¢%‹Ò üÓ˚% xM˛ˆÏ° ¢%‹Òï˛yÓ˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ (Arid Cycle of Erosion)

≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– 1905 §yˆÏ° üy!Ü≈˛ö û)˛!ÓK˛yö# í˛z•z!°Î˚yü ü!Ó˚§ ˆí˛!û˛§ ¢%‹Òï˛yÓ˚

«˛Îã˛Ü §¡õ!Ü≈ ï˛ ôyÓîy!ê˛Ó xÓï˛yÓîy Ü˛ ÏÓö– ˆí˛!û˛§ ¢%‹Òï˛yÓ «˛Îã˛Ü ÏÜ˛ öò#Ó «˛Îã˛ ÏÜ Ó

üˆÏï˛y !ï˛ö!ê˛ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ û˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ ÏåÈö– ˆÎüöÈÙÙÙÈ(a) ˆÎÔÓö xÓfiÌy (b) ˛õ!Ó˚îï˛ xÓfiÌy

~ÓÇ (c) Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌy–

(a) ˆÎÔÓö xÓfiÌyç!öï˛ Ü˛yÓ Ïî !Ó!û˛ß û) !üÓ) õ ı (i) üÓ% «˛Îã˛ ÏÜ Ó ˆÎÔÓö xÓfiÌyÎ

≤ÃyÌ!üÜ˛ ˛õÎ≈y ÏÎ û) ÈÙÈxy Ï°yí˛ ÏöÓ ú˛ Ï° ˛õÓ≈ï˛ ÏÓ!T˛ï˛ xÓÓy!•Ü˛y Óy ˛õÎ≈AÜ˛ (IntermontaneBasin) Ä ˆÜ˛wü%á# ç°!öà≈üî ≤Ãîy°#Ó˚ (Centripetal Drainage) §,!T˛ •Î˚–

(ii) xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ Ä ç°ôyÓ˚yÓ˚ ˆÎÔÌ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ° ˛˛õyÓ≈ï˛ƒ û)˛!üû˛yˆÏàÓ˚ í˛zFã˛ï˛y Ü ˛ü¢

Ü˛üˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– (iii) «˛Î˚≤ÃyÆ ˛˛õòyÌ≈§ü)• öò# xÓÓy!•Ü˛yÎ˚ ˛§!M˛ï˛ •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– (iv) öò#

xÓÓy!•Ü˛yÓ˚ ï˛°ˆÏò¢ fiÌyö#Î˚ !ö¡¨«˛ˆÏÎ˚Ó˚ §#üy !öô≈yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– (v) öò#ÈÙÈüôƒÓï˛#≈ ç°

!Óû˛y!çÜ˛yà%!° fiÌyö#Îû˛y ÏÓ !ö¡«˛Î Ä ˛õÿ˛yÍ«˛ ÏÎÓ üyôƒ Ïü Ü ü¢ «˛#î xÓfiÌyÎ ˆ˛õÑÔåÈyÎ–

(vi) ˛õyÓ≈ï˛ƒ ì˛yˆÏ°Ó˚ ö#ˆÏã˛Ó˚ !òˆÏÜ˛ •ë˛yÍ Ó,!T˛Ó˚ ú˛ˆÏ° öy!°«˛Î˚ Ä ≤Ãîy°# «˛Î˚ ≤Ãyôyöƒ ˛õyÎ˚–

ˆ˛õ!í˛ˆÏ≤’ˆÏö¢ˆÏöÓ˚ xhsˇà≈ï˛ •zöˆÏ§°Óyà≈ÈÙÈ~Ó˚ xÓfiÌyö


(vii) öò#Óy!•ï˛ ˛õòyÌ≈ ˛õÓ≈ˆÏï˛Ó˚ ˛õyòˆÏò¢#Î˚ xM˛ˆÏ° §!M˛ï˛ •ˆÏ°˛˛õ°° Óƒçö# Ä Óyçyòy

àë˛ö Ü˛ˆÏÓ˚– (viii) ˛õÓ≈ˆÏï˛Ó˚ ˛õòyˆÏò¢#Î˚ xM˛ˆÏ°Ó˚ xÓö!üï˛ fiÌyˆÏö °Óî !ü!◊ï˛ ç°

§!M˛ï˛ •ˆÏÎ˚ °Óîy=˛ •…ò Óy ≤’yÎ˚y àë˛ö Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ (ix) ˛≤’yÎ˚y •… ÏòÓ˚ ˛õyŸª≈ˆÏòˆÏ¢ Óy°%Ü˛îy

§!M˛ï˛ •ˆÏÎ˚ Óy!°Î˚y!í˛¸ Óy Ó!°Ó˚ ˛õy•yí ¸ àë˛ö Ü˛ˆÏÓ˚–

(b) ˛õ!Ó˚îï˛ xÓfiÌyç!ï˛ !Ó!û˛ß¨ û)˛!üÓ˚)˛õ ı (i) ç° !Óû˛y!çÜ˛y§ü)ˆÏ•Ó˚ xyÎ˚ï˛ö

Ü ü¢ Ü˛ü Ïï˛ ÌyÜ˛ Ï°Ä xÓÓy!•Ü˛y§ü) Ï•Ó xyÎï˛ö Óyí˛ Ïï˛ Ìy ÏÜ˛– (ii) ç° !Óû˛y!çÜ˛y§ü) Ï•Ó

xyÎï˛ö Ü˛ü Ïï˛ ÌyÜ˛yÎ öò# xÓÓy!•Ü˛y§ü) Ï•Ó §ÇÎ%!=˛Ü˛Óî °«˛ Ü˛Óy ÎyÎ– (iii) û) !üû˛y ÏàÓ

Órô%Ó˚ï˛y Ü ˛ü¢ Ü˛üˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– (iv) ˛õÓ≈ˆÏï˛Ó˚ ˛õyòˆÏòˆÏ¢ ˆ˛õ!í˛ˆÏürê˛ à!ë˛ï˛ •Î˚ ~ÓÇ

(v) ˛õ!Ó˚îï˛ xÓfiÌyˆÏöÓ˚ ˆ¢£Ï ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ÓyÎ˚%Ó˚ Ü˛yç Ü ˛üyàï˛ Ó,!Âô ˛õyÎ˚–

(c) Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyç!öï˛ !Ó!û˛ß¨ û)˛!üÓ˚)˛õ ı (i) Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚ öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚

Ü˛yç §¡õ)î≈ •Î˚– (ii) ÓyÎ˚%Ó˚ «˛Î˚ Ä §M˛Î˚Ü˛yÎ≈ ≤Ãyôyöƒ °yû˛ Ü˛ˆÏÓ˚– (iii) ÓyÎ˚%Ó˚ x˛õ§yÓ˚î

!Ü ˛Î˚yÓ˚ ú˛ˆÏ° x˛õ§yÓ˚î§,T˛àï≈˛ (Deflation Hollow) à!ë˛ï˛ •Î˚– (iv) üÓ˚% xM˛ˆÏ° Ü˛!ë˛ö

!¢°yÓ˚ à!ë˛ï˛ xö%Fã˛ !ê˛°y Óy •zöˆÏ§°Óyç≈§ü)• !Ó!«˛Æ xÓfiÌyÎ˚ !ÓÓ˚yç Ü˛ˆÏÓ˚– ~ÓÇ (v)Óyô≈Ü˛ƒ xÓfiÌyÎ˚ ÓyÎ˚%Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ú˛ˆÏ° ≤ÃyÎ˚ §üï˛° Óy ˆ˛õ!í˛ Ï≤’ö û) !üÓ˚ §,!T˛ •Î˚–

ürÌÓ˚)˛õ ı öò#Ó˚ ˆflÀyˆÏï˛Ó˚ üˆÏôƒ Óy!•ï˛ ≤ÃhflÏÓ˚áˆÏ[˛Ó˚ xyâyˆÏï˛ öò#àˆÏû≈˛ ˆày°yÜ˛yÓ˚ àï≈˛

§,!T˛ •ˆÏ° ˆ§•z àï≈˛à%!°ˆÏÜ˛ ürÌÜ)˛˛õ ÓˆÏ°–

4. fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Îã˛ ÏÜ Óyô≈Ü˛ƒ ˛õÎ≈y ÏÎ xŸª«% ÓyÜ, !ï˛ •…ò ~ÓÇ üÓ%«˛Îã˛ ÏÜ

Óyô≈Ü˛ƒ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ •zöˆÏ§°Óyç≈ §,!T˛Ó˚ Ü˛yÓ˚î Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y– fl∫yû˛y!ÓÜ˛

«˛Îã˛Ü Ä üÓ%«˛Îã˛ ÏÜ Ó ü Ïôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛ ÏÓy– 3+4í z_Ó ı fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Îã˛ ÏÜ Óyô≈Ü˛ƒ ˛õÎ≈y ÏÎ xŸª«% ÓyÜ, !ï˛ •…ò ı fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Îã˛ ÏÜ Ó

Óyô≈Ü˛ƒ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ û)˛!üÓ˚ ì˛y° §¡õ)î≈û˛yˆÏÓ Ü˛ˆÏü ÎyÎ˚– ˆ§ Ü˛yÓ˚ Ïî öò#Ó˚ !ö¡¨«˛Î˚ xˆÏ˛õ«˛y

˛õyŸª≈«˛Î˚ ˆÓ!¢ •Î˚– öò# ã˛°yÓ˚ ˛õˆÏÌ Óyôy ˆ˛õˆÏ° ˆ§ê˛y ~!í ¸ ÏÎ˚ ~ÑˆÏÜ˛ˆÏÓÑˆÏÜ˛ ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚–

ç°ˆÏflÀyï˛ öò#ÓÑyˆÏÜ˛Ó˚ ˆÎ xÇˆÏ¢ xyâyï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§áyˆÏö «˛Î˚ •Î˚ xyÓ˚ ï˛yÓ˚ !Ó˛õÓ˚#ï˛!òˆÏÜ˛

§M˛Î˚ •Î˚– ôyÓ˚yÓy!•Ü˛û˛yˆÏÓ öò#ˆÏï˛ «˛Î˚ Ä §M˛ˆÏÎ˚Ó˚ ú˛ˆÏ° x§Çáƒ öò# ÓÑyˆÏÜ˛Ó˚ §,!T˛ •Î˚–

öò# á%Ó ~ÑˆÏÜ˛ˆÏÓÑˆÏÜ˛ ≤ÃÓy!•ï˛ •ˆÏ° ˛õÓ˚flõÓ˚ ò%!ê˛ öò#ÓÑyˆÏÜ˛Ó˚ üôƒÓï≈˛# xÇ¢ §ÇÜ˛#î≈ •ˆÏÎ˚

˛õˆÏí ¸– ˛õÓ˚Óï˛#≈ §üˆÏÎ˚ öò#ÓÑyÜ˛ !ü!°ï˛ •ˆÏ° öò# ÓÑyÜ˛y ˛õÌ ˆåÈˆÏí ¸ ˆ§yçy ˛õˆÏÌ ã˛°ˆÏï˛ ¢%Ó˚%

Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚ú˛ˆÏ° ˛õ!Ó˚ï˛ƒ=˛ öò#ÓÑyÜ˛!ê˛ •…ˆÏòÓ˚ xyÜ˛yÓ˚ ôyÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ~ˆÏÜ˛•z xŸª«%˛Ó˚yÜ,˛!ï˛ •…ò

Ó°y •Î˚–

üÓ˚%«˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛ Óyô≈Ü˛ƒ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ •zöˆÏ§°Óyç≈ÈÙÈ~Ó˚ §,!T˛ ı çyü≈yö ¢∑ •zöˆÏ§°ÓyˆÏç≈Ó˚

xÌ≈ •° m#˛õ ˜¢°– 1926 !á fiê˛y Ï∑ ˛õy§yç≈ !Ó!FåÈß¨ m#ˆÏ˛õÓ˚ üˆÏï˛y §üï˛° üÓ˚%û)˛!üÓ˚ üyˆÏé˛

áyí ¸y ˛õyŸª≈ˆÏò¢ Ä ≤ÃyÎ˚ §üï˛° !¢áÓ˚ ˆò¢!Ó!¢T˛ «˛Î˚≤ÃyÆ xÓ!¢T˛ û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ öyü ˆòö

•zöˆÏ§°Óyç≈– üÓ˚%«˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ Óyô≈ƒÜ˛ƒ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ÓyÎ˚%Ó˚ «˛Î˚ Ä §M˛Î˚Ü˛yç ≤Ãyôyöƒ ˛õyÎ˚– Óyô≈Ü˛ƒ

xÓfiÌyÎ˚ ˆ¢£Ï ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ @ˇÃyöy•zê˛ñ !ö§ ≤Ãû,˛!ï˛ Ü˛!ë˛ö !¢°y myÓ˚y à!ë˛ï˛ í˛zFã˛û)˛!ü§ü)•

üÓ%§ü≤ÃyÎû) !ü Ïï˛ !Ó!«˛Æû˛y ÏÓ xÓfiÌyö Ü˛ ÏÓ– üÓ%§ü≤ÃyÎû) !üÓ Ä˛õÓ xÓ!fiÌï˛ ~•z «˛Îçyï˛


1. ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ ˛õÎ≈yÎ˚

2. ç°ÓyÎ˚% xM˛°

3. û)˛!ü àë˛öÜ˛yÓ˚#

≤Ã!Ü ˛Î˚y

4. ˆÎÔÓö ˛õÎ≈yˆ ÏÎ˚

û)˛!üÓ˚ í˛zFã˛ï˛y

5. Órô%Ó˚ï˛y

6. x!hsˇü ˛õÎ≈yˆÏÎ˚

§,T˛ û)˛!üÓ˚)˛õ

7. «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ §#üy

§ü%oÓ Ï«˛Ó í zay ÏöÓ üôƒ !ò ÏÎ

fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Îã˛ ÏÜ Ó §)ã˛öy •Î–

xyo≈ ç°ÓyÎ% xM˛ Ï° fl∫yû˛y!ÓÜ˛

«˛Î˚ã˛Ü ˛ §¡õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚–

fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Îã˛ ÏÜ öò#Ó Ü˛yç•z

≤Ãyôyöƒ °yû˛ Ü˛ˆÏÓ˚–

fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛ ˆÎÔÓö

˛õÎ≈yˆ ÏÎ˚ û)˛!üÓ˚ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛

í˛zFã˛ï˛y ÓyˆÏí ¸–

˛õ!Ó˚îï˛ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ û)˛!üÓ˚ Órô%Ó˚ï˛y

Ó,!Âô ˛õyÎ˚–

fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆ ÏÜ ˛Ó˚ ˆ¢£Ï

˛õÎ≈y ÏÎ˚ §ü≤ÃyÎ˚ û) !ü ˆ˛õ!ö Ï≤’ö

Ä ˆüyöyí˛öÜ˛ §,!T˛ •Î˚–

§ü%o˛õ,¤˛ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚

ˆ¢£Ï §#üy–

˛õ)Ó≈Óï≈˛# ˛õyòû)˛!üÓ˚ í˛zayˆÏöÓ˚ üôƒ

!òˆÏÎ˚ üÓ˚% xM˛ˆÏ°Ó˚ «˛Î˚ÈÙÈ~Ó˚

§)ã˛öy •Î˚–

¢%‹Ò ç°ÓyÎ˚ % xM˛ˆ Ï° üÓ˚ %

xM˛ˆÏ°Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ §¡õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚–

üÓ˚% xM˛ˆÏ° û)˛!üÓ˚)˛õ !ÓÓï≈˛ˆÏö

xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ñ ˛õ%!Oï˛ fl<°öñ

ç°ôyÓ˚y Ä ÓyÎ˚% !ü!°ï˛û˛yˆÏÓ

Ü˛yç §¡õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚–

üÓ˚% xM˛ˆÏ°Ó˚ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛ ˆÎÔÓˆÏö

û)˛!üÓ˚ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ í˛zFã˛ï˛y Ó,!ÂôÓ˚

˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ Ü ˛üyß∫ ÏÎ˚ •…y§≤ÃyÆ •Î˚–

ˆÎÔÓö ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ û)˛!üÓ˚ Órô%Ó˚ï˛y

§ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ ÌyˆÏÜ˛–

üÓ˚% xM˛ˆÏ°Ó˚ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˆ¢£Ï

˛õÎ≈y ÏÎ ˆ˛õ!í˛ Ï≤’ö Ä •zö Ï§°Óyç≈

§,!T˛ •Î˚–

ˆû˛Ôü ç°ï˛° üÓ˚% xM˛ˆÏ°Ó˚

«˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˆ¢£Ï §#üy–

!ê˛°yà%!° •zöˆÏ§°Óyç≈ öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– •zöˆÏ§°Óyç≈ÈÙÈ~Ó˚ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ ˜Ó!¢T˛ƒà%!° •°ÈÙÙÙÈ

(i) •zöˆÏ§°Óyç≈ÈÙÈ~Ó˚ ˛õyŸª≈ˆÏò¢ áyí ¸y ì˛y°Î%=˛ Ä !¢áÓ˚ Ïò¢ ˆày°#Î˚ Óy §üï˛° xyÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚

•Î˚– (ii) •zöˆÏ§°Óyç≈à%!° ü)°ï˛ @ˇÃyöy•zê˛ñ !ö§ ≤Ãû,˛!ï˛ Ü˛!ë˛ö !¢°yÎ˚ à!ë˛ï˛– (iii) üÓ%

xM˛ˆÏ° •zöˆÏ§°Óyç≈à%!° §ã˛Ó˚yã˛Ó˚ !Ó!«˛Æû˛yˆÏÓ xÓfiÌyö Ü˛ˆÏÓ˚– ¢%‹Ò §yû˛yöy ç°ÓyÎ˚%

xM˛ˆÏ° üÓ˚%§ü≤ÃyÎ˚û)˛!üˆÏï˛ •zöˆÏ§°Óyç≈ §ò,¢ à¡∫%ç xyÜ,˛!ï˛!Ó!¢T˛ û)˛!üÓ˚)˛õ ˆÓyö≈•yí≈˛

(Bornhardt) öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–

fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ Ä üÓ˚% xM˛ˆÏ°Ó˚ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ı

˛õyÌ≈ˆÏÜ˛ƒÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ üÓ˚% xM˛ˆÏ°Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛


1. Ó•% !ÓÜ˛“!û˛!_Ü˛ ≤ÃŸ¿yÓ!° [MCQ]


1. ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# Óy öò#ÈÙÈöÜ‰˛¢yÓ˚ í˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓ Ó°y ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

A çyú‰˛!Ó˚Ó˚)˛õ# ç°!öà≈üö ≤Ãîy°# (B) xyò¢≈ öò#Ó˚ à!ï˛˛õÌ

(C) í˛z˛õöò#Ó˚ à!ï˛˛õÌ (D) ¢yáöò#Ó˚ à!ï˛˛õÌ

2. çyú‰˛!Ó˚Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) §üyhsˇÓ˚y° !¢°y àë˛ˆÏöÓ˚ Ä˛õÓ˚

(B) ¢AÜ%˛ xyÜ,˛!ï˛Ó˚ ˛õy•yˆÏí ¸Ó˚ ã)˛í ¸yÓ˚ Ä˛õÓ˚

(C) ç!ê˛° !¢°yàë˛ˆÏöÓ˚ Ä˛õÓ˚

D ~Ü˛öï˛ ì˛y°% àë˛ö Óy ûÑ˛yçÎ%=˛ ˛õy°!°Ü˛ !¢°yÎ˚

3. çyú‰˛Ó˚#Ó˚)˛!õ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ •°ÈÙÙÙÈ

(A) öò#à%!°Ó˚ §)-ˆÏÜ˛yˆÏî !ü!°ï˛ •Î˚ B öò#à%!° §üˆÏÜ˛yˆÏî !ü!°ï˛ •Î˚

(C) öò#à%!° fiÌ)°ˆÏÜ˛yˆÏî !ü!°ï˛ •Î˚ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z §!ë˛Ü˛ öÎ˚

4. Ó,«˛Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ •°ÈÙÙÙÈ

A öò#à%!°Ó˚ §)-ˆÏÜ˛yˆÏî !ü!°ï˛ •Î˚ (B) öò#à%!° §üˆÏÜ˛yˆÏî !ü!°ï˛ •Î˚

(C) öò#à%!° fiÌ)°ˆÏÜ˛yˆÏî !ü!°ï˛ •Î˚ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z §!ë˛Ü˛ öÎ˚

5. xÑyÜ˛yÓÑyÜ˛y öò# ≤Ãôyö öò#Ó˚ §yˆÏÌ §üˆÏÜ˛yˆÏî !ü!°ï˛ •ˆÏÎ˚ à!ë˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ÈÙÙÙÈ

(A) Ó,«˛Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# B çyú‰˛!Ó˚Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

(C) ˆÜ˛wü%á# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (D) ˆÜ˛wÓ!•≈ü%á# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

6. çyú‰˛!Ó˚Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# àˆÏí ¸ í˛zë˛ˆÏï˛ ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) §üyhsˇÓ˚y° !¢°y àë˛öÎ%=˛ ~°yÜ˛yÎ˚

B xÓöï˛ ì˛y°Î%=˛ !¢°yÎ˚ Óy ˛õy°!°Ü˛ !¢°yÎ˚

(C) á%Ó•z ç!ê˛° àë˛öÎ%=˛ !¢°yÎ˚ (D) Óm#˛õ ~°yÜ˛yÎ˚

7. öò# ÓÈÙÈm#˛õ Ä ˛õ°° Óƒçö# àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

(A) !Óö%!öÓ˚)˛õ# öò#ˆÏï˛ (B) ˆÜ˛w!Óü%á öò#ˆÏï˛

(C) ˆ•!Ó˚ÇˆÏÓyöÓ˚)˛õ# öò#ˆÏï˛ (D) ˆÜ˛wü%á# öò#ˆÏï˛

8. §Ó˚°˜ÏÓ˚!áÜ˛ öò#à%!° §üˆÏÜ˛yˆÏî !ü!°ï˛ •ˆÏÎ˚ àë˛ö Ü˛ˆÏÓ˚ÈÙÙÙÈ

(A) §üyhsˇÓ˚y° ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (B) ˆÜ˛wÓ!•≈ü%á# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

(C) çyú‰˛Ó˚#Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (D) xyÎ˚ï˛yÜ˛yÓ˚ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#3


9. üÓ˚%û)˛!üÓ˚ ≤’yÎ˚yˆÏÜ˛ ˆÜ˛w Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ ç°!öà≈≈ü ≤Ãîy°# àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛ÈÙÙÙÈ

(A) ˆÜ˛w!Óü%á (B) ˆÜ˛wü%á# (C) xAà%Ó˚#Î˚ D çyú˛!Ó˚Ó˚)˛õ#

10. §%Óî≈ˆÏÓ˚áy öò#!ê˛ ˆÜ˛yö‰ ≤ÃÜ˛yÓ˚ öò#Ó˚ í˛zòy•Ó˚îÙÙÙÈ

(A) ˛õ%öû≈˛Óy (B) !Ó˛õÓy C xôƒyˆÏÓ˚y!˛õï˛ (D) ˛õ)Ó≈Óï˛#≈

11. ì˛y° xö%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ öò# ÎÌö o%ï˛ ö#ˆÏã˛ ˆöˆÏü xyˆÏ§ Ä xˆÏöÜ˛à%!° öò# Îáö

§üyhsˇÓ˚y°û˛yˆÏÓ ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚ñ ï˛áö ï˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

A §üyhsˇÓ˚y° ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (B) çyú‰˛!Ó˚Ó˚)˛õ# ç°!öà≈üö ≤Ãîy°#

(C) ˆÜ˛wÓ!•≈ü%á# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

12. !ö¡¨û)˛!üÓ˚ ã˛yÓ˚!òˆÏÜ˛Ó˚ í˛zÑã%˛fiÌyö ˆÌˆÏÜ˛ üyˆÏé˛Ó˚ ö#ã%˛ fiÌyˆÏöÓ˚ !òˆÏÜ˛ ~ˆÏ§ öò#à%!°

!ü!°ï˛ •ˆÏ° à!ë˛ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˆÜ˛wÓ!•≈ü%á# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (B) !Óö%!öÓ˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

(C) ˆÜ˛wü%á# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# D xyÎ˚ï˛yÜ˛yÓ˚ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

13. xyˆÏ@¿Î˚!à!Ó˚Ó˚ çμy°yü%ˆÏáï˛ ã˛yÓ˚ õyˆÏ¢Ó˚ í˛zÑã%˛fiÌyö ˆÌˆÏÜ˛ ˜ï˛!Ó˚ •ˆÏÎ˚ üyˆÏé˛Ó˚ ö#ã%˛

çyÎ˚àyˆÏï˛ öò# ~ˆÏ§ !ü!°ï˛ •ˆÏ° à!ë˛ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

A ˆÜ˛wü%á# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (B) !Óö%!öÓ˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

(C) Ó,«˛Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (D) xyÎ˚ï˛yÜ˛yÓ˚ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

14. ¢AÜ%˛ xyÜ,˛!ï˛Ó˚ ˛õy•yˆÏí ¸Ó˚ ã)˛í˛y ˆÌˆÏÜ˛ öò#à%!° ã˛yÓ˚!òˆÏÜ˛ åÈ!í ¸ ÏÎ˚ ˛õˆÏí ¸ àë˛ö Ü˛ˆÏÓ˚ÈÙÙÙÈ

A ˆÜ˛wü%á# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (B) ˆÜ˛wÓ!•≈ü%á# ç°!öà≈üö ≤Ãîy°#

(C) §üyhsˇÓ˚y° ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z §!ë˛Ü˛ öÎ˚

15. á%Ó•z ç!ê˛° ≤ÃÜ, !ï˛Ó àë˛öÎ%=˛ xM˛ Ï° ˆÎ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# à Ïí˛ Ä Ïë˛ñ ˆ§!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) çyú‰˛Ó˚#Ó˚)˛õ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (B) Ó,«˛Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

C Ü˛öê˛Ó˚ Ïê˛í˛ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (D) §üyhsˇÓ˚y° ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

16. !Óö%!öÓ˚%˛õ# ç°!öà≈üî ≤Ãîy°# ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˛õyÓ≈ï˛ƒ xM˛ˆÏ° B §üû)˛!ü xM˛ˆÏ°

(C) üy°û)˛!ü xM˛ˆÏ° (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z §!ë˛Ü˛ öÎ˚

17. ü)°öò# ˆÌˆÏÜ˛ !Ó!FåÈß¨ ¢yáyöò# xyÓyÓ˚ ü)°öò#ˆÏï˛ ~ˆÏ§ !ü!°ï˛ •ˆÏ° ˛à!ë˛ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) Ü˛öê˛Ó˚ Ïê˛í˛ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (B) xƒyöy§ˆÏê˛yˆÏüy!çÇ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

C xƒyöyÓ y!M˛Ç ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

18. ˆÎ §Ó öò# û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ í˛zFã˛ï˛y Ó,!ÂôÓ˚ §yˆÏÌ ï˛y° ˆÓ˚ Ïá «˛Î˚Ü˛yÎ≈ ã˛y!°ˆÏÎ˚ !öˆÏçÓ˚

˛õ)Ó≈≤ÃÓy• ˛õÌ x«%˛] Ó˚yˆÏáñ ï˛yˆÏòÓ˚ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

A ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ öò# (B) xö%àyü# öò#

(C) ≤Ãôyö öò# (D) xôƒyˆÏÓ˚y!˛õï˛ öò#

19. àë˛ˆÏöÓ˚ §ˆÏAà §yüO§ƒ•#ö öò#Ó˚ í˛zòy•Ó˚î •°ÈÙÙÙÈ

A ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ öò# (B) xyò¢≈ öò#

(C) xö%àyü# öò# (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z §!ë˛Ü˛ öÎ˚


20. öò#ÈÙÈöÜ˛¢y Óy ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# •°ÈÙÙÙÈ

A ≤Ãôyö öò#ñ í˛z˛õöò#ñ ¢yáyöò# §ü!ß∫ï˛ çƒy!ü!ï˛Ü˛ öÜ˛¢y

(B) öò#Ó˚ xyò¢≈ àë˛ö Ó˚#!ï˛

(C) öò#ˆÏï˛ ç°≤ÃÓyˆÏ•Ó˚ ˛õ!Ó˚üyˆÏîÓ˚ üy˛õÜ˛y!ë˛


21. ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# Ä öò#ÈÙÈöÜ˛¢yÈÙÙÙÈ

(A) «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ˛õ!Ó˚îï˛ xÓfiÌyÎ˚ ˆòáy ÎyÎ˚

(B) !ö¡¨fiÌ àë˛ˆÏöÓ˚ ≤Ã!ï˛ú˛°ö âê˛yÎ˚

C A Ä B í˛zû˛ˆÏÎ˚•z §!ë˛Ü˛


22. !ö¡¨fiÌ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ Ä˛õÓ˚ ç° !öà≈ü ≤Ãîy°#Ó˚ ˆ◊!î!Óû˛yà Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ÈÙÙÙÈ

(A) àë˛ˆÏöÓ˚ §ˆÏAà §yüO§ƒ˛õ)î≈ öò#ÈÙÈöÜ˛¢y

(B) àë˛ˆÏöÓ˚ §ˆÏAà §yüO§ƒ•#ö öò#ÈÙÈöÜ˛¢y

C A Ä B í˛zû˛ˆÏÎ˚•z §!ë˛Ü˛


23. ˆÜ˛wÓ!•≈ü%á# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ç!ê˛° !¢°y àë˛öÎ%=˛ ~°yÜ˛yÎ˚

(B) öò#à%!° ˆÜ˛yˆÏöy !ö¡¨û)˛!üÓ˚ ã˛yÓ˚!òˆÏÜ˛Ó˚ í˛zÑã%˛fiÌyö ˆÌˆÏÜ˛ ˆï˛!Ó˚

C ¢AÜ%˛ xyÜ,˛!ï˛Ó˚ ˛õy•yˆÏí ¸Ó˚ ã)˛í ¸y ˆÌˆÏÜ˛ öò#à%!° ã˛yÓ˚!òˆÏÜ˛ åÈ!í ¸ ÏÎ˚ ˛õí ¸ Ï°

(D) §üû)˛!ü Óy ÓÈm#˛õ ≤ÃÓyˆÏ•

24. xƒyöyÓ y!M˛Ç Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) öò#ˆÏï˛ ã˛í ¸y ˛õí ¸yˆÏÜ

(B) öò#Ó˚ !Ó!û˛ß¨ ¢yáyÎ˚ !Óû˛=˛ •ÄÎ˚yˆÏÜ˛

C öò# ˆÌˆÏÜ˛ ¢yáyöò# !öà≈ï˛ •ˆÏÎ˚ ˛õ%öÓ˚yÎ˚ ï˛yÓ˚ !ü°öˆÏÜ˛


25. öÓ˚ÄˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÜ)˛° ÓÓ˚yÓÓ˚ Ä Î%=˛Ó˚yˆÏT˛ΔÓ˚ xƒy!í˛ˆÏÎ˚yö í˛yÜ‰˛ ˛õÓ≈ˆÏï˛Ó˚ xÇ¢ !ÓˆÏ¢£Ï


(A) çyú‰˛!Ó˚Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# B xyÎ˚ï˛yÜ˛yÓ˚ ç°!öà≈ü ˛≤Ãîy°#

(C) !Óö%!öÓ˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (D) Ó,«˛Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

26. Ó,«˛Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

A §yôyÓ˚îï˛ §üyhsˇÓ˚y° !¢°y àë˛ˆÏöÓ˚ Ä˛õÓ˚

(B) ç!ê˛° !¢°y àë˛ˆÏöÓ˚ Ä˛õÓ˚

(C) ¢AÜ%˛ xyÜ,˛!ï˛Ó˚ ˛õy•yˆÏí ¸Ó˚ ã)˛í ¸yÓ˚ Ä˛õÓ˚

(D) ~Ü˛öï˛ ì˛y° àë˛ö Óy ûÑ˛yçÎ%=˛ ˛õy°!°Ü˛ !¢°yÓ˚ Ä˛õÓ˚


27. §üyhsˇÓ˚y° ç°!öà≈üö ≤Ãîy°#ˆÏï˛ öò#à%!° ˛õÓ˚flõÓ˚ ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ÈÙÙÙÈ

(A) ü%ˆÏáyü%!á xÓfiÌyö Ü˛ˆÏÓ˚ (B) !Ó˛õÓ˚#ˆÏï˛ xÓfiÌyö Ü˛ˆÏÓ˚

C §üyhsˇÓ˚yˆÏ° xÓfiÌyö Ü˛ˆÏÓ˚ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

28. Ü˛öê˛Ó˚ Ïê˛í˛ ç°!öà≈üö ≤Ãîy°# ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

A ç!ê˛° !¢°y àë˛öÎ%=˛ ~°yÜ˛yÎ˚ (B) §üû)˛!ü Óy ÓÈm#˛õ ≤ÃÓyˆÏ•

(C) ~Ü˛öï˛ àë˛öÎ%=˛ ~°yÜ˛yÎ˚ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z §!ë˛Ü˛ öÎ˚

29. xyÎ˚ï˛yÜ˛yÓ˚ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#ˆÏï˛ öò#à%!° ˛õÓ˚flõÓ˚ !ü!°ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) Ó,_yÜ˛y ÏÓ˚ (B) §)- ÏÜ˛y Ïî

(C) §Ó˚°ˆÏÜ˛yˆÏî D §ü ÏÜ˛y Ïî

30. Ú!˛õˆÏöê˛Û ¢∑!ê˛Ó˚ xÌ≈ •°ÈÙÙÙÈ

(A) xyÇ!ê˛Ó˚ öƒyÎ˚ (B) §üyhsˇÓ˚y°

(C) ˆÜ˛Ô!îÜ˛ D ˛õy!áÓ˚ ˛õy°ˆÏÜ˛Ó˚ öƒyÎ˚

31. òyÓ˚î Ä ã%˛ƒ!ï˛ §ü,Âô xM˛ˆÏ° àˆÏí ¸ Äë˛y öò# öÜ˛¢y •°ÈÙÙÙÈ

A xyÎ˚ï˛yÜ˛yÓ˚ (B) ˆÜ˛wü%á#

(C) Ó,«˛Ó˚)˛õ# (D) ˆÜ˛w!Óü%á

32. !¢°yÓ˚ §•ô!ü≈ï˛yÓ˚ myÓ˚y !öÎ˚!sfï˛ öò# öÜ˛¢y Óy ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ


A Ó,«˛Ó˚)˛õ# (B) ˆÜ˛w!Óü%á (C) §üyhsˇÓ˚y° (D) çyú˛!Ó˚Ó˚)˛õ#

33. ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ öò#Ó˚ ~Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚î •°ÈÙÙÙÈ

(A) Ü˛yˆÏÓÓ˚# B !§rô% (C) öü≈òy (D) ü•yöò#

34. Ó,«˛Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#ˆÏï˛ xö%àyü# ≤Ãôyö öò#Ó˚ §ˆÏAà Ü˛#û˛yˆÏÓ !ü!°ï˛ •Î˚⁄

(A) ≤ÃÓ,Âô ˆÜ˛yˆÏî (B) fiÌ)°ˆÏÜ˛yˆÏî C §)- ÏÜ˛y Ïî (D) §ü ÏÜ˛y Ïî

35. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ ç°!Óû˛y!çÜ˛y •°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆüây°Î˚ üy°û)˛!ü (B) ö#°!à!Ó˚ ˛õÓ≈ï˛

(C) ˆåÈyˆÏê˛yöyà˛õ%Ó˚ üy°û)˛!ü D ˛õ!ÿ˛üâyê˛˛ ˛õÓ≈ï˛

36. xö%àyü# öò#ñ ˛õÓÓï˛#≈ öò#ñ ˆàÔî xö%àyü# öò#ñ !Ó˛õÓy öò#Ó §üß∫ ÏÎ ˆÜ˛yö‰ ôÓ ÏöÓ

ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# à!ë˛ï˛ •Î˚⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

(A) xyÎ˚ï˛yÜ˛yÓ˚ (B) xÑyÜ˛!¢Ó˚)˛õ# SÓí˛¸!¢Ó˚)˛õ#V

(C) §üyhsˇÓ˚y° D çyú˛!Ó˚Ó˚)˛õ#

37. ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# Óy öò#ÈÙÈöÜ˛¢yÓ˚ í˛zòy•Ó˚î •°ÈÙÙÙÈ

(A) Ó,«˛Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (B) §üyhsˇÓ˚y° ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

(C) çyú˛!Ó˚Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# D §ÓÜ˛!ê˛•z !ë˛Ü˛

38. ≤Ãôyö öò#ñ í˛z˛õöò#ñ ¢yáyöò# §ü!ß∫ï˛ çƒy!ü!ï˛Ü˛ öÜ˛¢yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) û)˛!üÓ˚)˛õ (B) öò# xÓÓy!•Ü˛y

C öò#ÈÙÈöÜ˛¢y Óy ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (D) Ü˛yfiê≈˛ û)˛!üÓ˚)˛õ


39. ≤Ãôyö öò# §)-ˆÏÜ˛yˆÏî !ü!°ï˛ •ÄÎ˚yÎ˚ Ä ¢yáyöò#ñ §)-ˆÏÜ˛yˆÏî !öà≈ï˛ •ÄÎ˚yÎ˚

à!ë˛ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

A Ó,«˛Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (B) ˆÜ˛wü%á# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

(C) çyú‰˛!Ó˚Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (D) !Óö%!öÓ˚)˛õ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

40. §üyhsˇÓ˚y° !¢°y àë˛ö xÌÓy §üàë˛ˆÏöÓ˚ ~ÓÇ §üÜ˛y!ë˛öƒÎ%=˛ §ü§_¥ !¢°yÓ˚ Ä˛õÓ˚

à Ïí ¸ Ä Ïë˛ÈÙÙÙÈ

A Ó,«˛Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü (B) çyú‰˛!Ó˚Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

(C) !Óö%ö#Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# (D) ˆÜ˛wü%á# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

41. ˆÜ˛yö‰ öò# û,˛à%ï˛ê˛ öò# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄

A !Ó˛õÓy (B) ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ (C) ˛õÓ˚Óï˛#≈ (D) ˛õ%öï≈˛Óy

42. ˆÜ˛wü%á# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# à!ë˛ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ç!ê˛° !¢°y àë˛ö Î%=˛ ~°yÜ˛yÎ˚

(B) §üû)˛!ü Óy Óm#˛õ ≤ÃÓyˆÏ•

(C) ¢AÜ%˛ xyÜ,˛!ï˛Ó˚ ˛õy•yˆÏí ¸Ó˚ Ä˛õÓ˚

D öò#à%!° ˆÜ˛yˆÏöy !ö¡¨û)˛!üÓ˚ ã˛yÓ˚!òˆÏÜ˛Ó˚ í˛zÑã%˛fiÌyö ˆÌˆÏÜ˛ ˜ï˛!Ó˚ •ˆÏÎ˚ üyˆÏé˛Ó˚ ö#ã%˛

çyÎ˚àyÎ˚ !ü!°ï˛ •ˆÏ°


1. xƒyöy§ˆÏê˛yˆÏüy!çÇ (Anastomosing) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı ˆÜ˛yˆÏöy öò#Ó˚ Ó%ˆÏÜ˛ àˆÏí ¸ Äë˛y ã˛Ó˚ Î!ò fiÌyÎ˚# •Î˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏï˛ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ í˛z!qò

Ä Ó§!ï˛ àˆÏí˛¸ ÄˆÏë˛ ï˛ˆÏÓ ï˛yÓ˚ ò%Û˛õy¢ !òˆÏÎ˚ !Óû˛=˛ öò#Ó˚ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#ˆÏÜ˛

xƒyöy§ˆÏê˛yˆÏüy!çÇ ≤Ãîy°# ÓˆÏ°–

2. xƒyöyÓ y!M˛Ç (Anabranching) Ü˛y ÏÜ˛ Ó Ï°⁄

í˛z_Ó˚ ı ≤’yÓöû)˛!ü Óy Óm#˛õ ≤ÃÓyˆÏ• ˆÜ˛yˆÏöy ü)° öò# ˆÌˆÏÜ˛ !öà≈ï˛ ¢yáy Î!ò !Ü˛å%Èò)Ó˚

≤ÃÓyˆÏ•Ó˚ ˛õÓ˚ xyÓyÓ˚ ü)° öò#ˆÏï˛ !ú˛ˆÏÓ˚ xyˆÏ§ ï˛áö ï˛yˆÏÜ˛ xƒyöyÓ y!M˛Ç ≤Ãîy°# ÓˆÏ°–

3. ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ öò# (Anticedent Drainage) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ§Ó öò# û)˛ÈÙÈ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ í˛zFã˛ï˛y Ó,!ÂôÓ˚ §ˆÏAà ï˛y° ˆÓ˚ Ïá «˛Î˚Ü˛yÎ≈ ã˛y!°ˆÏÎ˚

!öˆÏçÓ˚ ˛õ)Ó≈ ≤ÃÓy• ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏá ï˛yˆÏÜ˛ ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ öò# ÓˆÏ°–

4. xôƒyˆÏÓ˚y!˛õï˛ öò# (Superimposed Drainage) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı öÓ#ö !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ ì˛y° xö%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ≤ÃÓy!•ï˛ öò# «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ üyôƒˆÏü ö#ˆÏã˛Ó˚

≤Ãyã˛#ö !¢°yhflÏˆÏÓ˚ ~ˆÏ§ ˆ˛õÑÔåÈyˆÏ° öò# Î!ò !öˆÏçÓ˚ ≤ÃÓy•˛õÌ x«%˛] ˆÓ˚ Ïá ö#ˆÏã˛Ó˚ ≤Ãyã˛#ö

!¢°yÓ˚ Ä˛õÓ˚ x!ô!¤˛ï˛ •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ xôƒyˆÏÓ˚y!˛õï˛ öò# ÓˆÏ°–

5. xyÎ˚ï˛yÜ˛yÓ˚ (Rectangular) ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı öò# Îáö §Ó˚ ÏÓ˚!áÜ˛û˛yˆÏÓ ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚ ~ÓÇ ~Ü˛ Óy ~Ü˛y!ôÜ˛ öò# §üˆÏÜ˛yˆÏî


ˆÓÑ ÏÜ˛ ˛õÓflõ ÏÓÓ §y ÏÌ §ü ÏÜ˛y Ïî !ü!°ï˛ •Îñ ï˛áö ˆÎ ≤Ãîy°#Ó §,!T˛ •Î ï˛y ÏÜ˛ xyÎï˛yÜ˛yÓ

ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# ÓˆÏ°–

6. xö%àyü# öò# Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı û)˛!üÓ˚ ≤ÃyÌ!üÜ˛ ì˛y° ~ÓÇ !¢°yhflÏˆÏÓ˚ ö!ï˛ xö%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ «˛Î˚ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ≤ÃÌü

˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ˆÎ öò# à!ë˛ï˛ •Î˚ñ ÌyˆÏÜ˛ xö%àyü# öò# ÓˆÏ°–

7. û)˛!üÓ˚ ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ ì˛y° xö%§yˆÏÓ˚ àˆÏí ¸ Äë˛y öò# Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄


í˛z_Ó˚ ı û)˛!üÓ˚ ≤Ãy§!AàÜ˛ ì˛y° xö%§yˆÏÓ˚ àˆÏí ¸ Äë˛yöò# xö%àyü# öò# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–

8. Ü˛yŸ¬#Ó˚ í˛z˛õï˛ƒÜ˛yÎ˚ !é˛°yü öò#Ó˚ |ôù≈≤ÃÓyˆÏ• ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

ˆòáy ÎyÎ˚⁄

í z_Ó˚ ı Ü˛yŸ¬#Ó˚ í˛z˛õï˛ƒÜ˛yÎ˚ !é˛°yü öò#Ó˚ |ôù≈≤ÃÓyˆÏ• ˆ•!Ó˚ÇˆÏÓyö §ò,¢ ç°!öà≈ü

≤Ãîy°# ˆòáy ÎyÎ˚–

9. ç°!öà≈üö ≤Ãîy°# Óy öò#ÈÙÈöÜ‰˛¢y (Drainage Pattern) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ≤Ãôyö öò#ñ í˛z˛õöò# Ä ¢yáyöò# §ü!ß∫ï˛ öò# ÓƒÓfiÌy ˆÎ çƒy!ü!ï˛Ü˛ xyÜ,˛!ï˛

ôyÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏÜ˛ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# Óy öò˛# öÜ˛¢y ÓˆÏ°–

10. Ü˛ï˛à%!° ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#Ó˚ í˛zòy•Ó˚î òyÄ–

í z_Ó ı Ó,«˛Ó) õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#ñ §üyhsˇÓy° ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#ñ çyú˛Ó#Ó) õ# ç°!öà≈üö

≤Ãîy°#ñ xyÎï˛yÜ˛yÓ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# •zï˛ƒy!ò •° í z ÏÕ‘á ÏÎyàƒ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#Ó í zòy•Óî–

11. Ó,«˛Ó˚)˛õ# (Dendritic) ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ≤Ãôyö öò#Ó˚ §yˆÏÌ í˛z˛õöò#à%!° §)-ˆÏÜ˛yˆÏî !ü!°ï˛ •ÄÎ˚yÎ˚ Ä ¢yáyöò#à%!°

§)-ˆÏÜ˛yˆÏî !öà≈ï˛ •ÄÎ˚yÎ˚ Ó,«˛Ó˚)˛õ# ˆÎ ç°!öà≈üö ≤Ãîy°#Ó˚ §,!T˛ •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ Ó,«˛Ó˚)˛õ#

ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# ÓˆÏ°–

12. ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#ˆÏï˛ ç°ôyÓ˚yà%!° ˛õÓ˚flõÓ˚ §)-ˆÏÜ˛yˆÏî !ü!°ï˛

•Î˚⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı !˛õˆÏöê˛ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#ˆÏï˛ ç°ôyÓ˚yà%!° ˛õÓ˚flõÓ˚ §)-ˆÏÜ˛yˆÏî !ü!°ï˛ •Î˚–

13. û)˛ÈÙÈû˛yˆÏàÓ˚ í˛zayˆÏöÓ˚ §ˆÏAà §yüO§ƒ ˆÓ˚ Ïá ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ öò# ï˛yÓ˚ !ö¡¨«˛Î˚

ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏá⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı û)˛û˛yˆÏàÓ˚ í˛zayˆÏöÓ˚ §ˆÏAà §yüO§ƒ ˆÓ˚ Ïá ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ öò# ï˛yÓ˚ !ö¡¨«˛Î˚ ÓçyÎ˚

Ó˚yˆÏá–

14. xAà%Ó˚#Î˚yÜ˛yÓ˚ (Annular) ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı ˆí˛yü çyï˛#Î˚ àë˛ˆÏöÓ˚ Ä˛õÓ˚ xï˛ƒ!ôÜ˛ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ú˛ˆÏ° Ü˛!ë˛ö Ä ˆÜ˛yü° !¢°y

Ü ˛üyß∫ ÏÎ˚ ˆày°yÜ˛yÓ˚ Ó˚)ˆÏ˛õ í˛zß√%=˛ •ˆÏ° ˆÜ˛yü° !¢°y ÓÓ˚yÓÓ˚ àˆÏí ¸ Äë˛y öò#!ê˛ ˆÎ ç°!öà≈ü

≤Ãîy°# àë˛ö Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yˆÏÜ˛•z xAà%Ó˚#Î˚yÜ˛yÓ˚ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# ÓˆÏ°–


15. !Óö%ö#Ó) õ# (Barided) ç°!öà≈üö ≤Ãîy°# Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı Óm#˛õ ~ÓÇ ˛õ°° Óƒçö# ≤Ãû,˛!ï˛ x!ï˛!Ó˚=˛ §M˛Î˚ ≤ÃÓî ~°yÜ˛yÎ˚ öò#Ó˚

í˛z˛õï˛ƒÜ˛yÎ˚ üyˆÏé˛ ˛õ° §M˛Î˚ç!öï˛ ã˛Ó˚ Óy m#˛õ àˆÏí ¸ í˛zë˛ˆÏ° ~Ó˚ ò%Û˛õy¢ !òˆÏÎ˚ öò# !Óû˛=˛

•ˆÏÎ˚ ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚ñ ~ˆÏÜ˛ !Óö%!öÓ˚)˛õ# ç°!öà≈üö ≤Ãîy°# ÓˆÏ°–

16. §üyhsˇÓ˚y° (Parallal) ç°!öà≈üö ≤Ãîy°# Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı §Ó öò# Îáö ~Ü˛•z ì˛y° xö%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛áö ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃÓy•˛õÌ §üyhsˇÓ˚y° •Î˚

~ÓÇ ~û˛yˆÏÓ §üyhsˇÓ˚Ó˚y° ç°!öà≈üö ≤Ãîy°# àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛–

17. çyú˛!Ó˚Ó˚)˛õ# (Trellis) ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ~Ü˛öï˛ ì˛y°% àë˛ˆÏö ~ÓÇ ûÑ˛yç≤Ãyhsˇ àë˛ˆÏö ˛õy°!°Ü˛ Óy fl∫“ Ó˚)˛õyhsˇ!Ó˚ï˛

˛õy°!°Ü˛ !¢°yÎ˚ öò#à%!° xÑyÜ˛ÓÑyÜ˛y û˛yˆÏÓ ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚ !Ü˛v í˛z˛õöò#à%!° ≤Ãôyö öò#Ó˚ §yˆÏÌ

§üˆÏÜ˛yˆÏî !ü!°ï˛ •ˆÏÎ˚ ˆÎ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# àˆÏí ¸ ˆï˛yˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ çyú˛!Ó˚Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü

≤Ãîy°# ÓˆÏ°–

18. !öÜ˛ ˛õ ÏÎ˚rê˛ (Knick Point) Ü˛#⁄

í z_Ó˚ ı öò#Ó˚ ˛à!ï˛˛õˆÏÌÓ˚ xÇ¢ !ÓˆÏ¢ˆÏ£ÏÓ˚ í˛zayö Ä xÓöüˆÏöÓ˚ ú˛ˆÏ° !öÜ‰˛ ˛õˆÏÎ˚rê˛

˜ï˛!Ó˚ •Î˚– ~áyˆÏö öò#Ó˚ ì˛y° •ë˛yÍ Ó,!Âô ˛õyÄÎ˚yÎ˚ ç°≤Ã˛õyï˛ ˜ï˛!Ó˚ •Î˚–

19. ˆÜ˛w Ó!•≈ü%á# (Radial) ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó˚ ı ¢AÜ%˛ xyÜ,˛!ï˛Ó˚ ˛õy•yˆÏí ¸Ó˚ ã)˛í ¸y ˆÌˆÏÜ˛ öò# ã˛yÓ˚!òˆÏÜ˛ åÈ!í ¸ ÏÎ˚ ˛õˆÏí ¸ ç°!öà≈üö

≤Ãîy°#Ó˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ ˆÜ˛w Ó!•ü%≈á# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# ÓˆÏ°–

20. ˆÜ˛wü%á# (Centripetal) ç°!öà≈üö ≤Ãîy°# Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı Ü˛ï˛à%!° öò# Îáö ˆÜ˛yˆÏöy !ö¡¨û)˛!üÓ˚ ã˛yÓ˚!òˆÏÜ˛Ó˚ í˛zÑã%˛fiÌyö ˆÌˆÏÜ˛ í˛zÍ˛õ!_ •ˆÏÎ˚

üyˆÏé˛Ó˚ ö#ã˛ çyÎ˚àyÎ˚ !ü!°ï˛ •Î˚ñ ï˛áö ï˛yˆÏÜ˛ ˆÜ˛wü%á# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# ÓˆÏ°–

21. Ü˛öê˛Ó˚ Ïê˛í˛ (Contorted) ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı á%Ó•z ç!ê˛° ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ àë˛ö §ü,Âô !¢°yˆÏÜ˛ ˆÜ˛ˆÏê˛ ˆÎ öò# à!ë˛ï˛ •Î˚ ï˛yÓ˚ Ó˚)˛õÄ

ˆ§•zÓ˚)˛õ ç!ê˛° •Î˚ñ ~•zÓ˚)˛õ ≤Ãîy°#ˆÏÜ˛ Ü˛öê˛Ó˚ Ïê˛í˛ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# ÓˆÏ°–


1. çyú˛!ÓÓ) õ# öò#ÈÙÈöÜ‰ ¢y Óy ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#Ó (Trellis DrainagePattern) Óî≈öy òyÄ–

í˛z_Ó˚ ı §üà!ï˛ §¡õß¨ !¢°yhflÏÓ˚ à!ë˛ï˛ xM˛ˆÏ° (Uniclinal Structure) xö%àyü#

öò# í˛z˛õï˛ƒÜ˛y ÓÓ˚yÓÓ˚ ˆÎ §ühflÏ fiÌyˆÏö ˆÜ˛yü° !¢°yÓ˚ Ó!•É≤ÃÜ˛y¢ âˆÏê˛ñ ˆ§•z §ühflÏ fiÌyˆÏö

˛õÓ˚Óï˛#≈ öò#Ó˚ §,!T˛ •Î˚– ~Ó˚y xö%àyü# öò#Ó˚ °¡∫!òˆÏÜ˛ Ü ˛ü¢ ühflÏÜ˛ˆÏòˆÏ¢ ≤Ã§y!Ó˚ï˛ •Î˚ Ä

ˆÜ˛yü° !¢°yÓ˚ Ä˛õÓ˚ í˛z˛õï˛ƒÜ˛y àë˛ö Ü˛ˆÏÓ˚ Ä í˛z˛õï˛ƒÜ˛yÓ˚ ˛õyŸª≈ˆÏòˆÏ¢ Ü˛!ë˛ö !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚

Ä˛õÓ˚ áyí ¸yï˛ˆÏ°Ó˚ §,!T˛ •Î˚– ~•z áyí ¸y ï˛ˆÏ°Ó˚ ˛õÿ˛yÍˆÏòˆÏ¢Ó˚ ì˛y° !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ à!ï˛Ó˚ ≤ÃyÎ˚


§üyö •Î˚– ~•z áyí˛¸yï˛ˆÏ°Ó˚ ¢#£Ï≈ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õÓ˚Óï˛#≈ öò#ˆÏï˛ ˛õˆÏí˛¸– ~•zû˛yˆÏÓ xö%àyü#ñ ˛õ!Ó˚Óï≈˛

à!ï˛ Ä !Ó˛õÓ˚#ï˛ à!ï öò# §!¡ø!°ï˛û˛yˆÏÓ çyú˛!Ó˚Ó˚)˛õ# öÜ‰˛¢yÓ˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚–

Ó,•Í ûÑ˛yˆÏçÓ˚ ≤Ãyhsˇû˛yˆÏà §üà!ï˛ ˆòáy ÎyÎ˚ ÓˆÏ° çyú˛!Ó˚Ó˚)˛õ# ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#Ó˚ §,!T˛

•Î˚– ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏöy û˛!Aà° ˛õÓ≈ï˛ˆÏ◊!î

xM˛ Ï° ˆÎüöÈÙÙÙÈxy˛õy Ï°!§Îyö Ä

xyÓyÓÕ‘# ˛õÓ≈ï˛ xM˛ Ï° «˛Îã˛ ÏÜ Ó

ˆ¢ˆÏ£Ï §ü≤ÃyÎ˚û)˛!üˆÏï˛ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛ˆÏü

ˆÜ˛yü° Ä Ü˛!ë˛ö !¢°yÓ˚ ≤ÃÜ˛y¢

âˆÏê˛– ~•z §ü≤ÃyÎ ˚û ) ˛ !üÓ˚

˛õ%öÓ˚%ayˆÏöÓ˚ ˛õÓ˚ ˆÜ˛yü° !¢°yÓ˚

Ä˛õÓ˚ ≤ÃyÎ˚ §üyhsˇÓ˚y° xö%àyü# Ä

§üˆÏÜ˛yˆÏî xÓ!fiÌï˛ í˛z˛õöò#à%ˆÏ°y

§!¡ø!°ï˛û˛yˆ ÏÓ çyú˛!Ó ˚Ó ˚ ) ˛õ#

öò#ÈÙÈöÜ˛¢yÓ˚ Óy ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#Ó˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚–

§üyhsˇÓ˚y°û˛yˆÏÓ à!ë˛ï˛ Óy!°Î˚y!í ¸ Óy @ˇÃyÓˆÏÓ˚áy à!ë˛ï˛ í˛zFã˛!¢Ó˚y Óy í»˛yü!°ö à!ë˛ï˛

xM˛ Ï°Ä ~Ó) õ öÜ‰ ¢yÓ §,!T˛ • Ïï˛ ˛õy ÏÓ– ~Ü˛!ê˛ !Ó Ï¢£Ï ôÓ ÏöÓ çyú˛!ÓÓ í zòy•Óî •°ÈÙÙÙÈã% ƒ!ï˛

çyú˛!Ó˚ öÜ˛¢y– ~Ó˚)˛õ xM˛ˆÏ° §üyhsˇÓ˚y° ã%˛ƒ!ï˛ ˆÓ˚áy ÌyˆÏÜ˛– ú˛ˆÏ° ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛!üÜ˛ Ü˛!ë˛ö Ä

ˆÜ˛yü° !¢°y ˆòáˆÏï˛ ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚– §%ï˛Ó˚yÇ fl∫yû˛y!ÓÜ˛û˛yˆÏÓ•z ˆÜ˛yü° !¢°yÓ˚ Ä˛õÓ˚ à!ë˛ï˛

˛õÓ˚Óï˛#≈ öò#à%ˆÏ°y §üyhsˇÓ˚y° Óy ≤ÃyÎ˚ §üyhsˇÓ˚yˆÏ° xÓfiÌyö Ü˛ˆÏÓ˚– ~ˆÏòÓ˚ í˛z˛õöò#à%!°

~ˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ≤ÃyÎ˚ °¡∫û˛yˆÏÓ !ü!°ï˛ •ˆÏÎ˚ ã%˛ƒ!ï˛ çyú˛!Ó˚Ó˚ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#Ó˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚–

2. ˆÜ˛yö‰ ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ û)˛!Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ Ä˛õÓ˚ ˆÜ˛w!Óü%á Ä §üyhsˇÓ˚y°

ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛⁄ öò#öÜ˛¢y àë˛ˆÏöÓ˚ ≤Ãôyö û)˛Èàyë˛!öÜ˛

!öÎ˚sfÜ˛à%!° Ü˛# Ü˛#⁄ àë˛ˆÏöÓ˚ §ˆÏAà §yüO§ƒ•#ö öò# öÜ˛¢yà%!°

xyˆÏ°yã˛öy Ü˛ˆÏÓ˚y– [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ] 2+2+3

í˛z_Ó˚ ı ˆÜ˛w!Óü%áÈÙÙÙÈˆÜ˛w!Óü%á Ä §üyhsˇÓ˚y° ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#–

(i) ˆÜ˛w!Óü%á ı ˆÜ˛w!Óü%á öò# öÜ˛¢yÓ˚ ≤Ãôyö ≤Ãôyö !öÎ˚sfÜ˛à%!° •° ã˛ï%˛!ò≈ˆÏÜ˛Ó˚

ì˛y° !ÓhflÏyÓ˚Ü˛yÓ˚# í˛zFã˛û)˛!ü§ü)•– ˆÎüöÈÙÙÙÈ(a) @ˇÃyöy•zê˛ !¢°yÓ˚ Ó§ Ä ÓƒyÌ!°ˆÏÌÓ˚ ˆáy°y

xÇ¢ myÓ˚y à!ë˛ï˛ í˛zFã˛û)˛!üñ (b) !Ó!FåÈß¨ í˛zFã˛û)˛!ü (c) ¢AÜ%˛ çyï˛#Î˚ xyˆÏ@¿Î˚ ˛õÓ≈ï˛

(d) xÓ!¢T˛ ˛õy•yí ¸ (e) í z!aï˛ à¡∫%ç (f) ï˛#«÷ ¢AÜ%˛˛ xyÜ,˛!ï˛Ó˚ ˛õy•yí ¸ ≤Ãû,˛!ï˛– í˛zòy•Ó˚îÈÙÙÙÈ

ˆåÈyˆÏê˛y öyà˛õ%Ó˚ üy°û)˛!üÓ˚ ˛õˆÏÓ˚¢öyÌ ˛õy•yˆÏí ¸Ó˚ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#–

(ii) §üyhsˇÓ˚y° Óy ≤ÃyÎ˚ §üyhsˇÓ˚y° öò# §,!T˛Ó˚ !öÎ˚sfîÜ˛yÓ˚# í˛z˛õyòyö§ü)• ı

(a) ~Ü˛öï˛ Óy §ühflÏ ûÑ˛yçñ (b) á%Ó áyí ¸y ì˛y°% û)˛û˛yà (c) •àÓƒyÜ˛ñ (d) Ü%˛ˆÏÎ˚hflÏyÓ˚

ö!ï˛ì˛y°ñ (e) !öÜ˛ê˛Óï˛#≈ xÓ!fiÌï˛ ~Ü˛y!ôÜ˛ §üyhsˇÓ˚y° ã%˛ƒ!ï˛ñ (f) §ü%ˆÏoÓ˚ §y¡±!ï˛Ü˛ !˛õå%È

•ê˛yÓ˚ ú˛ˆÏ° §,T˛ í˛z˛õÜ)˛°#Î˚ §üû)˛!ü ≤Ãû,˛!ï˛– ˆ¢° Óy Ü˛yòy˛õyÌˆÏÓ˚Ó˚ áyí ¸y ì˛yˆÏ° §yôyÓ˚îï˛


§üyhsˇÓ˚y° öò# öÜ˛¢y àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛– í˛zòy•Ó˚îÈÙÙÙÈ!Órôƒ˛õÓ≈ˆÏï˛Ó˚ û,˛à% ì˛y°–

öò# öÜ˛¢y àë˛ˆÏöÓ˚ û)˛àyë˛!öÜ˛ Óy û)˛ï˛y!_¥Ü˛ !öÎ˚sfÜ˛§ü)• ı ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

§,!T˛ˆÏï˛ û)˛àyë˛!öÜ˛ Óy û)˛ï˛y!_¥Ü˛ !Ó!û˛ß¨ í˛z˛õyòyö á%Ó•z à%Ó˚%c˛õ)î≈ û)˛!üÜ˛y ˛õy°ö Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–

~•z !öÎ˚sfÜ˛à%!° •°ÈÙÙÙÈ(a) !¢°yÓ˚ ûÑ˛yç Ä ã%˛ƒ!ï˛ñ (b) !¢°yÓ˚ ö!ï˛ñ (c) ≤ÃˆÏÓ¢ƒï˛y Ä

x≤ÃˆÏÓ¢ƒï˛yñ (d) Ü˛y!ë˛öƒ (e) «˛Î˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô «˛üï˛y (f) ¢y!Î˚ï˛ Ä ˆÜ˛°y!§ï˛ !¢°yÓ˚ Ä˛õÓ˚

hflÏÓ˚#û)˛ï˛ !¢°yÓ˚ xyhflÏÓ˚ˆÏîÓ˚ ôÓ˚ö (g) §!rô Óy ˆçyí ¸ü%áñ (h) ú˛yê˛° Óy òyÓ˚öñ (i) Ü˛!ë˛ö Ä

öÓ˚ü !¢°yÓ˚ §!Iï˛Ü˛Ó˚î ≤Ãû,˛!ï˛–

§yüO§ƒ•#ö öò#öÜ˛¢y ı ˆÜ˛yˆÏöy ˆÜ˛yˆÏöy §üˆÏÎ˚ öò#Ó˚ ö#ˆÏã˛Ó˚ !¢°yÓ˚ àë˛öˆÏÜ˛

~!í ¸ ÏÎ˚ öò# !öˆÏçÓ˚ ≤ÃÓy• ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏá– ~Ó˚)˛õ xÓfiÌyˆÏÜ˛ àë˛ˆÏöÓ˚ §ˆÏAà §yüO§ƒ•#ö öò#

Ó°y •Î˚– xyˆÏ°yã˛öyÓ˚ §%!ÓôyÓ˚ çöƒ ~•z ôÓ˚ ÏöÓ˚ ò%!ê˛ öò#Ó˚ §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛öy Ü˛Ó˚y •°ÈÙÙÙÈ

(a) xôƒyˆÏÓ˚y!˛õï˛ öò# ı §ü%oàû≈˛ ˆÌˆÏÜ˛ ˆçˆÏà Äë˛y û)˛û˛yà öÓ#ö Ä öï%˛ö ˛õy°!°Ü˛

!¢°yhflÏˆÏÓ˚ §!Iï˛ ÌyˆÏÜ˛– öÓ#ö û)˛ï˛y!_¥Ü˛ Óy û)˛àyë˛!öˆÏÜ˛Ó˚ àë˛ˆÏöÓ˚ §ˆÏAà §yüO§ƒ ˆÓ˚ Ïá

Ä•z û)˛û˛yàÓ˚ Ä˛õÓ˚ öò# ÓƒÓfiÌyÓ˚ !ÓÜ˛y¢ âˆÏê˛– Ó•%!òö ÎyÓÍ öò#Ó˚ «˛Î˚Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ òÓ˚%ö öÓ#ö

Î% ÏàÓ !û˛ß àë˛ ÏöÓ !¢°yhflÏÓ û) ˛õ, Ï¤˛ xyd≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ ÏÓ– xÌ≈yÍ !û˛ß àë˛öÎ%=˛ ≤Ãyã˛#ö !¢°yhflÏ ÏÓÓ

Ä˛õÓ˚ öÓ#ö hflÏˆÏÓ˚Ó˚ û)˛àyë˛!öÜ˛ àë˛ˆÏöÓ˚ §ˆÏAà §yüO§ƒÜ˛yÓ˚# öò# ÓƒÓfiÌy xôƒyˆÏÓ˚y!˛õï˛ •Î˚–

öò# ≤Ãyã˛#ö Ä•z û)˛àyë˛!öÜ˛ àë˛öˆÏÜ˛ ~!í ¸ ÏÎ˚ !öˆÏçÓ˚ xyˆÏàÜ˛yÓ˚ ≤ÃÓy•ôyÓ˚y ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏá–

àë˛ˆÏöÓ˚ §ˆÏAà §yüO§ƒ•#ö öò# öÜ˛¢yˆÏÜ˛ xôƒyˆÏÓ˚y!˛õï˛ öò# öÜ˛¢y ÓˆÏ°–

í˛zòy•Ó˚î ı ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ x§üï˛° °yû˛yà%!°Ó˚ Ä˛õÓ˚ ≤ÃÓy!•ï˛ ã˛¡∫° öò# Óï≈˛üyˆÏö

!û˛ö àë˛öÎ%=˛ üy°û)˛!üÓ˚ Ü˛yÎ˚ü%Ó˚ñ ˆÓ˚ÄÎ˚y Ä û˛yu˛yÓ˚y û,˛à%ï˛ê˛ˆÏÜ˛ !ÓK˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÇÓ ˆÜ˛ˆÏê˛

≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚–

(b) ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ öò# öÜ˛¢y ı û)˛!üû˛yˆÏàÓ˚ x!ï˛ ô#Ó˚°ˆÏÎ˚ í˛zayˆÏöÓ˚ §ˆÏAà §yüO§ƒ ˆÓ˚ Ïá

ˆÜ˛yˆÏöy ˆÜ˛yˆÏöy öò# û)˛û˛yàˆÏÜ˛ àû˛#Ó˚û˛yˆÏÓ ˆÜ˛ˆÏê˛ !öˆÏçÓ˚ ≤ÃÓy•ôyÓ˚y ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏá– xÌ≈yÍ

û)˛û˛yà Îï˛ê˛y í˛z!aï˛ •Î˚ öò#Ä ï˛yˆÏÜ˛ ï˛ï˛áy!ö àû˛#Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yê˛ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– §%ï˛Ó˚yÇ û)˛!üÓ˚

í˛zayˆÏöÓ˚ §ˆÏAà §yüO§ƒ â!ê˛ˆÏÎ˚ ˆÎ §Ó öò# ï˛yˆÏòÓ˚ xyˆÏàÜ˛yÓ˚ ≤ÃÓy•ôyÓ˚y ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏá

ï˛yˆÏòÓ˚ ÓˆÏ° ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ öò#– ~•z ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ öò# ï˛yÓ˚ í˛z˛õöò#Ó˚ §ˆÏAà ˆÎ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#

˜Ïï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ öò# öÜ˛¢y Óy ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#– í˛zayö Ä

!ö¡¨«˛Î˚ ~Ü˛§ˆÏAà âê˛yÎ˚ ~•z ôÓ˚ ÏöÓ˚ öò#à%!° àû˛#Ó˚ !à!Ó˚áyï˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ Ïï˛ §«˛ü •Î˚–

í˛zòy•Ó˚î ı Ó ·˛õ%eñ !ï˛hflÏyñ !§rô% ≤Ãû,˛!ï˛ öòÈÙÈöò# !•üy°Î˚ xÇˆÏ¢ àû˛#Ó˚ !à!Ó˚áyï˛ ˜ï˛!Ó˚

Ü˛ˆÏÓ˚ !•üy°Î˚ ˛õÓ≈ï˛ˆÏ◊!îˆÏÜ˛ xyí ¸yxy!í ¸û˛yˆÏÓ ˆÜ˛ˆÏê˛ ≤ÃÓy!•ï˛ •ˆÏÎ˚ ÏåÈ–


1. Ó•% !ÓÜ˛“!û˛!_Ü˛ ≤ÃŸ¿yÓ!° [MCQ]


1. •zˆÏÜ˛y !§ˆÏfiê˛ˆÏüÓ˚ §yˆÏÌ ú%˛í˛ ˆã˛•zˆÏöÓ˚ §¡õÜ≈˛ •°

A ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ (B) xyö%û)˛!üÜ˛

(C) !Ó˛õÓ˚#ï˛ (D) xö%Ü)˛°

2. xƒy!§í˛ Ó,!T˛Ó˚ çˆÏ° «˛!ï˛ •Î˚ ˆÜ˛Ó°üyeÈÙÙÙÈ

(A) üy!ê˛Ó˚ (B) ˛õ!Ó˚ ÏÓˆÏ¢

(C) Óy›ï˛ˆÏsfÓ˚ D Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛•z

3. üy!ê˛Ó˚ í˛zÍ˛õ!_ˆÏï˛ §Óã˛y•zˆÏï˛ ÓˆÏí ¸y û)˛!üÜ˛y Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈÈÙÙÙÈ

(A) Óy›ï˛ˆÏsfÓ˚ (B) ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚

(C) ç°ÓyÎ˚%Ó˚ D ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

4. í˛z£÷ Ä xyo≈ ç°ÓyÎ˚%ˆÏï˛ ü,!_Ü˛y àë˛ˆÏöÓ˚ •yÓ˚ •Î˚ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ](A) o%ï˛ B ô#Ó (C) üôƒü (D) x!ï˛ô#Ó˚

5. °ƒyˆÏê˛Ó˚y•zê˛ ü,!_Ü˛y ˆÜ˛yö‰ ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ° ˆòáy ÎyÎ˚⁄

(A) í˛z£÷ üÓ˚% ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ° B xyo≈ÈÙÈÜ ˛yhsˇ#Î˚ ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ°

(C) ¢#ï˛°ÈÙÈöy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ°(D) xyo≈ÈÙÈöy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ°

6. ~Ü˛!ê˛ xyhsˇÉ xyM˛!°Ü˛ üy!ê˛Ó˚ í˛zòy•Ó˚î •°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆã˛fiê˛öyê˛ (B) !§ˆÏÓ˚yˆÏçü C ˆÓ˚ö!çöy (D) ˆÓ˚ Ïày§°

7. fiÌyöyhsˇÓ˚ Ü,˛!£ÏÓƒÓfiÌy ü)°ï˛ ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) í˛z_Ó˚ û˛yÓ˚ Ïï˛ (B) ˛õ)Ó≈ û˛yÓ˚ Ïï˛

C í˛z_Ó˚ÈÙÈ˛õ)Ó≈yM˛ˆÏ° (D) ò!«˛î û˛yÓ˚ˆÏï˛

8. Óöƒy !öÎ˚sfˆÏîÓ˚ çöƒ §Ó≈yˆÏ@ˇÃ ≤ÃˆÏÎ˚yçöÈÙÙÙÈ

(A) ÓƒyˆÏÓ˚ç !öü≈yî (B) í˛zÑã%˛ ÓÑyô ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y

(C) öò# ˛õyí ¸ ÓÑyôyˆÏöy D Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛•z

9. ≤ÃÜ,˛!ï˛ˆÏï˛ ˛õyÄÎ˚y ü)° üy!ê˛ˆÏï˛ ≤Ãôyöï˛ ˛˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) á!öç ˛õòyÌ≈ (B) ç°

(C) Ü˛yÓ≈!°Ü˛ ˛õòyÌ≈ D §Óà%!°•z !ë˛Ü˛

10. í˛z!qˆÏòÓ˚ ≤Ãôyö ˛õ%!T˛ ˆüÔ° !•ˆÏ§ˆÏÓ NPK-ˆÜ˛ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A ≤ÃyÌ!üÜ˛ x!ï˛üy!eÜ˛ ˛õ%!T˛ ˆüÔ° (B) ˆàÔî x!ï˛üy!eÜ˛ ˛õ%!T˛ ˆüÔ°

(C) fl∫“üy!eÜ˛ ˛õ%!T˛ ˆüÔ° (D) í˛zÍˆÏ§ã˛Ü˛

ü,!_Ü˛y4


11. USDA-~Ó˚ ü,!_Ü˛yÓ˚ ˆ◊!î!Óû˛yà xö%ÎyÎ˚# üy!ê˛Ó˚ Óà≈ Óy Ü ˛ˆÏ§Ó˚ §ÇáƒyÈÙÙÙÈ

A 12 (B) 10 (C) 7 (D) 2012. pH-~Ó˚ üyö 7-~Ó˚ Ü˛ü •ˆÏ° üy!ê˛ ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ à%ˆÏîÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚# •Î˚⁄

(A) ã%˛öüÎ˚ B x¡‘ôü#≈ (C) «˛yÓ˚ôü#≈ (D) °Óîy=˛

13. USDA-ˆ◊!î!Óû˛yà xö%§yˆÏÓ˚ x:y•zí Î%=˛ üy!ê˛Ó˚ Óà≈ •°ÈÙÙÙ[ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ](A) xy°!ú˛§° B x!:§° (C) û˛y!ê≈˛§° (D) ˆç!°§°

14. ü,!_Ü˛yÓ˚ !•í˛züy§ ÌyˆÏÜ˛ÈÙÙÙÈ

(A) A-hflÏˆÏÓ˚ (B) B-hflÏˆÏÓ˚ (C) C-hflÏˆÏÓ˚ D 0-hflÏˆÏÓ˚

15. üy!ê˛Ó˚ x!:Ü˛Ó˚î ≤Ã!Ü ˛Î˚y ≤Ãôyöï˛ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛ÈÙÙÙÈ

(A) x!:ˆÏçö myÓ˚y (B) ˆ°ÔˆÏ•Ó˚ myÓ˚y

(C) ÓyÎ˚%Ó˚ àƒy§ myÓ˚y D öy•zˆÏê˛ΔyˆÏçö !Ó!Ü ˛Î˚yÓ˚ myÓ˚y

16. !˛õê˛ Óy Óà üy!ê˛ §,!T˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˛õÓ≈ˆÏï˛Ó˚ ˛õyòˆÏòˆÏ¢ (B) §Ó˚°Óà#≈Î˚ Óöû)˛!ü xM˛°

C ç°yû)˛!üˆÏï˛ (D) öò# í˛z˛õï˛ƒÜ˛y xM˛°

17. üy!ê˛ˆÏï˛ ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ ç!üÓ˚ !ã˛•´ (Cultivated Land) ˆÓyé˛yˆÏöy •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) §Ó%ç Ó˚Ç myÓ˚y (B) ö#° Ó˚Ç myÓ˚y

(C) ˆày°y!˛õ Ó˚Ç myÓ˚y D •°%ò Ó˚Ç myÓ˚y

18. !•í˛züy§ §,!T˛ •ÄÎ˚yÓ˚ ü)° Ü˛yÓ˚î •°ÈÙÙÙÈ

(A) üy!ê˛ (B) x!ôÜ˛ àyì ¸ Ó˚Ç

C í˛zÓ≈Ó˚ï˛y (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

19. ˆ§yÎ˚y° •Ó˚y•zçö Ó°ˆÏï˛ Ó%!é˛ÈÙÙÙÈ

(A) üy!ê˛Ó˚ ò%!ê˛Ó˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ç%ˆÏí ¸ ÎyÄÎ˚y

B ~Ü˛ hflÏÓ˚ •ˆÏï˛ üy!ê˛Ó˚ xöƒ hflÏÓ˚ xy°yòy •ÄÎ˚y

(C) §¡õ,=˛ •ÄÎ˚y (D) ˆÜ˛yˆÏöyê˛y•z öÎ˚

20. üy!ê˛ §ÇÓ˚«˛î Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) Óöƒy !öÎ˚sfî (B) Ó,«˛ˆÏÓ˚y˛õî

C A Ä B ò%!ê˛ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

21. §yüy!çÜ˛ Ü,˛!£Ï (Sustainable Agriculture) •°ÈÙÙÙÈ

A !ÓK˛yö§¡øï˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ã˛y£ÏÓy£Ï (B) ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏöy ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ã˛y£ÏÓy£Ï

(C) ≤ÃÜ,˛!ï˛Ü˛û˛yˆÏÓ ã˛y£ÏÓy§ (D) Îsf˛õy!ï˛ !öû≈˛Ó˚ ã˛y£ÏÓy§

22. í˛z•zu˛ •zˆÏÓ˚y§ö (Wind Erosion) ≤Ãôyöï˛ ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) Ó˚yçfiÌyˆÏö (B) ˛õ!ÿ˛üÓˆÏAà C í˛z_Ó˚yM˛ˆÏ° (D) ˆàyÎ˚yÎ˚

23. üy!ê˛ˆÏÜ˛ !•í˛züy§ x!ï˛!Ó˚=˛ üyeyÎ˚ ÌyÜ˛ˆÏ° üy!ê˛Ó˚ Ó˚Ç ˆÜ˛yö‰ ÓˆÏî≈Ó˚ •Î˚⁄

A Ü˛yˆÏ°y Óy Ü,˛£÷Óî≈ (B) ô)§Ó˚

(C) °y° (D) áˆÏÎ˚!Ó˚


24. ~Ü˛!ê˛ xyM˛!°Ü˛ ü,!ïÜ˛yÓ˚ í˛zòy•Ó˚î •°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆÓ˚ Ïày§° B ˛õí˛§° (C) !° Ïáy§° (D) ˛õ!°ü,!_Ü˛y

25. üy!ê˛ˆÏï˛ ˛õí‰˛§ (Peds) !ö!ü≈ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˛õyÌÓ˚ (B) Ü˛yòy (C) Óy!° D Ó˚Ç

26. üÓ˚%û)˛!üÓ˚ üy!ê˛ ˆòáy ÎyÎ˚ ≤Ãôyöï˛ÈÙÙÙÈ

A à%çÓ˚yˆÏï (B) ˆ§ÔÓ˚y ÏT Δ (C) Ä!í ¸¢yÎ˚ (D) xrô ≤ÃˆÏòˆÏ¢

27. ö#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yö‰ PH üyeyÎ˚ x!ôÜ˛yÇ¢ ú˛§° í˛zÍ˛õyòˆÏöÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ≤ÃˆÏÎyçƒ⁄

(A) 6.0–8.0 (B) 7.0–8.0 (C) 6.0–7.5 D 6.5–7.528. ÄÎ˚yê˛yÓ˚ •zˆÏÓ˚y§ö (Water Erosion) §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ âˆÏê˛ÈÙÙÙÈ

(A) ˆÜ˛Ó˚y°y (B) ˛õ!ÿ˛üÓAà

(C) í˛z_Ó˚yM˛° D Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛•z

29. °Óî#Î˚ üy!ê˛ ˆÓ!¢ ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) à%çÓ˚yˆÏï˛ (B) üôƒ≤ÃˆÏòˆÏ¢ (C) !§!Ü˛ Ïü D ˛õ!ÿ˛üÓˆÏAà

30. üy!ê˛Ó˚ ˛õ!Ó˚ Ï°á ü)°ï˛ û˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ã˛yÓ˚ û˛yˆÏà (B) ˛õÑyã˛ û˛yˆÏà C §yï˛ û˛y Ïà (D) åÈÎ˚ û˛yˆÏà

31. @ˇÃy§°ƒyu˛ §ˆÏÎ˚° (Grassland’s Soil) ≤Ãôyöï˛ ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

A í˛z_Ó˚ xyˆÏü!Ó˚Ü˛y ü•yˆÏòˆÏ¢ (B) •zí˛zˆÏÓ˚y˛õ ü•yˆÏòˆÏ¢

(C) xy!ú ˛Ü˛y ü•yˆÏòˆÏ¢ (D) ~!¢Î˚y ü•yˆÏòˆÏ¢

32. öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ ï,˛îû)˛!ü xM˛ˆÏ° ˆÎ ÓˆÏà≈Ó˚ ü,!_Ü˛y ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ](A) û˛y!ê≈˛§° (B) x!:§° C ü!°§° (D) ˆç!°§°

33. üy!ê˛Ó˚ ˆ◊!î!Óû˛yà xö%§yˆÏÓ˚ û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ üy!ê˛ˆÏÜ˛ÈÙÙÙÈ

(A) !ï˛ö!ê˛ û˛yˆÏà û˛yà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ ÏåÈ (B) ˛õÑyã˛!ê˛ û˛yˆÏà û˛yà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ ÏåÈ

C ≤Ãôyöï˛ ã˛yÓ˚!ê˛ ÓˆÏà≈ !Óû˛=˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ ÏåÈ


34. xy•z.!§.~.xyÓ˚ (ICAR) Ü˛ï,≈˛Ü˛ û˛yÓ˚ Ïï˛ ≤Ãò_ üy!ê˛ˆÏÜ˛ÈÙÙÙÈ

(A) 10!ê˛ ˆ◊!îˆÏï˛ û˛yà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ ÏåÈ B 8!ê˛ ˆ◊!îˆÏï˛ û˛yà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ ÏåÈ

(C) 4!ê˛ ˆ◊!îˆÏï˛ û˛yà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ ÏåÈ (D) 12!ê˛ ˆ◊!îˆÏï˛ û˛yà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ ÏåÈ

35. û˛yÓ˚ Ïï˛ Ü˛yˆÏ°y üy!ê˛ ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˛˛õ)Ó≈ û˛yÓ˚ˆÏï˛ (B) í˛z_Ó˚ û˛yÓ˚ Ïï˛

C ò!«˛î û˛yÓ˚ˆÏï˛ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

36. áyòÓ˚ üy!ê˛ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

A ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏöy ˛õ!°üy!ê˛ˆÏÜ˛ (B) öÓ#ö ˛õ!°üy!ê˛ˆÏÜ˛

(C) ÜÑ˛yÜ˛Ó˚ üy!ê˛ˆÏÜ˛ (D) °y° üy!ê˛ˆÏÜ˛

37. Ü˛y Ï°y üy!ê˛ (Black Soil)-ˆï˛ ˆÎ ú˛§° ˛§Óã˛y•zˆÏï˛ û˛yˆÏ°y í˛zÍ˛õy!òï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ôyö (B) àü (C) ˆ§yÎ˚y!Óö D ï%˛ˆÏ°y



1. ≤Ã¢!üï˛ üy!ê˛ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı üy!ê˛Ó˚ pH-~Ó˚ üyö 7 •ˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ ≤Ã¢!üï˛ Óy !öÓ˚ Ï˛õ«˛ üy!ê˛ ÓˆÏ°– xÌ≈yÍ

~•z üy!ê˛ xy!¡‘Ü˛ Óy «˛yÓ˚Ü˛#Î˚ ˆÜ˛yˆÏöyê˛y•z öÎ˚–

2. ˆ˛õˆÏí˛y°!ç Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ü,!_Ü˛yÓ˚ í˛zÍ˛õ!_ñ ˜Ó!¢T˛ƒñ ˆ◊!îÜ˛Ó˚î ≤Ãû,˛!ï˛ !ÓK˛yˆÏöÓ˚ ˆÎ ¢yáyÎ˚ xyˆÏ°yã˛öy

Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ ˆ˛õˆÏí˛y°!ç ÓˆÏ°–

3. «%˛ôyï≈˛ üy!ê˛ (Hungry Soil) Ü˛#⁄

í z_Ó ı ˆÓˆÏ° üy!ê˛ˆÏï˛ ≤ÃyÎ˚ Ü˛ü Ü˛yòy Ä ˆÓ!¢ Óy!° Ü˛îy ÌyÜ˛yÓ˚ çöƒ üy!ê˛Ó˚ §!åÈoï˛y

Ä ≤ÃˆÏÓ¢ƒï˛y x!ôÜ˛ •Î˚ñ ~•z ˆÓˆÏ° üy!ê˛ˆÏï˛ «%˛ôyï≈˛ üy!ê˛ ÓˆÏ°–

4. x¡‘ ü,!_Ü˛y Ü˛#⁄

í z_Ó ı ü,!_Ü˛yÓ oÓ Ïî •y•z Ïí» y Ïçö xyÎ ÏöÓ (H+) ˆÜ˛w#Î˚û˛Ó ÏöÓ˚ ú˛ Ï° ê˛Ü˛ fl∫yòÎ%=˛

üy!ê˛ˆÏï˛ x¡‘ ü,!_Ü˛y ÓˆÏ°–

5. •z°%!û˛ˆÏÎ˚¢ö ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ Ü˛# •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı •z°%!û˛ˆÏÎ˚¢ö ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ‘A’ •Ó˚y•zˆÏçö ˆÌˆÏÜ˛ á!öç Óy ˛õ%!T˛ˆÏüÔ° ‘B’•Ó˚y•zˆÏçˆÏö §!M˛ï˛ •Î˚–

6. í%˛ƒ!Ó˚Ü˛yfiê˛ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı Ü ˛yhsˇ#Î˚ Ä í˛z˛õÜ ˛yhsˇ#Î˚ ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ° û)˛cˆÏÜ˛Ó˚ Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ !òˆÏÜ˛ •zˆÏê˛Ó˚ üˆÏï˛y

àyì ¸ °y° Ó˚ÇÈÙÈ~Ó˚ Ü˛!ë˛ö xyÓÓ˚îˆÏÜ˛ í%˛ƒ!Ó˚Ü˛yfiê˛ ÓˆÏ°–

7. û)˛cˆÏÜ˛Ó˚ Ä˛õÓ˚ §!M˛ï˛ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚≤ÃyÆ !¢°yã)˛î≈ hflÏÓ˚ ÏÜ˛ Ü˛# ÓˆÏ°⁄


í˛z_Ó˚ ı û)˛cˆÏÜ˛Ó˚ Ä˛õÓ˚ §!M˛ï˛ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚≤ÃyÆ !¢°yã)˛î≈ hflÏÓ˚ ÏÜ˛ ˆÓ˚ Ïày!°Ì ÓˆÏ°–

8. ˛xõ!Ó˚îï˛ üy!ê˛ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ÎˆÏÌT˛ §üˆÏÎ˚Ó˚ xû˛yˆÏÓ ˆÎ ü,!_Ü˛yÎ˚ §Ó Ü˛!ê˛ hflÏÓ˚ àˆÏí ¸ í˛zë˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ öyñ

ï˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ° x˛õ!Ó˚îï˛ üy!ê˛–

9. ü,!_Ü˛y !ÓK˛yˆÏöÓ˚ çöÜ˛ Ü˛yˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı ü,!_Ü˛y !ÓK˛yˆÏöÓ˚ çöÜ˛ Ó°y •Î˚ Ó˚y!¢Î˚yö û)˛!ÓK˛yö# í˛Ü%˛ˆÏã˛û˛ˆÏÜ˛–

10. ˆû˛Ôï˛ ¢%‹Ò üy!ê˛Ó˚ ≤Ãôyö ˜Ó!¢T˛ƒ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆû˛Ôï˛ ¢%‹Ò üy!ê˛Ó˚ ≤Ãôyö ˜Ó!¢T˛ƒ •°ÈÙÙÙÈ~•z üy!ê˛ ç°ôyÓ˚ Ïî x«˛ü–

11. ü,!_Ü˛y xö%Ü ˛ˆÏüÓ˚ ‘A’ Ä ‘B’hflÏÓ˚ ÏÜ˛ ~Ü˛ˆÏe Ü˛# ÓˆÏ°⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı ü,!_Ü˛y xö%Ü ˛ˆÏüÓ˚ ‘A’ Ä ‘B’ hflÏÓ˚ ÏÜ˛ ~Ü˛ˆÏe ˆ§y°yü ÓˆÏ°–

12. xyÓ•!ÓÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ú˛ˆÏ° üy!ê˛ §,!T˛Ó˚ ≤ÃyÌ!üÜ˛ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ Ü˛# §,!T˛ •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı xyÓ•!ÓÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ú˛ˆÏ° üy!ê˛ §,!T˛Ó˚ ≤ÃyÌ!üÜ˛ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ˆÓ˚ Ïày!°Ì §,!T˛ •Î˚–

13. ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ !¢°y ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ˚à%Ó˚ üy!ê˛ §,!T˛ •Î˚⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı °yû˛y à!ë˛ï˛ !¢°y ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ˚à%Ó˚ üy!ê˛ §,!T˛ •Î˚–


14. ü,!_Ü˛yÓ˚ @ˇÃÌö Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyé˛yÎ˚⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÜ˛yˆÏöy !ö!ò≈T˛ ü,!_Ü˛yÎ˚ Óy!°ñ ˛õ!° Ä Ü˛yòy Ü˛îyÓ˚ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ xö%˛õyï˛ÈÙÈ•z •°

ü,!_Ü˛yÓ˚ @ˇÃÌö–

15. ü,!_Ü˛y xÓöüö Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyé˛yÎ˚⁄

í˛z_Ó˚ ı ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ Ä x≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ Ü˛yÓ˚ Ïî ü,!_Ü˛yÓ˚ à%îàï˛ üyö •…y§ ˆ˛õˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛

ü,!_Ü˛yÓ˚ xÓöüö ÓˆÏ°–

16. «˛yÓ˚ ü,!_Ü˛y Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ü,!_Ü˛yÓ˚ oÓˆÏî •y•zˆÏí»˛y!:° xyÎ˚ ÏöÓ˚ (OH+) ˆÜ˛w#Î˚û˛ÓˆÏöÓ˚ ú˛ˆÏ° «˛yÓ˚

fl∫yòÎ%=˛ üy!ê˛ˆÏÜ˛ «˛yÓ˚ üy!ê˛ ÓˆÏ°–

17. ˆÓ˚[˛!çöy (Rendzina) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ã%˛öy˛õyÌÓ˚ Óy ã˛Ü‰˛ xy!ò !¢°y ˆÌˆÏÜ˛ §,T˛ ã%˛öüÎ˚ «˛yÓ˚ôü#≈ ˆÓ˚ ÏçÜ˛ƒy° ˆ◊!îÓ˚

xyhsˇÉ xyM˛!°Ü˛ üy!ê˛ˆÏÜ˛ ˆÓ˚[˛!çöy ÓˆÏ°– ~•z ü,!_Ü˛y àyì ¸ Ó˚ ÏäÓ˚ •Î˚– A hflÏÓ˚ òyöyüÎ˚ Ä

û˛Aà%Ó˚ñ B hflÏˆÏÓ˚ ã%˛öy˛õyÌˆÏÓ˚Ó˚ á[˛ ÌyˆÏÜ˛–

18. ü,!_Ü˛y pH Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ü,!_Ü˛yÓ˚ pH Ó°ˆÏï˛ ~Ü˛ !°ê˛yÓ˚ oÓˆÏî §!Ü ˛Î˚ Óy ü%=˛ •y•zˆÏí»˛yˆÏçö xyÎ˚ ÏöÓ˚

˛õ!Ó˚üyîˆÏÜ˛ ˆÓyé˛yÎ˚– ÈpHÙÈ~Ó˚ üyö 7-~Ó˚ Ü˛ü •ˆÏ° ü,!_Ü˛y xy!¡‘Ü˛ •Î˚ ~ÓÇ 7ÈÙÈ~Ó˚ ˆÓ!¢

•ˆÏ° ü,!_Ü˛y «˛yÓ˚Ü˛#Î˚ •Î˚–

19. í˛yú˛ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı §Ó˚°Óà≈#Î˚ xÓ˚îƒyM˛ˆÏ° §)- !¢Ü˛í ¸ myÓ˚y à!ë˛ï˛ Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ ‘O’ hflÏÓ˚!ê˛ˆÏÜ˛

ü,!_Ü˛y !ÓK˛yˆÏöÓ˚ û˛y£ÏyÎ˚ í˛yú˛ ÓˆÏ°–

20. USDAÈÙÈ~Ó˚ §¡õ)î≈ öyü Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı USDA-~Ó˚ §¡õ)î≈ öyü •°ÈÙÙÙÈUnited States Department ofAgriculture.21. ü,!_Ü˛y §ÇÓ˚«˛î Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı üy!ê˛Ó˚ «˛Î˚ ˆÓ˚yô Ü˛ˆÏÓ˚ í˛zÓ≈Ó˚ï˛y ¢!=˛ ˛õ%öÉÓ˚%ÂôyÓ˚ Ü˛Ó˚ Ïï˛ Ä üy!ê˛ §¡õòˆÏÜ˛

üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ Ü˛°ƒyˆÏî §%¤˛û˛yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çöƒ çöƒ ü,!_Ü˛yˆÏÜ˛ §ÇÓ˚«˛î Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ~çöƒ

ò%!ê˛ ˛õÂô!ï˛ @ˇÃ•î Ü˛Ó˚y •Î˚ÈÙÙÙÈ(i) Ü,˛!£Ïàï˛ ˛õÂô!ï˛ ~ÓÇ (ii) Ü˛y!Ó˚à!Ó˚ ˛õÂô!ï˛–


1. üy!ê˛ àë˛ Ïö ç°ÓyÎ% Ä û) ≤ÃÜ, !ï˛Ó ≤Ãû˛yÓ §Ç Ï«˛ Ï õ xy Ï°yã˛öy Ü˛ ÏÓy–

í˛z_Ó˚ ı üy!ê˛ àë˛ˆÏö ç°ÓyÎ˚%Ó˚ ≤Ãû˛yÓ ı üy!ê˛ àë˛ˆÏö í˛z£÷ï˛y Ä Ó,!T˛˛õyï˛ñ ç°ÓyÎ˚% ~•z

ò%!ê˛ í˛z˛õyòyˆÏöÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ ≤Ãû˛yÓ °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈ

(A) í z£÷ï˛yÓ˚ ≤Ãû˛yÓ ı

(i) í˛z£÷ï˛y Ó,!Âô ˆ˛õˆÏ° xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ ˆÓ!¢ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# •Î˚– ~Ó˚ ú˛ˆÏ° ˆÓ˚ Ïày!°ˆÏÌÓ˚ hflÏÓ˚

˛õ%Ó˚% •Î˚ ~ÓÇ üy!ê˛Ó˚ ˛õ!Ó˚üyî Ó,!Âô ˛õyÎ˚–


(ii) í˛z£÷ï˛y ˆÓ!¢ •ˆÏ° üy!ê˛ˆÏï˛ ˆÜ˛Ä!°ˆÏöÓ˚ SÜ˛yòy çyï˛#Î˚ á!öçV ˛õ!Ó˚üyî Ó,!Âô ˛õyÎ˚–

(iii) ˆÓ!¢ í z£÷ï˛yÎ üy!ê˛ Ïï˛ ˜çÓ ˛õòy ÏÌ≈Ó ˛õ!Óüyî Ü˛ü •Î ~ÓÇ üy!ê˛ Ïï˛ öy•z Ïê Δy Ïç ÏöÓ

˛õ!Ó˚üyî •…y§ ˛õyÎ˚–

(iv) üÓ˚% Óy üÓ˚%≤ÃyÎ˚ xM˛ˆÏ° üy!ê˛ˆÏï˛ Ü˛yòyÓ˚ ˛õ!Ó˚üyî ˆÓ!¢ •Î˚–

(B) Ó,!T˛˛õyˆÏï˛Ó˚ ≤Ãû˛yÓ ı

(i) ˆÓ!¢ Ó,!T˛˛õyï˛Î%=˛ xyo≈ ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ° Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛ Ä Îy!sfÜ˛ í˛zû˛Î˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚

xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚•z ˆÓ!¢ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# •Î˚ ~ÓÇ ~Ó˚ ú˛ˆÏ° ~Ó˚)˛õ xM˛ˆÏ°Ó˚ üy!ê˛ˆÏï˛ Ü˛yòyÓ˚ ˛õ!Ó˚üyî

ˆÓ!¢ •Î˚–

(ii) ˆÓ!¢ Ó,!T˛Î%=˛ xM˛ˆÏ° Ü˛ƒy°!¢Î˚yüñ üƒyàˆÏö!¢Î˚yüñ ˛õê˛y!¢Î˚yüñ ˆ§y!í˛Î˚yü ≤Ãû,˛!ï˛

oÓî#Î «˛yÓÜ˛#Î ˛õòyÌ≈à%!° ç Ï° oÓ#û) ï˛ • ÏÎ üy!ê˛Ó Ä˛õ ÏÓÓ hflÏÓ ˆÌ ÏÜ˛ xöƒe x˛õ§y!Óï˛

•Î˚– !Ü˛v xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ ¢%‹Ò xM˛ˆÏ° ~à%!° üy!ê˛Ó˚ Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ hflÏˆÏÓ˚•z ÌyˆÏÜ˛–

(iii) ˆÓ!¢ Ó,!T˛Î%=˛ xM˛ˆÏ°Ó˚ üy!ê˛ˆÏï˛ xˆÏ¡‘Ó˚ ˛õ!Ó˚üyî ˆÓ!¢ •Î˚–

(iv) Ó,!T˛˛õyï˛ ˆÓ!¢ •ˆÏ° üy!ê˛ˆÏï˛ í˛z!qˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚üyî Ó,!Âô ˛õyÎ˚–

(v) ˆÓ!¢ Ó,!T˛˛õyˆÏï˛Ó˚ §ˆÏAà §ˆÏAà üy!ê˛Ó˚ hflÏÓ˚à%!°Ó˚ àû˛#Ó˚ï˛yÄ Ó,!Âô ˛õyÎ˚–

l üy!ê˛ àë˛ˆÏö û)˛≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ ≤Ãû˛yÓ ı û)˛!üû˛yˆÏàÓ˚ í˛zFã˛ï˛yñ Órô%Ó˚ï˛yñ û)˛!üÓ˚ ì˛y° ≤Ãû,˛!ï˛

≤Ãï˛ƒ«˛ Ä ˛õˆÏÓ˚y«˛û˛yˆÏÓ üy!ê˛ àë˛ˆÏö ≤Ãû˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈ

(i) §üû)˛!ü xM˛ˆÏ° û)˛!üÓ˚ ì˛yˆÏ°Ó˚ ˛õ!Ó˚üyî §yôyÓ˚îï˛ Ü˛ü ÌyÜ˛ˆÏ° ~ÓÇ ~Ó˚)˛õ xM˛ˆÏ°

Ó,!T˛˛õyˆÏï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚üyî ˆÓ!¢ •ˆÏ° üy!ê˛ˆÏï˛ xö%flÀÓî Ó,!Âô ˛õyÎ˚– ~Ó˚ ú˛ˆÏ° üy!ê˛Ó˚ àû˛#Ó˚ï˛y

ˆÓ!¢ •Î˚–

(ii) üyé˛y!Ó˚ ì˛y°Î%=˛ xM˛ˆÏ° xö%flÀÓˆÏîÓ˚ ˛õ!Ó˚üyî xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ Ü˛ü •Î˚ ÓˆÏ° üy!ê˛Ó˚

àû˛#Ó˚ï˛yÄ üyé˛y!Ó˚ ôÓ˚ ÏöÓ˚ •Î˚–

(iii) ˛õy•y!í ¸ xM˛ˆÏ° û)˛!üû˛yˆÏàÓ˚ ì˛y° ˆÓ!¢ •Î˚ ÓˆÏ° ~áyˆÏö û)˛!ü«˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚üyî

xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ ˆÓ!¢– ~Ó˚ ú˛ˆÏ° ~áyˆÏö üy!ê˛Ó˚ àû˛#Ó˚ï˛y ÎˆÏÌT˛ Ü˛ü–

(iv) í˛z_Ó˚ ˆày°yˆÏô≈ ˛õyÓ≈ï˛ xM˛ˆÏ°Ó˚ í˛z_Ó˚ ì˛y° ≤Ãï˛ƒ«˛ §)Î≈!Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ ≤Ãû˛yˆÏÓ ˆÓ!¢

í˛z£÷ Ä xyˆÏ°y!Ü˛ï˛ •Î˚– !Ü˛v ò!«˛ˆÏî ì˛y° xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ Ü˛ü í˛z£÷ Ä xyˆÏ°y!Ü˛ï˛ •Î˚– ~•z

Ü˛yÓ˚ Ïî í˛z_Ó˚ ì˛yˆÏ° ˛õí˛§° üy!ê˛ ~ÓÇ ò!«˛î ì˛yˆÏ° ã%˛ö çyï˛#Î˚ üy!ê˛Ó˚ §,!T˛ •Î˚–

(v) ö#ã%˛ ç°yû)˛!ü Ä xyo≈ ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ° ˆ@’•zˆÏç¢ö ≤Ã!Ü ˛Î˚y Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# •Î˚ ÓˆÏ°

~áyöÜ˛yÓ˚ üy!ê˛ˆÏï˛ ö#°ñ §Ó%çñ •°%òñ Óyòy!ü Ó˚ÇÈÙÈ~Ó˚ òyà ˆòáy ÎyÎ˚–

2. ~°%!û˛ ÏÎ¢ö Ä •z°%!û˛ ÏÎ¢ ÏöÓ ü Ïôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ !ö Ïò≈¢ Ü˛ ÏÓy– ü,!_Ü˛yÓ

xÓöüˆÏöÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y§ü)• í˛z ÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y– 4+3 [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı ˆôÔï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ üy!ê˛Ó˚ |ôù≈hflÏÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ á!öç ˛õòyˆÏÌ≈Ó˚ ö#ˆÏã˛Ó˚ !òˆÏÜ˛ àüöˆÏÜ˛

Ó°y •Î˚ ~°%!û˛ ÏÎ¢ö– xyÓ fiÌyöyhsˇ ÏÓÓ üyôƒ Ïü ˆÜ˛y Ïöy ˛õòy ÏÌ≈Ó §M˛Î •° •z°%!û˛ ÏÎ¢ö–

üy!ê˛ àë˛ˆÏöÓ˚ ~•z ˆüÔ!°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ üˆÏôƒ ˆÓ¢ !Ü˛å%È ˜Ó§yò,¢ƒ °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈ


1. ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ fiÌyö

2. ˛õÂô!ï˛

3. hflÏÓ˚ àë˛ö

4. Óî≈

5. ú˛°yú˛°

~°%!û˛ˆÏÎ˚¢ö ˛õÂô!ï˛ üy!ê˛Ó˚

Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ hflÏˆÏÓ˚•z âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛–

~°%!û˛ˆÏÎ˚¢ö ˛õÂô!ï˛ §Çâ!ê˛ï˛

•Î˚ Îy!sfÜ˛ Ä Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛

˛õÂô!ï˛Ó˚ üyôƒˆÏü– ~•z Ü˛yÓ˚ Ïî

~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚y §Çâê˛ˆÏö ≤Ãã%˛Ó˚

Ó,!T˛˛õyˆÏï˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçö •Î˚–

üy!ê˛Ó˚ ‘A’ hflÏÓ˚ à!ë˛ï˛ •Î˚–

üy!ê˛Ó˚ Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ hflÏÓ˚ ˆôÔï˛

≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ á!öç ¢)öƒ •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí ¸

~ÓÇ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ó˚Ç •y°Ü˛y •ˆÏï˛

ÌyˆÏÜ˛–

~°%!û˛ˆÏÎ˚¢ö ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ üy!ê˛Ó˚

Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ á!öç ˛õòyÌ≈

oÓ#û)˛ï˛ Óy û˛y§üyö xÓfiÌyÎ˚

x˛õ§y!Ó˚ï˛ •Î˚–

•z!°!û˛ˆÏÎ˚¢ö ˛õÂô!ï˛ üy!ê˛Ó˚

ö#ˆÏã˛Ó˚ hflÏˆÏÓ˚•z âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛–

•z°%!û˛ˆÏÎ˚¢ö ˛õÂô!ï˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ

ü)°ï˛ !öû≈ Ó Ü˛ ÏÓ ~°%!û˛ ÏÎ¢ ÏöÓ

≤ÃÜ,˛!ï˛ Ä ˛õÂô!ï˛Ó˚ Ä˛õÓ˚–

üy!ê˛Ó˚ ‘B’ hflÏÓ˚ à!ë˛ï˛ •Î˚–

üy!ê˛ ö#ˆÏã˛Ó˚ hflÏÓ˚ ˆôÔï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚

á!öç§ü,Âô •Î˚ ~ÓÇ üy!ê˛Ó˚ Ó˚Ç

àyì ¸ • Ïï˛ Ìy ÏÜ˛–

•z°%!û˛ˆÏÎ˚¢ö ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ üy!ê˛Ó˚

ö#ˆÏã˛Ó˚ hflÏˆÏÓ˚ oÓ#û)˛ï˛ á!öç

˛õòyÌ≈ çüy •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– ~Ó˚

ú˛ˆÏ° üy!ê˛Ó˚ ö#ˆÏã˛Ó˚ hflÏÓ˚ á!öç

§ü,!Âô •Î–

˜Ó§yò,ˆÏ¢ƒÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ ~°%!û˛ˆÏÎ˚¢ö •z°%!û˛ˆÏÎ˚¢ö

ü,!_Ü˛yÓ˚ xÓöüöÈÙÈ~Ó˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y§ü)• ı

ü,!_Ü˛yÓ˚ xÓöüö !Ó!û˛ß¨û˛yˆÏÓ âê˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈ

(a) ü,!_Ü˛yÓ í zÓ≈Óï˛y •…y§ ı x!ï˛!Ó=˛ üyeyÎ Óy§yÎ!öÜ˛ §yÓ Ä Ü˛#ê˛öy¢ ÏÜ˛Ó ÓƒÓ•y ÏÓÓ

ú˛ˆÏ° ü,!_Ü˛yÓ˚ í˛zÓ≈Ó˚ï˛y ¢!=˛ Ü˛ˆÏü ÎyÎ˚– ~åÈyí ¸yÄ ò#â≈!òö ôˆÏÓ˚ xÓƒÓ•,ï˛ xÓfiÌyÎ˚ ˛õˆÏí ¸

ÌyÜ˛ˆÏ°Ä ç!üÓ˚ í˛zÓ≈Ó˚ï˛y ¢!=˛ •…y§ ˛õyÎ˚ ú˛ˆÏ° ü,!_Ü˛yÓ˚ xÓöüö âˆÏê˛–

(b) ü,!_Ü˛yÎ˚ «˛yÓ˚c Ó,!Âô ı á!ö Óy !¢“ Ü˛yÓ˚áyöyÓ˚ !ö‹Òy!¢ï˛ ˆ§y!í˛Î˚yüÎ%=˛ Óç≈ƒ

˛õòyÌ≈ !ü!◊ï˛ •ÄÎ˚yÓ˚ ú˛ˆÏ° ü,!_Ü˛yÎ˚ xöƒyöƒ °ÓˆÏîÓ˚ ï%˛°öyÎ˚ ˆ§y!í˛Î˚yü xyÎ˚ ÏöÓ˚ ˛õ!Ó˚üyö

Ó,!Âô ˛õyÄÎ˚yÎ˚ ü,!_Ü˛yÓ˚ «˛yÓ˚Ü˛#Î˚ï˛y Ó,!Âô ˛õyÎ˚– ú˛ˆÏ° ü,!_Ü˛yÓ˚ xÓöüö âˆÏê˛–

(c) ü,!_Ü˛yÎ˚ x¡‘c Ó,!Âô ı x¡‘Ó,!Âô Óy xöƒyöƒ Ü˛yÓ˚ Ïî ç!ü x¡‘ôü≈# •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí ¸–

ú˛ˆÏ° ü,!_Ü˛yÓ˚ xÓöüö âˆÏê˛–

(d) ü,!_Ü˛yÎ˚ °Óîï˛y Ó,!Âô ı ˆû˛ÔüçˆÏ°Ó˚ x!ï˛!Ó˚Ü í˛zˆÏ_°öÄ Ü,˛!£Ïç!üˆÏï˛ °Óîy=˛

çˆÏ°Ó˚ xö%≤ÃˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ú˛ˆÏ°Ä ü,!_Ü˛yÎ˚ °Óîï˛y Ó,!Âô ˆ˛õˆÏÎ˚ ü,!_Ü˛yÓ˚ xÓöüö âˆÏê˛–

3. ˜ç!ÓÜ˛ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄ Ü˛# Ü˛# í˛z˛õyˆÏÎ˚ ˜ç!ÓÜ˛

xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ §Çâ!ê˛ï˛ •Î˚⁄ 2+5í z_Ó ı Îáö í˛z!qòü[˛°# Ä ≤Ãyî# çàˆÏï˛Ó˚ myÓ˚y !¢°y§ü)• !Óã)˛!î≈ï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ ï˛áö


~Ü˛y° ≤ÃÜ˛y¢öPhone : 033-2257-1682, Mobile : 9831055743

PROJECTWORK

áyï˛y

öÓü ò¢ü ~Ü˛yò¢ myò¢

üye 22/- ê˛yÜ˛yÎ˚ ˛õyÄÎ˚y ÎyˆÏFåÈ–

xyÓ•!ÓÜ˛yˆÏÓ˚ ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ ˜ç!ÓÜ˛ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ ÓˆÏ°–

!Ó!û˛ß¨û˛yˆÏÓ ˜ç!ÓÜ˛ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ §Çâ!ê˛ï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˆÎüöÈÙÙÙÈ

(A) í˛z!qˆÏòÓ˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ≤Ãû˛yÓ

(B) !Ó!û˛ß¨ ≤Ãyî# Ä Ü˛#ê˛˛õï˛ˆÏAàÓ˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ≤Ãû˛yÓ

(C) üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ≤Ãû˛yÓ ≤Ãû,˛!ï˛–

(A) í˛z!qˆÏòÓ˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ≤Ãû˛yÓ ı

(i) ú˛yê˛°Î%=˛ !¢°yÎ˚ àyåÈ˛õy°y ï˛yˆÏòÓ˚ !¢Ü˛í ¸à%!°ˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛!Ó˚ ÏÎ˚ ˆòÎ˚– ~Ó˚ ú˛ˆÏ°

ˆåÈyˆÏê˛y ˆåÈyˆÏê˛y ú˛yê˛°Î%=˛ Ü ˛ü¢ ÓˆÏí ¸y •ˆÏÎ˚ ~Ü˛§üÎ˚ ˆû˛ˆÏä ÎyÎ˚–

(ii) °ï˛y˛õyï˛y àyåÈ˛õy°y ≤Ãû,˛!ê˛ üy!ê˛ˆÏï˛ ˛õˆÏí ¸ ˛õˆÏã˛ !àˆÏÎ˚ ˜çÓ xˆÏ¡‘Ó˚ §,!T˛ •Î˚–

~•z xˆÏ¡‘Ó˚ §ÇflõˆÏ¢≈ ~ˆÏ§ Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛ !Ó!Ü ˛Î˚yÓ˚ ú˛ˆÏ° !¢°y «˛Î˚≤ÃyÆ •Î˚–

àyˆÏåÈÓ˚ !¢Ü˛í ¸ !¢°yhflÏˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ú˛ˆÏ° òyÓ˚%î ≤Ã§y!Ó˚ï˛ •Î˚ ı

(B) !Ó!û˛ß¨ ≤Ãyî# Óy Ü˛#ê˛˛õï˛ˆÏAàÓ˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ≤Ãû˛yÓ ı

(i) áÓ˚ Ïày¢ñ •zÑò%Ó˚ñ ˆÜÑ˛ˆÏã˛yñ Ü%˛Ü%˛Ó˚ ≤Ãû,˛!ï˛ ≤Ãyî# û)˛˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ àˆÏï≈˛Ó˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚ ú˛ˆÏ°

ˆÜ˛yü° !¢°y «˛Î˚≤ÃyÆ Óy ã)˛î≈ÈÙÈ!Óã)˛î≈ •Î˚–

(ii) xˆÏöÜ˛ §üÎ˚ !Ó!û˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ Ó#çyî% Ü˛#ê˛ (Bacteria) Ä ï˛yˆÏòÓ˚ ˆò• !öÉ§,ï˛ Ó˚ Ï§Ó˚

myÓ˚y Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ !¢°yhflÏÓ˚ «˛Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆú˛ˆÏ°–

(C) üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ≤Ãû˛yÓ ı

§û˛ƒï˛yÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ú˛ˆÏ° ˛õyÓ≈ï˛ƒ xM˛ˆÏ° Ó˚yhflÏyâyê˛ !öü≈yîñ öò#Ó˚ à!ï˛˛õˆÏÌ ÓÑyô Óy

ç°yôyÓ !öü≈yî ≤Ãû, !ï˛ Ü˛yÓ Ïî !¢°y§ü)• ˆû˛ Ïä ˆú˛° Ïï˛ •Î– ~•zû˛y ÏÓ üyö%£Ï xyÓ•!ÓÜ˛y ÏÓÓ

§y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–


1. Ó•% !ÓÜ˛“!û˛!_Ü˛ ≤ÃŸ¿yÓ!° [MCQ]


1. ç°yû)˛!ü xM˛ˆÏ° çß√yÎ˚ ~üö í˛z!qòˆÏ◊!îˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A •y•zˆÏí»˛yú˛y•zê˛ (B) !° ÏÌyú˛y•zê˛ (C) •ƒy Ï°yú˛y•zê˛ (D) ˆçˆÏÓ˚yú˛y•zê˛

2. ˆÜ˛yˆÏ˛õö ˆüÔ§%!ü ç°ÓyÎ˚%ˆÏÜ˛ ˆÜ˛yö‰ ≤Ãï˛#ˆÏÜ˛Ó˚ §y•yˆÏÎƒ í˛z˛õfiÌy!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÏåÈö⁄

(A) Aw (B) Af C Am (D) Cw3. çÓ˚yÎ˚%ç xAÜ%˛ˆÏÓ˚yò‰àü ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) çyAà° í˛z!qˆÏòÓ˚ B °Óîy¡∫% í z!q ÏòÓ˚

(C) ç°ç í˛z!qˆÏòÓ˚ (D) §yôyÓ˚î í˛z!qˆÏòÓ˚

4. ˆÜœ yˆÏÓ˚yúœ$˛ˆÏÓ˚y Ü˛yÓ≈ˆÏöÓ˚ Óy!î!çƒÜ˛ öyü •°ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

(A) ˆçöö (B) !öÎ˚ö (C) xyà≈ö D ˆú ˛Î˚ö

5. ˆÜœ y ÏÓ˚yúœ$˛ ÏÓ˚yÜ˛yÓ≈ö [CFC]ÈÙÈ~Ó˚ xöƒï˛ü ≤Ãôyö í˛zÍ§ •°ÈÙÙÙÈ

A ¢#ï˛ï˛y˛õ !öÎ˚sfî Îsf (B) ÎyöÓy•ö

(C) !¢“ (D) xy Ï@¿Î˚!à!Ó˚

6. Óy!îçƒ ÓyÎ˚% ˆÎ öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ÈÙÙÙÈ

(A) ˛õ!ÿ˛üy ÓyÎ˚% B ˆüÔ§%!ü ÓyÎ% (C) ˆüÓ˚% ÓyÎ˚% (D) xyÎ˚ö ÓyÎ˚%

7. í˛z_Ó˚ ˆày°yˆÏô≈ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ ÓyÎ˚% ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) â!í ¸ ÜÑ˛yê˛yÓ˚ !òˆÏÜ˛ B â!í ¸Ó˚ ÜÑ˛yê˛yÓ˚ !Ó˛õÓ˚#ï˛ !òˆÏÜ˛

(C) í˛z_Ó˚ÈÙÈò!«˛ˆÏî (D) ˆÜ˛yˆÏöy!òˆÏÜ˛•z öÎ˚

8. ò!«˛î ˆày°yˆÏô≈ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ ÓyÎ˚% ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈÈÙÙÙÈ

A â!í ¸ ÜÑ˛yê˛yÓ˚ !òˆÏÜ˛ (B) â!í ¸Ó˚ ÜÑ˛yê˛yÓ˚ !Ó˛õÓ˚#ï˛ !òˆÏÜ˛

(C) í˛z_Ó˚ÈÙÈò!«˛ˆÏî (D) ˆÜ˛yˆÏöy!òˆÏÜ˛•z öÎ˚

9. â)î≈Óyï˛ üˆÏí˛° ≤Ã›ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚öÈÙÙÙÈ

(A) ˆÜ˛yˆÏ˛õö (B) Ìö≈ÌÄÎ˚ Ïê˛ C ÓyÜ≈˛ˆÏö§ (D) ˆí˛!û˛§

10. öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ ˆüÓ˚% §#üyhsˇ ï˛_¥!ê˛ˆÏÜ˛ í˛z˛õfiÌy˛õö Ü˛ˆÏÓ˚!åÈˆÏ°öÈÙÙÙÈ

(A) xƒyÓ˚yÓ˚ ÏÜ ˛y!¡∫ B ÓyÜ≈˛ˆÏö§ (C) ˆí˛!û˛§ (D) ˆÜ˛yˆÏ˛õö

11. ö#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yö‰ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ í˛z£÷ §#üyhsˇ Ä ¢#ï˛° §#üyhsˇ ~ˆÏÜ˛ xˆÏöƒÓ˚ xM˛ˆÏ° ì)˛ˆÏÜ˛

˛õ Ïí ¸⁄

(A) ≤ÃÌü ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ B !mï˛#Î˚ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚

(C) ï,˛ï˛#Î˚ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ (D) ã˛ï%˛Ì≈ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚

ÓyÎ˚%ü[˛°#Î˚ ˆày°ˆÏÎyà Ä

ç°ÓyÎ˚% ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö5


12. Ü ˛yhsˇ#Î˚ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ §,!T˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) í˛zFã˛ x«˛yÇˆÏ¢ (B) !ö¡¨ x«˛yÇˆÏ¢

(C) !öÓ˚«˛#Î˚ xM˛ˆÏ°

D Ü˛Ü≈˛ê˛Ü ˛y!hsˇˆÏÓ˚áy Ä üÜ˛Ó˚Ü ˛!hsˇˆÏÓ˚áyÓ˚ üˆÏôƒ

13. Ü ˛yhsˇ# â)!î≈é˛ˆÏí ¸Ó˚ àí ¸ Óƒy§yô≈ •°ÈÙÙÙÈ

(A) 80 Km. ˆÌˆÏÜ˛ 500 Km (B) 80 Km. ˆÌˆÏÜ˛ 400 KmC 80 Km. ˆÌˆÏÜ˛ 300 Km (D) 80 Km. ˆÌˆÏÜ˛ 200 Km

14. â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ ˆÜ˛ˆÏw ¢yhsˇ xyÓ•yÄÎ˚y!Ó!¢T˛ xÇ¢ˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) â)!î≈ (B) Ü%˛[˛°# Ó°Î˚ C ã˛«%˛ (D) ¢#£Ï≈

15. •y•z ˆçyöy° •zöˆÏí˛: [High Zonal Index] ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A ˆçê˛ ÓyÎ˚%≤ÃÓyˆÏ• (B) Ü ˛yhsˇ#Î˚ â)î≈ÓyˆÏï˛

(C) ≤Ãï˛#˛õ â)î≈ÓyˆÏï˛ (D) ~° !öˆÏöyˆÏï˛

16. üôƒ x«˛yÇ¢#Î˚ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ §,!T˛ •Î˚ ˆÎáyˆÏöÈÙÙÙÈ

A ò%!ê˛ !û˛ß¨ôü#≈ ÓyÎ˚%˛õ%ˆÏOÓ˚ !ü°ö âˆÏê˛ (B) ~Ü˛•z ôü#≈ ÓyÎ˚%˛õ%ˆÏOÓ˚ !ü°ö âˆÏê˛

(C) ˆ§áyˆÏö ˆÜ˛yˆÏöy ÓyÎ˚%˛õ%O ÌyˆÏÜ˛ öy (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z !ë˛Ü˛ öÎ˚

17. üôƒ x«˛yÇ¢#Î˚ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ ˆÜ˛w ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyˆÏhsˇÓ˚ üˆÏôƒ ÓyÎ˚%ã˛yˆÏ˛õÓ˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) 10 mb ˆÌˆÏÜ˛ 15 mb B 10 mb ˆÌˆÏÜ˛ 20 mb(C) 10 mb ˆÌˆÏÜ˛ 25 mb (D) 10 mb ˆÌˆÏÜ˛ 30 mb

18. àˆÏí ¸ ~Ü˛!ê˛ â)!î≈é˛ˆÏí ¸Ó˚ í˛z°¡∫ !ÓhflÏyÓ˚ •Î˚ÈÙÙÙÈ

A 10-12 !Ü˛!ü (B) 12-14 !Ü˛!ü

(C) 14-16 !Ü˛!ü (D) 16-18 !Ü˛!ü

19. §Ó≈yˆÏ˛õ«˛y !ÓôùÇ§# â)!î≈ é˛í˛¸ •°ÈÙÙÙÈ

(A) ê˛y•zú%˛ö (B) §y•z ÏÜœ yö C ê˛ˆÏö≈ˆÏí˛y (D) •ƒy!Ó˚ ÏÜ˛ö

20. ÄˆÏçyö hflÏˆÏÓ˚Ó˚ «˛Î˚ ≤ÃÌü xy!Ó‹ÒyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚öÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

(A) í˛Ó§ö (B) üy°öy (C) ˆflÒyö!Ó D ú˛yÓ˚ˆÏüö

21. ˛õ)Ó≈ !ã˛ö §yàˆÏÓ˚ §,T˛ Ü ˛yhsˇ#Î˚ â)!î≈é˛í ¸ ˆÎ öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ÈÙÙÙÈ

A ê˛y•zú%˛ö (B) •ƒy!Ó˚ ÏÜ˛ö (C) í z•z!°ÈÙÈí z•z!° (D) ê˛ˆÏö≈ˆÏí˛y

22. Ü ˛yhsˇ#Î˚ â)!î≈é˛í ¸ ÏÜ˛ xˆÏfiê˛Δ!°Î˚yÓ˚ í˛z˛õÜ)˛ˆÏ° Ü˛# öyˆÏü x!û˛!•ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚⁄

(A) Óyà%•zÄ B í z•z!° í z•z!° (C) •ƒy!Ó˚ ÏÜ˛ö (D) §y•z ÏÜœ yö

23. Ü ˛yhsˇ#Î˚ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ ˆÜ˛ˆÏw ÓyÎ˚%Ó˚ ã˛y˛õ ÌyˆÏÜ˛ÈÙÙÙÈ

A 900-950 mb (B) 1200-1400 mb(C) 1100-1550 mb (D) 600-800 mb

24. ˆçê˛ ÓyÎ˚%≤ÃÓy• ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

A ê˛ΔˆÏ˛õy!fl≥˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚ |ôù≈hflÏˆÏÓ˚ (B) ê˛ΔˆÏ˛õy!fl≥˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚ !ö¡¨hflÏˆÏÓ˚

(C) fiê˛ΔƒyˆÏê˛y!fl≥˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚ |ôù≈hflÏˆÏÓ˚ (D) fiê˛ΔƒyˆÏê˛y˛õˆÏç


25. ˆÓ!¢Ó˚û˛yà Ü ˛yhsˇ#Î˚ â)!î≈é˛í ¸ §,!T˛ •Î˚ 5º-20º x«˛yÇˆÏ¢ÈÙÙÙÈ

(A) §ü%ˆÏoÓ˚ ˛õ)Ó≈û˛yˆÏà B §ü%ˆÏoÓ˚ ˛õ!ÿ˛üû˛yˆÏà

(C) §ü%ˆÏoÓ˚ ò!«˛îû˛yˆÏà (D) §ü%ˆÏoÓ˚ í˛z_Ó˚û˛yˆÏà

26. ‘Doldrums’ ˆÜ˛yö‰ xM˛ˆÏ° ˆòáy ÎyÎ˚⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A !öÓ˚«˛#Î˚ xM˛ˆÏ° (B) Ü ˛yhsˇ#Î˚ xM˛ˆÏ°

(C) ˆüÓ˚%Ó,_ xM˛ˆÏ° (D) ˆüÓ˚% xM˛ Ï°

27. ÓyÎ˚%ü[˛°#Î˚ ˆày°ˆÏÎyà ˆòáy ÎyÎ˚ ˆÎ hflÏˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚ öyü •°ÈÙÙÙÈ

A ê˛ΔˆÏ˛õy!fl≥˛Î˚yÓ˚ (B) ê˛ΔˆÏ˛õy˛õç (C) fiê˛ƒyˆÏê˛y˛õç (D) fiê˛ΔƒyˆÏê˛y!fl≥˛Î˚yÓ˚

28. ‘Cyclone’ ¢∑!ê˛ ≤ÃÌü ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚öÈÙÙÙÈ

(A) •ƒyí˛!° B ˆ•ö!Ó˚ !˛õ!í˛Çê˛ö

(C) ˛õ°üƒyö (D) Ó˚§!Ó

29. Ü ˛yhsˇ#Î˚ â)!î≈é˛í ¸ û˛yÓ˚ Ïï˛ ü)°ï˛ ≤Ãû˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ~!≤Ã° ~ÓÇ ˆ§ˆÏ≤Wz¡∫Ó˚ üy Ï§ (B) ~!≤Ã° ~ÓÇ xˆÏQyÓÓ˚ üyˆÏ§

(C) ~!≤Ã° ~ÓÇ öˆÏû˛ˆÏ¡∫Ó˚ üyˆÏ§ D ~!≤Ã° ~ÓÇ !í˛ˆÏ§¡∫Ó˚ üyˆÏ§

30. ≤Ãï˛#˛õ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ ˆÜ˛ˆÏw ÌyˆÏÜ˛ÈÙÙÙÈ

A í˛zFã˛ã˛y˛õ (B) ÓyÎ˚%≤ÃÓy• •Î˚ öy

(C) ˆÜ˛y!Ó˚Ä!°§Ó° (D) !ö¡¨ã˛y˛õ

31. ≤Ãï˛#˛õ â)î≈Óyï˛ fiÌyÎ˚# •Î˚ÈÙÙÙÈ

A ò#â≈Ü˛y° (B) fl∫“Ü˛y°

(C) ÓyÎ˚%Ó˚ ≤ÃÓy• ˆÌˆÏü ÎyÄÎ˚y ˛õÎ≈hsˇ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

32. ò!«˛î ˆày°yˆÏô≈ ≤Ãï˛#˛õ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ !òÜ˛ Ä à!ï˛ ÌyˆÏÜ˛ÈÙÙÙÈ

(A) í˛yö!òˆÏÜ˛ B Óyü!òˆÏÜ˛

(C) í˛z_Ó˚ !òˆÏÜ˛ (D) ò!«˛î !òˆÏÜ˛

33. ≤Ãï˛#˛õ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ àí ¸ à!ï˛ˆÏÓà •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) 30-80 !Ü˛!ü ‡ â^ˇê˛yÎ˚ (B) 30-70 !Ü˛!ü ‡ â^ˇê˛yÎ˚

(C) 30-60 !Ü˛!ü ‡ â^ˇê˛yÎ˚ D 30-50 !Ü˛!ü ‡ â^ˇê˛yÎ˚

34. ≤Ãï˛#˛õ â)î≈Óyï˛ !öˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚ÈÙÙÙÈ

(A) xyo≈ xyÓ•yÄÎ˚yˆÏÜ˛ B ¢%‹Ò xyÓ•yÄÎ˚yˆÏÜ˛

(C) Ó,!T˛˛õyˆÏï˛Ó˚ §Ω˛yÓöyˆÏÜ˛ (D) í˛z£÷ Ä ¢%‹Ò xyÓ•yÄÎ˚yˆÏÜ˛

35. ITCZ ˆçyö xÓ!fiÌï˛ÈÙÙÙÈ

A !öÓ˚«˛#Î˚ xM˛ˆÏ° (B) Ü˛Ü≈˛ê˛Ü ˛y!hsˇ xM˛ˆÏ°

(C) üÜ˛Ó˚Ü ˛yhsˇ#Î˚ xM˛ˆÏ° (D) ˆüÓ˚% xM˛ Ï°

36. !öÓ˚«˛#Î˚ ç°ÓyÎ˚%ˆÏï˛ÈÙÙÙÈ

A }ï%˛˛õ!Ó˚Óï≈˛ö ˆòáy ÎyÎ˚ öy (B) ¢#ï˛Ü˛y° Ä @ˇÃ#‹øÜ˛y° ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚

(C) ã˛yÓ˚!ê˛ }ï%˛ ˆòáy ÎyÎ˚ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z !ë˛Ü˛ öÎ˚


37. §)ˆÏÎ≈Ó˚ xÎ˚ö ã˛°ˆÏöÓ˚ Óƒy!ÆÜ˛y° •° ≤ÃyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) 5000 ÓåÈÓ B 10000 ÓåÈÓ˚ (C) 15000 ÓåÈÓ˚ (D) 20000 ÓåÈÓ˚

38. !öÓ˚«˛#Î˚ ç°ÓyÎ˚% ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙ

(A) !öÓ˚«˛ˆÏÓ˚áyÓ˚ Ä˛õÓ˚

B !öÓ˚«˛ˆÏÓ˚áyÓ˚ í˛zû˛Î˚!òˆÏÜ˛ 5º-10º í˛z_Ó˚ Ä ò!«˛î x«˛yÇˆÏ¢

(C) Ü˛Ü≈˛ê˛Ü ˛y!hsˇ Ä üÜ˛Ó˚Ü ˛y!hsˇ ˆÓ˚áyÓ˚ üôƒÓï˛#≈ xÇˆÏ¢

(D) Ü˛Ü≈˛ê˛Ü ˛y!hsˇ Ä üÜ˛Ó˚Ü ˛y!hsˇÓ˚ Óy•zˆÏÓ˚ xÇˆÏ¢

39. ˆüÔ!§ü ¢∑!ê˛ ~ˆÏ§ˆÏåÈÈÙÙÙÈ

(A) ˆflõö#Î˚ ¢∑ ˆÌˆÏÜ˛ B xyÓ˚!Ó ¢∑ ÚˆüÔ!§öÛ ˆÌˆÏÜ˛

(C) fiÌyö#Î˚ ~Ü˛!ê˛ û˛y£Ïy ˆÌˆÏÜ˛ (D) •zÇˆÏÓ˚!ç ¢∑û˛y[˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛

40. ˆüÔ§%!ü ç°ÓyÎ˚%Ó˚ ü)° ˜Ó!¢T˛ƒ •°ÈÙÙÙÈ

(A) í˛z£÷ ç°ÓyÎ˚% Ä ã˛Ó˚ü xyo≈ï˛y (B) ¢#ï˛Ü˛y°#ö Ó,!T˛˛õyï˛

C }ï%˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö (D) ~Ü˛ê˛yöy Ó,!T˛˛õyï˛

41. ˆçê˛ !fiê˛ΔˆÏüÓ˚ x˛õÓ˚ öyü •°ÈÙÙÙÈ

(A) û)˛ÈÙÈ˛õ,¤˛#Î˚ ï˛Ó˚Aà (B) ˆüÔ§%!ü ÓyÎ%

(C) fiÌyö#Î˚ ÓyÎ˚% D Ó˚§!Ó ï˛Ó˚Aà

42. ˆçê˛ !fiê˛Δü ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚ ü)°ï˛ÈÙÙÙÈ

A í˛zFã˛ ê˛ΔˆÏ˛õy!fl≥˛Î˚yˆÏÓ˚ 9-12 !Ü˛!ü í˛zFã˛ï˛yÎ˚

(B) û)˛ÈÙ˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ Ü˛yåÈyÜ˛y!åÈ í˛zFã˛ï˛yÎ˚

(C) !öÓ˚«˛#Î˚ xM˛ˆÏ° (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

43. üôƒ x«˛yÇ¢#Î˚ xM˛ˆÏ° ü•yˆÏòˆÏ¢Ó˚ ˛õ!ÿ˛ˆÏü ˆÎ ç°ÓyÎ˚% xM˛° ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) !öÓ˚«˛#Î˚ (B) Ü ˛yhsˇ#Î˚ ˆüÔ§%!ü

C û)˛üôƒ§yàÓ˚#Î˚ (D) Ü ˛yhsˇ#Î˚ §yû˛yöy

44. ~° !öˆÏöy ≤ÃÓyˆÏ•Ó˚ ú˛ˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆ§Ô§%!ü ÓyÎ˚%Ó˚ ≤ÃÓy• fl∫yû˛y!ÓÜ˛ ÌyˆÏÜ˛

(B) ˆüÔ§%!ü ÓyÎ˚%Ó˚ myÓ˚y x!ï˛!Ó˚=˛ ˛Ó,!T˛˛õyï˛ •Î˚

C ˆüÔ§%!ü ÓyÎ˚% ˆÌˆÏÜ˛ Ó,!T˛˛õyˆÏï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚üyî Ü˛ˆÏü ÎyÎ˚


45. ˆüÔ§%!ü ÓyÎ˚%Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ •°ÈÙÙÙÈ

(A) ~áyˆÏö }ï%˛˜ÏÓ!ã˛eƒ ˆòáy ÎyÎ˚

(B) @ˇÃ#ˆÏ‹ø Ä ¢#ˆÏï˛ !Ó˛õÓ˚#ï˛ü%á# ÓyÎ˚%≤ÃÓy• ˆòáy ÎyÎ˚

(C) @ˇÃ#‹øÜ˛y°#ö Ó,!T˛˛õyï˛ •Î˚

D §ÓÜ˛!ê˛•z !ë˛Ü˛

46. û)˛üôƒ§yàÓ˚#Î˚ ç°ÓyÎ˚% ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

A üôƒ !ã˛!°ˆÏï˛ (B) xyˆÏç≈!rê˛öyˆÏï˛ (C) û˛yÓ˚ˆÏï˛ (D) çy˛õyˆÏö


47. û)˛üôƒ§yàÓ˚#Î˚ ç°ÓyÎ˚%Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ •°ÈÙÙÙÈ

(A) xyo≈ @ˇÃ#‹øÜ˛y°#ö Ä ¢%‹Ò ¢#ï˛Ü˛y° (B) @ˇÃ#‹øÜ˛y°#ö Ó,!T˛˛õyï˛

C xyo≈ ¢#ï˛Ü˛y° Ä ¢%‹Ò @ˇÃ#‹øÜ˛y° (D) ˛õ!Ó˚ã˛°ö Ó,!T˛˛õyï˛

48. ö#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yö‰ xM˛ˆÏ° §Ó≈y!ôÜ˛ ç#ÓÈÙÈ˜Ó!ã˛eƒ °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) üƒyöˆÏ@ˇÃyû˛ B Ü ˛yhsˇ#Î˚ Ó,!T˛ xÓ˚îƒ

(C) ˜ï˛ày Óöû)˛!ü xM˛° (D) ˆüÓ% xM˛°

49. ò!«˛î ˆày°yˆÏô≈Ó˚ û)˛üôƒ§yàÓ˚#Î˚ xM˛ˆÏ° Ó£Ï≈yÜ˛y° ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ[ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A ç%öÈÙÈç%°y•z üyˆÏ§ (B) öˆÏû˛¡∫Ó˚ÈÙÈ!í˛ˆÏ§¡∫Ó˚ üyˆÏ§

(C) çyö%Î˚y!Ó˚ÈÙÈˆú˛Ó %Î˚y!Ó˚ üyˆÏ§ (D) üyã≈˛ÈÙÈ~!≤Ã° üyˆÏ§

2. x!ï˛§Ç!«˛Æ í z_Ó˚ôü#≈ ≤ÃŸ¿yÓ!° [≤Ã!ï˛!ê˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ üyöÈÙÈ1]1. •y•zˆÏí»˛yú˛y•zê˛ Ü˛yˆÏòÓ˚ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó˚ ı ˆÎ §Ü˛° í˛z!qò §¡õ)î≈ ç°ç ˛õ!Ó˚ ÏÓˆÏ¢ xÌ≈yÍ ˆÜ˛Ó° çˆÏ°ñ ç°yû)˛!üˆÏï˛ Óy

ç°!§=˛ û)˛!üˆÏï˛ çß√yÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ •y•zˆÏí»˛yú˛y•zê˛ ÓˆÏ°–

2. ˆçˆÏÓ˚yú˛y•zê˛ í˛z!qò Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ §Ü˛° í˛z!qò ¢%‹Ò ˛õ!Ó˚ ÏÓˆÏ¢ çß√yÎ˚ Ä áÓ˚y ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ §•ƒ Ü˛Ó˚ Ïï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ

ï˛yˆÏòÓ˚ ˆçyˆÏÓ˚yú˛y•zê˛ í˛z!qò ÓˆÏ°–

3. ˆüˆÏ§yú˛y•zê˛ í˛z!qò Ü˛yˆÏòÓ˚ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó˚ ı ˆÎ §Ü˛° í˛z!qò ò#â≈Ü˛y° ç°!§=˛ Óy §¡õ,=˛ ü,!_Ü˛yÎ˚ ˆÓÑˆÏã˛ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ öy

xyÓyÓ˚ áÓ˚yÄ §•ƒ Ü˛Ó˚ Ïï˛ ˛õyˆÏÓ˚ öyñ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆüˆÏ§yú˛y!ê˛ í˛z!qò ÓˆÏ°–

4. •ƒyˆÏ°yú˛y•zê˛ í˛z!qò Ü˛yˆÏòÓ˚ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ §ühflÏ í˛z!qò °Óîy=˛ ü,!_Ü˛yÎ˚ çß√yÎ˚ñ ï˛yˆÏòÓ˚ •ƒyˆÏ°yú˛y•zê˛ í˛z!qò ÓˆÏ°–

5. ÄˆÏçyö hflÏÓ˚ (Ozone layer) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ÓyÎ˚%ü[˛ˆÏ°Ó˚ fiê˛ΔyˆÏê˛y!fl≥˛Î˚yˆÏÓ˚ 15-20 !Ü˛!ü Ä˛õˆÏÓ˚ ÄˆÏçyö (O3) àƒyˆÏ§Ó˚ ˆÎ

≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ xyÓÓ˚î Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈñ ï˛yˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ÄˆÏçyö hflÏÓ˚–

6. ÄˆÏçyö à•ùÓ˚ (Ozone hole) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ÄˆÏçyö à•ùÓ˚ •° §)ˆÏÎ≈Ó˚ x!ï˛ˆÏÓà%!ö Ó˚!Ÿ¬ˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛•ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çöƒ

fiê˛ΔyˆÏê˛y!fl≥˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚ ÄˆÏçyö àƒyˆÏ§Ó˚ ˆÎ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ xyÓÓ˚î Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈ ï˛yÓ˚ âöc Óy à%Ó˚%c •…y§

˛õÄÎ˚y–

7. ≤ÃÌü ÄˆÏçyö à•ùˆÏÓ˚ §rôyö ˆÜ˛ ~ÓÇ Ü˛ˆÏÓ ˆ˛õˆÏÎ˚!åÈˆÏ°ö⁄

í z_Ó ı 1985 §y Ï° !ÓK˛yö# ú˛yÓüy ÏöÓ ˆöï, Ïc !Ó !ê˛¢ xƒyrê˛yÜ≈ !ê˛Ü˛y §y Ïû≈ Ó !ÓK˛yö#àî

ò!«˛î ˆày°yˆÏô≈ ≤ÃÌü ÄˆÏçyö à•ùˆÏÓ˚Ó˚ §rôyö ˛õyö–

8. §#üyhsˇ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ò%!ê˛ !û˛ß¨ôü≈# ÓyÎ˚%˛õ%O xÌ≈yÍ í˛z£÷ ÓyÎ˚%˛õ%O Ä ¢#ï˛° ÓyÎ˚%˛õ%O ˆÎ §#üyöyÎ˚

!ü!°ï˛ •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ §#üyhsˇ ÓˆÏ°–


9. ÄˆÏçyö à•ùÓ˚ §,!T˛Ó˚ Ü˛yÓ˚î Ü˛#⁄

í z_Ó˚ ı ÄˆÏçyö hflÏˆÏÓ˚ x!ï˛ˆÏÓà%!ö Ó˚!Ÿ¬Ó˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ xyˆÏ°yÜ˛ Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛ !Ó!Ü ˛Î˚yÎ˚

Ä Ïçyö hflÏ ÏÓÓ !Óöy¢ â Ïê˛– ~åÈyí˛yÄ !Óüyö ã˛°yã˛°ñ !¢“ !öÉ§,ï˛ ˆôÑyÎy Ä CFC Ä Ïçyö ÏÜ˛

ôùÇ§ Ü˛ˆÏÓ˚–

10. ~° !ö Ïöy [El Nino]ÈÙÈÓ !Ó˛õÓ#ï˛ xÓfiÌy Ü˛# öy Ïü õ!Ó!ã˛ï˛⁄[ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı ~° !öˆÏöy [El Nino]-Ó˚ !Ó˛õÓ˚#ï˛ xÓfiÌy °y !ööy öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–

11. Ú~° !öˆÏöyÛ (EL NINO) Ü˛ÌyÓ˚ xÌ≈ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ~° !öˆÏöy ¢ˆÏ∑Ó˚ xÌ≈ •° Christ child– ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ ˆflõö#Î˚ ˛¢∑–

12. ¢#ï˛° §#üyhsˇ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı í˛z£÷ ÓyÎ˚%Ó˚y!¢Ó˚ ˛õÿ˛yˆÏï˛ ˆÎáyˆÏö ¢#ï˛° ÓyÎ˚% ~ˆÏ§ í˛z£÷ ÓyÎ˚%ˆÏï˛ xyâyï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ

ˆ§•z §#üyhsˇˆÏÜ˛ ¢#ï˛° §#üyhsˇ ÓˆÏ°–

13. °y !ööy (La NINA) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı °y !ööy •° ~° !öˆÏöyÓ˚ !Ó˛õÓ˚#ï˛ xÓfiÌy– ~!ê˛ ≤Ã¢yhsˇ ü•y§yàˆÏÓ˚Ó˚ ò!«˛î

ˆòy°ö (Southern Oscilation) ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ¢#ï˛° xÓfiÌy–

14. ˆüÔ§%!ü ÓyÎ˚% Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı }ï% Ïû˛ Ïò ç°#Î Óy‹õ˛õ)î≈ ˆÎ §ü%o ÓyÎ%Ó xyàüî â Ïê˛ ò!«˛î Ä ò!«˛îÈÙÈ˛õ!ÿ˛ü

!òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ñ ï˛yˆÏÜ˛ ˆüÔ§%!ü ÓyÎ˚% ÓˆÏ°–

15. ÚˆüÔ§%!üÛ ¢∑!ê˛Ó˚ í˛zÍ˛õ!_ ˆÜ˛yÌy ˆÌˆÏÜ˛ •ˆÏÎ˚ ÏåÈ⁄

í z_Ó ı xyÓ˚!Ó ¢∑ ÚˆüÔ!§!üÛ xÌÓy üy°Î˚# ¢∑ Úüö!§üÛ ˆÌˆÏÜ˛ ˆüÔ§%!ü ¢∑!ê˛Ó˚

í˛zqÓ •ˆÏÎ˚ ÏåÈ–

16. MONEX Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı MONEX-~Ó˚ xÌ≈ Monsoom Experiment– ~!ê˛ ˆüÔ§%!ü ÓyÎ˚% àˆÏÓ£Ïîy

§ÇÜ ˛yhsˇ ~Ü˛!ê˛ Ü˛ü≈§)!ã˛–

17. Óy!îçƒ ÓyÎ˚%Ó˚ !ü°ö Ó°Î˚ Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı Óy!îçƒ ÓyÎ˚%Ó˚ !ü°ö Ó°Î˚ !öÓ˚«˛#Î˚ ¢yhsˇ Ó°Î˚ öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–

18. I.T.C.ZÈÙÈ~Ó˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y öyü Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı I.T.C.Z-~Ó˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y öyü Inter Tropical Convergence Zone– .

19. â)!î≈é˛í ¸ Óy â)î≈Óyï˛ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı !ö¡¨ã˛y˛õ ˆÜ˛wü%á# ≤ÃÓ° Ü%˛[˛°# xyÜ˛yˆÏÓ˚ ÓyÎ˚%≤ÃÓy•ˆÏÜ˛ â)!î≈é˛í ¸ Óy â)î≈Óyï˛

Ó°y •Î˚–

20. â)!î≈é˛í ¸ ÏÜ˛ Ü˛Î˚!ê˛ û˛yˆÏà û˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚⁄

í˛z_Ó˚ ı x«˛yÇ¢ ˆû˛ˆÏò â)!î≈é˛í ¸ ÏÜ˛ ò%!ê˛ û˛yˆÏà û˛yà Ü˛Ó˚y •Î˚– (i) Ü ˛yhsˇ#Î˚ â)!î≈é˛í˛¸ (ii)üôƒ x«˛yÇ¢#Î˚ â)!î≈é˛í˛¸–

21. ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ xÓfiÌy ˆ•!°Äú˛y•zê˛ ˛õåÈ® Ü˛ˆÏÓ˚⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı x!ôÜ˛ xyˆÏ°y!Ü˛ï˛ xÓfiÌy ˆ•!°Äú˛y•zê˛ ˛õåÈ® Ü˛ˆÏÓ˚–


22. ˆÜ˛yö‰ ÓyÎ˚%≤ÃÓy•ˆÏÜ˛ §ü%oÓyÎ˚% Ä fiÌ°ÓyÎ˚%Ó˚ Ó,•Í §ÇflÒÓ˚î Ó°y •Î˚⁄


í˛z_Ó˚ ı ˆüÔ§%!ü ÓyÎ˚%≤ÃÓy•ˆÏÜ˛ §ü%oÓyÎ˚% Ä fiÌ°ÓyÎ˚%Ó˚ Ó,•Í §ÇflÒÓ˚î Ó°y •Î˚–

23. !Ü˛ˆÏÎ˚yˆÏê˛y ˆ≤ÃyˆÏê˛yÜ˛° Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı !@ˇÃö•yí˛z§ àƒyˆÏ§Ó˚ ˛õ!Ó˚üyî Ó,!Âô !öÎ˚sfˆÏîÓ˚ çöƒ 1997 §yˆÏ° ˆÎ ã%˛!=˛

fl∫y«˛!Ó˚ï˛ •ˆÏÎ˚!åÈ° ˆ§!ê˛ !Ü˛ˆÏÎ˚yˆÏê˛y ˆ≤ÃyˆÏê˛yÜ˛° öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–

24. çÓ˚yÎ˚%ç xAÜ%˛ˆÏÓ˚yò‰àü Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı ú˛ˆÏ°Ó˚ üˆÏôƒ•z Ó#ˆÏçÓ˚ xAÜ%˛ˆÏÓ˚yò‰àˆÏüÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ çÓ˚yÎ˚%ç xAÜ%˛ˆÏÓ˚yò‰àü

Ó Ï°–

25. Ü ˛yhsˇ#Î˚ â)!î≈é˛í ¸ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı !öÓ˚«˛ˆÏÓ˚áyÓ˚ í˛zû˛Î˚!òˆÏÜ˛ 5º-30º x«˛yÇˆÏ¢Ó˚ üˆÏôƒ ˆÎ â)!î≈é˛ˆÏí ¸Ó˚ í˛zÍ˛õ!_ •Î˚ñ

ï˛yˆÏÜ˛ Ü ˛yhsˇ#Î˚ â)!î≈é˛í ¸ ÓˆÏ°–

26. í˛zFã˛ ê˛ΔˆÏ˛õy!fl≥˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚ ˆÜ˛yö‰ ÓyÎ˚% û˛yÓ˚ Ïï˛ ˆüÔ§%!ü ÓyÎ˚%≤ÃÓy•ˆÏÜ˛ !öÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚⁄


í˛z_Ó˚ ı í˛zFã˛ ê˛ΔˆÏ˛õy!fl≥˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚ ˆçê˛ ÓyÎ˚% û˛yÓ˚ Ïï˛ ˆüÔ§%!ü ÓyÎ˚%≤ÃÓy•ˆÏÜ˛ !öÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚–

27. ITCZ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı í˛z_Ó˚ÈÙÈ˛õ)Ó≈ Ä ò!«˛îÈÙÈ˛õ)Ó≈ xyÎ˚ö ÓyÎ˚% !öÓ˚û˛#Î˚ !ö¡¨ã˛y˛õ Ó°ˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛yˆÏåÈ ˆÎ

xM˛ˆÏ° !ü!°ï˛ •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ ITCZ Óy •zrê˛yÓ˚ê˛Δ!˛õÜ˛ƒy° Ü˛öû˛yÓ˚ Ïç™ ˆçyö Ó°y •Î˚–

28. û)˛üôƒ§yàÓ˚#Î˚ (Mediterranean) ç°ÓyÎ˚% Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó˚ ı ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ üôƒ x«˛yÇˆÏ¢Ó˚ xÇ¢!ÓˆÏ¢£Ï (30º-40º í˛zÉ Ä òÉ x«˛yÇ¢V í˛z£÷

öy!ï˛¢# Ïï˛y£÷ ~ÓÇ ¢#ï˛Ü˛y°#ö Ó,!T˛˛õyï˛Î%=˛ ç°ÓyÎ% ˆòáy ÎyÎñ ~•z ç°ÓyÎ% ÏÜ˛ û) üôƒ§yàÓ#Î

ç°ÓyÎ˚% ÓˆÏ°–

29. ¢#ï˛° §#üyˆÏhsˇÓ˚ §ÇK˛y òyÄ– [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı ¢!=˛¢y°# ¢#ï˛° ÓyÎ˚%˛õ%O ò%Ó≈° í˛z£÷ ÓyÎ˚%˛õ%OˆÏÜ˛ ˆÎ §#üyhsˇ˛õ,ˆÏ¤˛ ÓÓ˚yÓÓ˚

fiÌyöã%˛ƒï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§•z §#üyhsˇˆÏÜ˛ ¢#ï˛° §#üyhsˇ ÓˆÏ°–

30. !ÓŸª í˛z£÷yÎ˚î Óy ˆ@’yÓy° ÄÎ˚y!ü≈Ç Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ò#â≈ ï˛Ó˚ ÏAàÓ˚ üyôƒˆÏü Îáö !Ó!Ü˛!Ó˚ï˛ §)Î≈Ó˚!Ÿ¬ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ !ú˛ˆÏÓ˚ ˆÎˆÏï˛

ã˛yÎ˚ ï˛áö !@ˇÃö •yí˛z§ àƒy§à%!° !Ó!Ü˛!Ó˚ï˛ í˛z_y˛õˆÏÜ˛ ôˆÏÓ˚ Ó˚yˆÏáñ ú˛ˆÏ° ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ àí ¸ í˛z£÷ï˛y

Óyí ¸ Ïï˛ ÌyˆÏÜ˛– ~Ü˛•z öyü !ÓŸª í˛z£÷yÎ˚î–

31. ÄˆÏçyö (O2) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ÄˆÏçyö •° x!:ˆÏçˆÏöÓ˚ Úxy•zˆÏ§yˆÏê˛y˛õÛ xÌ≈yÍ x!:ˆÏçˆÏöÓ˚ !ï˛ö ˛õÓ˚üyî%

!Ó!¢T˛ ~Ü˛!ê˛ Ó˚)˛õ– ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ ö#° Ó˚ ÏäÓ˚ ï˛#Ó àrôÎ%=˛ í˛zˆÏ_çÜ˛ àƒy§–

32. ÄˆÏçyö §Ó≈y!ôÜ˛ ˆÜ˛yÌyÎ˚ ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚⁄

í˛z_Ó˚ ı fiê˛ΔƒyˆÏê˛y!fl≥˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚ üˆÏôƒ 12-35 !Ü˛!ü í˛zFã˛ï˛yÎ˚ ÄˆÏçyö §Ó≈yˆÏ˛õ«˛y x!ôÜ˛

ˆòáy ÎyÎ˚ ÓˆÏ° ~•z xÇ¢!ê˛ˆÏÜ˛ ÄˆÏçyöü[˛°Ä Ó°y •Î˚–


33. ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ àí ¸ ï˛y˛õüyey Ó,!ÂôÓ˚ çöƒ ≤Ãôyöï˛ ˆÜ˛yö‰ àƒy§!ê˛ òyÎ˚#⁄

í˛z_Ó˚ ı ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ àí ¸ ï˛y˛õüyey Ó,!ÂôÓ˚ çöƒ ≤Ãôyöï˛ Ü˛yÓ≈öÈ í˛y•zx:y•zí˛ (CO2) òyÎ˚#–

34. ˛õ,!ÌÓ#ˆÏÜ˛ ˆÜ˛ !@ˇÃö •yí˛zˆÏ§Ó˚ §yˆÏÌ ï%˛°öy Ü˛ˆÏÓ˚!åÈˆÏ°ö⁄

í z_Ó ı ú˛Óy!§ à!îï˛!Óò‰ !çö ú% !ÓÎyÓ (Jean Fourier, 1822) ˛õ,!ÌÓ#Ó ÓyÎ%ü[˛ Ï°Ó

!@ˇÃö •yí˛zˆÏ§Ó˚ §yˆÏÌ ï%˛°öy Ü˛ˆÏÓ˚ö–

35. !@ˇÃö •yí˛z§ ≤Ãû˛yÓ (Green house effect) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı «%˛o ï˛Ó˚Aà !Ó!Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ÓyÎ˚%ü[˛ˆÏ°Ó˚ fl∫FåÈô!ü≈ï˛yÓ˚ §yˆÏ˛õˆÏ«˛ xÓˆÏ°y!•ï˛

!Ó!Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ÓyÎ˚%ü[˛ˆÏ°Ó˚ xfl∫FåÈô!ü≈ï˛yˆÏÜ˛ !@ˇÃö •yí˛z§ ≤Ãû˛yÓ Ó°y •Î˚–

36. Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ !@ˇÃö •yí˛z§ àƒyˆÏ§Ó˚ öyü ˆ°ˆÏáy–

í z_Ó ı Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ !@ˇÃö •yí˛z§ àƒy§ •°ÈÙÙÙÈÜ˛yÓ≈ö Ü˛y•zx:y•zí˛ (CO2), ç°#Î˚ Óy‹õñ

!üˆÏÌöñ ÄˆÏçyöñ öy•zê˛Δy§ x:y•zí˛ñ ˆÜœ yˆÏÓ˚yúœ$˛ˆÏÓ˚yÜ˛yÓ≈ö (CFC)–37. ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ â)î≈ÓyˆÏï˛ xÜœ$˛ˆÏí˛í˛ §#üyhsˇ §,!T˛ •Î˚⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ Óy üôƒ x«˛yÇ¢#Î˚ â)î≈ÓyˆÏï˛ xÜœ$˛ˆÏí˛í˛ §#üyhsˇ §,!T˛ •Î˚–

38. Ó˚§!Ó ï˛Ó˚Aà Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı ê Δ Ï õy!fl≥˛Îy ÏÓÓ |ôù≈Ü˛yÇ Ï¢ ˛õ!ÿ˛ü ˆÌ ÏÜ˛ ˛õ)Ó≈!ò ÏÜ˛ ≤ÃÓy!•ï˛ ò#â≈yÜ˛yÓ ï˛ÓAày!Îï˛

ÓyÎ˚%≤ÃÓy•ˆÏÜ˛ Ó˚§!Ó ï˛Ó˚Aà Ó°y •Î˚–

39. Úˆú˛yÓ˚ Ä Üœ Ü˛ ˆÓ˚öÛ [Four O’clock rain] ˆÜ˛yö‰ ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ° âˆÏê˛⁄


í˛z_Ó˚ ı Úˆú˛yÓ˚ Ä Üœ Ü˛ ˆÓ˚öÛ !öÓ˚«˛#Î˚ ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ° âˆÏê˛–

40. !öü!Iï˛ ç°ç í˛z!qò Ü˛yˆÏòÓ˚ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ §Ó ç°ç í˛z!qˆÏòÓ˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y xÇ¢!ê˛•z çˆÏ° í%˛ˆÏÓ ÌyˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ !öü!Iï˛

ç°ç í˛z!qò ÓˆÏ°–


1. fl∫yû˛y!ÓÜ˛ í˛z!qˆÏòÓ˚ Ä˛õÓ˚ ç°ÓyÎ˚%Ó˚ ≤Ãû˛yÓ xyˆÏ°yã˛öy Ü˛ˆÏÓ˚y– í˛z£÷

Ä ¢#ï˛° §#üyˆÏhsˇÓ˚ §ÇK˛y òyÄ– 4+3 [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í z_Ó˚ ı ç°ÓyÎ˚%Ó˚ !Ó!û˛ß¨ í˛z˛õyòyˆÏöÓ˚ Ä˛õÓ˚ !öû≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ !Ó!û˛ß¨ xM˛ˆÏ° !Ó!û˛ß¨ ôÓ˚ ÏöÓ˚

fl∫yû˛y!ÓÜ˛ í˛z!qˆÏòÓ˚ !Óöƒy§ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– ç°ÓyÎ˚%Ó˚ í˛z˛õyòyˆÏöÓ˚ §ˆÏAà fl∫yû˛y!ÓÜ˛ í˛z!qˆÏòÓ˚

§¡õÜ≈˛ •°ÈÙÙÙÈ

(i) §)Î≈yˆÏ°yˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ãû˛yÓ ı §)ˆÏÎ≈Ó˚ xyˆÏ°y åÈyí ¸y §ühflÏ ç#ÓçàÍ ÓÑyã˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ öyñ

àyåÈÄ ÓÑyã˛ Ïï˛ ˛õy ÏÓ öy– Ü˛yÓî §) ÏÎ≈Ó xy Ï°y Ïï˛•z ày ÏåÈÓ §y Ï°yÜ˛§Ç ÏŸ’£Ïñ ˆÜœ y ÏÓy!ú˛°§Ç ÏŸ’£Ïñ

xAÜ%˛ˆÏÓ˚yò‰àüñ ≤Ãçööñ Óy‹õˆÏüyã˛ö ≤Ãû,˛!ï˛ !Ü ˛Î˚yà%!° âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– §)ˆÏÎ≈Ó˚ xyˆÏ°yÓ˚ ï˛#Ó ï˛y

í˛z!qˆÏòÓ˚ ú%˛°ñ ú˛° Ä Ó#ˆÏçÓ˚ í˛zÍ˛õ!_ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˆáy°y fiÌyˆÏö xyˆÏ°yÓ˚

ï˛#Ó ï˛y ˆÓ!¢ •ÄÎ˚yÎ˚ Ó,«˛à%!° fiÌ)° Ä ã˛Äí ¸y ˛õyï˛yÎ%=˛ •Î˚– !Ü˛v âö xÓ˚ Ïîƒ ~ˆÏòÓ˚ Ü˛y[˛

Ä ˛õyï˛y ò%!ê˛•z °¡∫y Ä §Ó˚% •Î˚– §)ˆÏÎ≈Ó˚ °y°ñ ö#° Ä x!ï˛ˆÏÓà%!ö Ó˚!Ÿ¬Ó˚ §y•yˆÏÎƒ í˛z!qˆÏòÓ˚


Ó,!Âô Ä !ÓÜ˛y¢ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– §)ˆÏÎ≈Ó˚ xyˆÏ°yÓ˚ fiÌy!Î˚ ÏcÓ˚ Ä˛õÓ˚ ú%˛ˆÏ°Ó˚ ≤Ãfl≥%˛ê˛öÜ˛y° Ä

í˛z!qˆÏòÓ˚ Ó^ˇê˛ö ÓƒÓfiÌy !öû≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– §)ˆÏÎ≈Ó˚ xyˆÏ°yÓ˚ çöƒ ˛õeÓ˚ Ïrô Ó˚ §M˛y°ö §Ω˛Ó •Î˚–

(ii) §) ÏÎ≈Ó ï˛y˛õüyeyÓ ≤Ãû˛yÓ ı üy!ê˛ ˆÌ ÏÜ˛ í z!q ÏòÓ áyòƒÓ) Ï õ à,•#ï˛ !Ó!û˛ß á!ö ÏçÓ

üˆÏôƒ o%ï˛ Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛ !Ó!Ü ˛Î˚y âê˛yˆÏï˛ Ÿª§öñ Óy‹õˆÏüyã˛öñ xAÜ%˛ˆÏÓ˚yò‰àü ≤Ãû,˛!ï˛ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚

Ü˛yçà%!°Ó˚ çöƒ §)ˆÏÎ≈Ó˚ ï˛y˛õ ~Ü˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ û)˛!üÜ˛y ˛õy°ö Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–

(iii) Ó,!T˛˛õyˆÏï˛Ó˚ Óy xôÉˆÏ«˛ˆÏ˛õÓ˚ ≤Ãû˛yÓ ı àyˆÏåÈÓ˚ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚§• xöƒyöƒ Ü˛yˆÏçÓ˚

çöƒ ç° x˛õ!Ó˚•yÎ≈– Ó,!T˛˛õyï˛ñ ï%˛£ÏyÓ˚ õyï˛ñ !¢°yÓ,!T˛ ≤Ãû,˛!ï˛ üy!ê˛Ó˚ í˛z˛õÈÙÈ˛õ,¤˛#Î˚ hflÏˆÏÓ˚ ç°

çüy •Î˚– Ä•z ç° àyåÈ ≤ÃˆÏÎ˚yçö üˆÏï˛y ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– üy!ê˛Ó˚ ö#ˆÏã˛Ó˚ xÇˆÏ¢ §ühflÏ

á!öç ˛õòyÌ≈ oÓ#û)˛ï˛ xÓfiÌyÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– àyåÈ Ä•z§Ó ˛õ%!T˛ˆÏüÔ° çˆÏ°Ó˚ üyôƒˆÏü @ˇÃ•î Ü˛ˆÏÓ˚

§yˆÏ°yÜ˛§ÇˆÏŸ’£Ïñ Ó˚§ §ÇÓ˚«˛î ≤Ãû,˛!ï˛ !Ü ˛Î˚y §¡õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– üy!ê˛ˆÏï˛ çˆÏ°Ó˚ §Ó˚ÓÓ˚y• Ä

Óyï˛yˆÏ§ xyo≈ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚üyˆÏîÓ˚ Ä˛õÓ˚ í˛z!qˆÏòÓ˚ Ó,!Âô Ä àë˛ö ≤Ã!Ü ˛Î˚y !öû≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ¢#ï˛≤Ãôyö

xM˛ˆÏ° ¢%ô%üye Ó§hsˇÜ˛yˆÏ°Ó˚ Ó,!T˛˛õyˆÏï˛ °ï˛yˆÏö à%Õ√ Ä ây§ ≤Ãã%˛Ó˚ ˛õ!Ó˚üyˆÏî çß√yˆÏï˛

§y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–

(iv) ÓyÎ%≤ÃÓy Ï•Ó˚ ≤Ãû˛yÓ ı ˆÓ!¢ xyo≈ Óyï˛y§ Ó, Ï«˛Ó Óy‹õ#û˛Óö Ä ≤Ã Ïfl∫ò ÏöÓ •yÓ

Ü˛!ü ÏÎ ˆòÎ– ÓyÎ%Ó à!ï˛ ÏÓ ÏàÓ çöƒ Ó, Ï«˛Ó Ü˛!ã˛ xÇ¢à%!° Ü%Ñ Ü˛ Ïí˛ ÎyÎ– ÓyÎ% ≤ÃÓ° ˆÓ Ïà

≤ÃÓy!•ï˛ • Ï° à!ï˛ ÏÓàç!öï˛ !Ó!û˛ß ≤ÃÜ˛yÓ Îy!sfÜ˛ Ä ≤Ãï˛ƒ«˛ ≤Ãû˛yÓ í z!q ÏòÓ Ä˛õÓ ˛õ Ïí˛– ÓyÎ%

≤ÃÓy Ï•Ó ú˛ Ï° í z!q ÏòÓ xöƒe Ó#ç åÈ!í˛ ÏÎ ˛õ Ïí˛ ~ÓÇ ày ÏåÈÓ ÓÇ¢!ÓhflÏy ÏÓ §y•yÎƒ Ü˛ ÏÓ–

(v) í˛z£÷ Ä ¢#ï˛° §#üyˆÏhsˇÓ˚ §ÇK˛y ı

í˛z£÷ §#üyˆÏhsˇÓ˚ §ÇK˛y ı ¢!=˛¢y°# í˛z£÷ ÓyÎ˚%˛õ%O ò%Ó≈° ¢#ï˛° ÓyÎ˚%˛õ%OˆÏÜ˛ ˆÎ §#üyhsˇ˛õ,¤˛

ÓÓ˚yÓÓ˚ fiÌyöã%˛ƒï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆ§•z §#üyhsˇˆÏÜ˛ í˛z£÷ §#üyhsˇ ÓˆÏ°–

¢#ï˛° §#üy ÏhsˇÓ §ÇK˛y ı ¢!=˛¢y°# ¢#ï˛° ÓyÎ% õ%O ò%Ó≈° í z£÷ ÓyÎ% õ%O ÏÜ˛ ˆÎ §#üyhsˇ õ,¤˛

ÓÓ˚yÓÓ˚ fiÌyöã%˛ƒï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆ§•z §#üyhsˇˆÏÜ˛ ¢#ï˛° §#üyhsˇ ÓˆÏ°–

2. â)î≈Óyï˛ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄ üôƒ x«˛yÇˆÏ¢Ó˚ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ §,!T˛ Ä àë˛ö

!ã˛e§• Óƒyáƒy Ü˛ ÏÓ˚y– â)î≈Óy Ïï˛Ó˚ ã˛«% Ü˛y ÏÜ˛ Ó Ï°⁄ 2+3+2í z_Ó˚ ı â)î≈Óyï˛ ı •zÇˆÏÓ˚!ç ¢∑ ‘Cyclon’ !@ˇÃÜ˛ ¢∑ ‘Kukloma’ ˆÌˆÏÜ˛ í˛zq$ï˛ ÎyÓ˚

xÌ≈ •° §!˛õ≈° xyÜ,˛!ï˛!Ó!¢T˛ Ü%˛[˛°#– Ü ˛yhsˇ#Î˚ Ä öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ ü[˛ˆÏ°Ó˚ xhsˇà≈ï˛ ˆÜ˛yˆÏöy

fiÌyˆÏö ÓyÎ˚%Ó˚ xÜ˛fløyÍ í˛z£÷ï˛yÓ˚ xy!ôÜ˛ƒ ˆ•ï%˛ !ö¡¨ã˛y˛õ ˆÜ˛ˆÏwÓ˚ §,!T˛ •Î˚– ~Ó˚ ú˛ˆÏ° ˛õyŸª≈Óï≈˛#

í˛zFã˛ã˛y˛õÎ%=˛ xM˛° ˆÌˆÏÜ˛ ¢#ï˛° ÓyÎ˚% â%Ó˚˛õyÜ˛ ˆáˆÏï˛ ˆáˆÏï˛ !ö¡¨ã˛y˛õ ˆÜ˛ˆÏwÓ˚ !òˆÏÜ˛ å%ÈˆÏê˛

ÎyÎ˚ ~ÓÇ !ö¡¨ã˛y˛õ ˆÜ˛ˆÏw ˆ˛õÑÔåÈyˆÏöyÓ˚ ˛õÓ˚ Ä•z ÓyÎ˚% Ü ˛ü¢ í˛z£÷ Ä |ôù≈àyü# •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– ~•z

ôÓ˚ ÏöÓ˚ ˆÜ˛wü%á# Ä |ôù≈àyü# â)!î≈ÓyÎ˚% â)î≈Óyï˛ öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–

üôƒ x«˛yÇ¢ Óy öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ §,!T˛ Ä àë˛ö ≤Ã!Ü ˛Î˚y ı

!öÓ˚«˛ˆÏÓ˚áyÓ˚ í˛zû˛Î˚ !òˆÏÜ˛ 30º-65º x«˛ˆÏÓ˚áyÓ˚ üôƒÓï≈˛# fiÌyˆÏö üôƒ x«˛yÇ¢#Î˚ Óy

öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ §,!T˛ •Î˚– öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ §,!T˛ Ä !ÓÜ˛y¢ ÓƒyáƒyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe

öÓ˚ÄˆÏÎ˚ç#Î˚ xyÓ•!Óò‰ !û˛. ÓyÜ≈˛ Ïö§ñ ˆç. ÓyÜ≈ Ïö§ Ä ˆ§y°Óyà≈ÈÙÈ~Ó˚ ˆüÓ˚%ï˛_¥ §#üyhsˇ

!Ó£ÏÎ˚!ê˛ @ˇÃ•î#Î˚–


ˆüÓ˚% Ü ˛yhsˇ#Î˚ ï˛ˆÏ_¥Ó˚ ü)° Ü˛Ìy •° ˆüÓ˚%ˆÏò¢#Î˚ í˛zFã˛ã˛y˛õ Ó°Î˚ ˆÌˆÏÜ˛ xy§y ¢#ï˛°ÓyÎ˚%

Ä Ü yhsˇ#Î í zFã˛ã˛y˛õ Ó°Î ˆÌ ÏÜ˛ xy§y í z£÷ xyo≈ ˛õ!ÿ˛üyÓyÎ% ~Ü˛!ê˛ §#üyhsˇ ÓÓyÓÓ ˛õÓflõ ÏÓÓ

ü%ˆÏáyü%á# •ˆÏ° ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛ˆÏü ï˛Ó˚Aà â)î≈Óyï˛ Óy öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ â)î≈Óyï˛ à!ë˛ï˛ •Î˚– ~•z â)î≈Óyï˛

§,!T˛Ó˚ ≤Ãôyö 6!ê˛ ˛õÎ≈yÎ˚ ˆòáy ÎyÎ˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈ

(i) §yüƒ §#üyhsˇ àë˛ö ı ˆüÓ˚% xM˛° ˆÌˆÏÜ˛ ˆôˆÏÎ˚ xy§y ¢#ï˛° ÓyÎ˚%Ó˚y!¢ Ä Ü ˛yhsˇ#Î˚

xM˛° ˆÌˆÏÜ˛ xy§y í˛z£÷ ÓyÎ˚%Ó˚y!¢ ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ §üyhsˇÓ˚yˆÏ° !Ó˛õÓ˚#ˆÏï˛ ü%ˆÏáyü%á# ≤ÃÓy!•ï˛ •ˆÏÎ˚

§yüƒ §#üyhsˇ àë˛ö Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z §yüƒ §#üyhsˇ ÓÓ˚yÓÓ˚ ˆÜ˛yˆÏöy ÓyÎ˚%Ó˚y!¢Ó˚ í˛zÕ‘¡∫ fiÌyöã%˛ƒ!ï˛

˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚ öy–

(ii) í˛z£÷ Ä ¢#ï˛° §#üyˆÏhsˇÓ˚ §,!T˛ ı ¢#ï˛° ÓyÎ˚%Ó˚y!¢ í˛z£÷ ÓyÎ˚%Ó˚y!¢Ó˚ x!û˛ü%ˆÏá ~ÓÇ

í˛z£÷ ÓyÎ˚%Ó˚y!¢ ¢#ï˛° ÓyÎ˚%Ó˚y!¢Ó˚ x!û˛ü%ˆÏá ~!àˆÏÎ˚ ~ˆÏ° í˛z£÷ ÓyÎ˚%Ó˚ ˛õÿ˛yˆÏòÓ˚ xÇˆÏ¢ ¢#ï˛°

§#üyhsˇ [Cold Front] Ä ¢#ï˛° ÓyÎ˚%Ó˚y!¢Ó˚ ˛õÿ˛yˆÏòÓ˚ xÇˆÏ¢ í˛z£÷ §#üyhsˇ [Warm Front]à!ë˛ï˛ •Î˚–

(iii) Óyï˛ ï˛Ó˚ ÏAàÓ˚ í˛zqÓ ı §yüƒ §#üyhsˇ ÓÓ˚yÓÓ˚ í˛z£÷ ÓyÎ˚%Ó˚y!¢ Ä ¢#ï˛° ÓyÎ˚%Ó˚y!¢Ó˚

ü%ˆÏáyü%á# §ÇâˆÏ£Ï≈Ó˚ ú˛ˆÏ° í˛z£÷ ÓyÎ˚%Ó˚y!¢ ¢#ï˛° ÓyÎ˚%Ó˚y!¢Ó˚ üˆÏôƒ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚ Ï° Óyï˛ ï˛Ó˚ ÏAàÓ˚

í˛zqÓ •Î˚–

(iv) â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ ≤ÃyÓ°ƒ ı ¢#ï˛° ÓyÎ˚%Ó˚y!¢ í˛z£÷ ÓyÎ˚%Ó˚y!¢Ó˚ !˛õåÈˆÏöÓ˚ !òˆÏÜ˛ §Çâ£Ï≈

âê˛ˆÏ° í˛z£÷ÈÙÈxyo≈ ÓyÎ˚% ˆüÓ˚% xM˛° x!û˛ü%ˆÏá x!û˛!«˛Æ •ˆÏï˛ Óyôƒ •Î˚ ~ÓÇ ˆüÓ˚% xM˛°

ˆÌˆÏÜ˛ å%ÈˆÏê˛ xy§y ¢#ï˛° ¢%‹Ò ÓyÎ˚% í˛z£÷ xyo≈ ÓyÎ˚%!ê˛ˆÏÜ˛ !âˆÏÓ˚ ˆú˛ˆÏ°– ~•z ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚

ˆÓà Ü ˛ü¢ Óyí˛¸ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛–

(v) xÜœ$˛ˆÏí˛í˛ §#üyhsˇ àë˛ö ı ¢#ï˛° §#üyhsˇ í˛z£÷ §#üyˆÏhsˇÓ˚ x!û˛ü%ˆÏá o%ï˛ˆÏÓˆÏà

~!àˆÏÎ˚ ˆàˆÏ° ~Ü˛!ê˛ §#üyhsˇ ÓÓ˚yÓÓ˚ í˛z£÷ §#üyˆÏhsˇÓ˚ §ÇflõˆÏ¢≈ ã˛ˆÏ° xyˆÏ§– ~•z ôÓ˚ ÏöÓ˚

ÓÜ ˛yÜ˛yÓ˚ §#üyhsˇˆÏÜ˛ xÜœ$˛ˆÏí˛í˛ §#üyhsˇ (Occluded Front) ÓˆÏ°– ~•z §#üyhsˇ ÓÓ˚yÓÓ˚

í˛z£÷ÈÙÈxyo≈ ÓyÎ˚% Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ !òˆÏÜ˛ í˛zˆÏë˛ âî#û)˛ï˛ •Î˚ ~ÓÇ ˆ§•z §ˆÏAà ≤Ãã%˛Ó˚ ˛õ!Ó˚üyˆÏö Ó,!T˛˛õyï˛

âê˛yÎ˚–

(vi) ˆ¢£Ï ˛õÎ≈yÎ˚ ı ~•z ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ xÜœ$˛ˆÏí˛í˛ §#üyhsˇ ÓÓ˚yÓÓ˚ í˛z£÷ ÓyÎ˚%Ó˚y!¢!ê˛ ¢#ï˛°

ÓyÎ˚%Ó˚y!¢Ó˚ myÓ˚y ˛õ!Ó˚Ó,ï˛ •ÄÎ˚yÓ˚ òÓ˚%ö ü)° ÓyÎ˚%Ó˚y!¢ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ~Ó˚ ú˛ˆÏ° í˛z£÷

ÓyÎ˚%Ó˚y!¢Ó˚ x!hflÏc Ü ˛ü¢ !Ó°%Æ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ ú˛ˆÏ° â)î≈Óyï˛!ê˛ ~ˆÏÜ˛ÓyˆÏÓ˚ !öˆÏhflÏç •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí ¸

~ÓÇ ÓyÎ˚%ü[˛ˆÏ° ~Ü˛!ê˛ §yüƒû˛yÓ Óy §yüƒ§#üyhsˇ à!ë˛ï˛ •Î˚–

àë˛ö ı

(i) xyÜ,˛!ï˛ ı üôƒ x«˛yÇ¢#Î˚ Óy öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ â)î≈Óyï˛à%!° Ó,_yÜ˛yÓ˚ñ í˛z˛õÓ,_yÜ˛yÓ˚ñ

!í˛¡∫yÜ˛yÓ˚ Ä ‘V’ xyÜ,˛!ï˛!Ó!¢T˛ •Î˚–

(ii) â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ ˆ«˛e àë˛ö ı üôƒÈÙÈx«˛yÇ¢#Î˚ Óy öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ â)î≈ÓyˆÏï˛ í˛z£÷ ÓyÎ˚% myÓ˚y

˛õ)î≈ í˛z£÷ Ï«˛e [Worm Front] Ä ¢#ï˛° ÓyÎ˚% myÓ˚y ¢#ï˛° ˆ«˛e [Cold Front] àë˛ö

Ü˛ˆÏÓ˚–

(iii) §#üyhsˇ Óy ÓyÎ%≤Ãyã˛#Ó ı üôƒ x«˛yÇ¢#Î˚ Óy öy!ï˛¢# Ïï˛y£÷ â)î≈Óyï˛ ò%!ê˛ !Ó˛õÓ˚#ï˛ôü≈#

ÓyÎ˚%Ó˚y!¢ xÌ≈yÍ í˛z£÷ ÓyÎ˚%Ó˚y!¢ Ä ¢#ï˛° ÓyÎ˚%Ó˚y!¢Ó˚ §#üyhsˇ ÓÓ˚yÓÓ˚ à!ë˛ï˛ •Î˚–

â)î≈Óy Ïï˛Ó ã˛«% ı Ü yhsˇ#Î â)î≈Óy Ïï˛Ó ˆÜ˛wfiÌ° â)î≈Óy Ïï˛Ó ã˛«% öy Ïü ˛õ!Ó!ã˛ï˛– â)î≈Óy Ïï˛Ó

ã˛«%˛Ó˚ Óƒy§ ≤ÃyÎ˚ 5 !Ü˛!ü ˆÌˆÏÜ˛ 50 !Ü˛!ü ˛õÎ≈hsˇ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–


1. Ó•% !ÓÜ˛“!û˛!_Ü˛ ≤ÃŸ¿yÓ!° [MCQ]


1. ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ 34!ê˛ ÓyˆÏÎ˚yí˛y•zû˛yÓ˚!§!ê˛ •ê˛flõˆÏê˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ •° û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˆåÈyˆÏê˛yöyà˛õ%Ó˚ üy°û)˛!ü B ˛õ!ÿ˛üâyê˛ ˛õÓ≈ï˛ xM˛°

(C) §%®Ó˚Óö xM˛° (D) ˛õ)Ó≈âyê˛ ˛õÓ≈ï˛ xM˛°

2. ˆüày ç#Ó˜ÏÓ!ã˛ˆÏeƒÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ §ÇáƒyÈÙÙÙÈ

A 12!ê˛ (B) 18!ê˛ (C) 50!ê˛ (D) 34!ê˛

3. ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ ç#Ó˜ÏÓ!ã˛ˆÏeƒÓ˚ ˆò¢ •°ÈÙÙÙÈ

(A) xˆÏfiê˛Δ!°Î˚y B Ó y!ç° (C) ò!«˛î xyˆÏü!Ó˚Ü˛y (D) û˛yÓ˚ï˛

4. ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆüày ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A !öÓ˚«˛#Î˚ Ä Ü ˛yhsˇ#Î˚ xM˛ˆÏ° (B) §yû˛yöy xM˛ˆÏ°

(C) öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ xM˛ˆÏ° (D) í˛z˛õˆÏüÓ˚% xM˛ˆÏ°

5. ˆÎ ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ° ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ §Ó≈y!ôÜ˛ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A !öÓ˚«˛#Î˚ Ó,!T˛ xÓ˚îƒ (B) öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ ï,˛îû)˛!ü

(C) ï%˛w (D) í z£÷ üÓ%

6. ˆÎÈÙÈˆÜ˛yˆÏöy Óy›ï˛ˆÏsf ¢!=˛Ó˚ ü)° í˛zÍ§ •°ÈÙÙÙÈ [H.S. 2014]

(A) ≤Ãyî# (B) ãÑ yò (C) í z!qò D §)Î≈

7. Óï≈˛üyˆÏö û˛yÓ˚ Ïï˛ Ü˛!ê˛ §ÇÓ˚«˛î Óy ÓyˆÏÎ˚y!fl≥˛Î˚yÓ˚ !Ó˚çyû≈˛ xM˛° xyˆÏåÈ⁄

(A) 12!ê˛ B 18!ê˛ (C) 82!ê˛ (D) 102!ê˛

8. û˛yÓ˚ Ïï˛ Óöƒ≤Ãyî# §ÇÓ˚«˛î xy•zö!ê˛ ˛õy¢ •Î˚ÈÙÙÙÈ

A 1972 §yˆÏ° (B) 1982 §yˆÏ° (C) 1992 §yˆÏ° (D) 2002 §yˆÏ°

9. û˛yÓ˚ Ïï˛ ~Ü˛!ê˛ Ú°%ÆÛ ≤Ãyî# ≤Ãçy!ï˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) •yÎ˚öy (B) û˛y°%Ü˛ C ï%˛£ÏyÓ˚ !ã˛ï˛y (D) !ã˛ï˛° •!Ó˚î

10. ~Ü˛!ê˛ xÓ°%Æ ≤Ãçy!ï˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) ã˛í˛Y•z ˛õy!á (B) ˛õyÎ˚Ó˚y C ˆí˛yˆÏí˛y˛õy!á (D) ˆÜ˛y!Ü˛°

11. ˛õ!ÿ˛üÓˆÏAàÓ˚ Óƒyâ ≤ÃÜ˛“ xÓ!fiÌï˛ÈÙÙÙÈ

(A) ç°òy˛õyí ¸yÎ˚ (B) ˆàyÓ˚%üyÓ˚yÎ˚ (C) ÓÑyÜ%˛í ¸yÎ˚ D §%®Ó˚ÓˆÏö

12. Úç#Ó§¡õ!Ü≈˛ï˛ ˜Ó!ã˛eƒÛ ˛õ!Ó˚û˛y£Ïy!ê˛ ≤ÃÌü ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚öÈÙÙÙÈ

A !í˛. Ü˛y!fiê˛Δ (B) ÄÎ˚yŒê˛yÓ˚ ˆÓ˚yˆÏçö

(C) •z. Ä. í˛z•z°§ö (D) ê˛üy§ •z °yû˛çÎ˚

ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ6


13. ˆÜ˛yö‰ !ÓK˛yö# ÚÓy›ï˛sfÛ ¢∑!ê˛ ≤ÃÌü ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ö⁄

(A) Äí˛yü B ê˛ƒy™ˆÏ° (C) ÄÎ˚yŒê˛yÓ˚ ˆÓ˚yˆÏçö (D) í˛z•z°§ö

14. ˛õ!ÿ˛üÓˆÏAàÓ˚ ˆÎ xM˛° !ÓˆÏŸªÓ˚ ˙!ï˛•ƒüÎ˚ fiÌyö !•ˆÏ§ˆÏÓ fl∫#Ü,˛!ï˛ °yû˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÏåÈÈÙÙÙÈ

A §%®Ó˚Óö (B) Óyì˛ (C) ï˛Ó˚y•z (D) í% Î˚y§≈

15. Ó§%rôÓ˚y §ˆÏ¡ø°ö xö%!¤˛ï˛ •Î˚ ˆÎ §yˆÏ°ÈÙÙÙÈ


16. â%â% ˛õy!á ~Ü˛!ê˛ÈÙÙÙÈ

(A) °%Æ ≤Ãyî# (B) !ÓÓ˚° ≤Ãyî# (C) !Ó˛õòy˛õß¨ ≤Ãyî# D !Ó˛õß¨ ≤Ãyî#

17. ˆ˛õ!Ó˚Î˚yÓ˚ çyï˛#Î˚ í˛zòƒyö!ê˛ xÓ!fiÌï˛ÈÙÙÙÈ

(A) Ä!í ¸¢yÎ˚ (B) ï˛y!ü°öyí˛YˆÏï˛ C ˆÜ˛Ó˚y°yÎ˚ (D) xy®yüyˆÏö

18. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ §Ó≈≤ÃÌü ÓyˆÏÎ˚y!fl≥˛Î˚yÓ˚ !Ó˚çyû≈˛ ˆÜ˛yö‰!ê˛⁄

(A) §%®Ó˚Óö xM˛° B ö#°!à!Ó˚ xM˛°

(C) Ü˛y!çÓ˚yäy xM˛° (D) ˆ@ˇÃê˛ !öˆÏÜ˛yÓÓ˚ xM˛°

19. Óï≈˛üyˆÏö û˛yÓ˚ Ïï˛ çyï˛#Î˚ í˛zòƒyˆÏöÓ˚ §ÇáƒyÈÙÙÙÈ

(A) 20!ê˛ (B) 180!ê˛ (C) 27!ê˛ D 102!ê˛

20. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ó,•_ü í˛z!qò í˛zòƒyö!ê˛ xÓ!fiÌï˛ÈÙÙÙÈ

(A) åÈ!_¢àˆÏí ¸Ó˚ Ó˚yÎ˚ õ%ˆÏÓ˚ B ˛õ!ÿ˛üÓˆÏAàÓ˚ !¢Ó˛õ%ˆÏÓ˚

(C) Ü˛î≈yê˛ˆÏÜ˛Ó˚ ˆÓAày°%Ó˚%ˆÏï˛ (D) Ä!í ¸¢yÓ˚ ö®öÜ˛yöˆÏö


1. xÌ≈ÈÙÈ§yí˛zÌ !Óï˛Ü≈˛ Ü˛#⁄

í z_Ó ı Ó§%rôÓ˚y § Ï¡ø° Ïö ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ ò)£Ïî Ä ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛Ü˛yÓ˚ !Ó£Ï ÏÎ˚ í zß¨ï˛ Ä í zß¨Î˚ö¢#°

ˆò¢à%!°Ó˚ üˆÏôƒ üï˛˛õyÌ≈Ü˛ƒ •Î˚– ~ê˛y•z öÌ≈ÈÙÈ§yí˛zÌ !Óï˛Ü≈˛ öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–

2. °y° ï˛Ìƒ ˛õ%!hflÏÜ˛y (Red Data Book)ÈÙÈ~Ó˚ Ü˛#ˆÏ§Ó˚ ï˛Ìƒ Ó˚yáy •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı °y° ï˛Ìƒ ˛õ%!hflÏÜ˛yˆÏÜ˛ !Ó˛õß¨ ≤Ãyî#ˆÏòÓ˚ ï˛Ìƒ üç%ï˛ Ó˚yáy •Î˚–

3. IUCN-~Ó˚ ü)° òÆÓ˚!ê˛ ˆÜ˛yÌyÎ˚ xÓ!fiÌï˛⁄

í˛z_Ó˚ ı IUCN ~Ó˚ ü)°òÆÓ˚!ê˛ §%•zçyÓ˚°ƒyˆÏu˛Ó˚ üÓ˚àƒyˆÏ§ÈÙÈ~ xÓ!fiÌï˛–

4. ˆÜ˛yö‰ xM˛ˆÏ° §Ó≈y!ôÜ˛ ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı Ü ˛yhsˇ#Î˚ Ó,!T˛ xÓ˚îƒ xM˛ˆÏ° §Ó≈y!ôÜ˛ ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚–

5. ç#Ó ˜Ó!ã˛eƒ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÜ˛yˆÏöy xM˛ˆÏ°Ó˚ ç#Ó§ü%òˆÏÎ˚Ó˚ ≤Ãçy!ï˛àï˛ !Ó!û˛ß¨ï˛y Ä Óy›ï˛ˆÏsf ~ˆÏòÓ˚

§yü!@ˇÃÜ˛ !Óöƒy§ˆÏÜ˛ ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ ÓˆÏ°–

6. IUCN Óï≈˛üyˆÏö Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄

í˛z_Ó˚ ı IUCN Óï≈˛üyˆÏö ÄÎ˚y”≈˛ Ü˛öçyÓ˚ˆÏû˛¢ö •zí˛z!öÎ˚ö öyˆÏü öyüy!AÜ˛ï˛–


7. °y° ï˛y!°Ü˛y (Red List) Ü˛#⁄

í z_Ó˚ ı IUCN-~Ó˚ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ ˛õ,!ÌÓ#Óƒy˛õ# !Ó˛õß¨ ≤Ãyî#ˆÏòÓ˚ !Ó˛õß¨ï˛yÓ˚ üyey xö%ÎyÎ˚#

~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y•z •° °y° ï˛y!°Ü˛y–

8. ≤Ãçy!ï˛Ó˚ !Ó°%!Æ Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı Îáö ˆÜ˛yˆÏöy ≤Ãçy!ï˛Ó˚ §Ó≈ˆÏ¢£Ï fl∫ï˛sf ç#Ó!ê˛ ˆÜ˛yˆÏöy ÓÇ¢ôÓ˚ öy ˆÓ˚ Ïá üyÓ˚y

ÎyÎ˚ñ ï˛áö ˆ§•z âê˛öyˆÏÜ˛ ≤Ãçy!ï˛Ó˚ !Ó°%!Æ Ó°y •Î˚–

9. ÓyˆÏÎ˚y≤Ã§ˆÏ˛õ!QÇ Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı ç#ÓÈÙÈ˜Ó!ã˛eƒ üˆÏôƒ á%ÑˆÏç ˆÓÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçö#Î˚ í˛z!qòñ åÈeyÜ˛ ≤Ãû,˛!ï˛ Îy

Ä£Ï%ô Ä xöƒyöƒ ˆû˛£Ïç ≤ÃˆÏÎ˚yçö#Î˚ í˛z˛õÜ˛Ó˚î ˆçyàyˆÏÓñ ~ˆÏÜ˛ ÓˆÏ° ÓyˆÏÎ˚y≤Ã§ˆÏ˛õ!QÇ–

10. •zöÈÙÈ!§ê%˛ Ü˛öçyÓ˚ Ïû˛¢ö (In-situ conservation) Ü˛#

í˛z_Ó˚ ı ç#ÓˆÏày¤˛#Ó˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ Óy§fiÌyöˆÏÜ˛ §ÇÓ˚!«˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ Ä Óy›ï˛sf

Ó˚«˛yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ˆÏÜ˛ •zöÈÙÈ!§ê%˛ Ü˛öçyˆÏÓ˚û˛¢ö ÓˆÏ°–

11. Ó˚yüöàÓ˚ (Ramsar Convention) §ˆÏ¡ø°ö Ü˛ˆÏÓñ ˆÜ˛yÌyÎ˚ xö%!¤˛ï˛ •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı Ó˚yü§Ó˚ §ˆÏ¡ø°ö 1971 §yˆÏ° •zÓ˚yˆÏöÓ˚ Ó˚yü§ˆÏÓ˚ xö%!¤˛ï˛ •Î˚–

12. Ó˚yü§Ó˚ §ˆÏ¡ø°ˆÏö Ü˛# §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ ≤ÃhflÏyÓ ˆòÄÎ˚y •ˆÏÎ˚!åÈ°⁄

í˛z_Ó˚ ı Ó˚yü§Ó˚ §ˆÏ¡ø°ˆÏö çyï˛#Î˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ç°yû)˛!üà%!°Ó˚ Óy›ï˛sf §ÇÓ˚«˛î Ü˛Ó˚yÓ˚

≤ÃhflÏyÓ Ó˚yáy •Î˚–

13. WWF-~Ó˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y öyü Ü˛#⁄

í z_Ó ı WWF-~Ó ˛õ% ÏÓy Ü˛Ìy!ê˛ •° ÄÎy”≈ ÄÎy•z”˛°y•zú˛ ú˛yu˛ ú˛Ó ˆöã˛yÓ (WorldWildlife Fund for Nature)–14. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ˆüyê˛ Ü˛ï˛ ~°yÜ˛y ç%ˆÏí ¸ xÓ˚îƒ Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈ⁄

í˛z_Ó˚ ı û˛yÓ˚ Ïï˛ 75 !ü!°Î˚ö ˆ•QÓ˚ ~°yÜ˛y xÓ˚ ÏîƒÓ˚ xhsˇà≈ï˛ Îy û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ˆüyê˛

fiÌ°û˛yˆÏàÓ˚ 23 ¢ï˛yÇ¢–

15. xy°ú˛y ˜Ó!ã˛ˆÏeƒÓ˚ myÓ˚y Ü˛# çyöy ÎyÎ˚⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í z_Ó ı xy°ú˛y ˜Ó!ã˛ˆÏeƒÓ˚ myÓ˚y ~Ü˛•z ˆày¤˛#û%˛=˛ ç#Ó§ü)ˆÏ•Ó˚ üˆÏôƒÜ˛yÓ˚ ˜Ó!ã˛eƒ

§¡õˆÏÜ≈˛ ôyÓ˚îy Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–

16. ˆÓ˚í˛ ˆí˛ê˛y Ó%Ü˛ È.[Red Data Book]ÙÈ~ ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ç#ˆÏÓÓ˚ ï˛Ìƒ !°!˛õÓÂô

ÌyˆÏÜ˛⁄

í z_Ó˚ ı ˆÓ˚í˛ ˆí˛ê˛y Ó%Ü˛ [Red Data Book]-~ !Ó°%Æ ~ÓÇ !Ó°%Æ ≤ÃyÎ˚ ç#ˆÏÓÓ˚ ï˛Ìƒ

!°!˛õÓÂô ÌyˆÏÜ˛–

17. û˛yÓ˚ Ïï˛ ˆüyê˛ Ü˛ï˛à%!° •ê˛flõê˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y ˆàˆÏåÈ⁄

í˛z_Ó˚ ı û˛yÓ˚ Ïï˛ ˆüyê˛ 2!ê˛ •ê˛flõê˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y ˆàˆÏåÈ–

18. Üœ ƒyí˛ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÜ˛yˆÏöy ≤Ãçy!ï˛Ó˚ ≤Ãyî# Óy í˛z!qò ~ÓÇ ï˛yÓ˚ §ühflÏ ÓÇ¢ôÓ˚ ÏÜ˛ ~Ü˛§ˆÏAà Üœ˛ƒyí˛

Ó°y •Î˚–


19. §!¡ø!°ï˛ çy!ï˛˛õ% ÏOÓ (United Nations) ˛õ!Ó ÏÓ¢ !Ó£ÏÎÜ˛ § Ï¡ø°ö!ê˛ Ü˛ ÏÓñ

ˆÜ˛yÌyÎ˚ xö%!¤˛ï˛ •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı 1972 §yˆÏ° §%•zˆÏí˛ˆÏöÓ˚ fiê˛Ü˛ˆÏ•yˆÏü §!¡ø!°ï˛ çy!ï˛˛õ%ˆÏOÓ˚ ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ !Ó£ÏÎ˚Ü˛

§ˆÏ¡ø°ö xö%!¤˛ï˛ •Î˚–

20. ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ •…yˆÏ§Ó˚ ≤Ãôyö Ü˛yÓ˚î!ê˛ Ü˛#⁄

í z_Ó ı ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ •…yˆÏ§Ó˚ ≤Ãôyö Ü˛yÓ˚î!ê˛ •° ç#ÓˆÏày¤˛#Ó˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ Óy§fiÌyˆÏöÓ˚

•…y§ Óy ôùÇ§ •ÄÎ˚y–

21. CBD-~Ó˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y Ü˛Ìy!ê˛ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı CBD-~Ó˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y Ü˛Ìy!ê˛ •° Convention on Bilogical Diversity.22. ≤Ãçy!ï˛ ˜Ó!ã˛eƒ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı Óy›ï˛ˆÏsf Îï˛ !Ó!û˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ ç#ÓÈÙÈ≤Ãçy!ï˛ Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈñ ï˛yˆÏòÓ˚ §!¡ø!°ï˛û˛yˆÏÓ

ç#ÓÈÙÈ˜Ó!ã˛eƒ ÓˆÏ°–

23. çyï˛#Î˚ ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ !òÓ§!ê˛ Ü˛ˆÏÓ⁄

í˛z_Ó˚ ı 5 ç%ö çyï˛#Î˚ ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ !òÓ§–

24. ç#Ó˜ÏÓ!ã˛ˆÏeƒ •ê˛flõê˛ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ç#Ó˜ÏÓ!ã˛ˆÏeƒ •ê˛flõê˛ Ó°ˆÏï˛ ˆ§•z §ühflÏ xM˛°à%!°ˆÏÜ˛ ˆÓyé˛yÎ˚ ˆÎáyˆÏö

xyÎ˚ï˛ˆÏöÓ˚ ï%˛°öyÎ˚ ç#Ó§Çáƒy xï˛ƒhsˇ ˆÓ!¢–

25. Úòƒ ~öû˛yÎ˚Ó˚öˆÏürê˛y!°fiê˛Û (The Environmentalist) Ü˛#⁄

í z_Ó ı Úòƒ ~öû˛yÎ˚Ó˚öˆÏürê˛y!°fiê˛Û •° ~Ü˛!ê˛ ˛õ!eÜ˛y ˆÎáyˆÏö öÓ˚üƒyö üyÎ˚y§Î˚≈ ≤ÃÌü

ò%!ê˛ ≤ÃÓˆÏrôÓ˚ myÓ˚y •ê˛flõˆÏê˛Ó˚ ôyÓ˚îy!ê˛ !òˆÏÎ˚!åÈˆÏ°ö–

26. MAB ~Ó˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y Ü˛Ìy!ê˛ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı MAB ~Ó˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y Ü˛Ìy!ê˛ •° üƒyö ~ÓÇ ÓyˆÏÎ˚yí˛y•zû˛y!§≈!ê˛ ˆ≤Ãy@ˇÃyü (Manand Biodiversity Programme)–

27. Óöƒ≤Ãyî# §ÇÓ˚«˛î xy•zö!ê˛ Ü˛ï˛ §yˆÏ° °yà% •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı 1972 §yˆÏ° Óöƒ≤Ãy!î §ÇÓ˚«˛î xy•zö!ê˛ °yà% •Î˚–

28. Ó§%rôÓ˚y §ˆÏ¡ø°ö Ü˛ˆÏÓ ˆÜ˛yÌyÎ˚ xö%!¤˛ï˛ •ˆÏÎ˚!åÈ°⁄

í˛z_Ó˚ ı Ó§%rôÓ˚y §ˆÏ¡ø°ö!ê˛ 1992 §yˆÏ°Ó˚ 3 ˆÌˆÏÜ˛ 14 ç%ö Ó y!çˆÏ°Ó˚

!Ó˚ÄÈÙÈ!í˛ÈÙÈˆç!öˆÏÓ˚yˆÏï˛ xö%!¤˛ï˛ •ˆÏÎ˚!åÈ°–

29. ~ˆÏç[˛yÈÙÈ21 (Agenda-21) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı Ó§%rôÓ˚y §ˆÏ¡ø°ˆÏö à,•#ï˛ xAà#Ü˛yÓ˚ Óy à,•#ï˛ Ü˛ü≈§)!ã˛Ó˚ ò!°°•z

~ˆÏçu˛yÈÙÈ21öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–

30. CBD Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı CBD •° çy!ï˛˛õ%ˆÏOÓ˚ myÓ˚y xyˆÏÎ˚y!çï˛ ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ !öˆÏÎ˚ ~Ü˛ xyhsˇç≈y!ï˛Ü˛

xyˆÏ°yã˛öy §û˛y–



1. ç#Ó˜ÏÓ!ã˛ˆÏeƒÓ˚ à%Ó˚%c xyˆÏ°yã˛öy Ü˛ˆÏÓ˚y– [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ Ó•%!Óô ≤ÃˆÏÎ˚yçö#Î˚ï˛y Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈ ıÈÙÙÙÈ

(i) Óy›ï˛sf Ó˚«˛y (Conservation of Bio-diversity) ı Óy›ï˛ˆÏsfÓ˚ !Ó!û˛ß¨

ç#Ó§ü)òÎ ˛õÓflõÓ !öû≈ Ó¢#°ï˛yÓ üôƒ !ò ÏÎ ç#Óöã˛Ü §¡õyòö Ü˛ ÏÓ Ä Óy›ï˛ Ïsf áyòƒ¢,C°

Ä ˛õ%!T˛ã˛ ÏÜ Ó û˛yÓ§yüƒ ÓçyÎ Óy Ïá– ç#Ó ÏÓ!ã˛eƒ !ÓöT˛ • Ï° áyòƒ Ä áyòÜ˛hflÏÓ x!fiÌ!ï˛¢#°

•ˆÏÎ˚ ˛õí ¸ ÏÓ ~ÓÇ Óy›ï˛sf !Ó˛õß¨ •ˆÏÓ–

(ii) xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçö#Î˚ï˛y (Economic needs) ı Óy›ï˛ˆÏsf !Ó!û˛ß¨ í˛z!qò Ä

≤Ãyî# ÎˆÏÌT˛ §ÇáƒyÎ˚ ÌyÜ˛ˆÏ° üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏö ï˛yÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ çöƒ ˆçyàyö

!ö!ÿ˛ï˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ– Ä£Ï%ô !¢ˆÏ“ !Ó!û˛ß¨ ˆû˛£ÏˆÏçÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ñ Ü˛yë˛ Ä Ü˛yˆÏë˛Ó˚ åÈy° ˛õyï˛yÓ˚

≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏö !Ó!û˛ß¨ í˛z!qˆÏòÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ñ ˆÓ˚¢üÜ˛#ê˛ñ °y«˛yÜ˛#ê˛ ≤Ãû,˛!ï˛ ≤Ã!ï˛˛õy°ˆÏö í˛z!qˆÏòÓ˚

≤ÃˆÏÎ˚yçö#Î˚ï˛y xöfl∫#Ü˛yÎ≈–

(iii) §yüy!çÜ˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçö#Î˚ï˛y (Social needs) ı ÓöÓy§# §üyç xÓ˚îƒ !öû≈˛Ó˚–

ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ ÎˆÏÌT˛ öy ÌyÜ˛ˆÏ° ÓöÓy§# §üyˆÏçÓ˚ ˛§yˆÏÌ ï˛yÓ˚ §Çâyï˛ âê˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ú˛ˆÏ°

ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ í˛zˆÏÕ‘áçöÜ˛û˛yˆÏÓ •…y§ ˆ˛õˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– û˛yÓ˚ Ïï˛ xy!òÓy§# §¡±òyˆÏÎ˚Ó˚ xÓ˚ Ïîƒ

Ó§Óy Ï§Ó x!ôÜ˛yÓ !Ó° ˛õy°≈y Ïü Ïrê˛ ˛õy¢ • ÏÎ ÏåÈ– ï˛y•z ç#Ó ÏÓ!ã˛eƒ §ÇÓ«˛ Ïî xy!òÓy§# ÏòÓ

§ˆÏã˛ï˛öï˛y xy¢% ≤ÃˆÏÎ˚yçö–

(iv) ˜ö!ï˛Ü˛ ü)°ƒˆÏÓyô (Sense of moral values) ı ~ ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ ÓÑyã˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚

Ó ÏÎ ÏåÈ §Ü˛ Ï°ÓÈÙÙÙÈ§Ó ≤Ãyî# Ä í z!q ÏòÓ– §%ï˛ÓyÇ Óy›ï˛sf ÏÜ˛ x«% ] Óyá Ïï˛ • Ï° ç#Ó ÏÓ!ã˛eƒ

§ÇÓ˚«˛î Ü˛Ó˚ Ïï˛ •ˆÏÓ– x!hflÏˆÏcÓ˚ ï˛y!àˆÏò ç#Ó•z !öˆÏçˆÏÜ˛ !ê˛!Ü˛ˆÏÎ˚ Ó˚yáˆÏï˛ §ˆÏã˛T˛ •Î˚ ~ÓÇ

ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ Ó˚«˛yÎ˚ xÇ¢@ˇÃ•î Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛ˆÏÓ üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ xÓy!N˛ï˛ •hflÏˆÏ«˛˛õ Órô Ü˛Ó˚ Ïï˛ •ˆÏÓ–

(v) öy®!öÜ˛ ü)°ƒ ÏÓyô (Sense of Aestheite values) ı ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚ ÏÓˆÏ¢

ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ Îï˛ ˆÓ!¢ ï˛yÓ˚ öy®!öÜ˛ ü)°ƒˆÏÓyô ï˛ï˛ ˆÓ!¢– •zˆÏÜ˛yê%˛ƒ!Ó˚çü xÌ≈yÍ Óy›ï˛sf

§ÇÓ˚!«˛ï˛ ˆÓ˚ ÏáÄ ˛ºüî !˛õ˛õy§%ˆÏòÓ˚ xyÜ,˛T˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ x˛õÓ˚)˛õ ˆ§Ô®Î≈ í˛z˛õˆÏû˛yà

Ü˛Ó˚ Ïï˛ ≤Ã!ï˛ÓåÈÓ˚x§Çáƒ üyö%£Ï ˛õy•yí ¸ñ Óöñ §ü%o˜Ï§Ü˛ï˛ñ çyï˛#Î˚ í˛zòƒyö ≤ÃÜ,˛!ï˛ fiÌyˆÏö

ºüî Ü˛ˆÏÓ˚ö– ~ ˆÌˆÏÜ˛ x!ç≈ï˛ xÌ≈ ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ Ä Óy›ï˛sf §ÇÓ˚«˛ˆÏî Óƒ!Î˚ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–

(vi) ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢àï˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçö#Î˚ï˛y ı ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ ï˛Ìy ≤Ãyî# Ä

í˛z!qò §ÇáƒyÎ˚ û˛yÓ˚§yüƒ Ó˚«˛y Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚ ÏÓˆÏ¢Ó˚ §%Ó˚«˛y ~Ü˛!ê˛ ò)£Ïî•#ö !öÓ˚y˛õò

˛õ,!ÌÓ# àˆÏí ¸ ï%˛°ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÜ˛yˆÏöy ç#ˆÏÓÓ˚ §Çáƒy •…y§ x˛õÓ˚ ç#ˆÏÓÓ˚ x!öÎ˚!sfï˛

§Çáƒy Ó,!Âô â!ê˛ˆÏÎ˚ ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ˆÏÜ˛ !Ó˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–

(vii) Óöƒ ˛õ¢% ˆÌˆÏÜ˛ !öÓ˚y˛õ_y ı xyÓ˚îƒÜ˛ ˛õ!Ó˚ ÏÓˆÏ¢ ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ §ÇÓ˚«˛î çÓ˚%!Ó˚–

öï%˛Óy Óöƒ ˛õ¢% ˆÌˆÏÜ˛ @ˇÃyüÓ§!ï˛Ó˚ !öÓ˚y˛õ_y !Ó!â¯ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xÓ˚îƒ •!Ó˚ ÏîÓ˚ Óy xöƒ

ï,˛îˆÏû˛yç# ≤Ãyî#Ó˚ xû˛yˆÏÓ Óyâ ˆ°yÜ˛y°ˆÏÎ˚ ì%˛Ü˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– åÈyà° ~üö!Ü˛ üyö%£ÏÄ ï%˛ˆÏ°

!öˆÏÎ˚ ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ Ó˚«˛y Ü˛Ó˚ Ïï˛ ˛õyÓ˚ Ï° ~•z ôÓ˚ ÏöÓ˚ §ü§ƒyÓ˚ §üyôyö •ˆÏÓ–


2. ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒˆÏÜ˛ ôùÇˆÏ§Ó˚ •yï˛ ˆÌˆÏÜ˛ Ó˚«˛yÓ˚ çöƒ Ü˛# Ü˛# ÓƒÓfiÌy

ˆöÄÎ˚y •ˆÏÎ˚ ÏåÈ⁄

í z_Ó ı 1972 §y Ï° §%•z Ïí˛ ÏöÓ fiê˛Ü˛ Ï•y Ïü §!¡ø!°ï˛ çy!ï˛˛õ% ÏOÓ (United Nations)˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ !Ó£ÏÎ˚ §ˆÏ¡ø°ö (United Nations Conference on Human Environment)ÓˆÏ§– ~•z §ˆÏ¡ø°ˆÏö ˆÎ §Ü˛° xAà#Ü˛yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ÈÙÙÙÈˆ§•z §)e ôˆÏÓ˚ 1986 §yˆÏ° û˛yÓ˚ Ïï˛

˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ §ÇÓ˚«˛î xy•zö (Environment Act-1986) ≤ÃîÎ˚ö Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z xy•zˆÏöÓ˚

!Ó!û˛ß¨ ôyÓ˚yÓ˚ üˆÏôƒ Óö Ä Óöƒ≤Ãyî# §ÇÓ˚«˛î !Ó£ÏˆÏÎ˚ §%flõT˛ ö#!ï˛ !öô≈y!Ó˚ï˛ Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈ–

~åÈyí˛¸yÄ 1972 §yˆÏ° ≤ÃˆÏÎyçƒ •Î˚ Óöƒ≤Ãyî# §ÇÓ˚«˛î xy•zö (Wildlife Protection Act,1972)– ~•z xy•zˆÏöÓ˚ ˆÜ˛yˆÏöy ôyÓ˚y °Aâö Ü˛Ó˚ Ï° §Ó≈y!ôÜ˛ 25000 ê˛yÜ˛y ç!Ó˚üyöy Ä 3ÓåÈˆÏÓ˚Ó˚ ˆç° •ˆÏÓ– ~Ü˛Ìy flõT˛û˛yˆÏÓ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y xyˆÏåÈ–

1972 §yˆÏ°Ó˚ 3 ˆÌˆÏÜ˛ 14 ç%ö Ó y!çˆÏ°Ó˚ !Ó˚ÄÈÙÈ!í˛ ˆç!öˆÏÓ˚yˆÏï˛ Ó§%rôÓ˚y §ˆÏ¡ø°ö

(Earth Summit) xö%!¤˛ï˛ •Î˚– ~ˆÏï˛ ˆüyê˛ 179!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ ≤Ã!ï˛!ö!ôÓ˚yñ !ÓK˛yö#ñ

˛õ!Ó˚ ÏÓ¢!Óòñ ≤ÃÎ%!=˛!Óòñ ÓƒÓ§yÎ˚#ñ ≤Ã¢y§!öÜ˛ Ü˛ï≈˛yÓ˚y xÇ¢@ˇÃ•î Ü˛ˆÏÓ˚ö– ~•z §ˆÏ¡ø°ˆÏöÓ˚

à,•#ï˛ xAà#Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ò!°°ñ ÎyÓ˚ çö!≤ÃÎ˚ öyü Agenda-21ˆ§áyˆÏö ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚

ö#!ï˛ñ xyò¢≈ñ !öÎ˚üÜ˛yö%ö ~ÓÇ Ü˛ï≈˛Óƒ !Ó£ÏˆÏÎ˚ §%‹õT˛û˛yˆÏÓ Ó°y xyˆÏåÈ– ~Ó˚˛õˆÏÓ˚•z çy!ï˛˛õ%O

ç#Ó˜ÏÓ!ã˛ˆÏeƒÓ˚ Ä˛õÓ˚ xyhsˇç≈y!ï˛Ü˛ xyˆÏ°yã˛öy §û˛yÓ˚ (Convention on BiologicDiversity) xyˆÏÎ˚yçö Ü˛ˆÏÓ˚–

§ü§ƒy •° ~•z §Ü˛° xyhsˇç≈y!ï˛Ü˛ xyˆÏ°yã˛öy §û˛yÎ˚ öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ xM˛ˆÏ°Ó˚ ôö#

ˆò¢à%!°Ó § ÏAàñ Ü yhsˇ#Î xM˛ Ï°Ó ò!Óo ˆò¢à%!°Ó ï˛#Ó üï˛!Ó ÏÓyô •Î– Ü yhsˇ#Î xM˛ Ï°Ó

ˆò¢à%!°ˆÏï˛ Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈ çAà° xyÓ˚ ç#ÓˆÏöÓ˚ §üyˆÏÓ˚y• !Ü˛v í˛zFã˛ x«˛yÇˆÏ¢Ó˚ ˆò¢à%!°ˆÏï˛

§Ó˚Ü˛yÓ˚ ~ÓÇ Ó•%çy!ï˛Ü˛ §ÇfiÌyà%!° ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆÓ!¢Ó˚û˛yà ˛õ%Ñ!çÓ˚ §ÇfiÌyö Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛yˆÏç•z

ï˛yÓ˚y !öˆÏçˆÏòÓ˚ §%!ÓôyüˆÏï˛y xy•zö ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ à!Ó˚Ó ˆò¢à%!° !ÓŸªÓyçyˆÏÓ˚ x§•yÎ˚û˛yˆÏÓ

üyÓ˚ áyÎ˚– !ÓŸªÓy!îçƒ §ÇfiÌyÎ˚ ˆÎ§Ó !öÎ˚üÜ˛yö%ö ˜ï˛!Ó˚ •ˆÏÎ˚ ÏåÈñ ˆ˛õˆÏê˛ˆÏrê˛Ó˚ ˆÎ öï%˛ö !öÎ˚ü

•ˆÏÎ˚ ÏåÈñ ï˛yˆÏï˛ ¢%ô% !öüñ xyòyñ •°%òñ Óy§üï˛# öÎ˚ñ xyàyü# !òˆÏö •Î˚ Ïï˛y ˆÜ˛yˆÏöy Ä£Ï%!ô

àyˆÏåÈÓ˚ fl∫c•z ÓÑy!ã˛ˆÏÎ˚ Ó˚yáy ÎyˆÏÓ öy– xrô ≤ÃˆÏò¢ñ Ü˛ö≈yê˛Ü˛ñ ˛õyOyˆÏÓÓ˚ Ü,˛£ÏÜ˛ ~Ü˛•zû˛yˆÏÓ

xyüy ÏòÓ ç!üÓ í zÓ≈Óï˛yÓ § ÏAà xyd#Î•#ö Ó#ç Ä Ü˛#ê˛öy¢Ü˛ ÓƒÓ•yÓ Ü˛Ó ÏåÈ ~ÓÇ ˆ¢£Ï õÎ≈hsˇ

!Ó˛õò@ˇÃhflÏ •ˆÏÎ˚ xyd•ï˛ƒyÓ˚ ˛õÌ ˆÓˆÏåÈ !öˆÏÎ˚ ÏåÈ– ï˛ˆÏÓ xy¢yÓ˚ xyˆÏ°yÄ xyˆÏåÈ– §yôyÓ˚î

üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ üˆÏôƒ §ˆÏã˛ï˛öï˛y Óyí ¸ ÏåÈ– ˆòˆÏ¢ ˆòˆÏ¢ ç#Ó≤Ãçy!ï˛ Ä ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ Ó˚«˛yÓ˚ çöƒ àˆÏí ¸

í˛zˆÏë˛ˆÏåÈ Ú§Ó%ç ò°ÛÈÙÙÙÈÎyˆÏòÓ˚ °«˛ ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ §ˆÏAà §üˆÏé˛yï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÓÑˆÏã˛ ÌyÜ˛y–


1. Ó•% !ÓÜ˛“!û˛!_Ü˛ ≤ÃŸ¿yÓ!° [MCQ]


1. xyô%!öÜ˛ Î%ˆÏàÓ˚ §Ó≈ˆÏ¢£Ï üö%£Ïƒ§,T˛ !Ó˛õÎ≈Î˚ •°ÈÙÙÙÈ

(A) òyAày (B) !¢“

C ç#Óyî% §sfy§ (D) ˛õyÓ˚üyî!ÓÜ˛ Î%Âô

2. xyÓ•yÄÎ˚y §ÇÜ ˛yhsˇ !Ó˛õÎ≈Î˚ •°ÈÙÙÙÈ

(A) û)˛!ü«˛Î˚ (B) û)˛!üÜ˛¡õ (C) ç Ï°yFå¥Èy§ D áÓ˚y

3. x!öÎ˚!sfï˛ Ü,˛!£ÏÜ˛yˆÏçÓ˚ çöƒ ˛õy•yˆÏí ¸ ô§ öyüy ~Ü˛ ôÓ˚ ÏöÓ˚ÈÙÙÙÈ

A xyôyÈÙÈ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ò%ˆÏÎ≈yà (B) ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ò%ˆÏÎ≈yà

(C) üö%£Ïƒ§,T˛ ò%ˆÏÎ≈yà (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

4. ˆÜ˛yö‰ ˆò¢ˆÏÜ˛ û)˛!üÜ˛ˆÏ¡õÓ˚ ˆò¢ Ó°y •Î˚⁄

(A) ◊#°AÜ˛yˆÏÜ˛ B çy˛õyöˆÏÜ˛ (C) •z Ï®y Ïö!¢Î˚y ÏÜ˛ (D) üyÎ˚yöüyÓ˚ ÏÜ˛

5. 1950 §yˆÏ° Ú°u˛ö ú˛àÛÈÙÈ~Ó˚ Ü˛yÓ˚ Ïî Ó•% üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ ü,ï%˛ƒ âˆÏê˛ ~!ê˛ ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚

!Ó˛õÎ≈Î˚⁄

(A) üö%£Ïƒ§,T˛ !Ó˛õÎ≈Î˚ (B) ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !Ó˛õÎ≈Î˚

C xyôyÈÙÈ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !Ó˛õÎ≈Î˚ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

6. ~Ü˛!ê˛ ç°ÓyÎ˚%àï˛ ò%ˆÏÎ≈yà •°ÈÙÙÙÈ

(A) òyÓyö° B Óöƒy (C) û)˛!üô§ (D) x@¿%ƒÍ˛õyï˛

7. éÑ% !Ü˛Ó˚ [Risk] §ü#Ü˛Ó˚î!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) R=P× I∈ (B) R=P×L C R=P×(

L∈

) (D) R=P×I8. ~Ü˛!ê˛ ÓˆÏí ¸y ôÓ˚ ÏöÓ˚ û)˛!üÜ˛ˆÏ¡õÓ˚ xyö%üy!öÜ˛ ï˛#Ó ï˛y •°ÈÙÙÙÈ

(A)

≤

7.4 (B) <7.4 (C) >7.4 D 7.49. !Ó˛õÎ≈Î˚ Óy Disaster ¢ˆÏ∑Ó˚ xÌ≈ •°ÈÙÙÙÈ

A ¢Î˚ï˛yˆÏöÓ˚ ï˛yÓ˚y(B) ¢Î˚ï˛yö (C) ¢Î˚ï˛yˆÏöÓ˚ üsf# (D) ¢Î˚ï˛y ÏöÓ˚ ˛õ%e

10. ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ó≈y!ôÜ˛ òyÓyö° xô%ƒ!£Ïï˛ ˆò¢!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) ◊#°AÜ˛y B xˆÏfiê˛Δ!°Î˚y (C) çy˛õyö (D) û˛yÓ˚ï˛

11. ~Ü˛!ê˛ ÓyÎ˚%ü[˛°#Î˚ !Ó˛õÎ≈Î˚ •°ÈÙÙÙÈ

(A) û)˛!üô§ (B) x@¿%ƒÍ˛õyï˛ C â)!î≈é˛í ¸ (D) §%öy!ü

12. §%öy!ü [Tsunami] ¢∑!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) •zÇˆÏÓ˚!ç ¢∑ B çy˛õy!ö ¢∑ (C) xyÓ˚!Ó ¢∑ (D) !ã˛öy ¢∑

üyö%£Ï ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ xyhsˇÉ§¡õÜ≈˛

≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ò%ˆÏÎ≈yà Ä !Ó˛õÎ≈Î˚7


13. üö%£Ïƒ§,T˛ ò%ˆÏÎ≈yˆÏàÓ˚ í˛zòy•Ó˚î •°ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A ˛õyÓ˚üyî!ÓÜ˛ !ÓˆÏfl≥˛yÓ˚î (B) â)!î≈é˛í ¸

(C) §%öy!ü (D) x@¿%ƒÍ˛õyï˛

14. ö#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yö‰!ê˛ Ü ˛ü˛õ%!Oï˛ §%ˆÏÎ≈yˆÏàÓ˚ [Hazard] ú˛°⁄

(A) ç Ï°yFå¥Èy§ (B) x@¿%ƒÍ˛õyï˛ C Óöƒy (D) òyÓyö°

15. !Ó˛õÎ≈Î˚ °â%Ü˛Ó˚î !òÓ§!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) 10 ç%ö (B) 10 ç%°y•z (C) 10 xyàfiê˛ D 10 xˆÏQyÓÓ˚

16. ò% ÏÎ≈yà Óy Disaster ¢∑!ê˛ ~ˆÏ§ˆÏåÈÈÙÙÙÈ

(A) °y!ï˛ö B ú˛Ó˚y!§ (C) çy˛õy!ö (D) !@ˇÃÜ˛

17. ö#ˆÏã˛Ó˚ Ü˛yÓ˚îà%!°Ó˚ ˆÜ˛yö‰!Î û)˛!üôˆÏ§Ó˚ Ü˛yÓ˚î öÎ˚⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

(A) Óö!Óöy¢ (B) û)˛!üÜ˛¡õ

(C) ≤ÃÓ° Ó£Ï≈î D Ó•%ü%á# öò# ˛õ!Ó˚Ü˛“öy

18. 2013 §yˆÏ° û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ˆÜ˛yö‰ Ó˚yˆÏçƒ •í ¸Ü˛y ÓyöÈÙÈ~ Ó•% «˛Î˚«˛!ï˛ •ˆÏÎ˚!åÈ°⁄

A í˛z_Ó˚yá[˛ (B) x§ü (C) ç¡ø% Ü˛yŸ¬#Ó˚ (D) !•üyã˛°≤ÃˆÏò¢

2. x!ï˛§Ç!«˛Æ í z_Ó˚ôü#≈ ≤ÃŸ¿yÓ!° [≤Ã!ï˛!ê˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ üyöÈÙÈ1]1. ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ò%ˆÏÎ≈yˆÏàÓ˚ §Ó%ç xyˆÏ®y°ˆÏöÓ˚ û)˛!üÜ˛y Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ˛õ!Ó ÏÓ¢ ò)%£Ïî ˆÓy ÏôÓ çöƒ ü)°ï˛ 1960ÈÙÈ~Ó ò¢ ÏÜ˛ §Ó%ç xy Ï®y ÏöÓ çß√ •Î–

2. xyÓ•yÄÎ˚yàï˛ áÓ˚y Ü˛áö âˆÏê˛⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı Îáö Ó,!T˛ õyï˛ fl∫yû˛y!Ó ÏÜ˛Ó ï%°öyÎ 75% Ü˛ü •Î ï˛áö xyÓ•yÄÎyàï˛ áÓy â Ïê˛–

3. ò% ÏÎ≈yà ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ âê˛öy⁄

í˛z_Ó˚ ı ò%ˆÏÎ≈yà ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ myÓ˚y §,T˛ «˛!ï˛Ü˛Ó˚ âê˛öy–

4. ò%ˆÏÎ≈yˆÏàÓ˚ ò%!ê˛ ˜Ó!¢T˛ƒ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y–

í z_Ó ı (i) ò% ÏÎ≈yà §yôyÓîï˛ «% o ˆflÒ Ï° •Î– (ii) ò% ÏÎ≈yà ÏÜ˛ í zß√%=˛ xyô%!öÜ˛ ˛õ!ÓÜ˛“öyÓ

§y•yˆÏÎƒ !öÎ˚!sfï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–

5. ˆÎyàyˆÏÎyà ÓƒÓfiÌyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe GIS-~Ó˚ û)˛!üÜ˛y Ü˛#⁄

í z_Ó˚ ı Geological Information System-~Ó˚ §y•yˆÏÎƒ ˆàyê˛y ˛õ,!ÌÓ#ˆÏÜ˛ ~Ü˛

!öˆÏüˆÏ£Ï •yˆÏï˛Ó˚ ü%ˆÏë˛yÎ˚ !öˆÏÎ˚ xy§y ÎyÎ˚–

6. §%ˆÏÎ≈yà Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı ~Ü˛Ü˛ÌyÎ˚ ò%ˆÏÎ≈yà •° ˆÜ˛yˆÏöy ~Ü˛!ê˛ xM˛ˆÏ° Ü˛ü §üˆÏÎ˚ñ Ü˛ü ~°yÜ˛yàï˛

§ü§ƒy Îy ≤ÃÜ,˛!ï˛ò_ ï˛yˆÏÜ˛ ò%ˆÏÎ≈yà xyáƒy ˆòÄÎ˚y •Î˚–

7. !Ó˛õÎ≈Î˚ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı Îáö ˆÜ˛yˆÏöy ~Ü˛!ê˛ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ âê˛öy Óy x≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ âê˛öy !Ó¢y° xM˛° ç%ˆÏí˛¸

≤Ãã%˛Ó˚ üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ Ä˛õÓ˚ ≤Ã!ï˛ ÓåÈÓ˚ ≤Ãû˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ xy!Ì≈Ü˛ Ä §yüy!çÜ˛û˛yˆÏÓ üyö%£ÏˆÏÜ˛

!Ó˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛áö !Ó˛õÎ≈Î˚ âˆÏê˛–


8. DPAPÈÙÈ~Ó˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y öyü Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı DPAP-~Ó˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y öyü •°ÈÙÙÙÈDrought Prone Areas Progreamme.9. ˛PMR õÎ≈yÎ˚ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı !Ó˛õÎ≈Î ≤Ã›!ï˛Ü˛Óî [Preparedness], ≤Ã¢üö [Mitigation] ~ÓÇ ˛õ%öÓ%ÂôyÓ

[Recovery]-ˆÜ˛ ~Ü˛§ˆÏAà ÓˆÏ° PMR–

10. §y¡±!ï˛Ü˛Ü˛yˆÏ° §Çâ!ê˛ï˛ §Óã˛y•zˆÏï˛ Óí ¸ !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ öyü í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚–

í˛z_Ó˚ ı §y¡±!ï˛Ü˛Ü˛yˆÏ° §Çâ!ê˛ï˛ §Óã˛y•zˆÏï˛ ÓˆÏí ¸y !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ í˛zòy•Ó˚î •° 2013-~Ó˚

June üyˆÏ§ §Çâ!ê˛ï˛ í˛z_Ó˚yM˛ˆÏ°Ó˚ !ÓôùÇ§# û)˛!üô§ §• Óöƒy Ä û)˛!üÜ˛¡õ–

11. !Ó˛õÎ≈Î˚ ÓƒÓfiÌy˛õöy (Disaster Management) Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ÓƒÓfiÌyÎ˚ ÎyÓ˚ §y•yˆÏÎƒ üyö%£ÏˆÏÜ˛ ≤ÃÜ,˛!ï˛ò_ ≤ÃˆÏÜ˛y˛õ •ˆÏï˛

Ó˚«˛y Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–

12. ˛õ)Ó≈ û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ~Ü˛üye Cyclone Centre-~Ó˚ öyü Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ~!ê˛ xrô ≤ÃˆÏòˆÏ¢Ó˚ Ó˚yçôyö# •yÎ˚òÓ˚yÓyˆÏò xÓ!fiÌï˛– ~Ó˚ §y•yˆÏÎƒ ˛õ)Ó≈û˛yÓ˚ï˛

§• ˆòˆÏ¢Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ÓˆÏí ¸y xÇˆÏ¢ xyÓ•yÄÎ˚y §ÇÜ ˛yhsˇ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î çyöyˆÏöy •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛–

13. Desertification SüÓ˚%Ü˛Ó˚îV Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyé˛⁄

í z_Ó˚ ı xy!ú ˛Ü˛yÓ˚ §y•yÓ˚y üÓ˚%û)˛!üÓ˚ 1950 ˆÌˆÏÜ˛ 2000, ~•z 50 ÓåÈˆÏÓ˚ ≤ÃyÎ˚ 200!Ü˛!ü ò!«˛ˆÏî x@ˇÃ§Ó˚ •ˆÏÎ˚ ÏåÈñ xÌ≈yÍ üÓ˚%û)˛!ü Ü ˛üyß∫ ÏÎ˚ Ó,!Âô ˛õyÄÎ˚y–

14. Ü˛°Ü˛yï˛yÎ˚ !@ˇÃö ˆÓM˛ Ü˛áö xyÓ˚Ω˛ Ü˛Ó˚y •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı 1996 §yˆÏ°Ó˚ ç%ö üy§ ˆÌˆÏÜ˛ ü•yüyöƒ Ü˛°Ü˛yï˛y •y•zˆÏÜ˛yê≈˛ !@ˇÃöˆÏÓM˛ÈÙÈ~Ó˚

Ü˛yç xyÓ˚Ω˛ •Î˚–

15. ˆï˛ç!fl;Î˚ ò%£ÏˆÏÜ˛Ó˚ öyü ˆ°ˆÏáy–

í z_Ó ı !§!çÓü (137)ñ xy ÏÎy!í˛ö (106), ˆÓ!í˛Îyü (106), !§!ÓÎyü (144) ≤Ãû, !ï˛–

16. ò%ˆÏÎ≈yà ˆüyÜ˛y!Ó°yÎ˚ û˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ à,!•ï˛ Ü˛ü≈§)!ã˛ Ü˛# Ü˛# !åÈ°⁄

í˛z_Ó˚ ı (i) §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ üyö%£Ï Ä §¡õò í˛zß¨Î˚ ÏöÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚ Ïï˛ •ˆÏÓ– (ii)áÓ˚yÈÙÈÓöƒyÈÙÈâ)!î≈é˛í ¸ ï˛Ìy ò%ˆÏÎ≈yˆÏà ú˛§° Ó#üyÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ó˚yáˆÏï˛ •ˆÏÓ–

17. üyö%£Ï myÓ˚y §,T˛ ~Ó˚Ü˛ü 2!ê˛ ò%ˆÏÎ≈yˆÏàÓ˚ í˛zòy•Ó˚î òyÄ–

í˛z_Ó˚ ı (i) ˛õÓ˚üyî% xflf Ä Î%Âô– (ii) !¢“ §ÇÜ ˛yhsˇ âê˛öy–

18. ò%ˆÏÎ≈yà ˛õÓ˚Óï˛#≈ ÓƒÓfiÌy˛õöyÓ˚ ò%!ê˛ í˛zòy•Ó˚î òyÄ–

í˛z_Ó˚ ı (i) x§%fiÌ Ä xy•ï˛ üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ !ã˛!Ü˛Í§yÓ˚ §%ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚y xyÓ!¢ƒÜ˛– (ii)x˛õˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ã!ï˛ §•yö%û)˛!ï˛ñ Ü˛ï≈˛Óƒñ òy!Î˚c §¡õˆÏÜ≈˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ §ˆÏã˛ï˛ö ÌyÜ˛y ~Ü˛yhsˇ

í˛z!ã˛ï˛–

19. xyôy ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ò%ˆÏÎ≈yà Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ §Ü˛° ò%ˆÏÎ≈yà ≤Ãôyöï˛ ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ öyöy í˛z˛õyòyˆÏöÓ˚ §ˆÏAà â!ö¤˛û˛yˆÏÓ ç!í ¸ï˛

~ÓÇ ˆ§•z §ühflÏ ò%ˆÏÎ≈yàà%!°ˆÏÜ˛ üyö%£Ï ˛õˆÏÓ˚y«˛û˛yˆÏÓ •hflÏˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ ˆ§•z §ühflÏ

ò%ˆÏÎ≈yàà%!°ˆÏÜ˛ xyôyÈÙÈ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ò%ˆÏÎ≈yà ÓˆÏ° !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚–


20. !Ó˛õß¨ï˛y Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe !Ó˛õß¨ï˛y ~Ü˛ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ¢∑– !Ó˛õß¨ï˛y Óy

Vullnerability •° !Ó˛õÎ≈Î˚ ÏÜ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛üï˛yñ ~Ü˛Ü˛ÌyÎ˚ !Ó˛õß¨ï˛y •° ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛

ò%ˆÏÎ≈yà Óy !Ó˛õòˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛üï˛y–

21. È˛õ)Ó≈ !•üy°ˆÏÎ˚ Ó£Ï≈yÜ˛yˆÏ° ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ âê˛öy §Ó ˆÌˆÏÜ˛

ˆÓ!¢ âˆÏê˛⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı ˛õ)Ó≈ !•üy°ˆÏÎ˚ Ó£Ï≈yÜ˛yˆÏ° ôˆÏ§Ó˚ âê˛öy §ÓˆÏÌˆÏÜ˛ ˆÓ!¢ âˆÏê˛–

22. í˛zÂôyÓ˚ Ä ˛õ%öÓ≈y§ö !Ó˛õÎ≈Î˚ ÓƒÓfiÌy˛õöyÓ˚ ˆÜ˛yö‰ ˛õˆÏÓ≈Ó˚ xhsˇà≈ï˛⁄


í˛z_Ó˚ ı í˛zÂôyÓ˚ Ä ˛õ%öÓ≈y§ö !Ó˛õÎ≈Î˚ ÓƒÓfiÌy˛õöyÓ˚ ˛õÓ˚Óï≈˛# ˛õˆÏÓ≈Ó˚ xhsˇà≈ï˛–

23. ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ ÓyˆÏÎ˚y°!çÜ˛ƒy° í˛yfiê˛!ÓˆÏöÓ˚ û)˛!üÜ˛y Ü˛#⁄

í z_Ó˚ ı Oxford !ÓŸª!Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ xôƒy˛õÜ˛ xƒy!°fiê≈˛yÓ˚ ~Ü˛ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ç#Óyî% xy!Ó‹ÒyÓ˚

Ü˛ˆÏÓ˚ ÏåÈö– ˆÜ˛yˆÏöy fiÌyˆÏö ï˛yüyÈÙÈÜ˛ƒyí˛!üÎ˚yüÈÙÈ˛õyÓ˚ò ÌyÜ˛ˆÏ° ~Ó˚y ˆ§à%!°ˆÏÜ˛ ˆáˆÏÎ˚ ˆú˛ˆÏ°

~ÓÇ !öˆÏçˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ• §M˛Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛y•z ~ˆÏòÓ˚ ÏÜ˛ ÓyˆÏÎ˚y°!çÜ˛ƒy° í˛yfiê˛!Óö Ó°y •ˆÏÎ˚

ÌyˆÏÜ˛–

24. ÈUNDROÙÈ~Ó˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y öyü Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı UNDRO-~Ó˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y öyü •°ÈÙÙÙÈUnited Nations Disaster ReliefOrganization.


1. §Ç Ï«˛ Ï õ ò% ÏÎ≈yà Ä !Ó˛õÎ≈ ÏÎ˚Ó˚ ôyÓ˚îy í z ÏÕ‘á Ü˛ ÏÓ˚y–

í˛z_Ó˚ ı §yôyÓ˚îû˛yˆÏÓ ò%ˆÏÎ≈yà Ä !Ó˛õÎ≈Î˚ ¢∑ò%!ê˛ §üyÌ≈Ü˛ ¢∑Ó˚)ˆÏ˛õ ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏ°Ä

≤ÃÜ,˛ï˛˛õˆÏ«˛ ò%ˆÏÎ≈yà Ä !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ üˆÏôƒ !Ó£ÏÎ˚àï˛ Ä ≤ÃˆÏÎ˚yààï˛ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈ–

ò% ÏÎ≈yà ı !Ó!û˛ß¨ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ Ä üyö!ÓÜ˛ Ü˛yÓ˚ ÏîÓ˚ myÓ˚y §Çâ!ê˛ï˛ ˆÎ §Ü˛° âê˛öy

üyöÓç#ÓˆÏö ≤Ãï˛ƒ«˛ Óy ˛õˆÏÓ˚y«˛û˛yˆÏÓ üyö!ÓÜ˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ xÓfiÌyˆÏÜ˛ cÓ˚y!ß∫ï˛

Ü˛Ó˚ Ïï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Óy Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏÜ˛ ò%ˆÏÎ≈yà ÓˆÏ°– ò%ˆÏÎ≈yà •ˆÏ°•z ˆÎ üyöÓç#ÓˆÏöÓ˚ !Ó˛õ%° ôùÇ§ Óy

«˛Î«˛!ï˛ • ÏÓ ~üö Ü˛Ìy Ó°y ÎyÎ öy– Î!ò çö•#ö üÓ%û) !ü Ïï˛ û) !üÜ˛¡õ •Î ï˛y ò% ÏÎ≈yàÓ) Ï õ

˛õ!Ó˚à!îï˛ •ˆÏÓ !Ü˛v !Ó˛õÎ≈Î˚ öÎ˚– Îy•zˆÏ•yÜ˛ ò%ˆÏÎ≈yàˆÏÜ˛ öyöyû˛yˆÏÓ §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–

í˛z•z!Ü˛!°!í˛Î˚yÓ˚ üˆÏï˛ ò%ˆÏÎ≈yà •° ~üö ~Ü˛ xÓfiÌy Îy ç#ÓöÈÙÈfl∫yfiÌƒÈÙÈ§¡õ!_ !Ü˛ÇÓy

˛õ!Ó˚ ÏÓˆÏ¢Ó˚ ˛õˆÏ«˛ ~Ü˛ û˛#!ï˛ §M˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚–

l ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ó!û˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ° ò%ˆÏÎ≈yˆÏàÓ˚ ¢ï˛yÇ¢ !Óã˛yÓ˚ ı

1. ¢#ï˛° xyÓ•yÄÎ˚y (18.1) 2. û)˛!üô§ (0.9)3. í˛z˛õÜ)˛°#Î˚ !Ó˛õÎ≈Î˚ (2.3) 4. û)˛ÈÙÈ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !Ó˛õÎ≈Î˚

5. Óöƒy (14.0) 6. áÓ˚y (19.6)7. •ƒy!Ó˚ ÏÜ˛y (1.5) 8. ÓL é˛í ¸ (11.3)9. ã˛Ó˚ü xyÓ•yÄÎ˚y (18.8) 10. ê˛ˆÏö≈ˆÏí˛y (11.6) 11. òyÓyö° (0.4)


l !Ó˛õÎ≈Î˚ ı !Ó˛õÎ≈Î˚ •° ò%ˆÏÎ≈yˆÏàÓ˚ ˛õ!Ó˚î!ï˛ñ Disaster ¢∑!ê˛ ú˛Ó˚y!§ ¢∑ DesasterˆÌˆÏÜ˛ ~ˆÏ§ˆÏåÈ– ~Ü˛Ü˛ÌyÎ˚ ¢Î˚ï˛yö ï˛yÓ˚y xï˛#ˆÏï˛ üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ ôyÓ˚îy !åÈ° ˆÎ ¢Î˚ï˛yö ï˛yÓ˚yÓ˚

≤Ãû˛y ÏÓ•z ≤ÃÜ, !ï˛ Ïï˛ !Ó˛õÎ≈Î ˆö Ïü xy Ï§– ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ Óy üyö!ÓÜ˛ Ü˛yÓ Ïî ˛õ%T˛ ˆÜ˛y Ïöy fl∫“ ÏüÎy!ò

Óy ò#â≈ˆÏüÎ˚y!ò âê˛öy Îy üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ ò%à≈!ï˛Ó˚ Ü˛yÓ˚î •Î˚ ~ÓÇ Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ Óy x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §y•yÎƒ

åÈyí ¸y•z ˆüyÜ˛y!Ó°y Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó öÎ˚ ï˛yˆÏÜ˛•z !Ó˛õÎ≈Î˚ ÓˆÏ°–

Ó˚yT˛Δ§ÇˆÏâÓ˚ üˆÏï˛ 1 !ü!°Î˚ö í˛°yÓ˚ ü)ˆÏ°ƒÓ˚ «˛!ï˛ Ä Ü˛ü˛õˆÏ«˛ 100 üyö%£Ï xy•ï˛ Ä

100 üyö%£Ï !ö•ï˛ •ˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ !Ó˛õÎ≈Î˚ ÓˆÏ°– xyÓ˚ ò%ˆÏÎ≈yà •° ˆÎáyˆÏö üyöÓ §üyˆÏçÓ˚

ˆï˛üö ˆÜ˛y Ïöy «˛!ï˛ • ÏÓ öy– à ÏÓ£ÏÜ˛ ÏòÓ ü Ïï˛ ò% ÏÎ≈yà Ä !Ó˛õÎ≈Î ¢∑ò%!ê˛Ó § ÏAà §¡õ!Ü≈ ï˛

ò%!ê˛ !Ó£ÏÎ˚ •° ã˛y˛õ Ä x§•yÎ˚ï˛y–

l ˜Ó!¢T˛ƒ ı !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ ≤Ãôyö ˜Ó!¢T˛ƒ§ü)• •°ÈÙÙÙÈ

(i) !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ ú˛ˆÏ° fl∫yû˛y!ÓÜ˛ ç#ÓöÎyeyÓ˚ Óƒyâyï˛ âˆÏê˛– ~•z Óƒyâyï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚

x≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ñ Óƒy˛õÜ˛ï˛Ó˚ xÌÓy o%ï˛ Óy ô#Ó˚à!ï˛§¡õß¨–

(ii) !Ó˛õÎ≈Î˚ üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ ç#ÓˆÏö ç#ÓöÎyeyÓ˚ Ä §¡õˆÏòÓ˚ Ä˛õÓ˚ ≤Ãû˛yÓ ˆú˛ˆÏ°ñ ˛õy¢y˛õy!¢

fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ ˆ«˛ˆÏe xyâyï˛ •yˆÏö–

(iii) !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚ ôùÇ§ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ §yüy!çÜ˛ Ü˛yë˛yˆÏüy ï˛Ìy âÓ˚Óy!í ¸ñ ˆÎyàyˆÏÎyà ÓƒÓfiÌy Ä

xï˛ƒyÓ¢ƒÜ˛#Î˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢§ü)•–

(iv) !Ó˛õÎ≈hflÏ xÓfiÌyÎ˚ §üyˆÏçÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏö •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí ¸ áyòƒñ xy◊Î˚ñ §ƒy!öˆÏê˛¢ö

!ã˛!Ü˛Í§yñ Óflf Ä §yüy!çÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛ã≈˛yñ ~Ó˚çöƒ ò%à≈ï˛ fiÌyˆÏö Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ §y•yÎƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçö •Î˚–

2. Ü˛# Ü˛# ÓƒÓfiÌy !öˆÏ° !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ «˛Î˚«˛!ï˛Ó˚ §Ω˛yÓöy Ü˛üyˆÏöy

ÎyÎ⁄ ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ ò% ÏÎ≈yà Ä ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ !Ó˛õÎ≈ ÏÎÓ ü Ïôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆ° Ïáy–


í˛z_Ó˚ ı «˛Î˚«˛!ï˛Ó˚ §Ω˛yÓöy Ü˛üyˆÏöyÓ˚ ˛õÂô!ï˛§ü)• ı

!Ó˛õÎ≈Î˚ ~Ó˚ «˛Î˚«˛!ï˛ Ü˛üyˆÏöyÓ˚ çöƒ !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ xyˆÏà !Ó!û˛ß¨ §ü§ƒy Óy ˛õ!Ó˚Ü˛“öy

@ˇÃ•î Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈ

1. !Ó˛õÎ≈Î §¡õ!Ü≈ ï˛ à ÏÓ£Ïîy ı !Ó˛õÎ≈Î §¡õ ÏÜ≈ !ÓhflÏy!Óï˛ à ÏÓ£ÏîyÓ !Ó Ï¢£Ï ≤Ã ÏÎyçö–

~Ó˚çöƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçöÈÙÙÙÈ(a) !Ó˛õÎ≈Î˚ ≤ÃÓî xM˛ˆÏ°Ó˚ üyö!ã˛e ≤Ã›ï˛ñ (b) í˛zFã˛üyeyÓ˚ !Ó˛õÎ≈Î˚

xM˛° !öô≈yÓ˚îñ (c) xï˛#ˆÏï˛Ó˚ !Ó˛õÎ≈Î˚ §¡õˆÏÜ≈˛ K˛yö xy•Ó˚îñ (d) é%Ñ˛!Ü˛Ó˚ §!ë˛Ü˛ ü)°ƒyÎ˚ö–

2. é%Ñ !Ü˛Ó˚ ü)°ƒyÎ˚ö ı ˆÜ˛yˆÏöy ~Ü˛!ê˛ fiÌyˆÏö !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ é%Ñ˛!Ü˛ ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ Óy Ü˛ï˛ê˛y

˛õ!Ó˚üyîñ ˆ§•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ §Ω˛yÓƒ Ü˛yÓ˚îÄ ≤Ã!ï˛Ü˛yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ ü)°ƒyÎ˚ö ≤ÃˆÏÎ˚yçö–

3. ˛õ!Ó˚Ü˛“öy ı !Ó˛õÎ≈Î˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ eyöÜ˛yÎ≈ñ í˛zÂôyÓ˚Ü˛yÎ≈ ≤Ãû,˛!ï˛Ó˚ §¡õyòöyÓ˚

çöƒ !Ü˛å%È ˛õ!Ó˚Ü˛“öy çÓ˚%!Ó˚ !û˛!_ˆÏï˛ @ˇÃ•î Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈ(i) §!ë˛Ü˛û˛yˆÏÓ í˛zÂôyÓ˚Ü˛yÎ≈ñ

(ii) xy◊Î˚ ≤Ãòyö Ä áyòƒ §Ó˚ÓÓ˚y•ñ (iii) !Ó¢%Âô ˛õyö#Î˚ çˆÏ°Ó˚ ÓƒÓfiÌyñ (iv) !Óò%ƒÍ

§Ó˚ÓÓ˚y•ñ (v) ˆÎyàyˆÏÎyà ÓƒÓfiÌyÓ˚ í˛zß¨!ï˛ âê˛yˆÏöy–


1. §ÇK˛y

2. !ÓhflÏyÓ˚

3. !öÎ˚sfî

4. í˛zòy•Ó˚î

5. ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛˛

≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ Ü˛yÓ˚ˆÏî §Çâ!ê˛ï˛ ˆ§ §Ó

âê˛öyÓ˚ myÓ˚y üyöÓç#ÓˆÏöÓ˚ !Ó!û˛ß¨

!Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ xÓfiÌy

!Ó!âï˛ •Î Óy • Ïï˛ ˛õy ÏÓñ ï˛y ÏÜ˛ Ó Ï°

ò%ˆÏÎ≈yà–

≤ÃyÜ, ˛!ï˛Ü˛ ò %ˆ ÏÎ ≈yà «%˛e ˆflÒˆ Ï°

§Çâ!ê˛ï˛ •Î˚–

xyô%!öÜ˛ ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ §y•yˆÏÎƒ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛

ò% ÏÎ≈y ÏàÓ ˆüyÜ˛y!Ó°y Ü˛Óy §Ω˛Ó •Î–

§ü%ˆÏoÓ˚ üˆÏôƒ §,T˛ ≤ÃÓ° â)î≈Óyï˛

ˆÎüö •ƒy!Ó˚ˆÏÜ˛öñ ê˛y•zú%˛öñ ê˛ˆÏö≈ˆÏí˛y

≤Ãû,˛!ï˛ Îáö üyé˛ §ü%ˆÏo•z !ü!°ˆÏÎ˚

ÎyÎ ï˛áö ç#Óö•y!ö Óy §¡õò•y!öÓ

§Ω˛yÓöy ÌyˆÏÜ˛ öyÈ ~•z âê˛öyˆÏÜ˛

ò%ˆÏÎ≈yà ÓˆÏ° ˛õ!Ó˚à!îï˛ •Î˚–

~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ ï˛ˆÏÓ

ã)˛í ¸yhsˇ âê˛öy öÎ˚–

˛≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ˆÎÈÙÈˆÜ˛yˆÏöy ï˛yÍ«˛!îÜ˛

Óy ò#â≈ˆÏüÎ˚y!ò âê˛öy Îy ç#Óö•y!ö

Ä §¡õò•y!ö âê˛yÎ˚ ~ÓÇ Óy•zˆÏÓ˚Ó˚

§y•yÎƒ åÈyí ¸y ÎyÓ˚ ˆüyÜ˛y!Ó°y Ü˛Ó˚y

§Ω˛Ó öÎ˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ° ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛

!Ó˛õÎ≈Î˚–

≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !Ó˛õÎ≈Î˚ °yç≈ ˆflÒˆÏ°

§Çâ!ê˛ï˛ •Î˚–

≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ ≤Ãû˛yÓˆÏÜ˛ á%Ó

ˆÓ!¢ !öÎ˚sfî Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó •Î˚ öy–

§ü%ˆÏoÓ˚ üyˆÏé˛ §,T˛ ≤ÃÓ° â)î≈Óyï˛

Îáö í˛z˛õÜ)˛° xM˛ˆÏ°Ó˚ çöÓ•%°

fiÌyˆÏö xyåÈˆÏí˛¸ ˛õˆÏí˛¸ üyöÓç#ÓˆÏö

«˛!ï˛§yôö Ü˛ ÏÓ ï˛áö ï˛y !Ó˛õÎ≈ÎÈÙÈ

Ó˚)ˆÏ˛õ ˛õ!Ó˚à!îï˛ •Î˚–

~!ê˛ •° §ˆÏÓ≈yFã˛ âê˛öy–

4. §ï˛Ü˛#≈Ü˛Ó˚î ÓƒÓfiÌy ı Óï≈˛üyˆÏö !ÓK˛yö Ä í˛zß¨ï˛ ≤ÃÎ%!=˛ Ü˛yˆÏç °y!àˆÏÎ˚ o%ï˛

§ï˛Ü˛#≈Ü˛Ó˚î ÓƒÓfiÌy (Early Warning System Óy EWS) ã˛y°% •ˆÏÎ˚ ÏåÈ– ~•z ÓƒÓfiÌyÓ˚

à%Ó˚%c˛õ)î≈ í˛z˛õyòyöà%!° •°ÈÙÙÙÈ(i) ˆê˛Δ§ •z!u˛ˆÏÜ˛ê˛Ó˚ÈÙÙÙÈÓyÎ˚%ü[˛° §ÇÜ ˛yhsˇ ï˛ÌƒyÓ!° §Ç@ˇÃ•

Ü˛Óy– (ii) o%ï˛ §ï˛Ü˛#≈Ü˛Óî í z õÜ˛ÓîÈÙÙÙÈˆÓí˛yÓñ ˆê˛!°!û˛¢öñ ˆÓï˛yÓñ áÓ ÏÓÓ Ü˛yàçñ ˆüyÓy•z°

˛õ!Ó Ï§Óy ≤Ãû, !ï˛– (iii) !Ó˛õÎ≈Î §ï˛Ü˛#≈Ü˛Óî ˆÜ˛wÈÙÙÙÈxyM˛!°Ü˛ñ fiÌyö#Îñ çyï˛#Î Ä !ÓŸªhflÏ ÏÓ

!Ó!û˛ß¨ ˆÜ˛w àˆÏí ¸ ï%˛°ˆÏï˛ •ˆÏÓ–

5. !¢«˛y Ä §ˆÏã˛ï˛öï˛y ı §üyˆÏçÓ˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ üˆÏôƒ !Ó˛õÎ≈Î˚ §ÇÜ ˛yhsˇ

!¢«˛y Ä §ˆÏã˛ï˛öï˛y §¡õˆÏÜ≈˛ K˛yö ≤Ãòyö Ü˛Ó˚ Ïï˛ •ˆÏÓ–

6. §•ˆÏÎy!àï˛y ı !Ó˛õÎ≈Î˚ xô%ƒ!£Ïï˛ xM˛ˆÏ°Ó˚ Óy!§®yˆÏòÓ˚ áyòƒñ xÌ≈ñ Ä£Ï%ôñ Óflf Ä

≤Ã¢y§!öÜ˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚ §•ˆÏÎy!àï˛y Ü˛Ó˚ Ïï˛ •ˆÏÓ–

l ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ò%ˆÏÎ≈yà Ä ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ı

!Ó£ÏÎ˚ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ò%ˆÏÎ≈yà ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !Ó˛õÎ≈Î˚


1. Ó•% !ÓÜ˛“!û˛!_Ü˛ ≤ÃŸ¿yÓ!° [MCQ]


1. ÓƒÓ§yÓy!îçƒñ ˛õ!Ó˚Ó•îñ ˆÎyàyˆÏÎyàñ ˆ§Óy •zï˛ƒy!ò ˆÜ˛yö‰ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈y!°Ó˚

xÇ¢ÈÙÙÙÈ

(A) ≤ÃyÌ!üÜ˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°

(B) §•yÎ˚Ü˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°

C ˛õ!Ó˚ Ï§Óyü)°Ü˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°

(D) ˆÜ˛yÎ˚yê˛yÓ˚öyÓ˚# xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°

2. ï˛Ìƒ≤ÃÎ%!=˛ Óy xy•z.!ê˛. !¢“ ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ xhsˇà≈ï˛ÈÙÙÙÈ

(A) ≤ÃyÌ!üÜ˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!° (B) §•yÎ˚Ü˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°

(C) ˛õ!Ó˚ Ï§Óyü)°Ü˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°D ˆÜ˛yÎ˚yê˛yÓ˚öyÓ˚# xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°

3. ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ §ˆÏAà Î%=˛ Ü˛yçˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

A ˆ@ˇÃ Ü˛°yÓ˚ (B) !@ˇÃö Ü˛°yÓ˚ (C) ˆÓ˚í˛ Ü˛°yÓ˚ (D) •z ÏÎ Ï°y Ü˛°yÓ

4. !ö¡¨!°!áï˛ ˆÜ˛yö‰ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yç í˛zÍ˛õyòö ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ §)ã˛öy âê˛yÎ˚⁄

A !¢ˆÏ“yÍ˛õyòö (B) Ü,˛!£ÏÜ˛yç

(C) àˆÏÓ£Ïîy Ä í˛zß¨Î˚ö (D) ÓƒÓ§yÈÙÈÓy!îçƒ

5. ˛õ!Ó˚Ó•ˆÏöÓ˚ Ü˛yˆÏç Î%=˛ Ü˛ü≈#ˆÏòÓ˚ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) °y° [Red] Ü˛°yÓ˚ B §yòy [White] Ü˛°yÓ˚

(C) §Ó%ç [Green] Ü˛°yÓ˚ (D) ˆày°y!˛õ [Pink] Ü˛°yÓ˚

6. ÓƒyÇÜ˛ ˛õ!Ó˚ Ï£ÏÓy ˆÎ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yçÈÙÙÙÈ

(A) ≤ÃÌü hflÏÓ˚ (B) !mï˛#Î˚ hflÏÓ˚ C ï,˛ï˛#Î˚ hflÏÓ˚ (D) ã˛ï%˛Ì≈ hflÏÓ˚

7. !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ !¢«˛yòyö ˆÎ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yçÈÙÙÙÈ

(A) ã˛ï%˛Ì≈ hflÏÓ˚ (B) ≤ÃÌü hflÏÓ˚ (C) !mï˛#Î˚ hflÏÓ˚ D ï,˛ï˛#Î˚ hflÏÓ˚

8. ˛≤Ãò_ ≤Ã!ï˛¤˛yöà%!°Ó˚ üˆÏï˛ ˆÎ!ê˛ §Ó˚y§!Ó˚ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ Ü˛yˆÏç Î%=˛ ˆ§!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

A UGC (B) ICAR (C) TIFR (D) IIT9. ˆày”˛ Ü˛°yÓ˚ (Gold Coller) ÄÎ˚yÜ≈˛yÓ˚ Ó˚y ˆÜ˛yö‰ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ xhsˇà≈ï˛ÈÙÙÙÈ

(A) ≤ÃyÌ!üÜ˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ (B) ˛õ!Ó˚ Ï§Óyü)°Ü˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚

(C) §•yÎ˚Ü˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ D Ü%˛•zöyÓ˚# xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚

xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°8.1


10. ≤ÃyÌ!üÜ˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ xhsˇà≈ï˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˆ•yÎ˚y•zê˛ Ü˛°yÓ˚ ÄÎ˚yÜ≈˛yÓ˚ (White Coller Worker)(B) !˛õAÜ˛ Ü˛°yÓ˚ ÄÎ˚yÜ≈˛yÓ˚ (Pink Coller Worker)C ˆÓ˚í˛ Ü˛°yÓ˚ ÄÎ˚yÜ≈˛yÓ˚ (Red Coller Worker)(D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

11. ï,˛ï˛#Î˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ §Ω˛yÓöyüÎ˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yç •°ÈÙÙÙÈ

(A) Óy!àã˛y Ü,˛!£Ï (B) üÍ§ƒ xy•Ó˚î (C) Ü˛y¤˛ §Ç@ˇÃ• D ˛õÎ≈ê˛ö ÓƒÓ§y

12. Ü%˛•zöy!Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ üyö%£ÏˆÏòÓ˚ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

A Ó%!Âô û˛y[˛yÓ˚ (B) ï˛Ìƒ û˛y[˛yÓ˚ (C) !¢“ û˛y[˛yÓ˚ (D) û˛y£Ïy û˛y[˛yÓ˚

13. xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õ öÓ#öï˛ü §ÇˆÏÎyçöÈÙÙÙÈ

(A) ≤Ãy•züy!Ó˚ ˆ«˛e (B) ˆ§ˆÏÜ˛u˛y!Ó˚ ˆ«˛e

(C) ˆÜ˛yÎ˚yê˛yÓ˚öy!Ó˚ ˆ«˛e D Ü%˛•zöy!Ó˚ ˆ«˛e

14. ‘ATM’ ˛õ!Ó˚ Ï§Óy ˆÎ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yçÈÙÙÙÈ

A ï,˛ï˛#Î˚ (B) ≤ÃÌü (C) ã˛ï% Ì≈ (D) !mï˛#Î˚

15. !§Âôyhsˇ @ˇÃ•î ˆöÄÎ˚yÓ˚ Ü˛yç ˆÎ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õÈÙÙÙÈ

(A) !mï˛#Î˚ B ˛õM˛ü (C) ï,˛ï˛#Î˚ (D) ã˛ï% Ì≈

16. Ü%˛•zöy!Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õ ˆÓ!¢ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˛õ¢%◊ü (B) ˜ò!•Ü˛ ◊ü C ü!hflÏ‹Ò ◊ü (D) §ÓÜ˛!ê˛•z !ë˛Ü˛

17. !Ó˚ Ïüyê˛ ˆ§ö!§Ç Ä !ç. xy•z. ~§. §ÇÜ ˛yhsˇ Ü˛yˆÏç !öÎ%=˛ Ü˛ü≈#ˆÏòÓ˚ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) §Ó%ç Ü˛°yÓ˚ Ü˛ü≈# (B) ö#° Ü˛°yÓ˚ Ü˛ü≈#

(C) ˆÓà%!ö Ü˛°yÓ˚ Ü˛ü≈# D ˆ§yöy!° Ü˛°yÓ˚ Ü˛ü≈#

18. ï˛Ìƒ §¡±ã˛yˆÏÓ˚ öÓ#öï˛ü §ÇˆÏÎyçö •°ÈÙÙÙÈ

A •zrê˛ƒyÓ˚ Ïöê‰˛ (B) ˆê˛!°!û˛¢ö (C) ˆüyÓy•z° (D) ˆê˛!°ˆÏú˛yö

19. @ˇÃyü#î xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢ ˆÎ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ ≤Ãyôyöƒ ˆÓ!¢ ï˛y •°ÈÙÙÙÈ

A ≤ÃyÌ!üÜ˛ hflÏÓ˚ (B) ˆ§Óy hflÏÓ˚ (C) x!ï˛ öÓƒ hflÏÓ˚ (D) öÓƒ hflÏÓ˚

20. ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ xö%ß¨ï˛ Óy í˛zß¨Î˚ö¢#° ˆò¢à%!°ˆÏï˛ ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yˆÏçÓ˚

à%Ó%c ˆÓ!¢⁄

(A) ã˛ï%˛Ì≈ ˆ◊!îÓ˚ (B) ï,˛ï˛#Î˚ ˆ◊!îÓ˚ (C) !mï˛#Î˚ ˆ◊!îÓ˚ D ≤ÃÌü ˆ◊!îÓ˚


1. xyí˛zê˛ ˆ§y!§≈Ç ÓƒÓfiÌy Ü˛#⁄

í z_Ó˚ ı Ü˛ü í˛zÍ˛õyòö áÓ˚ã˛ñ í˛zß¨ï˛üyö Ä ò«˛ï˛y Ó,!ÂôÓ˚ ã˛ï%˛Ì≈ Ä ˛õM˛ü hflÏˆÏÓ˚Ó˚

xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yçà%!° Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ ˆÜ˛yˆÏöy í˛zß¨ï˛ §ÇfiÌyÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛!Ó˚ ÏÎ˚ ˆöÄÎ˚yÓ˚ ÓƒÓfiÌy •°

Úxyí˛zê˛ ˆ§y!§≈ÇÛ–


2. ˆÜ˛yö‰ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ Ó,!Âô ˆ˛õˆÏ° ˆÜ˛yˆÏöy ˆòˆÏ¢Ó˚ o%ï˛

xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨!ï˛ âˆÏê˛⁄

í z_Ó ı ï,˛ï˛#Î˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ Ó,!Âô ˆ˛õˆÏ° ˆÜ˛yˆÏöy ˆòˆÏ¢Ó˚ o%ï˛

xÌ≈≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨!ï˛ âˆÏê˛–

3. ˆÜ˛yö‰ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yˆÏç ˛õÎ≈ê˛ö xhsˇû%≈˛=˛⁄

í˛z_Ó˚ ı ï,˛ï˛#Î˚ Óy ˛õ!Ó˚ Ï§Óyü)°Ü˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yˆÏç ˛õÎ≈ê˛ö xhsˇû%≈˛=˛–

4. ˆÜ˛yö‰ Ü˛yˆÏç !öÎ%=˛ Ü˛ü≈ã˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ‘Green Collar Workers’ Ó°y •Î⁄

í˛z_Ó˚ ı §yü!Ó˚Ü˛ Ü˛yˆÏç !öÎ%=˛ Ü˛ü≈ã˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ Green Coller Workers Ó°y •Î˚–

5. Ü%˛•zöy!Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ üyö%£ÏˆÏòÓ˚ ÚÓ%!Âô û˛y[˛yÓ˚Û Óy ‘ThinkTank’ Ó°y •Î˚ ˆÜ˛ö⁄

í˛z_Ó˚ ı Ü%˛•zöy!Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ üyö%£ÏˆÏòÓ˚ ˆüôy Ä Ó%!ÂôÓ˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛

ˆ«˛ˆÏe §Ó≈y!ôÜ˛ à%Ó˚%c ˆòÄÎ˚y •Î˚ ÓˆÏ° ï˛yˆÏòÓ˚ Ó%!Âô û˛y[˛yÓ˚ Óy ‘Think Tank’ Ó Ï°–

6. xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ü%áƒ í˛zˆÏj¢ƒ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ü%áƒ í˛zˆÏj¢ƒ •° üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ !Ó!û˛ß¨ xû˛yÓà%!°ˆÏÜ˛

˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ç#!ÓÜ˛y !öÓ≈y• Ü˛Ó˚y–

7. ≤ÃÌü hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yç ç!ü !öû≈˛Ó˚ ˆÜ˛ö⁄

í˛z_Ó˚ ı ç!üˆÏÜ˛ !û˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚•z ã˛y£ÏÈÙÈxyÓyò ˛õ¢%˛õy°ö ≤Ãû,˛!ï˛ ≤ÃÌü hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛

Ü˛yç Ü˛Ó˚y •Î˚ ÓˆÏ° ~•z hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yç !öû≈˛Ó˚–

8. x!ï˛ öÓƒhflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yç Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°Î˚

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ ˆ«˛e ˆÌˆÏÜ˛ x!ï˛ í˛zFã˛ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚Ó˚ Ó%!Âôç#Ó# ˛õ!Ó˚ˆÏ§ÏÓy ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚ ï˛yˆÏÜ˛

x!ï˛ öÓƒhflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛ Ü˛yç Ó°y •Î˚–

9. ˛õÓ˚yü¢≈òyö ˆÜ˛yö hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ xhsˇà≈ï˛⁄

í˛z_Ó˚ ı ˛õÓ˚yü¢≈òyö ˛õM˛ü hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ xhsˇà≈ï˛–


1. xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄ ≤ÃyÌ!üÜ˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛

!Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õˆÏÜ˛ ç#ÓöôyÓ˚î!û˛!_Ü˛ Óy fl∫Î˚ÇˆÏû˛yà# xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛

!Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ Ó°yÓ˚ Ü˛yÓ˚î Ü˛#⁄ x!ï˛ öÓƒhflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛

Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ í˛z ÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y– 2+2+3 [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]í˛z_Ó˚ ı !Ó!û˛ß ç#!ÓÜ˛y Óy ˆ˛õ¢yÎ !öÎ%=˛ ˆÌ ÏÜ˛ ≤Ãï˛ƒ«˛ Óy ˛õ ÏÓy«˛û˛y ÏÓ §¡õò í zÍ˛õyòöñ

Órê˛öñ !Ó!öüÎñ ˆû˛yà ~ÓÇ ˛õ!Ó Ï§Óy ÏÜ˛ ˆÜ˛w Ü˛ ÏÓ ˛õ,!ÌÓ ç% Ïí˛ üyö% Ï£ÏÓ ˆÎ §ühflÏ !Ü ÎyÜ˛°y˛õ

à Ïí˛ í z Ïë˛ ÏåÈñ ï˛y ÏÜ˛ xÌ≈ Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ÎyÜ˛°y˛õ (Economic Activity) Ó Ï°–

≤ÃyÌ!üÜ˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ í˛zÍ˛õy!òï˛ ˛õîƒoÓƒ ≤Ãôyöï˛ í˛zÍ˛õyòˆÏÜ˛Ó˚ ç#!ÓÜ˛y

Ä ç#ÓöôyÓ˚ ÏîÓ˚ çöƒ•z ÓƒÓ•,ï˛ ÓˆÏ° ~ˆÏÜ˛ ç#ÓöôyÓ˚î !û˛!_Ü˛ fl∫Î˚ÇˆÏû˛yà# xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛

Ü˛yÎ≈yÓ!° ÓˆÏ°–


˛õM˛ü ˆ«˛ˆÏeÓ˚ Ü˛yÎ≈yÓ!° Ü%˛•zöy!Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÏÓ˚ xhsˇà≈ï˛ ~!ê˛ x!ï˛ öÓƒ

Óy xï˛ƒyô%!öÜ˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ Ü˛yˆÏç !°Æ üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ ï%˛°öyÎ˚ ~•z ˆ«˛ˆÏe !öÎ%=˛

üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ §Çáƒy §#!üï˛– ~•zÜ˛yˆÏç ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ Óy ˜ò!•Ü˛ ◊ü xˆÏ˛õ«˛y üyö!§Ü˛ ◊ü Óy Ó%!Âô

ˆÓ!¢ °yˆÏà– ˆ§ Ü˛yÓ˚ˆÏî xï˛ƒhsˇ ≤ÃáÓ˚ñ Ó%!Âôüyöñ K˛yö# Ä x!û˛K˛ ˆ°yÜ˛ÈÙÙÙÈ~•z§Ó í˛zFã˛

˛õÎ≈yˆÏÎ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yˆÏç !öÎ%=˛ ÌyˆÏÜ˛– ˆÎüöÈÙÙÙÈ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ Ä Óƒ!=˛àï˛ í˛zû˛Î˚

˛õ!Ó˚ˆÏ§ÓyˆÏ«˛eà%!°ˆÏï˛ ≤Ãôyö !öÓ≈y•# xy!ôÜ˛y!Ó˚Ü˛ (Cheif Executive Officer)¢#£Ï≈ÈÙÈÓƒÓfiÌy˛õÜ˛ !öÓ≈y•#– [Top Management Executive) ≤Ãû, !ï˛ í z ÏÕ‘á ÏÎyàƒ– ~åÈyí˛yÄñ

!ÓK˛yö#ñ xy!Ì≈Ü˛ í˛z˛õˆÏòT˛yñ xy•z!ö ˛õÓ˚yü¢≈òyï˛yñ àˆÏÓ£ÏÜ˛ ~ÓÇ ˆ˛õ¢yòyÓ˚ í˛z˛õˆÏòT˛y ≤Ãû,˛!ï˛

ˆ˛õ¢yÎ˚ Î%=˛ üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ Ü˛yåÈ ˆÌˆÏÜ˛ §%¤%˛ Ä §%!ö!ÿ˛ï˛ ˛õ!Ó˚Ü˛“öy @ˇÃ•î ~ÓÇ §ü§ƒy §üyôyˆÏöÓ˚

çöƒ Ó%!Âô @ˇÃ•î Ü˛Ó˚y •Î˚– ~§Ó Ü˛yç ~Ü˛Ó˚ ôÓ˚ ÏöÓ˚ í˛zß¨ï˛ ˛õ!Ó˚ Ï§Óy ≤Ãòyö Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z§Ó

ˆ˛õ¢yÎ˚ !öÎ%=˛ üyö%£ÏˆÏòÓ˚ üyö!§Ü˛ ˆüô x!ï˛ ˆÓ!¢ ≤ÃˆÏÎ˚yçö •Î˚ ÓˆÏ° ~Ó˚y ‘Think Tank’Óy Ó%!ÂôÓ˚ û˛y[˛yÓ˚ !•ˆÏ§ˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ö– ~•z ôÓ˚ ÏöÓ˚ ˛õ!Ó˚ Ï§Óyü)°Ü˛ Ü˛yçˆÏÜ˛ ˛õM˛ü ˆ«˛ˆÏeÓ˚

Ü˛yç (Binory Activities) Ó°y •Î˚– ~•z ˆ«˛ˆÏe !öÎ%=˛ Ü˛ü#≈ˆÏòÓ˚ ˆ§yöy!° Ü˛°yÓ˚ ◊!üÜ˛

Óy Gold Collar Workers Ó°y •Î˚–

PROJECTWORK BOOK

9, Ü˛ˆÏ°ç ˆÓ˚yñ Ü˛°Ü˛yï˛yÈÙÈ9Phone : 033-2257-1682, Mobile : 9831055743

Class-9, 10, 11 ~ÓÇ 12-~Ó ˆÎ ˆÜ˛y Ïöy !Ó£Ï ÏÎÓ ÓƒÓ•yÓ í z õ ÏÎyà#–

û˛yˆÏ°y üyˆÏöÓ˚ ˛õyï˛yñ ¢=˛ ~ÓÇ §%ò,¢ƒ Cover– ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •ˆÏÎ˚ ÏåÈ–

¢%ô% áyï˛y 22/- ~ÓÇ Project Ä åÈ!Ó §• áyï˛y 32/- ê˛yÜ˛yÎ˚ ˛õyÄÎ˚y

Îy ÏFåÈ–

≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •ˆÏÎ˚ ÏåÈ

~Ü˛y° ≤ÃÜ˛y¢ö


1. Ó•% !ÓÜ˛“!û˛!_Ü˛ ≤ÃŸ¿yÓ!° [MCQ]


1. ~Ü˛!ê˛ ï˛v ≤ÃòyÎ˚# ú˛§° •°ÈÙÙÙÈ

(A) ã˛y (B) àü C ˛õyê˛ (D) xyü

2. Ó y!çˆÏ°Ó˚ Ü˛!ú˛ Óy!àã˛yà%!° Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ÈÙÙÙÈ

A ú˛yˆÏç®y (B) ~ˆÏfiê˛yö!§Î˚y (C) Ü˛y!çö (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

3. Ú•zöfiê˛yrê˛ Ü˛!ú˛Û ˜ï˛!Ó˚ Ïï˛ í˛z˛õˆÏÎyà# •°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆÓ˚yÓyfiê˛y Ü˛!ú˛ (B) xyÓ˚Ó#Î˚ Ü˛!ú˛ C °y•z ÏÓÓ˚#Î˚ Ü˛!ú˛ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

4. xyhsˇç≈y!ï˛Ü˛ ôyö àˆÏÓ£ÏîyàyÓ˚ xÓ!fiÌï˛ÈÙÙÙÈ

(A) !§Aày˛õ% ÏÓ˚ (B) Ü˛ê˛ˆÏÜ˛ (C) °u˛ Ïö D üƒyˆÏ°!Ó˚Î˚yÎ˚

5. ˆüÔ§%!ü ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ° ¢#ï˛Ü˛yˆÏ° ˆÎ ¢§ƒ ã˛y£Ï Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛y Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄

(A) Ó˚!Ó¢§ƒ (B) Óy!î!çƒÜ˛ ¢§ƒ(C) áy!Ó˚ú˛ ¢¢ƒ (D) Óy!àã˛y¢§ƒ

6. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ˆ◊¤˛ Ü˛!ú˛ í˛zÍ˛õyòÜ˛ Ó˚yçƒ!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) ï˛y!ü°öyí˛Y (B) xrô ≤ÃˆÏò¢ C Ü˛î≈yê˛Ü˛ (D) ˆÜ˛Ó˚°

7. ¢§ƒ í˛zÍ˛õyòˆÏöÓ˚ §ˆÏAà ç!í ¸ï˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ[ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A ≤ÃÌü hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ!° (B) !mï˛#Î˚ Óy ˆàÔî hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ!°

(C) ï,˛ï˛#Î˚ Óy ˛õ!Ó˚ Ï§Óy hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ!° (D) öÓƒhflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ!°

8. !öˆÏ¡¨Ó˚ !ÓÜ˛“à%!°Ó˚ üˆÏôƒ ˆÜ˛yö‰!ê˛ ≤Ãyã˛#ö ç#!ÓÜ˛y§_y!û˛!_Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°ÈÙÙÙÈ

(A) Óy!î!çƒÜ˛ ˛õ¢%ã˛yÓ˚î (B) ò%?ô í˛zÍ˛õyòö

(C) á!öç §¡õò xy•Ó˚î D ÎyÎyÓÓ˚ !û˛!_Ü˛ ˛õ%¢%˛õy°ö

9. àˆÏÓ£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ üˆÏï˛ Ü˛ï˛ ÓåÈÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ ò!«˛îÈÙÈ˛õ!ÿ˛ü ~!¢Î˚yˆÏï˛ Ü,˛!£Ïçyï˛ ¢%Ó˚% •Î˚ÈÙÙÙÈ

A 4000 B.C. (B) 5000 B.C.(C) 6000 B.C (D) 7000 B.C.

10. ˛˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆüyê˛ çö§ÇáƒyÓ˚ Ü˛ï˛ ¢ï˛yÇ¢ Ü,˛!£ÏÜ˛yˆÏç Î%=˛ÈÙÙÙÈ

(A) 45% B 50%(C) 55% (D) 60%

11. !ö¡¨fiÌ ˆÜ˛yö‰!ê˛ Ü,˛!£ÏÜ˛yˆÏçÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãyã˛#ö ˛õÂô!ï˛ÈÙÙÙÈ

(A) Óƒy˛õÜ˛ Óy!î!çƒÜ˛ Ü,˛!£Ï (B) !ö!Óí ¸ ç#!ÓÜ˛y§_y!û˛!_Ü˛ Ü,˛!£Ï

C é)˛ü ã˛y£Ï (D) !ü◊ Ü,˛!£Ï

≤ÃyÌ!üÜ˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ!°

Ü,˛!£Ï8.2


12. !ö!Óí ¸ ç#!ÓÜ˛y§_y!û˛!_Ü˛ Ü,˛!£ÏÓ˚ ≤Ãôyö ú˛§° Ü˛#ÈÙÙÙÈ

(A) ˆçyÎ˚yÓ˚ B ôyö (C) Óy!°≈ (D) àü

13. ö#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yÌyÎ˚ Óy!àã˛y Ü,˛!£Ï ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) °y!ï˛ö xyˆÏü!Ó˚Ü˛y (B) xy!ú ˛Ü˛y

(C) ò!«˛î Ä ò!«˛îÈÙÈ˛õ)Ó≈ ~!¢Î˚y D Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ §ÓÜ˛!ê˛•z !ë˛Ü˛

14. ö#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yö!ê˛ ~Ü˛!ê˛ Óy!àã˛y Ü,˛!£Ï öÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) Ü˛!ú˛ (B) Ó˚yÓyÓ˚ C xyá (D) ã˛y

15. x˛õyˆÏÓ˚¢ö úœ yí˛Û ˆÜ˛yö‰ í˛zÍ˛õyòˆÏöÓ˚ §ˆÏAà ç!í ¸ï˛⁄

(A) !í˛ü (B) ôyö (C) üyåÈ D ò%ô

16. Óƒy˛õÜ˛ Óy!î!çƒÜ˛ Ü,˛!£ÏÓ˚ ≤Ãôyö ú˛§° •°ÈÙÙÙÈ

(A) ôyö (B) ÓyçÓ˚y C àü (D) ã˛y

17. ~Ü˛!ê˛ ç!üˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ ú˛§ˆÏ°Ó˚ ã˛y£Ï öy Ü˛ˆÏÓ˚ ˛˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛ˆÏü ~Ü˛y!ôÜ˛ ú˛§ˆÏ°Ó˚ ã˛y£Ï

Ü˛Ó˚yˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) Óy!àã˛y Ü,˛!£Ï (B) !ü◊ Ü,˛!£Ï (C) ¢§ƒyÓï≈˛ö Ü,˛!£Ï D xyo≈ Ü,˛!£Ï

18. ˆÎ ¢§ƒˆÏÜ˛ ˆÜ˛w Ü˛ˆÏÓ˚ û˛yÓ˚ Ïï˛ §Ó%ç !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ ≤ÃÌü §)e˛õyï˛ •Î˚ÈÙÙÙ

[ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ](A) ôyö B àü (C) í˛y° (D) ˜ï˛°Ó#ç

19. üy!Ü≈˛ö Î%=˛Ó˚yˆÏT˛ΔÓ˚ ÓyçyÓ˚!û˛!_Ü˛ Ü,˛!£ÏˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

A ê˛ΔyÜ˛ ú˛y!ü≈ (B) àyˆÏí≈˛ö ú˛y!ü≈Ç (C) !ö!Óí ¸ Ü,˛!£Ï (D) •!ê≈˛Ü˛y°ã˛yÓ˚

20. !ã˛ˆÏöÓ˚ ÚôyˆÏöÓ˚ xyôyÓ˚Û Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A •%üyö ≤ÃˆÏò¢ˆÏÜ˛ (B) •%ˆÏÓ•z ≤ÃˆÏò¢ˆÏÜ˛

(C) Î˚%üyö ≤ÃˆÏò¢ˆÏÜ˛ (D) !§ã%˛Î˚yö ≤ÃˆÏò¢ˆÏÜ˛

21. fiÌyöyhsˇÓ˚ Ü,˛!£Ï xyˆÏü!Ó˚Ü˛yÎ˚ Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄

(A) !§°˛õy B ˆã˛öy (C) ˆÓ˚yÜ˛y (D) ˆÜ˛yö%Ü˛y

22. ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ Ó˚yÓyÓ˚ í˛zÍ˛õyòö Ü˛ˆÏÓ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ò!«˛î xy!ú ˛Ü˛y B üy°ˆÏÎ˚!¢Î˚y (C) ú ˛y™ (D) !Ó ˆÏê˛ö

23. Ó y!ç° !Óáƒyï˛ÈÙÙÙÈ

(A) ã˛y í˛zÍ˛õyòˆÏö B Ü˛!ú˛ í˛zÍ˛õyòˆÏö

(C) ï%˛ˆÏ°y í˛zÍ˛õyòˆÏö (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z §!ë˛Ü˛ öÎ˚

24. ¢§ƒ §üß∫Î˚ ˛õÂô!ï˛Ó˚ ≤ÃÓï≈˛Ü˛ •ˆÏ°öÈÙÙÙÈ

A ˆç. !§. í˛zû˛yÓ˚ (B) û˛ö Ì%ˆÏöö (C) fl∫yü#öyÌö (D) Ä ÏÎÓyÓ

25. ¢§ƒÈÙÈ≤Ãàyì ¸ï˛y §Ó≈y!ôÜ˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A !ö!Óí˛¸ Ü,˛!£ÏˆÏï˛ (B) Óƒy˛õÜ˛ Ü,˛!£ÏˆÏï˛ (C) Óy!àã˛y Ü,˛!£ÏˆÏï˛ (D) !ü◊ Ü,˛!£ÏˆÏï˛

26. ‘Cocount Traingle’ ˆòáˆÏï˛ ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ÓyÇ°yˆÏòˆÏ¢ B ◊#°AÜ˛yÎ˚ (C) û˛yÓ˚ˆÏï˛ (D) üyÎ˚yöüy ÏÓ˚


27. fiÌyöyhsˇÓ˚ Ü,˛!£Ï üy°ˆÏÎ˚!¢Î˚yÎ˚ ˆÜ˛yö‰ öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄

(A) é%˛ü (B) ï˛yüÓ˚y•z C °yòyÇ (D) •%üy

28. òy!«˛îyˆÏï˛ƒ ÓyçÓ˚y Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄

A Ü%˛¡∫% (B) ˆã˛öy (C) ˆÓ˚yÜ˛y (D) üÓ˚%Î˚y

29. áyòƒ §Ç@ˇÃ•ñ !¢Ü˛yÓ˚ñ˛ ˛õ¢%˛õy°öñ Óöç §¡õò §Ç@ˇÃ• •zï˛ƒy!òÈÙÙÙÈ

A ≤ÃyÌ!üÜ˛ Ü˛yÎ≈yÓ!° (B) §•yÎ˚Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°

(C) ˛õ!Ó˚ Ï§Óyü)°Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!° (D) a ~ÓÇ b í˛zû˛Î˚•z

30. !öÓ˚«˛#Î˚ Ä ï%˛wy ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ° ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ÎyÎyÓÓ˚ !û˛!_Ü˛ ˛õ¢%˛õy°ö B áyòƒ §Ç@ˇÃ• Ä !¢Ü˛yÓ˚

(C) !¢Ü˛yÓ˚ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

31. ò#â≈ xÑy¢Î%=˛ ï%˛ˆÏ°y í˛zÍ˛õy!òï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

A !ü¢ˆÏÓ˚ (B) ú ˛yˆÏ™ (C) çy˛õyˆÏö (D) ◊#°AÜ˛yÎ˚

32. çö§ÇáƒyÓ˚ ï%˛°öyÎ˚ ç!üÓ˚ xyÎ˚ï˛ü Ü˛ü •ˆÏ°ñ ï˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) Óƒy˛õÜ˛ Ü,˛!£Ï (B) !ü◊ Ü,˛!£Ï C !ö!Óí ¸ Ü,˛!£Ï (D) Óy!àã˛y Ü,˛!£Ï

33. ú˛° ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ çöƒ !Óáƒyï˛ÈÙÙÙÈ

A û)˛üôƒ§yàÓ˚#Î˚ ç°ÓyÎ˚% xM˛° (B) öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ ç°ÓyÎ˚% xM˛°

(C) !öÓ˚«˛#Î˚ ç°ÓyÎ˚% xM˛° (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

34. ã˛y ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ çöƒ !Óáƒyï˛ÈÙÙÙÈ

(A) !ã˛ö (B) ï%˛Ó˚flÒ C û˛yÓ˚ï˛ (D) ˛õy!Ü˛hflÏyö

35. Ü,˛£÷ ü,!_Ü˛y Ü˛# ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ í˛z˛õˆÏÎyà#⁄

(A) ôyö (B) •z«% C ï%˛ˆÏ°y (D) ˛õyê˛

36. !ÓˆÏŸªÓ˚ ≤Ãôyö Ü˛!ú˛ xyüòy!öÜ˛yÓ˚Ü˛ ˆò¢ •°ÈÙÙÙÈ

A üy!Ü≈˛ö Î%=˛Ó˚yT˛Δ (B) Ó y!ç° (C) û˛yÓ˚ï˛ (D) ÓyÇ°yˆÏò¢

37. ~Ü˛!ê˛ Óy!î!çƒÜ˛ ¢§ƒ •°ÈÙÙÙÈ

A ï%˛ˆÏ°y (B) ôyö (C) àü (D) ÓyçÓ˚y


1. xyo≈ Ü,˛!£Ï Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ§Ó xM˛ˆÏ° Ó,!T˛˛õyï˛ ≤Ãã%˛Ó˚ñ ˆ§•z§Ó xM˛ˆÏ° ˆÎ Ü,˛!£ÏÜ˛yç •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ

ï˛yˆÏÜ˛ xyo≈ Ü,˛!£Ï ÓˆÏ°–

2. ¢%‹Ò Ü,˛!£Ï Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ§Ó xM˛ˆÏ° Ó,!T˛˛õyï˛ á%Ó•z Ü˛üñ ç°ˆÏ§ˆÏã˛Ó˚Ä ÓƒÓfiÌy ˆö•z ˆ§§Ó xM˛ˆÏ°

ˆÎ ˛õÂô!ï˛ xÓ°¡∫ Ïö Ü,˛!£ÏÜ˛yç Ü˛Ó˚y •Î˚– ï˛yˆÏÜ˛ ¢%‹Ò Ü,˛!£Ï ÓˆÏ°–


3. ¢§ƒyÓï≈˛ö Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ~Ü˛•z ç!üˆÏï˛ ~Ü˛•z ú˛§ˆÏ°Ó˚ ã˛y£Ï öy Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛ˆÏü ~Ü˛y!ôÜ˛ ú˛§ˆÏ°Ó˚ ã˛y£Ï

Ü˛Ó˚yˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ˛¢§ƒyÓï≈˛ö–

4. ¢yÜ˛ÈÙÈ§Ó!çÓ˚ ã˛y£Ï ˆÜ˛yö‰ !ÓˆÏ¢£Ï öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]í˛z_Ó˚ ı ¢yÜ˛ÈÙÈ§Ó!çÓ˚ ã˛y£ ÚÄˆÏ°!Ó˚Ü˛y°ã˛yÓ˚Û öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–

5. û˛yÓ˚ Ïï˛ Ü,˛!£ÏÓ˚ í˛zß¨!ï˛Ó˚ °ˆÏ«˛ ˆÎ àˆÏÓ£Ïîy §ÇfiÌy Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚ öyü Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı û˛yÓ˚ Ïï˛ Ü,˛!£Ï í˛zß¨!ï˛Ó˚ °ˆÏ«˛ ˆÎ àˆÏÓ£Ïîy §ÇfiÌy Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚ öyü ICARÓy Indian Council of Agricultural Research.

6. ¢§ƒ ≤Ãàyì ¸ï˛y !öî≈ˆÏÎ˚Ó˚ §)e!ê˛ Ü˛#⁄

ˆüyê˛ ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ ç!üí˛z_Ó˚ ı ¢¢ƒ ≤Ãàyì ¸ï˛y !öî≈ˆÏÎ˚Ó˚ §)e!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ¢¢ƒ ≤Ãàyì ¸ï˛y =–––––––––––– ×100

≤ÃÜ,˛ï˛ ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ ç!ü

7. Ü,˛!£ÏÜ˛yç Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı xôƒy˛õÜ˛ !çüyÓ˚üƒyö ÓˆÏ°ˆÏåÈö ÚÚfiÌyÎ˚#û˛yˆÏÓ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# üyö%£Ï Îáö í˛z!qò

Ä ≤Ãyî#çàˆÏï˛ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ çß√ Ä Ó,!ÂôÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà !öˆÏÎ˚ ~ÓÇ ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ xyÓ˚Ä

í˛zß¨ï˛ Ä à!ï˛§¡õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ !öˆÏçÓ˚ ã˛y!•òy ˆüê˛yˆÏöyÓ˚ çöƒ ç!ü ˆÌˆÏÜ˛ í˛z!qòç Ä ≤Ãyî#§¡õò

§,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛áö üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ ~•z ú˛°≤Ã§% ≤ÃˆÏãT˛yˆÏÜ˛ Ü,˛!£ÏÜ˛yÎ≈ ÓˆÏ°–

8. ç!üÓ˚ xyÎ˚ï˛ˆÏöÓ˚ !û˛!_ˆÏï˛ Ü,˛!£Ï Ü˛ï˛ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚⁄

í˛z_Ó˚ ı ç!üÓ˚ xyÎ˚ï˛ˆÏöÓ˚ !û˛!_ˆÏï˛ Ü,˛!£Ï ò%•z ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚– (a) ≤Ãàyì ¸ Ü,˛!£Ïñ (b) Óƒy˛õÜ˛

Ü,˛!£Ï–

9. ú˛§ˆÏ°Ó˚ í˛zÍ˛õyòˆÏöÓ˚ Ä˛õÓ˚ !û˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü,˛!£ÏˆÏÜ˛ Ü˛Î˚!ê˛ û˛yˆÏà û˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚⁄

í˛z_Ó˚ ı ú˛§° í˛zÍ˛õòˆÏöÓ˚ Ä˛õÓ˚ !û˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü,˛!£ÏˆÏÜ˛ !ï˛ö!ê˛ û˛yˆÏà û˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– (a)~Ü˛ ú˛§!° Ü,˛!£Ïñ (b) ˆòyÈÙÈú˛§!° Ü,˛!£Ïñ (c) Ó•% ú˛§!° Ü,˛!£Ï–

10. í˛zÍ˛õyòˆÏöÓ˚ ˛õ!Ó˚üyî Ä ÓyçyˆÏÓ˚Ó˚ Ä˛õÓ˚ !û˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü,˛!£Ï Ü˛ï˛ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚⁄

í˛z_Ó˚ ı í˛zÍ˛õyòˆÏöÓ˚ ˛õ!Ó˚üyˆÏîÓ˚ Ä˛õÓ˚ !û˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü,˛!£ÏÓ˚ 4!ê˛ ˆ◊!î!Óû˛yà Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈ–

(a) ç#!ÓÜ˛y§_y!û˛!_ Ü,˛!£Ï (b) Óy!î!çƒÜ˛ Ü,˛!£Ïñ (c) Óy!àã˛y Ü,˛!£Ïñ (d) !ü◊ Ü,˛!£Ï–

11. üy!°Ü˛yöyÓ˚ Ä˛õÓ˚ !û˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü,˛!£Ï Ü˛ï˛ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚⁄

í z_Ó ı üy!°Ü˛öyÓ˚ Ä˛õÓ˚ !û˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü,˛!£Ï !ï˛ö ≤ÃÜ˛yÓ˚– (a) Óƒ!=˛àï˛ üy!°Ü˛öy Ü,˛!£Ïñ

(b) ˆÎÔÌ üy!°Ü˛öy Ü,˛!£Ï (c) §Ó˚Ü˛y!Ó˚ üy!°Ü˛öy Ü,˛!£Ï–

12. ç#!ÓÜ˛y§_y!û˛!_Ü˛ Ü,˛!£Ï Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ Ü,˛!£Ï ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ í˛zÍ˛õyòˆÏöÓ˚ ˛õ!Ó˚üyî Ü˛ü •ÄÎ˚yÎ˚ ˆÜ˛yˆÏöy í˛zò‰Ó,_ ¢§ƒ

ÓyçyˆÏÓ˚ !ÓÜ ˛ˆÏÎ˚Ó˚ çöƒ xÓ!¢T˛ ÌyˆÏÜ˛ öyñ ~Ó˚)˛õ Ü,˛!£ÏˆÏÜ˛ ç#!ÓÜ˛y§_y!û˛!_Ü˛ Ü,˛!£Ï Ó°y •Î˚–

13. ˆÜ˛yö àyåÈ Úç#Óö Ó,«˛Û öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–

í˛z_Ó˚ ı öyÓ˚ ÏÜ˛° àyåÈ Úç#Óö Ó,«˛Û öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–


14. ˆŸªï˛ !Ó≤’Ó Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyé˛yÎ˚⁄

í z_Ó˚ ı 1970 §yˆÏ° öƒy¢öy° ˆí˛Î˚y!Ó˚ ˆí˛ˆÏû˛°˛õˆÏürê˛ ˆÓyí≈˛ÈÙÈ~Ó˚ §y•yˆÏÎƒ û˛yÓ˚ Ïï˛

ò%ô í˛zÍ˛õyòˆÏö ˆÎ xû˛yÓö#Î˚ §yú˛°ƒ âˆÏê˛!åÈ° ï˛yˆÏÜ˛ ˆŸªï˛ !Ó≤’Ó öyˆÏü ˛x!û˛!•ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚–

15. ¢ÎƒyÓï≈˛ˆÏö ≤Ãôyö §%!Óôy ˆÜ˛yö‰!ê˛⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]í˛z_Ó˚ ı ¢§ƒyÓï≈˛ˆÏöÓ˚ ≤Ãôyö §%!Óôy •° ò%!ê˛ÈÙÙÙÈ(i) ç!üÓ˚ í˛zÓ≈Ó˚ï˛y Ü˛ˆÏü öy– ~ÓÇ (ii)

í˛zÍ˛õyòö ˆÓ!¢ •Î˚–

16. !ü◊ Ü,˛!£Ï Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı ˆÎ˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ~Ü˛•z ç!ü ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛y!ôÜ˛ ú˛§° í˛zÍ˛õyòö Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ˆ§•z

§ˆÏAà !Ü˛å%È ˛õ¢%˛õy°ö Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ !ü◊ Ü,˛!£Ï ÓˆÏ°–

17. Ó#çôyö Ó˛õö Ä ú˛§° §Ç@ˇÃˆÏ•Ó˚ §üÎ˚ xö%§yˆÏÓ˚ ôyˆÏöÓ˚ ˆ◊!î!Óû˛yà Ü˛ˆÏÓ˚y–

í˛z_Ó˚ ı Ó#çôyö Ó˛õö Ä ú˛§° §Ç@ˇÃˆÏ•Ó˚ §üÎ˚ xö%§yˆÏÓ˚ ôyöˆÏÜ˛ !ï˛ö!ê˛ û˛yà û˛yà

Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ(a) xyí˛z¢ñ (b) xyüöñ (c) ˆÓyˆÏÓ˚y–

18. ôyö í˛zÍ˛õyòˆÏö ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ üˆÏôƒ ≤ÃÌü fiÌyö x!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÜ˛yö‰ ˆò¢⁄

í˛z_Ó˚ ı ôyö í˛zÍ˛õyòˆÏö ≤ÃÌü fiÌyö x!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ !ã˛ö–

19. û˛yÓ˚ Ïï˛ Úö#° !Ó≤’ÓÛ ¢∑!ê˛ ˆÜ˛yö‰ í˛zÍ˛õyòö ÓƒÓfiÌy §¡õ!Ü≈˛ï˛⁄

[ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]í˛z_Ó˚ ı û˛yÓ˚ Ïï˛ Úö#° !Ó≤’ÓÛ ¢∑!ê˛ üÍ§ƒ í˛zÍ˛õyòö ÓƒÓfiÌy §¡õ!Ü≈˛ï˛–

20. ôyö í˛zÍ˛õyòˆÏö ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ fiÌyö Ü˛ï˛⁄

í˛z_Ó˚ ı ôyö í˛zÍ˛õyòˆÏö û˛yÓ˚ï˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ üˆÏôƒ !mï˛#Î˚ fiÌyö x!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚–

21. àˆÏüÓ˚ ˆ◊!î!Óû˛yà Ü˛ˆÏÓ˚y–

í˛z_Ó˚ ı Ó#ç˛õÓö Ä ú˛§° §ÇˆÏ@ˇÃ•ˆÏÓ˚ §üÎ˚ xö%§yˆÏÓ˚ ~ÓÇ xyÜ,˛!ï˛àï˛ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚

!û˛!_ˆÏï˛ àüˆÏÜ˛ 2!ê˛ û˛yˆÏà û˛yà Ü˛Ó˚y •Î˚– ÎÌyÈÙÙÙÈ(a) ¢#ï˛Ü˛y°#ö àüñ (b) Óy§!hsˇÜ˛ àü–

22. ¢#ï˛Ü˛y°#ö àü Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó˚ ı ¢#ˆÏï˛Ó˚ ≤ÃyÓ˚ ÏΩ˛ í˛z_Ó˚ ˆày°yô≈ öˆÏû˛¡∫Ó˚ üyˆÏ§ Ä ò!«˛î ˆày°yˆÏô≈ ~!≤Ã° Óy ˆü

üyˆÏ§ ˆÎ àˆÏüÓ˚ ã˛y£Ï Ü˛Ó˚y ï˛yˆÏÜ˛ ¢#ï˛Ü˛y°#ö àü Ó°y •Î˚–

23. Óy§!hsˇÜ˛ àü Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆÎ §ühflÏ xM˛ˆÏ° ¢#ï˛Ü˛yˆÏ° ï%˛£Ïy˛õï˛ •Î˚ ~ÓÇ üy!ê˛ ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ xö%˛õÎ%=˛

ÌyˆÏÜ˛ ˆ§•z§Ó xM˛ˆÏ° Ó§ˆÏhsˇ àˆÏüÓ˚ ã˛y£Ï Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ~ˆÏÜ˛•z Óy§!hsˇÜ˛ àü ÓˆÏ°–

24. àü í˛zÍ˛õyòˆÏö ˆÜ˛yö‰ ˆò¢ ≤ÃÌü fiÌyö x!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚⁄

í˛z_Ó˚ ı àü í˛zÍ˛õyòˆÏö û˛yÓ˚ï˛ ≤ÃÌü fiÌyö x!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– (2012 §y° xö%ÎyÎ˚#V–

25. ˆŸªï˛ !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ çöÜ˛ Ü˛yˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

í˛z_Ó˚ ı ÚˆŸªï˛ !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ çöÜ˛ Ó°y û˛y!à≈§ Ü%˛!Ó˚ ÏÎ˚öˆÏÜ˛–

26. û˛yÓ˚ Ïï˛ ˆÜ˛yö‰ ¢ˆÏ§ƒÓ˚ í˛zÍ˛õyòˆÏöÓ˚ Ä˛õÓ˚ Ú§Ó%ç !Ó≤’ÓÛÈÙÈ~Ó˚ ≤Ãû˛yÓ §Ó≈y!ôÜ˛⁄

[ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]í˛z_Ó˚ ı û˛yÓ˚ Ïï˛ ÚàüÛ ¢§ƒ í˛zÍ˛õyòˆÏöÓ˚ Ä˛õÓ˚ Ú§Ó%ç !Ó≤’ÓÛÈÙÈ~Ó˚ ≤Ãû˛yÓ §Ó≈y!ôÜ˛–


1. ç°ÓyÎ%


1. xyô%!öÜ˛ Ü,˛!£ÏˆÏï˛ Îy!sfÜ˛Ó˚ ÏîÓ˚ ò%!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚ §%ú˛° Ä Ü%˛ú˛° ˆ°ˆÏáy–

¢¢ƒ ≤Ãàyì ¸ï˛y Ü˛#û˛yˆÏÓ !öî≈Î˚ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚⁄ ôyö Ä àü í˛zÍ˛õyòˆÏö

xö%Ü) ° ç°ÓyÎ% Ä ü,!_Ü˛yÓ˚ ü Ïôƒ ï% °öyü)°Ü˛ xy Ï°yã˛öy Ü˛ ÏÓ˚y–

2+2+3 [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í z_Ó ı xyô%!öÜ˛ Ü, !£Ï Ïï˛ Îy!sfÜ˛Ó˚ ÏîÓ˚ ò%!ê˛ §%ú˛° •°ÈÙÙÙÈ(i) @ˇÃyü#ö xÌ≈ö#!ï˛ˆÏï˛ í˛zß¨Î˚ö

âê˛y Ïöy ~ÓÇ (ii) í zÍ˛õyòö ˛≤Ã!Ü Îy o%ï˛ ~ÓÇ Ü, !£Ï õ ÏîƒÓ í zÍÜ˛£Ï≈ï˛yÓ Ó,!Âô âê˛y Ïöy– xyô%!öÜ˛

Ü,˛!£ÏˆÏï˛ Îy!sfÜ˛Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ ò%!ê˛ Ü%˛ú˛° (i) Ü,˛!£Ïç!üÓ˚ ü,!_Ü˛yÓ˚ í˛zÓ≈Ó˚ï˛y •…y§ ˛õyÎ˚ ~ÓÇ (ii)ˆò Ï¢ §Ó≈e §üyöû˛y ÏÓ xyô%!öÜ˛ í z õÜ˛Óîà%!° ÓƒÓ•yÓ Ü˛Óy ÎyÎ öy Ó Ï° Ü, £ÏÜ˛ ÏòÓ üyÌy!˛õå%È

xyˆÏÎ˚Ó˚ ˜Ó£Ïüƒ §,!T˛ •Î˚–

¢§ƒ ≤Ãàyì ¸ï˛y !öî≈Î˚ ı ≤ÃÜ,˛ï˛ ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ çöƒ ÓƒÓ•,ï˛ ç!ü ~ÓÇ ˆüyê˛ ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ çöƒ ÓƒÓ•,ï˛

ˆÎ ç!ü ï˛yÓ xö%% õy Ïï˛Ó ¢ï˛Ü˛Óy •yÓ ÏÜ˛ ¢§ƒ≤Ãàyì˛ï˛y Óy ¢§ƒ !ö!Óí˛ï˛y Ó Ï°– §yôyÓîû˛y ÏÓ

¢§ƒ ≤Ãàyì ¸ï˛y Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛yÎ˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ ã˛y£ÏˆÏÎyàƒ ç!üÓ˚ üˆÏôƒ ˆüyê˛ Ü˛ï˛ ¢ï˛yÇ¢ ç!üˆÏï˛ ã˛y£Ï

Ü˛Ó˚y •ˆÏFåÈ– ¢§ƒ ≤Ãàyì ¸ï˛y !öî≈ˆÏÎ˚Ó˚ §üÎ˚ ˆüyê˛ ã˛y£ÏˆÏÎyàƒ ç!ü ~ÓÇ ≤ÃÜ,˛ï˛ Ü˛ï˛ ˛õ!Ó˚üyî

ç!üˆÏï˛ ã˛y£Ï Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆ§ §¡õˆÏÜ≈˛ §%flõT˛ ôyÓ˚îy ÌyÜ˛yê˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçö– ~Ü˛!ê˛ ày!î!ï˛Ü˛ §)ˆÏeÓ˚

§y•yˆÏÎƒ ¢§ƒ ≤Ãàyì ¸ï˛y !öî≈ˆÏÎ˚Ó˚ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ ˆòáyˆÏöy •°ÈÙÙÙÈ

ˆüyê˛ ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ ç!ü¢¢ƒ ≤Ãàyì ¸ï˛y =–––––––––––– ×100

≤ÃÜ,˛ï˛ ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ ç!ü

ôyö Ä àü í˛zÍ˛õyòˆÏö xö%Ü)˛° ç°ÓyÎ˚% Ä ü,!_Ü˛yÓ˚ üˆÏôƒ ï%˛°öyü)°Ü˛ xyˆÏ°yã˛öy ı

!Ó£ÏÎ˚ ôyö àü

(i) ôyö ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ çöƒ 150 ˆ§!ü

ˆÌˆÏÜ˛ 200 ˆ§!ü Ó,!T˛˛õyï˛Î%=˛

xM˛ˆÏ° ôyö û˛ˆÏ°y •Î˚–

(ii) ôyˆÏöÓ˚ Ó#çï˛°y ˜ï˛!Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛

ã˛yÓ˚yàyåÈ ˆÓ˚y˛õˆÏîÓ˚ §üÎ˚ ˛õÎ≈hsˇ

ï˛y˛õüyey ≤ÃˆÏÎ˚yçö •Î˚ 10º ˆ§ˆÌˆÏÜ˛ 21º ˆ§°!§Î˚y§–

(iii) ôyö ˛õyÜ˛yÓ˚ §üÎ˚ 30º ˆ§.

ˆÌˆÏÜ˛ 35º ˆ§ ï˛y˛õüyeyÓ˚

≤ÃˆÏÎ˚yçö •Î˚–

(i) àü ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ çöƒ 50 ˆ§!ü

ˆÌˆÏÜ˛ 100 ˆ§!ü

Ó,!T˛˛õyï˛Î%=˛ xM˛ Ï° àü ã˛y£Ï

û˛yˆÏ°y •Î˚–

(ii) àü Ó#ç ˆÓ˚y˛õˆÏîÓ˚ ˛õÓ˚ ≤ÃyÎ˚

˛õ Ñ yã ˛ È Ù Èå ÈÎ ˚ §Æy• ¢#ï˛°

xyÓ•yÄÎ˚y ÌyÜ˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçö–

(iii) àü ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ Ó,!T˛Ó˚

çöƒ 150º ˆ§. ˆÌˆÏÜ˛ 20ºˆ§. ï˛y˛õüyey ˛õˆÏÎ˚yçö–


2. ¢§ƒ §üß∫Î˚ Ü˛#⁄ û˛yÓ˚ï˛#Î˚ ˆŸªï˛ !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ §ü§ƒyà%!° Ü˛# Ü˛#⁄

◊#°AÜ˛y öyÓ˚ ÏÜ˛° í˛zÍ˛õyòˆÏöÓ˚ x@ˇÃî# ˆÜ˛ö⁄ 2+3+2[ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı ¢§ƒ§üß∫Î˚ ˆÜ˛yˆÏöy ~Ü˛!ê˛ Ü,˛!£Ï xM˛ˆÏ°Ó˚ xhsˇà≈ï˛ ˆüyê˛ ã˛y£ÏˆÏÎyàƒ ç!üˆÏï˛

í˛zÍ˛õy!òï˛ ~Ü˛ Óy ~Ü˛y!ôÜ˛ ¢ˆÏ§ƒÓ˚ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ Órê˛öàï˛ ày!î!ï˛Ü˛ §¡õˆÏÜ≈˛•z ¢§ƒ§üß∫Î˚

Ó°y •Î˚– ˆç. !§. í˛z•zû˛yÓ˚ÈÙÈ~Ó˚ üˆÏï˛ (1954) ¢¢ƒ §üß∫Î˚ Ó°ˆÏï˛ ˆÓyé˛y⁄ÈÙÙÙÈˆÜ˛yˆÏöy ~Ü˛!ê˛

xM˛ˆÏ°Ó˚ ˆÜ˛yˆÏöy ~Ü˛!ê˛ ¢¢ƒ ã˛y£ÏˆÏÎyàƒ ç!üÓ˚ Ü˛ï˛ê%˛Ü%˛ xÇ¢ òá° Ü˛ˆÏÓ˚ xyˆÏåÈ ï˛yÓ˚ ¢ï˛yÇ¢

!öî≈Î˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ üyôƒˆÏü Ü,˛!£Ïû)˛!üÓ˚ ˆ◊!î!Óû˛yˆÏàÓ˚ ˛õÂô!ï˛Ó˚ öyü•z •° ¢§ƒ§üß∫Î˚–

û˛yÓï˛#Î ˆŸªï˛ !Ó≤’ ÏÓÓ §ü§ƒyÓ!° ı û˛yÓ Ïï˛ ˆŸªï˛ !Ó≤’ ÏÓÓ ˆÓ¢ !Ü˛å%È §ü§ƒy Ó ÏÎ ÏåÈ–

ˆÎüöÈÙÙÙÈ

(i) í zßï˛ ≤Ãçy!ï˛Ó ˛õ¢%Ó xû˛yÓ ı û˛yÓ Ïï˛ ò%•z í zÍ˛õyò Ïö ˛õy!°ï˛ ˛õ¢%à%!° !ö¡üy ÏöÓ–

x!ôÜ˛yÇ¢ ˆ«˛ˆÏe í˛zß¨ï˛üyˆÏöÓ˚ àÓy!ò ˛õ¢%Ó˚ çöƒ !ÓˆÏòˆÏ¢Ó˚ Ä˛õÓ˚ !öû≈˛Ó˚ Ü˛Ó˚ Ïï˛ •Î˚–

(ii) xö%ß¨ï˛ ˛õ!Ó˚Ó•ö ÓƒÓfiÌy ı û˛yÓ˚ Ïï˛ ≤Ãï˛ƒ«˛ xM˛°à%!°ˆÏï˛ ˛õ!Ó˚Ó•î ÓƒÓfiÌy á%Ó

~Ü˛ê˛y û˛yˆÏ°y öy •ÄÎ˚yÎ˚ ~ÓÇ û˛yÓ˚ï˛#Î˚ ˛õ!Ó˚Ó•î ÓƒÓfiÌy o%ï˛à!ï˛ §¡õß¨ öy •ÄÎ˚yÓ˚ òÓ˚%î

ò%ô ˛õã˛ö¢#° Ó› •ÄÎ˚yÎ˚ ï˛y á%Ó ï˛yí ¸yï˛y!í ¸ öT˛ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– àÓy!ò ˛õ%¢%˛õy!°Ü˛y ~ˆÏ«˛ˆÏe

xy!Ì≈Ü˛ «˛!ï˛Ó˚ §¡ø%á#ö •ö–

(iii) ˆÓ˚yà §ÇÜ ˛!üï˛ àÓy!ò ˛õ¢% ı û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ó•%àÓy!ò ˛õ¢%˛õy°Ü˛ àÓy!ò ˛õ¢%ˆÏòÓ˚

xfl∫yfiÌƒÜ˛Ó ˛õ!Ó ÏÓ Ï¢ ≤Ã!ï˛˛õy°ö Ü˛Ó Ïï˛ Óyôƒ •Î– ~ Ïï˛ àÓy!ò ˛õ¢%à%!° öyöyÓÜ˛ü ˆÓy ÏàÓ

!¢Ü˛yÓ˚ •Î˚– ú˛ˆÏ° ˆÓ˚yà@ˇÃhflÏ àÓy!ò ˛õ¢%à%!° ò%ô ˆòÄÎ˚yÓ˚ «˛üï˛y •…y§ ˛õyÎ˚–

(iv) §!ë˛Ü˛û˛yˆÏÓ !Ó˛õîˆÏöÓ˚ xû˛yÓ ı §ü@ˇÃ û˛yÓ˚ˆÏï˛ ~áˆÏöy ˛õÎ≈hsˇ í˛z˛õÎ%=˛ !Ó˛õîö

ÓƒÓfiÌy àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛!ö– ˆ§ Ü˛yÓ˚ Ïî Ó°y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ §Ó≈e ò%ˆÏôÓ˚ §Ó˚ÓÓ˚y• ÓƒÓfiÌy

á%Ó û˛yˆÏ°y öÎ˚–

◊#°AÜ˛y öyÓ˚ ÏÜ˛° í˛zÍ˛õyòˆÏö x@ˇÃî# ı ◊#°AÜ˛yÓ˚ xöƒï˛ü ≤Ãôyö xÌ≈Ü˛Ó˚# ú˛§°

!Ó£ÏÎ˚ ôyö àü

(i) ôyö ã˛yˆ Ï£ ÏÓ ˚çöƒ í˛ zÓ ≈Ó ˚

˛õ!°üy!ê˛• z xyò¢≈yï˛ˆ ÏÓ ˚

ˆòy ÈÙ ÈxÑy¢ ~Ñˆ Ïê ˛° Óy

ˆÓˆÏ°üy!ê˛ˆÏï˛Ä ôyö ã˛y£Ï Ü˛Ó˚y

•Î˚–

(ii) ôyö ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ çöƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçö

üy!ê˛Ó˚ ç° ôyÓ˚î «˛üï˛y–

(i) ˛õ!°ÈÙÈˆòyÈÙÈxÑy¢ñ ~ÑˆÏê˛°

ˆòyÈÙÈxÑy¢ñ ˆÓˆÏ°ÈÙÈˆòyÈÙÈxÑy¢

{£ÏÍ x¡‘ôü#≈ ˆòyÈÙÈxÑy¢

üy!ê˛ àü ã˛yˆ Ï£ ÏÓ ˚ çöƒ

í˛z˛õˆÏÎyà#–

(ii) àü ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ ç!üÓ˚ üy!ê˛Ó˚

ç°ôyÓ˚î «˛üï˛y öy

ÌyÜ˛ˆÏ°Ä ã˛ˆÏ°–

2. ü,!_Ü˛y


öyÓ˚ˆÏÜ˛°– ◊#°AÜ˛yÓ˚ ˆüyê˛ ã˛y£ÏˆÏÎyàƒ ç!üÓ˚ 25 ¢ï˛yÇ¢ xÇˆÏ¢•z öyÓ˚ ÏÜ˛° ã˛y£Ï Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚

ÌyˆÏÜ˛– ~•zˆòˆÏ¢Ó˚ öyÓ˚ ÏÜ˛° í˛zÍ˛õyòˆÏö x@ˇÃî# •ÄÎ˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚îà%!° •°ÈÙÙÙÈ

(i) ˙!ï˛•y!§Ü˛ ˛õê˛û) !ü ı ◊#°AÜ˛yÎ˚ öyÓ˚ ÏÜ˛° ã˛y Ï£ÏÓ˚ x@ˇÃà!ï˛ ¢%Ó% •Î˚ •zí z ÏÓ˚y˛õ#Î˚ ÏòÓ˚

myÓ˚y– |ö!ÓÇ¢ ¢ï˛y∑#Ó˚ üyé˛yüy!é˛ §üÎ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Óy!î!çƒÜ˛û˛yˆÏÓ öyÓ˚ ÏÜ˛° ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ x@ˇÃà!ï˛

•ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚–

(ii) °Óîy=˛ ˆÓˆÏ°üy!ê˛Ó˚ ≤Ãyôyöƒ ı §ü%o ˆÓ!T˛ï˛ m#˛õ#Î˚ xÓfiÌyö •ˆyÎ˚Ó˚ òÓ˚%ö

◊#°AÜ˛yÓ˚ ˆÓ!¢Ó˚ û˛yà xM˛ˆÏ°Ó˚•z üy!ê˛ ˆÓˆÏ° Ä ˆöyöy ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚– ~•z üy!ê˛ öyÓ˚ ÏÜ˛° ã˛yˆÏ£ÏÓ˚

˛õˆÏ«˛ !ÓˆÏ¢£Ïû˛yˆÏÓ xö%Ü)˛°–

(iii) ˆöyöy xyÓ•yÄÎy ı ◊#°AÜ˛yÓ §ü% Ïoy˛õÜ) ° §üû) !üÓ ˆöyöy xyÓ•yÄÎy öyÓ ÏÜ˛°

ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ ˛õˆÏ«˛ í˛z˛õˆÏÎyà#–

(iv) xö%Ü)° í z£÷ï˛y ı öyÓ ÏÜ˛° ã˛y Ï£ÏÓ çöƒ 21º ˆ§. ˆÌ ÏÜ˛ 30º ˆ§. í z£÷ï˛yÓ ≤Ã ÏÎyçö–

◊#°AÜ˛y ˆò¢!ê˛ !öÓ«˛#Î xM˛ Ï°Ó !öÜ˛ê˛Óï˛#≈ •ÄÎyÎ ~•z ˛õ!Óüyî ï˛y˛õüyey ~Ü˛ Ïö §Ó§üÎ

!ÓÓ˚yç Ü˛ˆÏÓ˚–

(v) xöƒyöƒ Ü,˛!£Ïç ú˛§ˆÏ°Ó˚ xû˛yÓ ı ◊#°AÜ˛y §ü%oˆÏÓ!T˛ï˛ •ÄÎ˚yÎ˚ ~ÓÇ §ü%ˆÏoÓ˚

°Óîy=˛ ü)° ~áyöÜ˛yÓ˚ xöƒyöƒ Ü,˛!£Ïç ú˛§° û˛yˆÏ°y öy •ÄÎ˚yÎ˚ ◊#°AÜ˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÇ¢

x!ôÓy§# öyÓ˚ ÏÜ˛° ã˛yˆÏ£ÏÓ˚ Ä˛õˆÏÓ˚•z ç#!ÓÜ˛y !öÓ≈y• Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ö–


1. Ó•% !ÓÜ˛“!û˛!_Ü˛ ≤ÃŸ¿yÓ!° [MCQ]


1. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ xöƒï˛ü Ó,•Í ˆÓ˚!í˛ˆÏüí˛ ˆ˛õy¢yÜ˛ !¢“ˆÏÜ˛w •°ÈÙÙÙÈ

(A) !¢!°à%!í ¸ (B) ˆàÔ•y!ê˛ (C) ˆÜ˛yˆÏÎ˚¡∫yˆÏê˛yÓ˚ (D) ü%¡∫y•z

2. û˛yÓ˚ Ïï˛ Ü˛y˛õ≈y§ í˛zÍ˛õyòÜ˛ xM˛ˆÏ°Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ ˜ï˛!Ó˚ ˆ˛õy¢yÜ˛ !¢ˆÏ“Ó˚ xÓfiÌyö Ä

í˛zß¨!ï˛Ó˚ Ü˛yÓ˚î •°ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A Ü ˛üÓô≈üyö Ü ˛Î˚ «˛üï˛y ~ÓÇ xû˛ƒhsˇÓ˚#î ÓyçyÓ˚

(B) ¢•Ó˚ ~°yÜ˛yÎ˚ fiÌyöyû˛yÓ

(C) öàÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚ !¢ˆÏ“Ó˚ ç!ü ˛õyÄÎ˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà

(D) !ÓK˛y˛õˆÏöÓ˚ §%ˆÏÎyà

3. ˆ˛õˆÏê˛ΔyÈÙÈÓ˚§yÎ˚ö !¢“ àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛!öÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A !í˛Ó %àˆÏí ¸ (B) •°!òÎyÎ (C) û˛yˆÏòyòÓ˚yÎ˚ (D) ê Δ¡∫ Ïï˛

4. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ~Ü˛Ü˛ Ó,•_ü !¢“ •°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆ˛õˆÏê˛ΔyÓ˚§yÎ˚ö !¢“ B Ü˛y˛õ≈y§ ÓÎ˚ö!¢“

(C) Ü˛yàç !¢“ (D) ˆ°Ô• •zflõyï˛ !¢“

5. ˆÜ˛yö‰ ¢•ˆÏÓ˚ !ÓˆÏŸªÓ˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ Ó,•Í ˆüyê˛Ó˚ày!í ¸ !öü≈yî Ü˛yÓ˚áyöy!ê˛ xÓ!fiÌï˛⁄

(A) ˆê˛y!Ü˛ÄˆÏï˛ B ˆí˛ê Δ ÏÎ˚ Ïê˛ (C) !¢Ü˛yˆÏàyˆÏï˛ (D) ˆÓ!çÇÈÙÈ~

6. Ü˛y˛õ≈y§ÈÙÈÓÎ˚ö!¢ˆÏ“Ó˚ ÜÑ˛yã˛yüy°à%!° •°ÈÙÙÙÈ

A ï%˛ˆÏ°y Ä Ü˛y˛õ≈y§ (B) ˛õyê˛çyï˛ ï˛v

(C) Ó˚ÓyÓ˚ Ä xyá (D) öyÓ˚ ÏÜ˛°

7. Ó›§)ã˛Ü˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆÜ˛yˆÏöy Ó›ˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y (B) Ó›Ó˚ !û˛!_ˆÏï˛ ú˛§° í˛zÍ˛õyòö Ü˛Ó˚y

C ÜÑ˛yã˛yüyˆÏ°Ó˚ ÄˆÏçyö Ä í˛zÍ˛õy!òï˛ ˛õˆÏîƒÓ˚ ÄˆÏçyˆÏöÓ˚ xö%˛õyï˛


8. !Ó¢%Âô ÜÑ˛yã˛yüy° •°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆÎ ÜÑ˛yã˛yüy° ˆû˛çy° ÌyˆÏÜ˛ öy

(B) ˆÎ§Ó ÜÑ˛yã˛yüy° !¢“ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ú˛ˆÏ° ˛õ!Ó˚üyˆÏî Óy ÄçˆÏö Ü˛ˆÏü ÎyÎ˚

C ˆÎ§Ó ÜÑ˛yã˛yüy° !¢ˆÏ“ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õˆÏÓ˚Ä ˛õ!Ó˚üyî Ä ÄˆÏçyˆÏö !ÓˆÏ¢£Ï ˛õyÌ≈Ü˛ƒ

•Î˚ öy


!mï˛#Î˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ

!¢“8.3


9. Äçö •…y§üyö ÜÑ˛yã˛yüyˆÏ°Ó˚ ˛˛õîƒ§)ã˛Ü˛ •°ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ](A) 1ÈÙÈ~Ó˚ Ü˛ü B 1-~Ó˚ ˆÓ!¢ (C) 1 (D) ¢)öƒ

10. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ≤ÃÌü Ü˛yàçÜ˛° ˆÜ˛yÌyÎ˚ àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛⁄

(A) à%Ó˚àyÄÈÙÈ~ (B) ÓyÓ˚yî§# Ïï˛ (C) •yÎòÓyÓy Ïò D ◊#Ó˚yü˛õ% ÏÓ˚

11. çyü≈y!öÓ˚ ˆüyê˛Ó˚ày!í ¸ ˆÜ˛y¡õy!öÓ˚ öyü •°ÈÙÙÙÈ

A üy!§≈!í˛ç ˆÓM˛ (B) Úx!fiê˛öÛ (C) üyÓ˚%!ï˛ §%ç%!Ü˛ (D) •z!u˛Ü˛y

12. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ó,•_ü çy•yç !öü≈yî Ü˛yÓ˚áyöy!ê˛ àˆÏí ¸ í˛zˆÏë˛ˆÏåÈÈÙÙÙÈ

(A) Ü˛°Ü˛yï˛yÎ˚ (B) ˆÜ˛y!ã˛ˆÏï˛ C !Ó¢yáy˛õ_öˆÏü (D) §%Ó˚y Ïï˛

13. Óï≈˛üyˆÏö ˛õyê˛ í˛zÍ˛õyòˆÏö û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ≤Ã!ï˛m®μ# ˆò¢ ˆÜ˛yö‰à%!°ÈÙÙÙÈ

(A) ÓyÇ°yˆÏò¢ Ä ˛õy!Ü˛hflÏyö (B) Ìy•z°ƒyu˛ Ä üy°ˆÏÎ˚!¢Î˚y

C ÓyÇ°yˆÏò¢ Ä Ìy•z°ƒyu˛ (D) ÓyÇ°yˆÏò¢ Ä •zˆÏ®yˆÏö!¢Î˚y

14. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ •zflõyï˛ öàÓ˚# Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) Óyö≈˛õ%Ó˚ Ä Ü%˛°!ê˛ˆÏÜ˛ (B) ò%à≈y˛õ%Ó˚ ÏÜ˛

(C) xy•ˆÏüòyÓyòˆÏÜ˛ D çyüˆÏ§ò˛õ%Ó˚ ÏÜ˛

15. !ã˛ˆÏöÓ˚ §Ó≈Ó,•Í ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛ !¢“!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

A xyö¢yö ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛ !¢“ (B) í˛z•yö ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛ !¢“

(C) Óyí˛zï˛yí˛z ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛ !¢“ (D) •yö¢yö ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛ !¢“

16. ˆÜ˛yö‰ !¢ˆÏ“Ó˚ çöƒ ˆÓAày°%Ó˚% !Óáƒyï˛⁄

(A) ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛ (B) ˆ˛õˆÏê˛ΔyÓ˚§yÎ˚ö (C) çy•yç D !ÓüyöˆÏ˛õyï˛–

17. xyü%° §üÓyÎ˚ Óy ˆÜ˛y¡õy!ö ˆÎ ôÓ˚ ÏöÓ˚ áyòƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚ ÏîÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ ï˛y •°ÈÙÙÙÈ

[ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ](A) üyÇ§ (B) üyåÈ (C) ú˛° Ä §Ó!ç D ò%ô

18. ÄˆÏÎ˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ !¢“ fiÌy˛õˆÏöÓ˚ ï˛_¥!ê˛ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A §Ó≈!ö¡¨ ÓƒÎ˚ ï˛_¥ (B) §Ó≈!ö¡¨ üç%!Ó˚ ÓƒÎ˚ ï˛_¥

(C) §Ó≈y!ôÜ˛ ü%öyú˛y°yû˛ ï˛_¥ (D) ÓyçyÓ˚ !öû≈˛Ó˚ ï˛_¥

19. ˆÜ˛yö‰ !¢“ˆÏÜ˛ Ú!¢“ òyöÓÛ Óy Úí˛zò#Î˚üyö !¢“Û Óy Ú§)ˆÏÎ≈yòˆÏÎ˚Ó˚ !¢“Û Ó°y •Î˚⁄

(A) ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛ !¢“ˆÏÜ˛ B ˆ˛õˆÏê˛Δy°§yÎ˚ö !¢“ˆÏÜ˛

(C) Ü˛yàç !¢“ˆÏÜ˛ (D) ˆÓ˚!í˛ˆÏüí˛ !¢“ˆÏÜ˛

20. ü%öyú˛yÓ˚ §Ó≈y!ôÜ˛Ó˚î ï˛ˆÏ_¥Ó˚ ≤ÃÓ=˛y •ˆÏ°öÈÙÙÙÈ

(A) !çüyÓ˚üƒyö (B) Ä ÏÎÓyÓ C xàfiê˛ °ƒ¢ (D) û˛ö Ì%ˆÏöö

21. Úò!«˛î û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ üƒyˆÏM˛T˛yÓ˚Û Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˆÜ˛Ó˚ˆÏ°Ó˚ ˆÜ˛y!ã˛öˆÏÜ˛ (B) Ü˛ö≈yã˛ˆÏÜ˛Ó˚ ˆÓAày°%Ó˚%ˆÏÜ˛

(C) xrô ≤ÃˆÏòˆÏ¢Ó˚ ˆ§ˆÏÜ˛wyÓyòˆÏÜ˛ D ï˛y!ü°öyí˛YÓ˚ ˆÜ˛yˆÏÎ˚¡∫yˆÏê˛yÓ˚ ÏÜ˛

22. Úö)ƒöï˛ü ÓƒÎ˚ ï˛ˆÏ_¥Û §ü˛õ!Ó˚Ó•î ÓƒÎ˚ ˆÓ˚áyˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

A xy•z Ï§y!ê˛ü (B) xy•z Ï§yÌy§≈ (C) xy•zˆÏ§y•yˆÏÎ˚ê˛ (D) xy•zˆÏ§yÓyÓ˚


23. !öí˛zç !≤Ãöã˛ í˛zÍ˛õyòˆÏö !ÓˆÏŸª ≤ÃÌü fiÌyö x!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ÈÙÙÙÈ

(A) xˆÏfiê˛Δ!°Î˚y B Ü˛yöyí˛y (C) ÓyÇ°yˆÏò¢ (D) !ã˛ö

24. Ó˚y!¢Î˚yÓ˚ üƒyˆÏM˛fiê˛yÓ˚ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) üˆÏflÒyˆÏÜ˛ (B) òˆÏöÍflÒˆÏÜ˛

C xy•zû˛yˆÏöyû˛yˆÏÜ˛ (D) Ü ˛y§ˆÏöyÜ˛yˆÏ§öflÒˆÏÜ˛

25. !¢ˆÏ“Ó˚ xÓfiÌyˆÏöÓ˚ ï˛_¥ ≤ÃÌü ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚!åÈˆÏ°öÈÙÙÙÈ

(A) ˆ•y Ïê˛!°Ç (Hoteling) B xy°ˆÏú ˛í˛ ÄˆÏÎ˚ÓyÓ˚ Alfred Weber)(C) ˆã˛¡∫yÓ˚!°ö (Chamberlin) (D) ˆú˛ê˛yÓ˚ (Fetter)

26. ˆê˛y!Ü˛ˆÏÎ˚yÈÙÈ•zˆÏÎ˚yˆÏÜ˛y•yüy xM˛ˆÏ° ≤Ãôyöï˛ÈÙÙÙÈ

(A) Ü˛y˛õ≈y§ ÓÎ˚ö!¢“ àˆÏí ¸ í˛zˆÏë˛ˆÏå B ˆ°Ô• Ä •zflõyï˛ !¢“ àˆÏí ¸ í˛zë˛ˆÏåÈ

(C) Ü˛yàç !¢“ àˆÏí ¸ í˛zˆÏë˛ˆÏåÈ (D) xˆÏê˛yˆÏüyÓy•z° !¢“ àˆÏí ¸ í˛zˆÏë˛ˆÏåÈ


1. !çÄˆÏê˛Ü˛ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ˛õyê˛ ≤Ãôyöï˛ ˆÜ˛yö‰ Ü˛yˆÏç ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚⁄

[ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]í˛z_Ó˚ ı !çÄˆÏê˛Ü˛ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ˛õyê˛ û)˛!ü«˛Î˚ Ä ü,!_Ü˛y«˛Î˚ !öÎ˚sfˆÏî ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚–

2. !ÓˆÏŸªÓ˚ Ü˛yàˆÏçÓ˚ Ó˚yçôyö# Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı Ü˛yöyí˛yÓ˚ Ü%˛•zˆÏÓ˚Ü˛ ≤ÃˆÏòˆÏ¢Ó˚ !Ì !Ó˚í˛y§≈ ¢•Ó˚ ÏÜ˛ !ÓˆÏŸªÓ˚ Ü˛yàˆÏçÓ˚ Ó˚yçôyö#

Ó Ï°–

3. ˆ•!Ó˚ Ïê˛ç !¢“ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı ˛õÎ≈ê˛ö !¢“ ÏÜ˛ í zÍ§y!•ï˛ Ü˛ÓyÓ çöƒ ≤Ãyã˛#ö !öü≈yîà%!° ÏÜ˛ SˆÎüöÈÙÙÙÈflø,!ï˛ Ï§Ôôñ

fiÌy˛õï˛ƒ ≤Ãû,˛!ï˛V §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ üôƒ !òˆÏÎ˚ ˆÎ !¢“ àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛ ï˛yˆÏÜ˛ ˆ•!Ó˚ Ïê˛ç !¢“ ÓˆÏ°–

4. åÈ!_¢àˆÏí ¸Ó˚ ˆÜ˛yÌyÎ˚ ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛ ˆÜ˛w!ê˛ fiÌy!˛õï˛ •ˆÏÎ˚ ÏåÈ⁄

[ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]í˛z_Ó˚ ı åÈ!_¢àˆÏí ¸Ó˚ !û˛°y•zˆÏï˛ ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛ ˆÜ˛w!ê˛ fiÌy!˛õï˛ •ˆÏÎ˚ ÏåÈ–

5. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ÚÓ˚)ì ¸Û Ó°y •Î˚ Ü˛yˆÏÜ˛⁄

í˛z_Ó˚ ı Úû˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ó˚)ì ¸Û Ó°y •Î˚ ˛õ!ÿ˛üÓˆÏAàÓ˚ ò%à≈y˛õ%Ó˚ ÏÜ˛–

6. û˛yÓ˚ Ïï˛ ˆÜ˛yö‰ !¢“ˆÏÜ˛ Úí˛zò#Î˚üyö !¢“Û Ó°y •Î˚⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]í˛z_Ó˚ ı û˛yÓ˚ Ïï˛ ˆ˛õˆÏê˛ΔyÓ˚§yÎ˚ö !¢“ˆÏÜ˛ Úí˛zò#Î˚üyö !¢“Û Ó°y •Î˚–

7. åÈ!_¢àˆÏí ¸ xÓ!fiÌï˛ û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ xöƒï˛ü ˆ°Ô•á!öÓ˚ öyü Ü˛#⁄

[ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]í˛z_Ó˚ ı åÈ!_¢àˆÏí ¸ xÓ!fiÌï˛ û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ˛xöƒï˛ü ˆ°Ô•á!öÓ˚ öyü ÓyÎ˚°y!í˛°y–

8. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ó,•_ü ˆüyê˛Ó˚ày!í ¸ !öü≈yî ˆÜ˛y¡õy!öÓ˚ öyü Ü˛#⁄[ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]í z_Ó ı û˛yÓ Ïï˛Ó Ó,•_ü ˆüyê˛Óày!í˛ !öü≈yî ˆÜ˛y¡õy!ö!ê˛ •° üyÓ%!ï˛ í z Ïòƒyà !°!ü Ïê˛í˛ñ

~!ê˛ •!Ó˚Î˚yöyÓ˚ à%Ó˚àÑyÄÈÙÈ~ xÓ!fiÌï˛–


9. SAIL-~Ó˚ ˛≤Ãôyö Ü˛yÎ≈y°Î˚ ˆÜ˛yÌyÎ˚ xÓ!fiÌï˛⁄

í z_Ó˚ ı SAILÙÈ~Ó˚ ≤Ãôyö Ü˛yÎ≈y°Î˚ ˛õ!ÿ˛üÓˆÏAàÓ˚ Ü˛°Ü˛yï˛yÎ˚ xÓ!fiÌï˛– SAIL–Steel Authority of India Limited.10. üç)!Ó˚§)ã˛Ü˛ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ~Ü˛Ü˛ (Unit) ≤Ã!ï˛ í˛zÍ˛õyòˆÏöÓ˚ çöƒ àí ¸ üç%!Ó˚ ÏÜ˛ üç%!Ó˚§)ã˛Ü˛ ÓˆÏ°–

11. à%FåÈ!¢“ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆ˛õˆÏê˛ΔyÈÙÈÓ˚§yÎ˚ö !¢“ ˆÜ˛w Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õy¢y˛õy!¢ Ó•% !¢“ ≤Ã!ï˛¤˛yö àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛ñ ~ˆÏÜ˛

à%FåÈ!¢“ ÓˆÏ°–

12. Ó›§)ã˛Ü˛ Óy ˆü!ê˛!Ó˚Î˚y° •zöˆÏí˛: Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ÜÑ˛yã˛yüyˆÏ°Ó˚ Äçö Ä í˛zÍ˛õy!òï˛ ˛õˆÏîƒÓ˚ ÄçˆÏöÓ˚ xö%˛õyï˛ˆÏÜ˛ Ó›§)ã˛Ü˛ Óy

ˆü!ê˛!Ó˚Î˚y° •zöˆÏí˛: ÓˆÏ°–

ÜÑ˛yã˛yüyˆÏ°Ó˚ Äçöày!î!ï˛Ü˛ §)e ı Ó›§)ã˛Ü˛ =––––––––––––––––

í˛zÍ˛õy!òï˛ ˛õˆÏîƒÓ˚ Äçö

13. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ≤ÃÌü !öí˛zç!≤Ãrê˛ !¢“ ˆÜ˛w!ê˛ ˆÜ˛yö‰ ¢•ˆÏÓ˚ àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛⁄

í˛z_Ó˚ ı û˛yÓ˚ Ïï˛ ≤ÃÌü !öí˛zç!≤Ãrê˛ !¢“ ˆÜ˛w!ê˛ ˆö˛õyöàÓ˚ ¢•ˆÏÓ˚ àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛–

14. ~Ü˛!ê˛ !Ó¢%Âô ÜÑ˛yã˛yüy°!û˛!_Ü˛ !¢ˆÏ“Ó˚ í˛zòy•Ó˚î òyÄ– [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]í˛z_Ó˚ ı ~Ü˛!ê˛ !Ó¢%Âô ÜÑ˛xyã˛yüy°!û˛!_Ü˛ !¢ˆÏ“Ó˚ í˛zòy•Ó˚î •°ÈÙÙÙÈÜ˛y˛õ≈y§ÈÙÈÓÎ˚ö !¢“–

15. ˆÜ˛ xy•zˆÏ§yí˛yˆÏ˛õˆÏöÓ˚ ôyÓ˚îy !òˆÏÎ˚ ÏåÈö⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]í˛z_Ó˚ ı xy•zˆÏ§yí˛yˆÏ˛õˆÏöÓ˚ ôyÓ˚îy !òˆÏÎ˚ ÏåÈö x°ˆÏú ˛í˛ ÄˆÏÎ˚ÓyÓ˚–

16. Úxyô%!öÜ˛ !¢“òyöÓÛ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆ˛õˆÏê˛Δy Ó˚§yÎ˚ö !¢“ˆÏÜ˛ Úxyô%!öÜ˛ !¢“òyöÓÛ ÓˆÏ°–

17. !Ü ˛!ê˛Ü˛ƒy° xy•zˆÏ§yí˛yˆÏ˛õö Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ◊!üˆÏÜ˛Ó˚ ö)ƒöï˛ü üç%!Ó˚ ÓƒÎ˚ Ä ˆüyê˛ ˛õ!Ó˚Ó•ö ÓƒÎ˚ !öˆÏò≈¢Ü˛ Ü˛y“!öÜ˛

ˆÓ˚áyˆÏÜ˛ ÓˆÏ° !Ü ˛!ê˛Ü˛ƒy° xy•zˆÏ§yí˛yˆÏ˛õö–

18. ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛ Ó˚yçôyö# Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı xyˆÏü!Ó˚Ü˛y Î%=˛Ó˚yˆÏT˛ΔÓ˚ ˆû˛°yÄÎ˚yÓ˚ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ í˛z•z°üÇê˛öˆÏÜ˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛

Ó˚yçôyö# ÓˆÏ°–

19. ˆÜ˛yö !¢“ˆÏÜ˛ §Ó !¢ˆÏ“Ó˚ çöö# Ó°y •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛ˆÏÜ˛ §Ó !¢ˆÏ“Ó˚ çöö# Ó°y •Î˚–

20. xy•zˆÏ§y!ê˛ü Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı xy•zˆÏ§y!ê˛ü •° §ü˛õ!Ó˚Ó•ö ÓƒÎ˚ ˆÓ˚áy–

21. •°!òÎ˚y !¢“yM˛ˆÏ°Ó˚ ~Ü˛!ê˛˛ ≤ÃhflÏy!Óï˛ !¢ˆÏ“Ó˚ öyü ˆ°ˆÏáy–

í˛z_Ó˚ ı •°!òÎ˚y !¢“yM˛ˆÏ°Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃhflÏy!Óï˛ !¢ˆÏ“Ó˚ öyü •°ÈÙÙÙÈˆ˛õˆÏê˛ΔyˆÏÜ˛!üÜ˛ƒy°

í˛yí˛zö!fiê˛Δü !¢“‡çy•yç !öü≈yî !¢“‡!ã˛ˆÏöÓ˚ §•ˆÏÎy!àï˛yÎ˚ •zflõyï˛ !¢“‡à%Ó˚% Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛

!¢“–


22. ÄˆÏÎ˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ ï˛_¥ xö%§yˆÏÓ˚ ˛õîƒ§)ã˛Ü˛ Ü˛#⁄

í z_Ó˚ ı ÄˆÏÎ˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ ï˛_¥ xö%§yˆÏÓ˚ ˛õîƒ§)ã˛Ü˛ •° ˆÜ˛w#û)˛ï˛ ÜÑ˛yã˛yüy° Ä í˛zÍ˛õy!òï˛

oˆÏÓƒÓ˚ ÄçˆÏöÓ˚ xö%˛õyï˛–

ˆÜ˛w#û)˛ï˛ ÜÑ˛yã˛yüyˆÏ°Ó˚ Äçö˛õîƒ§)ã˛Ü˛ ı (MI) =–––––––––––––––––––

í˛zÍ˛õy!òï˛ oˆÏÓƒÓ˚ Äçö


1. û˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ Ó˚)ì˛¸ Sò%à≈y˛õ%Ó˚V !¢“yM˛° àˆÏí˛¸ Äë˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚î Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–

ÄˆÏÎ˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ üï˛ xö%§yˆÏÓ˚ !¢ˆÏ“Ó˚ xÓfiÌyˆÏöÓ˚ Ä˛õÓ˚ ÜÑ˛yã˛yüyˆÏ°Ó˚

û)˛!üÜ˛y Ü˛#⁄ 4+3 [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]í˛z_Ó˚ ı û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ xAàÓ˚yçƒ ˛õ!ÿ˛üÓˆÏAàÓ˚ Óô≈üyö ˆç°yÓ˚ ò%à≈y˛õ%ˆÏÓ˚ !mï˛#Î˚

˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# ˛õ!Ó˚Ü˛“öyÎ˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ í˛zˆÏòƒyˆÏà !Ó !ê˛¢ §ÇfiÌy •zflÒˆÏöÓ˚ Ü˛y!Ó˚à!Ó˚ §•yÎ˚ï˛yÎ˚

~Ü˛!ê˛ ˆ°Ô• •zflõyï˛ Ü˛yÓ˚áyöy àˆÏí ¸ ˆï˛y°y •Î˚– ò%à≈y˛õ%ˆÏÓ˚Ó˚ ~•z ˆ°Ô• •zflõyï˛ Ü˛yÓ˚áyöy!ê˛

ü)°ï˛ Ü˛Î˚°yÓ˚ í˛zÍˆÏ§Ó˚ Ä˛õÓ˚ !öû≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ àˆÏí ¸ ˆï˛y°y •ˆÏÎ˚ ÏåÈ– ~•z Ü˛yÓ˚áyöy!ê˛ Ü˛°Ü˛yï˛y

ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÎ˚ 60 !Ü˛ˆÏ°y!üê˛yÓ˚ ò)Ó˚c–

Ó˚)ì ¸ !¢“yM˛° àˆÏí ¸ Äë˛ÈyÓ˚ ≤Ãôyöï˛ ˆû˛ÔˆÏày!°Ü˛ Ü˛yÓ˚îà%!° •°ÈÙÙÙÈ

(i) xyÜ˛!Ó˚Ü˛ ˆ°y•y ı ~•z !¢“ ˆÜ˛ˆÏo x!ï˛ §•ˆÏç•z é˛yí ¸áˆÏ[˛Ó˚ !§Çû)˛ü ˆç°yÓ˚

ˆöyÎyü%!u˛ñ à%Îy ~ÓÇ Ä!í˛¢yÓ ˆÜ˛Äöé˛yí˛ §%°y•z õyï˛ñ üÎ)Óû˛Oñ Óyòyü ˛õy•yí˛ñ ˆàyÓ%ü!•£Ïy!ö

ˆÌˆÏÜ˛ xyÜ˛!Ó˚Ü˛ ˆ°y•y xyüòy!ö Ü˛Ó˚y •Î˚–

(ii) Ü˛Î°y ı ~•z !¢“ˆÏÜ˛w!ê˛ Ü˛Î˚°y !öû≈˛Ó˚ çμy°y!öÓ˚ Ä˛õÓ˚ àˆÏí ¸ Äë˛yÎ˚ ≤Ãã%˛Ó˚ Ü˛Î˚°yÓ˚

≤ÃˆÏÎ˚yçö •Î˚– ~•z Ü˛Î˚°y fiÌyö#Î˚ Ó˚y!öàO Ä é˛!Ó˚Î˚y Ü˛Î˚°yá!öÓ˚ Ü˛Î˚°y ˛õyÄÎ˚yÓ˚ §%!Óôy–

(iii) üƒyAày!öçñ í˛ˆÏ°y§y•zê˛ Ä ã%˛öy˛õyÌÓ˚ ı ~•z ˆ°y•y •zflõyï˛ ˆÜ˛ˆÏw Ä!í ¸¢yÓ˚

ˆÓyöy•z Ä é˛yí˛á Ï[˛Ó Ó Ïí˛yçyüòyÓ ˆÌ ÏÜ˛ üƒyAày!öçñ Ä!í˛¢yÓ §%®Óàí˛ ˆÌ ÏÜ˛ í˛ Ï°yüy•zê˛

~ÓÇ Ä!í ¸¢yÓ˚ Ó#Ó˚!üe˛õ%Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ ã%˛öy˛õyÌÓ˚ ˛õyÄÎ˚yÓ˚ §%!Óôy–

(iv) ç° ı ~•z !¢“ Ü˛yÓáyöy!ê˛ òy ÏüyòÓ ö ÏòÓ !öÜ˛ê˛Óï˛#≈ •ÄÎyÎ xöyÎy Ï§•z òy ÏüyòÓ

öò Ä òyˆÏüyòÓ˚ ç°yôyÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ç° ˛õyÄÎ˚yÓ˚ §%%!Óôy–

(v) !Óò%ƒÍ¢!=˛ ı ~•z !¢“ˆÏÜ˛ˆÏw D.V.C. Ä D.P.L. ˆÌˆÏÜ˛ !Óò%ƒÍ ˛õyÄÎ˚yÓ˚ §%!Óôy–

(vi) §%°û˛ ◊!üÜ˛ ı fiÌyö#Î˚ Ä Ü˛°Ü˛yï˛y§• !Ó!û˛ß¨ xM˛° ˆÌˆÏÜ˛ §%°û˛ Ä ò«˛

◊!üÜ˛ ˛õyÄÎ˚yÓ˚ §%!Óôy–

(vii) í˛zß¨ï˛ ˛õ!Ó˚Ó•ö ÓƒÓfiÌy ı ~•z •zflõyï˛ˆÏÜ˛w @ˇÃƒyu˛ ê˛ΔƒyÇÜ˛ ˆÓ˚yí˛ (N. H.2 ~ÓÇ

˛õ)Ó≈ ˆÓ˚° ˛õˆÏÌÓ˚ §y!ß¨ Ïôƒ •ÄÎ˚yÓ˚ òÓ˚%ö ˛õ!Ó˚Ó•î ÓƒÓfiÌy á%Ó•z í˛zß¨ï˛–

(viii) ã˛y!•òy ı !öÜ˛ê˛Óï˛#≈ •%à!° !¢“yM˛ˆÏ° Óƒy˛õÜ˛ ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyˆÏï˛Ó˚ ã˛y!•òy–

(x) Ó®ˆÏÓ˚Ó˚ §y!ß¨ôƒ ı Ü˛°Ü˛yï˛y Ó®ˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà §•ç ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ú˛ˆÏ° ~•z ˆ°Ô•

Ä •zflõyï˛ !¢“ˆÏÜ˛ˆÏwÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçö#Î˚ Îsf˛õy!ï˛ ~ÓÇ í˛zß¨ï˛ ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛ Ó˚Æy!öÓ˚ ˆ«˛ˆÏe

ÎˆÏÌT˛ §%!Óôy ˛õyÄÎ˚y §%!Óôy–


çyü≈y!öÓ˚ Ó˚y•zö öò#Ó˚ í˛z˛õöò# •° Ó˚)ì ¸– ~•z Ó˚)ì ¸ öò# í˛z˛õï˛ƒÜ˛yÎ˚ çyü≈y!öÓ˚ ˆ◊T˛ Ü˛Î˚°y

Ó°Î˚ ÏÜ˛ ˆÜ˛w Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z xM˛ˆÏ°Ó˚ •zflõyï˛ñ •z!O!öÎ˚y!Ó˚Ç Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛ !¢ˆÏ“Ó˚ !ÓÜ˛y¢ âˆÏê˛ˆÏåÈ–

~ˆÏÜ˛ çyü≈y!öÓ˚ Ó˚)ì ¸ Ó°y •Î˚– !ë˛Ü˛ ~Ü˛•zû˛yˆÏÓ òyˆÏüyòÓ˚ í˛z˛õï˛ƒÜ˛yÓ˚ Ü˛Î˚°yá!ö xM˛ˆÏ°Ó˚

Ä˛õÓ˚ !û˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚•z ò%à≈y˛õ%Ó˚ !¢“ˆÏÜ˛w àˆÏí ¸ Äë˛yÎ˚ ~ˆÏÜ˛ û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ó˚)ì ¸ Ó°y •Î˚–

ÄˆÏÎ˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ üï˛ xö%§yˆÏÓ˚ !¢ˆÏ“Ó˚ xÓfiÌyˆÏöÓ˚ Ä˛õÓ˚ ÜÑ˛yã˛yüyˆÏ°Ó˚ û)˛!üÜ˛y ı çyü≈yö

xÌ≈ö#!ï˛!Óò‰ xy°ˆÏú ˛í˛ ÄˆÏÎ˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ üˆÏï˛ !¢ˆÏ“Ó˚ xÓfiÌyˆÏöÓ˚ Ä˛õÓ˚ ÜÑ˛yã˛yüyˆÏ°Ó˚ û)˛!üÜ˛yÎ˚

!ï˛!ö ã˛yÓ˚ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ÜÑ˛yã˛yüyˆÏ°Ó˚ Ü˛Ìy í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚ ÏåÈö– ˆÎüöÈÙÙÙÈ(i) §Ó≈e ≤Ãy˛õƒ ÜÑ˛yã˛yüy°ñ

§)Î≈yˆÏ°yÜ˛ ç°ñ ÓyÎ˚%ñ (ii) ˆÜ˛w#û)˛ï˛ ÜÑ˛yã˛yüy°ÈÙÙÙÈ¢§ƒñ Ü˛yë˛ñ üÍ§ƒñ á!öÓ˚ §¡õòñ (iii)!Ó¢%Âô ÜÑ˛yã˛yüy° ï%˛°y ~ÓÇ (iv) x!Ó¢%Âô ÜÑ˛yã˛yüy°ÈÙÙÙÈxyÜ˛!Ó˚Ü˛ ˆ°y•yñ xyÜ˛!Ó˚Ü˛ ï˛yüyñ

xyá ≤Ãû,˛!ï˛– !¢ˆÏ“Ó˚ fiÌy!öÜ˛ï˛yÓ˚ ôÓ˚öˆÏÜ˛ ˆÜ˛w#û)˛ï˛ Óy §#üyÓÂô ÜÑ˛yã˛yüy°à%!° ˆÓ!¢ Ü˛ˆÏÓ˚

≤Ãû˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ïÑ˛yÓ˚ üˆÏï˛ñ ˆÎ !¢ˆÏ“Ó˚ ÜÑ˛yã˛yüy°à%!° Îï˛ ˆÓ!¢ Äçö •…y§üyöñ ˆ§•z !¢ˆÏ“Ó˚

ï˛ï˛ ˆÓ!¢ §Ω˛yÓöy •° ÜÑ yã˛yüy Ï°Ó í zÍ§fiÌy Ïö à Ïí˛ Äë˛y– ˆÎüöÈÙÙÙÈû˛yÓ Ïï˛Ó ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛

!¢“– xyÓyÓ˚ !Ó¢%Âô ÜÑ˛yã˛yüy° !öû≈˛Ó˚ !¢“à%!° !¢Ü˛í ¸ÈÙÈxy°ày ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ !¢“ •ÄÎ˚yÎ˚ ~à%!°

ˆÎÈÙÈˆÜ˛yˆÏöy fiÌyˆÏö àˆÏí ¸ í˛zë˛ˆÏï˛ ˛õyÓ˚– !¢“ fiÌy!öÜ˛ï˛yÓ˚ Ä˛õÓ˚ ÜÑ˛yã˛yüyˆÏ°Ó˚ û)˛!üÜ˛y ˛Óƒyáƒy

Ü˛Ó˚ Ïï˛ ÄˆÏÎ˚ÓyÓ˚ ïÑ˛yÓ˚ ï˛ˆÏ_¥ Ó›§)ã˛Ü˛ (Material Indiex) ôyÓ˚îyÓ˚ xÓï˛yÓ˚öy Ü˛ˆÏÓ˚ö–

ˆÜ˛w#û)˛ï˛ ÜÑ˛yã˛yüyˆÏ°Ó˚ Äçö˛õîƒ§)ã˛Ü˛ ı (MI) =–––––––––––––––––––

í˛zÍ˛õy!òï˛ oˆÏÓƒÓ˚ Äçö

Ó›§)ã˛ ÏÜ˛Ó üyö !¢ Ï“Ó xÓfiÌyö

1-~Ó˚ üyö ˆÎÈÙÈˆÜ˛yˆÏöy fiÌyˆÏö

1-~Ó˚ ˆÓ!¢ ÜÑ˛yã˛yüyˆÏ°Ó˚ í˛zÍˆÏ§Ó˚ !öÜ˛ê˛Óï˛#≈ fiÌyˆÏö

1-~Ó˚ Ü˛ü ÓyçyÓ˚ Óy ÓyçyˆÏÓ˚Ó˚ !öÜ˛ê˛Óï˛#≈ fiÌyˆÏö

2012 §yˆÏ°Ó˚ 9.70 °«˛ ê˛ö í˛zÍ˛õyòö Ü˛Ó˚y •Î˚– üy°ˆÏÎ˚!¢Î˚yÓ˚ ˛õ!ÿ˛üyM˛° Ó˚ÓyÓ˚

!¢ˆÏ“Ó˚ xy!ôÜ˛ƒ ˆòáy ÎyÎ˚– í˛z_ˆÏÓ˚ ˆÜ˛í˛y ˆÌˆÏÜ˛ ò!«˛ˆÏî ˆçy•Ó˚ ˛õÎ≈hsˇ í˛z˛õÜ)˛°#Î˚ §üû)˛!ü

Ä ˛õyÓ≈ï˛ƒ ˛õyò Ïò¢ xM˛ Ï° x!ôÜ˛yÇ¢ ÓÓyÓ !¢“ ÏÜ˛w à Ïí˛ í z Ïë˛ ÏåÈ– ~åÈyí˛yÄ üy° ÏÎ!¢ÎyÓ

˛õ)Ó≈yÇˆÏ¢ ˆ˛õÓ˚yÜ˛ñ §yÓ˚ÄÎ˚yÜ˛ñ ˆ§°yAàyÓ˚ñ §yÓ˚yñ ˆöˆÏày!Ó˚ÈÙÈˆ§ü!Ó°yö ≤ÃˆÏòˆÏ¢Ä ~•z !¢ˆÏ“Ó˚

ÎˆÏÌT˛ !ÓÜ˛y¢ âˆÏê˛ˆÏåÈ– üy°ˆÏÎ˚!¢Î˚yÓ˚ ˆÜ˛°yhsˇö ≤ÃˆÏò¢ Ó˚ÓyÓ˚ !¢ˆÏ“Ó˚ çöƒ !Óáƒyï˛–

2. Ü˛yàç !¢ˆÏ“Ó˚ ÜÑ˛yã˛yüy°à%!° Ü˛# Ü˛#⁄ ü%¡∫y•z ÈÙ ÈxyˆÏüòyÓyò

Ü˛˛y˛õ≈y§ÈÙÈÓÎ˚ö !¢ˆÏ“Ó˚ ~Ü˛ˆÏò¢#û˛ÓˆÏöÓ˚ Ü˛yÓ˚î !öˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚y–

üy°ˆÏÎ˚!¢Î˚y Ó˚ÓyÓ˚ !¢ˆÏ“Ó˚ í˛zß¨ï˛ ˆÜ˛ö⁄ 2+3+2 [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]í˛z_Ó˚ ı Ü˛yàç !¢ˆÏ“Ó˚ ÜÑ˛yã˛yüy°à%!° ò%!ê˛ û˛yˆÏà !Óû˛=˛– ˆÎüöÈÙÙÙÈ

(i) í˛z!qç ÜÑ˛yã˛yüy° ı §yÓy•z áy§ñ xyˆÏáÓ˚ !åÈÓí ¸yñ öÓ˚ü Ü˛yë˛ñ ôyö Ä àˆÏüÓ˚ áí ¸ñ

˛õyê˛ñ ¢öñ ï%˛ˆÏ°y ≤Ãû,˛!ï˛– (ii) Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛ ÜÑ˛yã˛yüy° ı Ü˛!fiê˛Ü˛ ˆ§yí˛yñ ˆ§y!í˛Î˚yü §y°ˆÏú˛ê˛ñ

ˆ§yí˛y xƒy¢ñ !Óœ!ã˛Ç ˛õyí zí˛yÓñ Ü˛ƒy°!¢Îyü §y° Ïú˛ê˛ñ Ü˛ƒy°!¢Îyü Ü˛yÓ≈ Ïöê˛ñ ú˛ê˛!Ü˛!Óñ àrôÜ˛ñ

§y°!ú˛í˛z!Ó˚Ü˛ xƒy!§í˛ñ xƒy°%!ü!öÎ˚yü §y°ˆÏú˛ê˛ñ ˆÜœ y!Ó˚öñ ã%˛öñ !Ó!û˛ß¨ Ó˚Ç ≤Ãû,˛!ï˛–

ü%¡∫y•zÈÙÈxyˆÏüòyÓyò Ü˛y˛õ≈y§ ÓÎ˚ !¢ˆÏ“Ó˚ ~Ü˛ˆÏò¢#û˛Óö ı û˛yÓ˚ï˛ Ü˛y˛õ≈y§ÈÙÈÓÎ˚ö!¢ˆÏ“

˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ ≤ÃÌü fiÌyö Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈ– Ü˛y˛õ≈y§ÈÙÈÓÎ˚ö ˆÜ˛wà%!° §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ àˆÏí ¸ í˛zˆÏë˛ˆÏåÈ–


û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ˛õ!ÿ˛üy¸M˛ˆÏ°•z– ü•yÓ˚yˆÏT˛ΔÓ˚ ü%¡∫y•zñ öyà˛õ%Ó˚ñ ã˛w˛õ%Ó˚ñ ç°àÑyÄñ xyˆÏÜ˛y°yñ ˛õ%ˆÏö

ˆ¢y°y˛õ%Ó˚ñ à%çÓ˚yˆÏï˛Ó˚ §%Ó˚yï˛ñ û˛yˆÏòyòÓ˚yñ xyˆÏüòyÓyòñ çyüöàÓ˚ñ û˛yÓ˚%ã˛ñ û˛yÓöàÓ˚ñ

xyˆÏüòyÓyò~ÓÇ ôƒ≤ÃˆÏò¢ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ çÓù°˛õ%Ó˚ñ ˆàyÎ˚y!°ÄÓ˚ñ éÑ˛y!§ñ •zˆÏ®yÓ˚ñ í˛zI!Î˚ö# ≤Ãû,˛!ï˛

fiÌyˆÏö Ü˛y˛õ≈y§ÈÙÈÓÎ˚ö !¢Õ‘à%!° àˆÏí˛¸ Äë˛yÎ˚ ~•z ˛õ!ÿ˛üyM˛ˆÏ°•z Ü˛y˛õ≈y§ÈÙÈÓÎ˚ö !¢ˆÏ“Ó˚

~Ü˛ˆÏò¢#û˛Óö âˆÏê˛ˆÏåÈ– ~•z ~Ü˛ˆÏò¢#û˛ÓˆÏöÓ˚ çöƒ ˆÎ Ü˛yÓ˚îà%!° Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈ ˆ§à%!° •°ÈÙÙÙÈ

(i) §•ç°û˛ƒ ÜÑ˛yã˛y ï%˛ˆÏ°y ı ü•yÓ˚yˆÏT˛ΔÓ˚ ˆí˛Ü˛yöê˛Δƒy˛õ §• ü•yÓ˚yˆÏT˛ΔÓ˚ !ÓhflÏ#î≈ °yÓy

üy°û)˛!ü xM˛ˆÏ° ≤Ãã%˛Ó˚ ˛õ!Ó˚üyˆÏî Ü˛y˛õ≈y§ ï%˛ˆÏ°y í˛zÍ˛õß¨ •Î˚– à%çÓ˚yï˛ Ä üôƒ≤ÃˆÏòˆÏ¢Ó˚ ˆÓ˚à%Ó˚

Óy Ü,˛£÷ü,!_Ü˛yÎ˚ í˛zÍ˛õy!òï˛ Ü˛y˛õ≈y§ §•ˆÏç•z Ü˛y˛õ≈y§ÓÎ˚ö !¢“à%!°ˆÏï˛ ˆ˛õÑÔˆÏåÈ ÎyÎ˚– ú˛ˆÏ° ~•z

!¢“ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ˛õ!ÿ˛üyM˛° í˛zß¨ï˛– ~åÈyí ¸yÄ !ü¢Ó˚ñ §%òyöñ ≤Ãû,˛!ï˛ ˆò¢ ˆÌˆÏÜ˛

í˛zÍÜ,˛T˛ ÜÑ˛yã˛y ï%˛ˆÏ°y §•ˆÏç•z xyüòy!ö Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–

(ii) xyo≈ ç°ÓyÎ˚% ı xyÓ˚Ó §yàˆÏÓ˚ ï˛#ˆÏÓ˚ ü%¡∫y•z áy¡∫yï˛ Ä Ü˛FåÈ í˛z˛õ§yàˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÜ)˛ˆÏ°

à%çÓ˚yï˛ xÓ!fiÌï˛ •ÄÎ˚yÎ˚ xyÓ˚Ó§yàÓ˚ Ä ò%•z í˛z˛õ§yàˆÏÓ˚ í˛z˛õÜ)˛ˆÏ°Ó˚ xyo≈ ç°ÓyÎ˚%ˆÏï˛ §%ˆÏï˛y

!åÈÖˆÏí ¸ ÎyÄÎ˚yÓ˚ û˛Î˚ öy ÌyÜ˛yÎ˚ û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ~•z ˛õ!ÿ˛üyM˛° Óflf !¢ˆÏ°˛õÓ˚ xyò¢≈ xM˛°Ó˚)ˆÏ˛õ

˛õ!Ó˚à!îï˛ •ˆÏÎ˚ ÏåÈ–

(iii) ¢!=˛§¡õˆÏòÓ˚ ˆçyàyö ı Ü˛y˛õ≈y§ ÓÎ˚ö !¢ˆÏ“Ó˚ ≤ÃÌü ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ xy!ú ˛Ü˛yÓ˚ í˛yÓ˚Óyö

ˆÌ ÏÜ˛ Ü˛Î°y xyüòy!ö Ü˛ ÏÓ ~áy Ïö !Óò%ƒ Ïï˛Ó ˆçyàyö ˆòÄÎy •ï˛– ˛õÓÓï˛#≈ §ü ÏÎ ü•yÓy ÏT ΔÓ

!û˛Ó˛õ%Ó˚#ñ ˆáy˛õy!°ñ !û˛Ó˚yñ ˆ°yöyû˛y°yñ à%çÓ˚yˆÏï˛Ó˚ í˛zÜ˛y•zÈÙÈ~Ó˚ ç°!Óò%ƒÍñ öy!§Ü˛ñ ê˛ΔˆÏ¡∫

ô%ÓÓy ÏöÓ ï˛y˛õ!Óò%ƒÍ ~ÓÇ ï˛yÓy˛õ%Óñ Ü˛yÜ˛Óy˛õy ÏÓÓ ˛õyÓüyî!ÓÜ˛ !Óò%ƒÍñ ˛õ!ÿ˛üyM˛ Ï° Ü˛y˛õ≈y§

ÓÎ˚ö !¢ˆÏ“Ó˚ ˆÜ˛w#û˛ÓˆÏöÓ˚ §•yÎ˚Ü˛ •ˆÏÎ˚ ÏåÈ–

(iv) ˛õ!Ó˚flÀ%ï˛ çˆÏ°Ó˚ ˆçyàyö ı Ü˛y˛õ≈y§ !¢ˆÏ“Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçö#Î˚ Ó˚Çñ !Ó ã˛ Ü˛Ó˚y ≤Ãû,˛!ï˛

Ü˛yˆÏçÓ˚ çöƒ ˛õÎ≈yÆ ˛õ!Ó˚üyˆÏî ˛õ!Ó˚flÀ%ï˛ ç° ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚–

(v) í zßï˛ ˆÎyày ÏÎyà ÓƒÓfiÌy ı ü%¡∫y•zñ öû˛ Ï§Óy Óy çÄ•Ó°y° ˆö•Ó%ñ Ü˛yu˛y°yñ ˆ˛õyÓÓ®Óñ

§%Ó˚yï˛ñ Äáy ≤Ãû,˛!ï˛ Ó®Ó˚ àˆÏí˛¸ Äë˛yÎ˚ í˛zß¨ï˛üyˆÏöÓ˚ ï%˛ˆÏ°yñ Îsf˛õy!ï˛ ≤Ãû,˛!ï˛ xyüòy!ö ~ÓÇ !¢“çyï˛

oÓƒ Ó˚Æy!öÓ˚ §%!Óôy Ó•%à%î ˆÓˆÏí˛¸ !àˆÏÎ˚ˆÏåÈ– ~ åÈyí˛¸y ~•z xM˛° ˛õ!ÿ˛ü Ä ˛õ!ÿ˛ü üôƒ ˆÓ˚°˛õÌ

~ÓÇ çyï˛#Î˚ §í ¸Ü˛ 3, 4, 6, 7, 8 myÓ˚y ˆòˆÏ¢Ó˚ xöƒyöƒ xÇˆÏ¢Ó˚ §ˆÏAà §Ó˚y§!Ó˚ Î%=˛ •ÄÎ˚yÎ˚

ÜÑ˛yã˛yüy° Ä í˛zÍ˛õy!òï˛ oˆÏÓƒÓ˚ ˛õ!Ó˚Ó•î §•ˆÏç•z Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–

(vi) §%°û˛ Ä ò«˛ ◊!üÜ˛ ı ˛õ!ÿ˛üyM˛ˆÏ°Ó˚ ˆ¢y°y˛õ%Ó˚ñ ˆÜ˛yAÜ˛öñ §yï˛yÓ˚y xM˛°à%!°

Ü,˛!£ÏˆÏï˛ xö%ß¨ï˛ •ÄÎ˚yÎ˚ ≤Ãã%˛Ó˚ ◊!üÜ˛ ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ û)˛˛õy°ñ §%Ó˚yï˛ñ Ü˛yˆÏ°y°

≤Ãû,˛!ï˛ fiÌyˆÏöÓ˚ ≤Ãy!hsˇÜ˛ Ü,˛!£Ïç#Ó#Ó˚y ~áyöÜ˛yÓ˚ Ü˛y˛õ≈y§ ÓÎ˚ö!¢ˆÏ“ !öÎ%=˛–

(vii) ü)°ôˆÏöÓ˚ ˛õÎ≈yÆ ˆçyàyö ı û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ü)°ôˆÏöÓ˚ Ó˚yçôyö# !•ˆÏ§ˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–

ü%¡∫y•zÈÙÈ~ x§Çáƒ ÓƒyÇÜ˛ñ !Óüy §ÇfiÌy §• x§Çáƒ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ xÌ≈°@¿# §ÇfiÌyÓ˚ ≤Ãôyö

x!ú˛§ ˆÎüö ~•z !¢ˆÏ“ xÌ≈°@¿# Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆï˛ü!ö à%çÓ˚y!ï˛ñ û˛y!ê˛Î˚yñ ˛õyÓ˚!§ !¢“˛õ!ï˛Ó˚yÄ

Ü˛y˛õ≈y§ ÓÎ˚ö !¢ˆÏ“ xˆÏÌ≈Ó˚ ˆÎyàyö ˆòÎ˚–

(viii) ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏüyàï˛ §%!Óôy ı §ˆÏÓ≈y˛õ!Ó˚ñ !¢“ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ í˛z˛õÎ%=˛ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏüy

˛õ!ÿ˛üyM˛ˆÏ°Ó˚ ÓÎ˚ö !¢ˆÏ“Ó˚ í˛zß¨!ï˛Ó˚ ≤Ãôyö Ü˛yÓ˚î–

üy°ˆÏÎ˚!¢Î˚yÓ˚ Ó˚ÓyÓ˚ !¢“ í˛zß¨!ï˛Ó˚ Ü˛yÓ˚î ı Ó˚ÓyÓ˚ !¢ˆÏ“ x@ˇÃö# ˆò¢ •° üy°ˆÏÎ˚!¢Î˚y–

xyüyçö í˛z˛õï˛ƒÜ˛y ˆÌˆÏÜ˛ Ó˚ÓyÓ˚ àyˆÏåÈÓ˚ Ó#ç !öˆÏÎ˚ ~ˆÏ§ !Ó !ê˛¢ˆÏòÓ˚ í˛zˆÏòƒyˆÏà ~áyˆÏö ≤ÃÌü

Ó˚ÓyÓ˚ Óy!àã˛y àˆÏí ¸ ˆï˛y°y •Î˚– ~•z Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ Ä˛õÓ˚ !û˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚•z üy°ˆÏÎ˚!¢Î˚yÎ˚ Ó˚ÓyÓ˚ !¢ˆÏ“Ó˚

xû)˛ï˛˛õ)Ó≈ !ÓÜ˛y¢ âˆÏê˛ˆÏåÈ– Ó˚ÓyÓ˚ í˛zÍ˛õyòˆÏö ~•z ˆò¢ !ÓˆÏŸª ï,˛ï˛#Î˚ fiÌyö x!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚–


1. Ó•% !ÓÜ˛“!û˛!_Ü˛ ≤ÃŸ¿yÓ!° [MCQ]


1. ã˛ï%˛Ì≈ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ˆÜ˛w#û˛Óö x!ï˛!Ó˚=˛ üyeyÎ˚ âˆÏê˛ˆÏåÈÈÙÙÙÈ

A í˛zß¨ï˛ ˆòˆÏ¢ (B) í˛zß¨Î˚ö¢#° ˆòˆÏ¢

(C) xö%ß¨ï˛ ˆòˆÏ¢ (D) §ÓÜ˛!ê˛ ˆòˆÏ¢•z

2. ã˛ï%˛Ì≈ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

(A) x!ï˛ ≤Ãyã˛#ö Ü˛yÎ≈yÓ!° B öÓƒ Ü˛yÎ≈yÓ!°

(C) ≤Ãyã˛#ö Ü˛yÎ≈yÓ!° (D) x!ï˛ öÓƒ Ü˛yÎ≈yÓ!°

3. ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛ ˆÜ˛yö‰ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ xhsˇû≈%˛=˛⁄

(A) ≤ÃÌü (B) !mï˛#Î˚ (C) ï,˛ï˛#Î˚ D ã˛ï% Ì≈

4. ÈRobert Kelley [1985]ÙÈ~Ó üï˛yö%ÎyÎ# Ü% •zöy!Ó !Ü ÎyÜ˛°y Ï õÓ § ÏAà Î%=˛ Ü˛ü≈# ÏòÓ

ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

A ˆ§yöy!° Ü˛°yÓ˚ Ü˛ü≈# (B) ö#° Ü˛°yÓ˚ Ü˛ü≈#

(C) °y° Ü˛°yÓ˚ Ü˛ü≈# (D) ˆày°y!˛õ Ü˛°yÓ˚ Ü˛ü≈#

5. Ü%˛•zöy!Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ §yˆÏÌ Î%=˛ üyö%£ÏˆÏòÓ˚ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) û˛y£Ïy û˛y[˛yÓ˚ B Ó%!Âô û˛y[˛yÓ˚ (C) !¢«˛y û˛y[˛yÓ˚ (D) ï˛Ìƒ û˛y[˛yÓ˚

6. !öî≈yÎ˚ ÏÜ˛Ó˚ Ü˛yç ˆÜ˛yö‰ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ xhsˇà≈ï˛⁄


(A) !mï˛#Î˚ (B) ï,˛ï˛#Î˚ (C) ≤ÃÌü D ˛õM˛ü

7. ≤ÃÌü Ä !mï˛#Î˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏü≈ ˆÜ˛yö‰ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ hflÏÓ˚ ≤ÃyÌ!üÜ˛

˛õ!Ó˚ Ï§Óy ˆòÎ˚⁄

(A) ≤ÃÌü (B) !mï˛#Î˚ C ï,˛ï˛#Î˚ (D) ˛õM˛ü

8. ˆ§yöy!° ã˛ï%˛û≈%˛ç ≤ÃÜ˛“!ê˛ ˆÜ˛yö‰ ˛õ!Ó˚Ó•ö ÓƒÓfiÌyÓ˚ í˛zß¨!ï˛Ó˚ çöƒ @ˇÃ•î Ü˛Ó˚y

•ˆÏÎ˚ˆÏåÈ⁄

(A) ˆÓ˚°˛õÌ (B) ç°˛õÌ (C) !Óüyö˛õÌ D §í ¸Ü˛˛õÌ

9. BPO [Business Process Outsoureing] ¢∑!ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ÈÙÙÙÈ

A ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛ !¢ˆÏ“Ó˚ ˆ«˛ˆÏe (B) ˛õ!Ó˚Ó•ö !¢ˆÏ“Ó˚ ˆ«˛ˆÏe

(C) í˛z˛õ@ˇÃ• ≤ÃÎ%!=˛ !öü≈yî !¢ˆÏ“Ó˚ ˆ«˛ˆÏe (D) ˛õÎ≈ê˛ö !¢ˆÏ“Ó˚ ˆ«˛ˆÏe

10. ö#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yö‰!ê˛Ó˚ §yˆÏÌ Úxï%˛°ƒ û˛yÓ˚ï˛ x!û˛ÎyöÛ §¡õ!Ü≈˛ï˛⁄

(A) ˛õ!Ó˚Ó•ö ˛õ!Ó˚ Ï§Óy B ˛õÎ≈ê˛ö ˛õ!Ó˚ Ï§Óy

(C) ï˛Ìƒ ˛õ!Ó˚ Ï§Óy (D) ÓƒyÇÜ˛ ˛õ!Ó˚ Ï§Óy

ï,˛ï˛#Î˚ÈÙÈã˛ï%˛Ì≈ÈÙÈ˛õM˛ü hflÏˆÏÓ˚Ó˚

!Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ8.4


11. ã˛ï%˛Ì≈ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ §yˆÏÌ Î%=˛ Ü˛ü≈#ˆÏòÓ˚ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆ§yöy!° Ü˛°yÓ˚ Ü˛ü≈# (B) °y° Ü˛°yÓ˚ Ü˛ü≈#

C §yòy Ü˛°yÓ˚ Ü˛ü≈# (D) §Ó%ç Ü˛°yÓ˚ Ü˛ü≈#

12. !ÓˆÏŸªÓ˚ ˆÜ˛yö‰ ¢•Ó˚ ÏÜ˛ ï˛Ìƒ ˛õ!Ó˚ Ï§Óy §ÇÜ ˛yhsˇ Ü˛yˆÏçÓ˚ Ó˚yçôyö# Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˆê˛y!Ü˛Ä (B) ˆÓAày°%Ó˚%

(C) ˛õƒy!Ó˚§ D !§!°Ü˛ö û˛ƒy!°

13. ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ Ó,•_ü í˛yÜ˛ ÓƒÓfiÌy Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈÈÙÙÙÈ

(A) xyˆÏü!Ó˚Ü˛y Î%=˛Ó˚yˆÏT˛Δ (B) •zÇ°ƒy Ïu˛

(C) û˛yÓ˚ˆÏï˛ D xˆÏfiê˛Δ!°Î˚yÎ˚

14. ˆÎ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ◊!üÜ˛ ˛õM˛ü hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ÈÙÙÙÈ


(A) Ü,˛£ÏÜ˛ (B) !¢“ ◊!üÜ˛ (C) ˛õ!Ó˚Ó•ö Ü˛ü≈# D ö#!ï˛ !öô≈yÓ˚Ü˛

15. û˛yÓ˚ Ïï˛ çyï˛#Î˚ §í ¸Ü˛˛õÌ !öü≈yî Ä Ó˚«˛îyˆÏÓ«˛î Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ §ÇfiÌy!ê˛ÈÙÙÙÈ

(A) DPAP (B) SEZ (C) AAI D NHDP16. ˆ§yöy!° ˆ˛õy¢yÜ˛ Óy.Gold Collar Ü˛ü≈#ˆÏòÓ˚ !öÎ%=˛ Óƒ!=˛ÓˆÏà≈Ó˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ hflÏÓ˚!ê˛

•°ÈÙÙÙÈ

A x!ï˛ öÓƒhflÏÓ˚ (B) ≤ÃyÌ!üÜ˛ hflÏÓ˚

(C) ˛õ!Ó˚ Ï§Óy hflÏÓ˚ (D) !mï˛#Î˚ Óy ˆàÔî hflÏÓ˚

17. ö#ˆÏã˛Ó˚ ˆÜ˛yö!ê˛ ï,˛ï˛#Î˚ ˆ◊!îÓ˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ xhsˇà≈ï˛⁄ÙÙÙÈ

(A) Ü,˛!£Ï (B) !¢“ C ˛õ!Ó˚Ó•ö (D) ˛õÓ˚yü¢≈ òyö

18. ÓƒÇ!Ü˛Ç §ÇÜ ˛yhsˇ Ü˛yç ˆÎ ôÓ˚ ÏöÓ˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ xhsˇà≈ï˛ÈÙÙÙÈ

A ï,˛ï˛#Î˚ ˆ◊!îÓ˚ (B) ã˛ï%˛Ì≈ ˆ◊!îÓ˚ (C) ˛õM˛ü ˆ◊!îÓ˚ (D) ≤ÃÌü ˆ◊!îÓ˚

19. BRICSÈÙÈ~Ó˚ xhsˇû≈%˛=˛ ˆò¢ ˆÜ˛yö‰!ê˛⁄

(A) ◊#°AÜ˛y B û˛yÓ˚ï˛ (C) ˛õy!Ü˛hflÏyö (D) ÓyÇ°yˆÏò¢

20. !ö¡¨!°!áï˛ !Ó£ÏÎ˚à%!°Ó˚ üˆÏôƒ ˆÜ˛yö‰!ê˛ ï,˛ï˛#Î˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ xhsˇà≈ï˛

öÎ⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

(A) !Óüy (B) !ÓK˛y˛õö (C) ˛õ!Ó˚Ó•ö D àˆÏÓ£Ïîy

21. ~!¢Î˚yÓ˚ Ó,•_ü Óy!îçƒ ˆày¤˛# •°ÈÙÙÙÈ

A ASEAN (B) WTO (C) SAARC (D) SAPTA


1. !¢!˛õÇ °y•zö Ü˛#⁄

í z_Ó˚ ı ˆÎ §Ó §ÇfiÌy Óy ˆÜ˛y¡õy!öÓ˚ çy•yç §ü%ˆÏo ã˛°yã˛° Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ üy° ˛õ!Ó˚Ó•ö

Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆ§ §Ó §ÇfiÌy Óy ˆÜ˛y¡õy!öˆÏÜ˛ !¢!˛õÇ °y•zö ÓˆÏ°–

2. çyï˛#Î˚ §í ¸Ü˛ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı !Ó!û˛ß Óyçƒ ÏÜ˛ Î%=˛Ü˛yÓ# ~ÓÇ öƒy¢öy° •y•zÄ ÏÎ xÌ!Ó!ê˛ xú˛ •z!u˛Îy (NHAI)myÓ˚y !ö!ü≈ï˛ Ä Ó˚«˛yîyˆÏÓ!«˛ï˛ §í ¸Ü˛ ˛õÌˆÏÜ˛ çyï˛#Î˚ §í ¸Ü˛ ÓˆÏ°–


3. ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ Ä ˆê˛!°ˆÏÎyàyˆÏÎyà ÓƒÓfiÌyÓ˚ üyôƒˆÏü ï˛Ìƒ §Ç@ˇÃ•ñ §,!T˛ñ

xyòyöÈÙÈ≤Ãòyö Ä ÓƒÓ•yÓ˚ ÏÜ˛ ~Ü˛§ˆÏAà Ó°y •Î˚ ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛–

4. ã˛ï%˛Ì≈ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õˆÏÜ˛ öÓƒ Ü˛yÎ≈yÓ!° Ó°y •Î˚ ˆÜ˛ö⁄

í˛z_Ó˚ ı ã˛ï%˛Ì≈ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ˆ«˛e!ê˛ §y¡±!ï˛Ü˛ §üˆÏÎ˚Ó˚ âê˛öy

•ÄÎ˚yÎ˚ ~ˆÏÜ˛ öÓƒ Ü˛yÎ≈yÓ!° Ó°y •Î˚–

5. ã˛ï%˛Ì≈ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ≤Ãyôyöˆ◊!î ò%!ê˛ Ü˛# Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ã˛ï%˛Ì≈ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ≤Ãôyö ˆ◊!î ò%!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ(i) ï˛Ìƒ

!û˛!_Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ ~ÓÇ (ii) àˆÏÓ£Ïîy Ä í˛zß¨Î˚ö !û˛!_Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ–

6. ˆÓ öÈÙÈˆí»˛ö Ü˛#⁄

í z_Ó ı ò«˛ Ä !¢!«˛ï˛ Ü˛ü≈#ˆÏòÓ˚ x!ï˛!Ó˚=˛ xyˆÏÎ˚Ó˚ xy¢yÎ˚ !ÓˆÏòˆÏ¢ ˛õy!í ¸ ˆòÄÎ˚yÓ˚

âê˛öyˆÏÜ˛ ˆÓ öÈÙÈˆí»˛ö ÓˆÏ°–

7. •zrê˛yÓ˚ Ïöê˛ Óy xhsˇç≈y° Ü˛#⁄

í z_Ó ı •zrê˛yÓ Ïöê˛ Óy xhsˇç≈y° •° ˛õÓflõÓ §ÇÎ%=˛ x ÏöÜ˛à%!° Ü˛!¡õí zê˛yÓ ˆöê˛ÄÎyÜ≈

Óy Ü˛yÎ≈Ü ˛ˆÏüÓ˚ §üß∫Î˚–

8. ˛õ!Ó˚Ó•ö ÓƒÓfiÌy Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı !Ó!û˛ß¨ ÎyöÈÙÈÓy•ˆÏöÓ˚ üyôƒˆÏü Îye# Ä ˛õîƒ ~Ü˛ fiÌyö ˆÌˆÏÜ˛ xyÓ˚ ~Ü˛ fiÌyˆÏö

Ó•ö Ü˛ˆÏÓ˚ !öˆÏÎ˚ ÎyÄÎ˚y Óy xyöyˆÏÜ˛ ÓˆÏ° ˛õ!Ó˚Ó•ö–

9. ÈWTOÙÈ~Ó˚ §òÓ˚ òÆÓ˚!ê˛ ˆÜ˛yÌyÎ˚ xÓ!fiÌï˛⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı WTO-~Ó˚ §òÓ˚ òÆÓ˚!ê˛ §%•zçyÓ˚°ƒyˆÏu˛Ó˚ ˆçˆÏöû˛yÎ˚ xÓ!fiÌï˛–

10. ÈGATTÙÈ~Ó˚ §¡õ)î≈ öyü Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı GATT-~Ó §¡õ)î≈ öyü •°ÈÙÙÙÈGeneral Agreement on Tariffs and Trade.11. !ÓˆÏŸªÓ˚ ï˛Ìƒ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ Ó˚yçôyö# ˆÜ˛yÌyÎ˚ xÓ!fiÌï˛⁄

í˛z_Ó˚ ı !ÓˆÏŸªÓ˚ ï˛Ìƒ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ Ó˚yçôyö# xyˆÏü!Ó˚Ü˛y Î%=˛Ó˚yˆÏT˛ΔÓ˚ !§!°Ü˛ö û˛ƒy!°ˆÏï˛

xÓ!fiÌï˛–

12. ˛õ!Ó˚ Ï§Óy Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyé˛yÎ˚⁄

í˛z_Ó˚ ı ≤ÃÌü Ä !mï˛#Î˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ˆÎ ˆÜ˛yˆÏöy ôÓ˚ˆÏöÓ˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°ˆÏÜ˛ §ã˛°

Ó˚yáˆÏï˛ ˆÎ §Ó Ü˛yçà%!° í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ û)˛!üÜ˛y ˆöÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ~Ü˛ Ü˛ÌyÎ˚ ˛õ!Ó˚ Ï§Óy ÓˆÏ°–

13. G-8 ˆày¤˛# Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ó%!öÎ˚yò ¢!=˛¢y°# Ü˛Ó˚ Ïï˛ñ Óy!î!çƒÜ˛ fl∫yÌ≈ §%Ó˚!«˛ï˛ Ü˛Ó˚ Ïï˛ ~ÓÇ

Óy!îˆÏçƒÓ˚ ˛õ!Ó˚üyî Óyí ¸yˆÏï˛ 1975 §yˆÏ° à!ë˛ï˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ xyê˛!ê˛ !¢ˆÏ“yß¨ï˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ §Çáƒy

•° G-8–

14. ˆÜ˛yö‰ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yˆÏç ˛õÎ≈ê˛ö xhsˇû≈%˛=˛⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı ï,˛ï˛#Î˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yˆÏç ˛õÎ≈ê˛ö xhsˇû≈%˛=˛–


15. Óy› ˛õÎ≈ê˛ö Óy •zˆÏÜ˛yê%˛ƒ!Ó˚çü Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı Óy› ˛õÎ≈ê˛ö Óy •zˆÏÜ˛yê%˛ƒ!Ó˚çü •° ≤ÃÜ,˛!ï˛!û˛!_Ü˛ ˛õÎ≈ê˛ö ÎyÓ˚ üyôƒˆÏü ≤ÃÜ,˛!ï˛

§¡õˆÏÜ≈˛ çyöy ÎyÎ˚ Ä ˛õ!Ó˚ ÏÓˆÏ¢Ó˚ §%fiÌyÎ˚# í˛zß¨Î˚ Ïö xÇ¢ @ˇÃ•î Ü˛Ó˚y •Î˚–

16. ò°ÓÂô ˛õÎ≈ê˛ö Óy üy§ ê%˛ƒ!Ó˚çü Ü˛#⁄

í z_Ó ı xyd#Î˚fl∫çöñ Órô%ÓyrôÓñ fl%Ò°ÈÙÈÜ˛ˆÏ°ˆÏçÓ˚ åÈyeÈÙÈåÈye#Ó˚y !Ó!û˛ß¨ ˛õÎ≈ê˛ö ˆÜ˛ˆÏw

ò°ÓÂôû˛yˆÏÓ ºüî Ü˛Ó˚ Ï°ñ ï˛yˆÏÜ˛ ò°ÓÂô ˛õÎ≈ê˛ö Óy üy§ ê%˛ƒ!Ó˚çü ÓˆÏ°–

17. •zÈÙÈÜ˛üy§≈ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı •zrê˛yÓ˚ Ïöê˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ §%ˆÏÎyà !öˆÏÎ˚ Ü˛!¡õí˛zê˛yˆÏÓ˚Ó˚ üyôƒˆÏü ˆÎ ÓƒÓ§yÈÙÈÓy!îçƒ

Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ •zÈÙÈÜ˛üy§≈ ÓˆÏ°–

18. !Ó˚ Ïüyê˛ ˆ§!™Ç Óy ò)Ó˚§ÇˆÏÓòö Ü˛yˆÏÓ ⁄

í˛z_Ó˚ ı ò)Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ û)˛˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ ˆÜ˛yˆÏöy í˛z˛õyòyö §¡õˆÏÜ≈˛ ï˛Ìƒ xy•Ó˚î Ü˛Ó˚y ≤ÃÎ%!=˛ˆÏÜ˛

!Ó˚ Ïüyê˛ ˆ§!™Ç Óy ò)Ó˚§ÇˆÏÓòö ÓˆÏ°–

19. !¢!˛õÇ ˆ°ö Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı !ö!ò≈T˛ àhsˇˆÏÓƒ ˆ˛õÑÔåÈyˆÏöyÓ˚ çöƒ §ü%ˆÏo çy•yç ˆÎ ˛õÌˆÏÜ˛ xö%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ã˛ˆÏ°

ˆ§•z !ö!ò≈T˛ ˛õÌˆÏÜ˛ !¢!˛õÇ ˆ°ö ÓˆÏ°–

20. ˛õ%öÉÓ˚Æy!ö Óy!îçƒ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ~Ü˛ ˆò¢ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õîƒ xyüòy!ö Ü˛ˆÏÓ˚ xöƒ ˆòˆÏ¢ Ä•z ˛õîƒ Ó˚Æy!ö Ü˛Ó˚yˆÏÜ˛

˛õ%öÉÓ˚Æy!ö Óy!îçƒ ÓˆÏ°–

21. ÈUNCTADÙÈ~Ó˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y Ü˛Ìy!ê˛ ˆ°ˆÏáy–

í z_Ó˚ ı UNCTAD-~Ó˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y Ü˛Ìy!ê˛ •°ÈÙÙÙÈUnited Nations Conference onTrade and Development.22. x!ï˛ öÓƒ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ ≤Ãôyö ˜Ó!¢T˛ƒ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı x!ï˛ öÓƒ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ ≤Ãôyö ˜Ó!¢T˛ƒ •° ~•z hflÏÓ˚ §ˆÏÓ≈yFã˛

Óy §Ó≈ˆÏ¢£Ï hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ–

23. xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ §ˆÏÓ≈yFã˛ hflÏÓ˚ ˆÜ˛yö‰!ê˛⁄

í˛z_Ó˚ ı xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ §ˆÏÓ≈yFã hflÏÓ˚ •° ˛õM˛ü hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ Óy

Ü%˛•zöy!Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ–


1. ˆ§yöy!° ã˛ï%˛û≈%˛ç Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄ ˆÜ˛yˆÏöy ˆòˆÏ¢Ó˚ xÌ≈ö#!ï˛Ó˚ Ä˛õÓ˚

˛õÎ≈ê˛ö !¢ Ï“Ó ≤Ãû˛yÓ xy Ï°yã˛öy Ü˛ ÏÓy– ï, ï˛#Î ˆ«˛ ÏeÓ xÌ≈ Ïö!ï˛Ü˛

Ü˛yÎ≈yÓ!°à%!° Ü˛# Ü˛#⁄ 2+3+2 [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı û˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨!ï˛ˆÏÜ˛ cÓ˚y!ß∫ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ öƒy¢öy°

•y•zÄˆÏÎ˚û˛ ˆí˛ˆÏû˛°˛õˆÏürê˛ ≤ÃˆÏçQ [NHDP] öyˆÏü ~Ü˛!ê˛ Ü˛ü≈§)!ã˛Ó˚ Ü˛yç @ˇÃ•î Ü˛ˆÏÓ˚ ÏåÈ–


~•z ≤ÃÜ˛ˆÏ“ öƒy¢öy° •y•zÄˆÏÎ˚ xÌ!Ó˚!ê˛ xú˛ •z!u˛Î˚y [NHAI] ò%!ê˛ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ 5846 !Ü˛!ü ò#â≈

Ó˚yç˛õÌˆÏÜ˛ ã˛yÓ˚!ê˛ Óy åÈ!ê˛ ˆ°ˆÏöÓ˚ §í ¸Ü˛˛õˆÏÌ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ Ü˛Ó˚ ÏÓ– ~!ê˛ ˆ§yöy!° ã˛ï%˛û≈%˛ç

≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ xhsˇà≈ï˛– û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ã˛yÓ˚!ê˛ ˆüˆÏê˛Δy˛õ!°ê˛ö ¢•Ó˚ !ò!Õ‘ñ ü%¡∫y•zñ ˆã˛ß¨y•z Ä Ü˛°Ü˛yï˛yˆÏÜ˛

Î%=˛Ü˛yÓ˚# ã˛yÓ˚ Óy åÈÎ˚ ã˛ƒyˆÏö°!Ó!¢T˛ §í ¸Ü˛ ˛õÌ•z •° ˆ§yöy!° ã˛ï%˛û≈%˛ç– ~Ó˚ ã˛yÓ˚!ê˛ Óy•%Ó˚

˜òâ≈ƒ §üyö öÎñ ˆÎüöÈÙÙÙÈ!ò!Õ‘ ˆÌ ÏÜ˛ ü%¡∫y•zÈÙÈ~Ó ò)Óc 1419 !Ü˛!ü– ü%¡∫y•z ˆÌ ÏÜ˛ ˆã˛ßy•zÈÙÈ~Ó

ò)Óc 1290 !Ü˛!ü– ˆã˛ß¨y•z ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛°Ü˛yï˛yÓ˚ ò)Ó˚c 1684 !Ü˛!ü ~ÓÇ Ü˛°Ü˛yï˛y ˆÌˆÏÜ˛ !ò!Õ‘Ó˚

ò)Ó˚c ≤ÃyÎ˚ 1453 !Ü˛!ü–

ˆòˆÏ¢Ó˚ xÌ≈ö#!ï˛Ó˚ Ä˛õÓ˚ ˛õÎ≈ê˛ö !¢ˆÏ“Ó˚ ≤Ãû˛yÓ ı Ó•%˜ÏÓ!ã˛eƒüÎ˚ û˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ !Ó!û˛ß¨

xM˛ˆÏ° !Ó!û˛ß¨ Ü˛yÓ˚ Ïî ˛õÎ≈ê˛ö!¢“ ≤Ãû)˛ï˛ í˛zß¨!ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÏåÈ– Óï≈˛üyö xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ ÓƒÓfiÌyÎ˚

ˆòˆÏ¢Ó˚ xÌ≈ö#!ï˛Ó˚ Ä˛õÓ˚ ˛õÎ≈ê˛ö !¢ˆÏ“Ó˚ ˆÎ ≤Ãû˛yÓà%!° ˆòáy ÎyÎ˚ ˆ§à%!° •°ÈÙÙÙÈ

(i) Ü˛ü≈§ÇfiÌyˆÏöÓ˚ §%ˆÏÎyà ı ˛õÎ≈ê˛ö !¢“ˆÏÜ˛ ˆÜ˛w Ü˛ˆÏÓ˚ Ó•% üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ Ü˛ü≈§ÇfiÌyˆÏöÓ˚

§%ˆÏÎyà âˆÏê˛–

(ii) çyï˛#Î˚ xyÎ˚ Ó,!Âô ı ˆÜ˛yˆÏöy ˆò¢ ˛õÎ≈ê˛ö !¢ˆÏ“ í˛zß¨!ï˛ °yû˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏ° ˆ§•z ˆòˆÏ¢Ó˚

çyï˛#Î˚ xyÎ˚ Ó,!Âô •Î˚–

(iii) ˛õ!Ó˚Ó•ö Ä ˆÎyàyˆÏÎyà ÓƒÓfiÌyÓ˚ ≤Ãû)˛ï˛ í˛zß¨!ï˛ ı ˛õÎ≈ê˛ö !¢“ˆÏÜ˛ ˆÜ˛w Ü˛ˆÏÓ˚

ˆÜ˛yˆÏöy ~Ü˛ê˛y çyÎ˚àyÓ˚ ˛õ!Ó˚Ó•ö Ä ˆÎyàyˆÏÎyà ÓƒÓfiÌyÓ˚ í˛zß¨!ï˛ âˆÏê˛–

(iv) ˛õÎ≈ê˛ö !¢“ˆÏÜ˛ˆÏwÓ˚ í˛zß¨!ï˛ ı ˛õÎ≈ê˛ö!¢“ˆÏÜ˛w àˆÏí ¸ Äë˛yÓ˚ §ˆÏAà §ˆÏAà Ä•z

xM˛ˆÏ°Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ xÓfiÌyÓ˚ §yü!@ˇÃÜ˛ í˛zß¨!ï˛ âˆÏê˛–

ï, ï˛#Î ˆ«˛ ÏeÓ xÌ≈ Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°§ü)• ı üyö%£Ï ˆÎ §ühflÏ Ü˛y ÏçÓ üyôƒ Ïü §üyç ÏÜ˛

ˆ§Óyñ §y•ã˛Î≈ Ä §y•yÎƒ òyö Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆ§ §Ó xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yçÜ˛ü≈ˆÏÜ˛ ï,˛ï˛#Î˚ Óy ˆ§Óy ˆ«˛ˆÏeÓ˚

Ü˛yÎ≈yÓ!° ÓˆÏ°– ï,˛ï˛#Î˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ ˛õ!Ó˚!ô Ä ç!ê˛°ï˛y xˆÏöÜ˛ ˆÓ!¢– ~•z ˆ«˛ˆÏeÓ˚

xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°§ü)• •°ÈÙÙÙÈ(i) ÓƒyÇ!Ü˛Ç Ä xÌ≈§ÇfiÌyöñ (ii) ˛õ!Ó˚Ó•ö Ä ˆÎyàyˆÏÎyàñ

(iii) áyòƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚îñ (iv) !Óüy Ä Óy!îçƒñ (v) à%òyüçyï˛Ü˛Ó˚îñ (vi) !ÓK˛y˛õö Ä ≤Ãã˛yÓ˚ñ

(vii) Ü ˛Î˚ Ä !ÓÜ ˛Î˚ (viii) ¢!=˛ §Ó˚ÓÓ˚y•ñ (ix) ≤Ã¢y§!öÜ˛ ˛õ!Ó˚ˆÏ§Óyñ (x) fl∫yfiÌƒ ˛õ!Ó˚ˆÏ§Óy

≤Ãû,˛!ï˛–

2. §yòy Ü˛°yÓ˚ (White collar) ◊!üÜ˛ Ü˛yˆÏòÓ˚ ÓˆÏ°⁄ ˛õ!Ó˚ Ï§Óy Ü˛yˆÏÜ˛

ÓˆÏ°⁄ x!ï˛ öÓƒhflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ í˛zˆÏÕ‘á

Ü˛ ÏÓ˚y– 2+2+3 [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı ã˛ï%˛Ì≈ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ Ü˛yçà%!°Ó˚ üˆÏôƒ ≤Ãôyö ò%!ê˛ Ü˛yç •° ï˛Ìƒ!û˛!_Ü˛

!Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ [Information Based Activity] ~ÓÇ àˆÏÓ£Ïîy Ä í˛zß¨Î˚ö!û˛!_Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ

[Research and Development Based Activity] ~•z hflÏÓ˚!ê˛ ã˛ï%˛Ì≈ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚Ó˚

!Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ üˆÏôƒ ˛õˆÏí ¸– ~•z ˆ«˛ˆÏeÓ˚ §yˆÏÌ Î%=˛ Ü˛ü≈#Ó˚y §yòy Ü˛°yÓ˚ ◊!üÜ˛ [WhiteCollar Worker öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– 1930 §yˆÏ° xy˛õê˛ö !§öˆÏÜœ Î˚yÓ˚ ≤ÃÌü White CollerWorker Óy §yòy Ü˛°yÓ˚ ◊!üÜ˛ Ü˛Ìy!ê˛ §Ó≈≤ÃÌü ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ö– ã˛ï%˛Ì≈ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Óy

ˆÜ˛yÎ˚yê≈˛yÓ˚öy!Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õà%!° ü)°ï˛ x!ú˛§ âˆÏÓ˚Ó˚ üˆÏôƒ §¡õß¨ Ü˛Ó˚y •Î˚ ÓˆÏ° ~Ó˚Ü˛ü

öyüÜ˛Ó˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ ÏåÈ–


˛õ!Ó˚ Ï§Óy Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ° ı ≤ÃyÌ!üÜ˛ SˆÎüöÈÙÈÜ,˛!£ÏV ~ÓÇ !mï˛#Î˚ SˆÎüöÈÙÈ!¢“V ˆ«˛ˆÏeÓ˚

ˆÎ ˆÜ˛yˆÏöy ôÓ˚ ÏöÓ˚ í˛zÍ˛õyòö Óy xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ §ã˛° Ó˚yáˆÏï˛ ˆÎ §Ó Ü˛yçà%!°

í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ û)˛!üÜ˛y !öˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛yˆÏòÓ˚ ~Ü˛Ü˛ÌyÎ˚ ˛õ!Ó˚ Ï§Óy [Service] Ó Ï°– ˛õ!Ó˚ Ï§ÓyÓ˚

§y•yÎƒ åÈyí ¸y ˆÜ˛yˆÏöyÓ˚Ü˛ü xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yçÜ˛ˆÏü≈Ó˚•z í˛zÍ˛õyòö Óyí ¸yˆÏöy §Ω˛Ó öÎ˚–

x!ï˛ öÓƒhflÏ ÏÓÓ xÌ≈ Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó ˜Ó!¢T˛ƒ ı ï, ï˛#Î Ä ã˛ï% Ì≈ hflÏ ÏÓÓ !Ü ÎyÜ˛°y Ï õÓ

Ä˛õÓ !öû≈ Ó Ü˛ ÏÓ ˆÎ xï˛ƒyô%!öÜ˛ !Ü ÎyÜ˛°y Ï õÓ í zÍ˛õ!_ â Ïê˛ñ ï˛y ÏÜ˛ ˛õM˛ü hflÏ ÏÓÓ !Ü ÎyÜ˛°y˛õ

Óy Ü%˛•zöy!Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ Óy x!ï˛ öÓƒhflÏˆÏÓ˚Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ ÓˆÏ°– ~•z hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛

Ü˛yÎ≈yÓ!°§ü)• !öû≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ §Ó !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ Ä˛õÓ˚ ˆ§à%!° •°ÈÙÙÙÈ

(i) §ˆÏÓ≈yFã˛ hflÏÓ˚ ı xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ §ˆÏÓ≈yFã˛ Óy §Ó≈ˆÏ¢£Ï hflÏÓ˚ •° ˛õM˛ü

hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ– ~•z hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛ü≈#Ó˚yˆÏ !Ó!û˛ß¨ Ü˛yˆÏçÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y°öy ˛õÂô!ï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“öy

Ó˚)˛õyÎ˚ö Ü˛ˆÏÓ˚–

(ii) x!ï˛ öÓƒhflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!° ı ~•z ôÓ˚ ÏöÓ˚ Ü˛yç xöƒyöƒ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛

Ü˛yˆÏçÓ˚ ï%˛°öyÎ˚ ÓÎ˚ Ï§ öÓ#ö– !ÓÇ¢ ¢ï˛y∑#Ó˚ üôƒû˛yà ˆÌˆÏÜ˛ ~•z ôÓ˚ ÏöÓ˚ Ü˛yÎ≈yÓ!°

§¡±§y!Ó˚ï˛ •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛–

(iii) xï˛ƒyô%!öÜ˛ ˛õ!Ó˚ Ï§Óy ı !ÓˆÏ¢£Ïï˛ !ã˛!Ü˛Í§yñ ¢y§ö ≤Ãîy°#Ó˚ ö#!ï˛ !öô≈yÓ˚îñ

ˆ˛õ¢yòy!Ó˚ í˛z˛õˆÏò¢ ≤Ãòyöñ ã)˛í ¸yhsˇ !§Âôhsˇ @ˇÃ•î ≤Ãû,˛!ï˛Ó˚ Ä˛õÓ˚ !öû≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z xï˛ƒyô%!öÜ˛

˛õ!Ó˚ Ï§Óy àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛–

(iv) xï˛ƒ!ôÜ˛ ≤ÃÎ%!=˛ !öû≈ Ó˚ï˛y ı ~•z ôÓ˚ ÏöÓ˚ Ü˛yÎ≈yÓ!° §¡õyòÜ˛ Ü˛Ó˚ Ïï˛ ˆàˆÏ°

xyô%!öÜ˛ ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ §¡õ!Ü≈˛ï˛ K˛yö ÌyÜ˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçö–

(v) fl∫“ Ü˛ü≈§ÇfiÌyö ı x!ï˛ í˛zß¨ï˛ ˆüôy Ä Ó%!ÂôÓ˚ üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ myÓ˚y•z ¢%ô%üye ~•z

ôÓ˚ ÏöÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚ñ ˆ§ Ü˛yÓ˚ Ïî Ü˛ü≈ §ÇfiÌyˆÏöÓ˚ §%ˆÏÎyà ~áyˆÏö á%Ó•z Ü˛ü–

(vi) x!ï˛ í˛zß¨ï˛ ˆüôy Ä ò«˛ Ü˛ü≈# !öû≈˛Ó˚ ı x!ï˛ í˛zß¨ï˛ ˆüôy Ä ò«˛ Ü˛ü≈#Ó˚ Ä˛õÓ˚

!öû≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚•z ~•z ôÓ˚ ÏöÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛– ï˛y•z ~•z ôÓ˚ ÏöÓ˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ §yˆÏÌ Î%=˛

◊!üÜ˛ˆÏòÓ˚ ÚÓ%!ÂôÓ˚ û˛y[˛yÓ˚Û Óy ‘Think Tank’ Ó°y •Î˚–

(vii) x!ôÜ˛ xyˆÏÎ˚Ó˚ §%ˆÏÎyà ı ~•z ˛õM˛ü hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ §ˆÏAà ◊!üÜ˛ˆÏòÓ˚ xyÎ˚

Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˆÓ!¢ ÌyÜ˛yÎ˚ ~ˆÏòÓ˚ ÏÜ˛ ˆ§yöy°# Ü˛°yÓ˚ Ü˛ü≈# Óy ‘Golden Collar Worker’Ó Ï°–

(viii) í˛zß¨ï˛ ˆò¢à%!°Ó˚ xÓ§Ó˚ï˛y ı Óƒy!ÆÓ˚ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ ~•z ôÓ˚ ÏöÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õ

í˛zß¨ï˛ ˆò¢à%!°•z §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ ~!àˆÏÎ˚ Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈ– ï˛ˆÏÓ xyàyü# !òˆÏö û˛yÓ˚ï˛ Ä !ã˛ˆÏöÓ˚ üˆÏï˛y

í˛zß¨Î˚ö¢#° ˆò¢ í˛zß¨ï˛ ˆò¢à%!°ˆÏÜ˛ Ü˛!ë˛ö ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ ü%ˆÏáyü%á# òÑyí ¸ Ü˛Ó˚yˆÏÓ ÓˆÏ°•z üˆÏö

•Î˚–

(ix) ˜ò!•Ü˛ ◊ˆÏüÓ˚ fl∫“ ÓƒÓ•yÓ˚ ı §yôyÓ˚îï˛ Ó%!ÂôÓ˚ Ä˛õÓ˚ !öû≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚•z ˛õM˛ü

hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ §¡õyòö Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆ§ ˆ«˛ˆÏe ˜ò!•Ü˛ ◊ˆÏüÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï ≤ÃˆÏÎ˚yçö •Î˚ öy–

ï˛y•z Ó%!Âôüyöñ K˛yö#ñ ò«˛ Ü˛ü≈#Ó˚y ˛õM˛ü hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ §ˆÏAà Î%=˛ ÌyˆÏÜ˛–

(x) öï%˛ö öï%˛ö ôyÓ˚îyÓ˚ çß√ ı Ü%˛•zöy!Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ öï%˛ö öï%˛ö ôyÓ˚îyÓ˚ çß√ ˆòÎ˚–

Óï≈˛üyö !ã˛hsˇyôyÓ˚yÓ˚ Ä˛õÓ˚ !öû≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Ä ≤ÃÎ%!=˛àï˛ ˆÜ˛Ô¢° xÓ°¡∫ö Ü˛ˆÏÓ˚ öï%˛ö í˛zÍ˛õyòö

§,!T˛ñ ˛õ%öà≈ë˛ö Ä öï%˛ö !ÓˆÏŸ’£Ïî ˛õÂô!ï˛Ó˚ í˛zqÓ •Î˚–


1. Ó•% !ÓÜ˛“!û˛!_Ü˛ ≤ÃŸ¿yÓ!° [MCQ]


1. ˆ˛õÔÓ˚ çöÓ§!ï˛Ó˚ ö%ƒöï˛ü çö§Çáƒy •°ÈÙÙÙÈ

(A) 2000 çö (B) 3000 çö C 5000 çö (D) 1000 çö

2. ¢y!hsˇ!öˆÏÜ˛ï˛ö ~Ü˛!ê˛ÈÙÙÙÈ

(A) §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ¢•Ó˚ (B) !¢«˛y ¢•Ó˚

C í˛z˛õ!Ó˚í˛z=˛ ò%!ê˛•z !ë˛Ü˛ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

3. @ˇÃyü#î çöÓ§!ï˛Ó˚ Ü˛ü≈ôyÓ˚y •° ü)°ï˛ÈÙÙÙÈ

(A) xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ (B) §üy!çÜ˛ Ä ≤Ã¢y§!öÜ˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ

C í˛z˛õ!Ó˚í˛z=˛ ò%!ê˛•z !ë˛Ü˛ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

4. ˆüyê˛ çö§ÇáƒyÓ˚ §ˆÏAà ˆüyê˛ ç!üÓ˚ xö%˛õyï˛ˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) üyö%£ÏÈÙÈç!ü xö%˛õyï˛ B çöâöc

(C) Ü˛yüƒ çö§Çáƒy (D) çöyÜ˛#î≈ï˛y

5. çö§Çáƒy ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏöÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ öÎ˚ ~üö Ü˛yÓ˚î!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

(A) ≤Ãçöö B x!û˛Óy§ö

(C) ÓÎ˚É!°Aà xö%˛õyï˛ (D) üÓ˚î¢#°ï˛y

6. ˛õ!Ó˚Ó yçö §ÇÜ ˛yhsˇ xyÜ˛£Ï≈Ü˛ Ä !ÓÜ˛£Ï≈Ü˛ ≤Ãû˛yÓ §¡õ!Ü≈˛ï˛ ôyÓ˚îy ˆòö !Î!ö !ï˛!ö

•ˆÏ°öÈÙÙÙÈ

A ~û˛yˆÏÓ˚fiê˛ !° (B) •z. !ç. ÓƒyˆÏû˛öfiê˛y•zö

(C) üƒy°Ìy§ (D) !Óç% ày!ö≈Î˚yÓ˚

7. 2011 §yˆÏ°Ó˚ xyòü¢%üy!Ó˚ xö%ÎyÎ˚# û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ §Ó≈!ö¡¨ !°Aàyö%˛õyï˛Î%=˛ Ó˚yçƒ!ê˛

•°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆÜ˛Ó˚° (B) x§ü (C) åÈ!_¢àí ¸ D •!Ó˚Î˚yöy

8. çö§Çáƒy !Ó£ÏÎ˚ §¡õ!Ü≈˛ï˛ û)˛ˆÏày°ˆÏÜ˛ Ü˛# ÓˆÏ°⁄

(A) xyM˛!°Ü˛ û)˛ˆÏày° (B) çöÓ§!ï˛ û)˛ˆÏày°

(C) öàÓ˚ û)˛ˆÏày° D çö§Çáƒyü)°Ü˛ û)˛ˆÏày°

9. ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ó≈y!ôÜ˛ çöÓ•%° ˆò¢ÈÙÙÙÈ

(A) Ó˚y!¢Î˚y (B) xyˆÏü!Ó˚Ü˛y Î%=˛Ó˚yT˛Δ

C !ã˛ö (D) Ó y!ç°

çö§Çáƒy Ä çöÓ§!ï˛9.1.2


10. ˆÜ˛yö‰ ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÜ˛t˛ ~°yÜ˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) @ˇÃyü (B) öàÓ˚

C ¢•Ó˚ï˛!° (D) ¢•Ó˚ §#üyhsˇ ˛xM˛°

11. ò[˛yÜ,˛!ï˛ Óy ˜Ó˚!áÜ˛ çöÓ§!ï˛ (Linear Settlement) àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛ÈÙÙÙÈ

A §í ¸Ü˛ñ ˆÓ˚°ñ öò#˛õÌˆÏÜ˛ !û˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚

(B) !Óhfl,Ïï˛ í˛zÓ≈Ó˚ §üû)˛!üñ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ §¡õˆÏòÓ˚ ≤Ãyã%˛ˆÏÎ≈ û˛Ó˚y ~°yÜ˛yÎ˚

(C) ò%à≈üñ Órô%Ó˚ û)˛ÈÙÈ≤ÃÜ,˛!ï˛ Î%=˛ fiÌyˆÏöñ

(D) ˛õyÓ≈ï˛ƒ xM˛ˆÏ°

12. ÚÚˆÜ˛wˆÏÓT˛ö# ï˛_¥ÛÛ (Conceutric Zone, Theory) ÈÙÈ~Ó˚ í˛zˆÏòƒy=˛y •ˆÏ°öÈÙÙÙÈ

(A) •ƒy Ïàê˛ (B) üƒy°Ìy§ C ÓyÓ˚ Ïç§ (D) Ü˛y°≈ üyÜ≈˛§

13. ˆ˛õÔÓ˚Ó§!ï˛Ó˚ çö§Çáƒy 50 ° Ï«˛Ó˚ (50,00,000) ˆÓ!¢ •ˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) ü•yöàÓ˚ õ%O B ˆüày!§!ê˛

(C) ˆüˆÏê˛Δy˛õ!°§ (D) ˛õ!°§

14. ˛õÑyã˛üy!Ó˚ñ ˆàyÎ˚y!°Î˚Ó˚ ~à%!° ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ˛¢•Ó˚⁄

(A) !¢“ ¢•Ó (B) ˛õÎ≈ê˛ö ¢•Ó˚ C §yü!Ó˚Ü˛ ¢•Ó˚ (D) §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ¢•Ó˚

15. ~Ü˛!ê˛ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ¢•Ó˚ •°ÈÙÙÙÈ

(A) Óô≈üyö (B) !¢!°à%!í ¸ (C) ◊#öàÓ˚ D ¢y!hsˇ!öˆÏÜ˛ï˛ö

16. ü•yöàˆÏÓ˚ ö)ƒöï˛ü çö§Çáƒy ÌyˆÏÜ˛ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

(A) 1 ˆÜ˛y!ê˛ (B) 10 ˆÜ˛y!ê˛ (C) 1 °«˛ D 10 °«˛

17. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ çöàîöy xyˆÏÎ˚yà Ü˛ï≈,˛Ü˛ ≤Ãò_ ˆ˛õÔÓ˚ Ó§!ï˛ !öô≈yÓ˚ Ïî xÜ,˛!£ÏÜ˛yˆÏç !öÎ%=˛

ö)ƒöï˛ü ˛õ%Ó˚%£Ï Ü˛ü≈#Ó˚ ¢ï˛Ü˛Ó˚y üyöò[˛!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

(A) 25 B 75 (C) 50 (D) 3518. ÚˆüàyˆÏ°y˛õ!°§Û ¢∑!ê˛ ≤ÃÌü ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚öÈÙÙÙÈ

(A) !§ ˆç àƒy°!˛õö (B) ˛õƒy!ê˛ΔÜ˛ ˆàˆÏí˛§

C çÑy àê˛üƒyö‰ (D) ˆ•yüyÓ˚ • ÏÎ˚ê˛

19. ‘CBD’ ~°yÜ˛yÎ˚ ü)°ï˛ ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ Ü˛yçÜ˛ü≈ ã˛ˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(A) Ü,˛!£ÏÜ˛yç B ÓƒÓ§yÈÙÈÓy!îçƒ

(C) ¢§ƒÈÙÈ§Ó˚ÓÓ˚y• ˆÜ˛w (D) Ó§!ï˛ fiÌy˛õö

20. ˆòˆÏ¢Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨!ï˛ !öû≈˛Ó˚¢#°ÈÙÙÙÈ

(A) çöâöˆÏcÓ˚ Ä˛õÓ˚ (B) çö!ÓˆÏfl≥˛yÓ˚ ÏîÓ˚ Ä˛õÓ˚

(C) çöyÜ˛#î≈ï˛yÓ˚ Ä˛õÓ˚ D Ü˛yüƒÈÙÈçö§ÇáƒyÓ˚ Ä˛õÓ˚

21. ˆÜ˛yö‰ fiÌyˆÏöÓ˚ çöÓ§!ï˛Ó˚ âöc ü)°ï˛ !öû≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ÈÙÙÙÈ

A §¡õˆÏòÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ Ä˛õÓ˚ (B) §yüy!çÜ˛ ˛õ!Ó˚ ÏÓˆÏ¢Ó˚ Ä˛õÓ˚

(C) ç°ÓyÎ˚%Ó˚ Ä˛õÓ˚ (D) ü,!_Ü˛yÓ˚ Ä˛õÓ˚

22. !ö¡¨!°!áï˛à%!°Ó˚ ü Ïôƒ ü•yöàÓ˚ õ%O (Megalopolis) •°ÈÙÙÙÈ

(A) Ü˛°Ü˛yï˛y B !öí˛z•zÎ˚Ü≈˛ (C) °[˛ö (D) ü%¡∫y•z


23. @ˇÃyü#î Ä ˆ˛õÔÓ˚‡öàÓ˚ çöÓ§!ï˛ ~•z ò%•z !Óû˛yˆÏà çöÓ§!ï˛ˆÏÜ˛ û˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚

Ü˛#ˆÏ§Ó˚ !û˛!_ˆÏï˛⁄

(A) ¢%ô%üye Ü˛ü≈ôyÓ˚yÓ˚ !û˛!_ˆÏï˛ (B) ¢%ô%üye xyÜ˛yÓ˚ÈÙÈxyÎ˚ï˛ˆÏöÓ˚ !û˛!_ˆÏï˛

C í˛z˛õ!Ó˚í˛z=˛ ò%!ê˛Ó˚•z !û˛!_ˆÏï˛ (D) Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

24. ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §Ó≈y!ôÜ˛ çöâöcÎ%=˛ ˆò¢ÈÙÙÙÈ

A ÓyÇ°yˆÏò¢ (B) û˛yÓ˚ï˛ (C) Ó y!ç° (D) !§Aày˛õ%Ó

25. 2011 §yˆÏ°Ó˚ xyòü¢%üy!Ó˚ xö%ÎyÎ˚# û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ §Ó≈!ö¡¨ çö!ÓÓ˚° Ó˚yçƒ!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

A !§!Ü˛ü (B) !Ó•yÓ (C) ˆàyÎ˚y (D) í˛z_Ó˚yá[˛

26. 2011 §yˆÏ°Ó˚ xyòü§%üy!Ó˚ xö%ÎyÎ˚# û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ 1000 çö ˛õ%Ó˚%ˆÏ£Ï öyÓ˚#Ó˚ §ÇáƒyÓ˚

!°Aàyö%˛õyï˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) 950 (B) 970 (C) 820 D 94027. ˆÎ !ÓK˛yö# Úçö!ÓÓï≈˛ö üˆÏí˛°Û ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚ö !ï˛!ö •ˆÏ°öÈÙÙÙÈ

(A) üƒy°Ìy§ (B) Ä ÏÎÓyÓ C Ì¡õ§ö (D) !çüyÓ˚üƒyö

28. Úçö!ÓÓï≈˛ö üˆÏí˛ˆÏ°ÛÓ˚ ˆÎ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ çö§Çáƒy Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ §Ó≈y!ôÜ˛ÈÙÙÙÈ


(A) ≤ÃÌü B !mï˛#Î˚ (C) ï,˛ï˛#Î˚ (D) ã˛ï% Ì≈

29. 2011 §yˆÏ°Ó˚ xyòü¢%üy!Ó˚ xö%§yˆÏÓ˚ û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ çö§Çáƒy •°ÈÙÙÙÈ

(A) 102.55 ˆÜ˛y!ê˛ (B) 126.00 ˆÜ˛y!ê˛C 121.02 ˆÜ˛y!ê˛ (D) 84.67 ˆÜ˛y!ê˛

30. çö x!û˛ˆÏ«˛ˆÏ˛õÓ˚ üyôƒˆÏü çyöy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

A û˛!Ó£ÏƒÍ çö§ÇáƒyÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ (B) çöyÜ˛#î≈ï˛y

(C) Óï≈˛üyö çö§ÇáƒyÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ (D) çüy!ôÜ˛ƒï˛y

31. ˛õ)Ó≈ ~!¢Î˚yÓ˚ ˆò¢à%!° ˆÎüöÈÙÙÙÈ!ã˛öñ û˛yÓ˚ï˛ñ ˆÜ˛y!Ó˚Î˚yñ !û˛ˆÏÎ˚ï˛öyüÈÙÙÙÈ

A x!ï˛ çöÓ•%° ˆò¢ (B) üyé˛y!Ó˚ çöÓ•%° ˆò¢

(C) çöÓ•%° ˆò¢ (D) çö!ÓÓ˚° ˆò¢

32. ÚÚüyö%£ÏÈÙÈç!ü xö%˛õyˆÏï˛Ó˚ xyò¢≈ xÓfiÌyˆÏÜ˛•z Ü˛yüƒ Óy xyò¢≈ çö§Çáƒy ÓˆÏ°–ÛÛ

í˛z!=˛È!ê˛ÈÙÙÙÈ

(A) •ƒy Ïàê˛ÈÙÈ~Ó˚ B !çüyÓ˚üƒyˆÏöÓ˚ (C) ÓyÓ˚ Ï§çÈÙÈ~Ó˚ (D) üƒy°Ìy§ÈÙÈ~Ó˚

33. üôƒÎ%ˆÏàÓ˚ Ó§!ï˛ ˆòáˆÏï˛ ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

A !ò!Õ‘ñxy@ˇÃy (B) Ü˛y¢#ñ üÌ%Ó˚y

(C) ã˛[˛#àí ¸ñ §Œê˛ˆÏ°Ü˛ (D) ã˛®ööàÓ˚ñ •yÎ˚òÓ˚yÓyò

34. ˛≤Ãyã˛#ö Î%ˆÏàÓ˚ Ó§!ï˛ ˆòáˆÏï˛ ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚ÙÙÈ

A Ü˛y¢# (B) !ò!Õ‘ñ xy@ˇÃy

(C) ã˛[˛#àí ¸ñ §Œê˛ˆÏ°Ü˛ (D) ã˛®ööàÓ˚ñ •yÎ˚òÓ˚yÓyò

35. ˛õM˛yˆÏÎ˚ï˛ ÓƒÓfiÌy ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) öàÓ˚ Ó§!ï˛ˆÏï˛ B @ˇÃyü#î Ó§!ï˛ˆÏï˛

(C) ò%!ê˛ˆÏï˛•z ˆòáy ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ (D) ü•yöà ÏÓ


36. !ï˛ö!ê˛ Ó˚yhflÏyÓ˚ §ÇˆÏÎyàfiÌˆÏ° ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ‘T’ xyÜ, !ï˛Ó Ó§!ï˛ (B) ‘L’ xyÜ,˛!ï˛Ó˚ Ó§!ï˛

C ‘Y’ xyÜ, !ï˛Ó Ó§!ï˛ (D) ‘P’ xyÜ, !ï˛Ó Ó§!ï˛

37 í˛z˛õü•yöàˆÏÓ˚Ó˚ (Satelite Town) çö§Çáƒy §yôyÓ˚îï˛ÈÙÙÙÈ

(A) 2,00,000-5,00,000 çö •Î˚ B 3,00,000-10,00,000 çö •Î˚

(C) 10,00,000 Óy ï˛yÓ˚ ˆÓ!¢ •Î˚ (D) 2,00,000 ÙÈ~Ó˚ Ü˛ü

38. çö§Çáƒy ï˛ˆÏ_¥Ó˚ çöÜ˛ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

A üƒy°Ìy§ˆÏÜ˛ (B) Ü˛y°≈ üyÜ≈˛§ˆÏÜ˛ (C) Ì¡õ§öˆÏÜ˛ (D) Ü˛yí˛zˆÏÜ˛•z öÎ˚

39. §yüƒÓyˆÏòÓ˚ xöƒï˛ü ≤ÃÓ=˛y •ˆÏ°öÈÙÙÙÈ

(A) !çüyÓ˚üƒyö (B) üƒy°Ìy§ C Ü˛y°≈ üyÜ≈˛§ (D) Ì¡õ§ö

40. 2001-~Ó˚ xyòü§%üy!Ó˚ xö%ÎyÎ˚# û˛yÓ˚ Ïï˛ ˆüyê˛ ü•yöàˆÏÓ˚Ó˚ §ÇáƒyÈÙÙÙÈ

(A) 30 (B) 32 (C) 39 D 3541. §yôyÓ˚îï˛ ˛õyÓ≈ï˛ƒ xM˛ˆÏ° ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ˆày¤˛#ÓÂô çöÓ§!ï˛ (B) ò[˛yÜ,˛!ï˛ çöÓ§!ï˛

C !Ó!«˛Æ çöÓ§!ï˛

(D) í˛z˛õˆÏÓ˚y=˛ !ï˛ö ôÓ˚ ÏöÓ˚•z ˆòáy ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚


1. çö§Çáƒy Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı ˆû˛ÔˆÏày!°Ü˛ xˆÏÌ≈ çö§Çáƒy Ó°ˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏöy ~Ü˛!ê˛ !ö!ò≈T˛ §üˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛

!ö!ò≈T˛ ~°yÜ˛yÎ˚ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# ~Ü˛•z ≤Ãçy!ï˛û%˛=˛ çö§ü!T˛ˆÏÜ˛ ˆÓyé˛yÎ˚–

2. çöâöc Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı ˆÜ˛y Ïöy xM˛° Óy ˆò Ï¢Ó ˆüyê˛ çö§Çáƒy Ä ˆüyê˛ ç!üÓ ˛õ!Óüyî Óy ˆ«˛eüy ÏöÓ

˛õ!Ó˚üyîàï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ Óy xö%˛õyï˛ˆÏÜ˛ çö§ÇáƒyÓ˚ âöc Óy çöâöc ÓˆÏ°–

3. Ü˛yüƒ çö§Çáƒy Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı §¡õ ÏòÓ í z õÎ%=˛ Ä ˛õ)î≈ ÓƒÓ•y ÏÓÓ ú˛ Ï° ˆÜ˛y Ïöy ˆò Ï¢ ˆÎ ˛õ!Óüyî çö§ÇáƒyÓ

í˛zFã˛ üyˆÏöÓ˚ ç#ÓöÎyey Ó˚«˛y Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó ˆ§•z ˛õ!Ó˚üyî çö§ÇáƒyˆÏÜ˛ Ü˛yü çö§Çáƒy ÓˆÏ°–

xÌ≈yÍñ ˆÎ çö§Çáƒy ˆÜ˛yˆÏöy ~Ü˛!ê˛ !ö!ò≈ê˛ Ü˛yˆÏ°Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ ç!üÓ˚ xö%˛õyˆÏï˛ àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛ñ

ï˛yˆÏÜ˛•z ÓˆÏ° Ü˛yüƒ çö§Çáƒy–

4. ˆÜ˛yö‰ ˆòˆÏ¢Ó˚ çö§Çáƒy !˛õÓ˚y!üˆÏí˛Ó˚ xyÜ,˛!ï˛ â^ˇê˛y Óy ˆÓ° xyÜ,˛!ï˛Ó˚ •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı xyˆÏü!Ó˚Ü˛y Î%=˛Ó˚yT˛Δ Ä Ü˛yöyí˛yÓ˚ çö§Çáƒy !˛õÓ˚y!üˆÏí˛Ó˚ xyÜ,˛!ï˛ Óy ˆÓ°

xyÜ,˛!ï˛Ó˚ •Î˚–

5. çß√•yÓ˚ ü,ï%˛ƒ•yÓ˚ xˆÏ˛õ«˛y Ü˛ü •ˆÏ° ÓÎ˚É!°Aà !˛õÓ˚y!üˆÏí˛Ó˚ xyÜ,˛!ï˛ Ü˛#Ó˚)˛õ

•Î˚⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í z_Ó ı çß√•yÓ˚ ü,ï%˛ƒ•yÓ˚ xˆÏ˛õ«˛y Ü˛ü •ˆÏ° ÓÎ˚É!°Aà !˛õÓ˚y!üˆÏí˛Ó˚ xyÜ,˛!ï˛ í˛z_°

ôÓ˚ ÏöÓ˚ •Î˚–


6. í˛zß¨ï˛ ˆò¢ ˆÜ˛yö‰à%!°⁄

í z_Ó˚ ı í˛zß¨ï˛ ˆò¢ •°ÈÙÙÙÈxyˆÏü!Ó˚Ü˛y Î%=˛Ó˚yT˛Δñ Î%=˛Ó˚yT˛Δ (U.K.) çy˛õyöñ çyü≈y!ö

•zï˛ƒy!ò–

7. !fiÌÓ˚ çö§Çáƒy !Ó!¢T˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ öyü Ü˛ˆÏÓ˚y–

í z_Ó˚ ı USA, UK, çyü≈y!öñ ˆÓ°!ç.yüñ ˆöòyÓ˚°ƒyu˛§ñ öÓ˚ÄˆÏÎ˚ñ §%•zçyÓ˚°ƒyu˛ñ

x!fiê˛ΔÎ˚y •zï˛ƒy!ò–

8. çö!ÓˆÏfl≥˛yÓ˚î (Population Explotion) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı §ü@ˇÃ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ Óy ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ !Ü˛Î˚òÇˆÏ¢ Óy ˆò¢ xÌÓy xM˛ˆÏ° •ë˛yÍ Ü˛ˆÏÓ˚

xfl∫yû˛y!ÓÜ˛ çö§Çáƒy Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ ÏÜ˛ Ó°y •Î˚ çö!ÓˆÏfl≥˛yÓ˚î– ~!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛

í˛zß¨Î˚ ÏöÓ˚ }îydÜ˛ !òÜ˛–

9. ˆÜ˛yö‰ ˆÜ˛yö‰ í˛z˛õyòyö myÓ˚y çö§ÇáƒyÓ˚ àë˛ö !öÓ˚%!˛õï˛ •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ §ühflÏ í˛z˛õyòyö myÓ˚y çö§ÇáƒyÓ˚ àë˛ö !öÓ˚%!˛õï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ(a) çß√ Ä ü,ï%˛ƒÓ˚

•yÓñ (b) flf#ÈÙÈ˛õ%Ó% Ï£ÏÓ xö% õyï˛ñ (c) ÓÎ§ÈÙÈ!°Aà !û˛!_Ü˛ çö§ÇáƒyÓ xö% õyï˛ñ (d) çö§ÇáƒyÓ

˛õ!Ó˚üyˆÏîÓ˚ •yÓ˚ Ä ≤ÃÜ,˛!ï˛–

10. üyö!ÓÜ˛ §¡õˆÏòÓ˚ í˛zß¨Î˚ö Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ üˆÏôƒ ˆÎ à%î Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈ ˆ§à%!° !¢«˛yÓ˚ myÓ˚y !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚yˆÏÜ˛ §¡õˆÏòÓ˚

í˛zß¨Î˚ö ÓˆÏ°– !¢«˛y °yû˛ Ü˛Ó˚ Ï° üyö!ÓÜ˛ §¡õˆÏòÓ˚ K˛yöÈÙÈ!ÓK˛yöñ !¢“ÈÙÈ§Çfl,Ò!ï˛ñ fl∫yfiÌƒ Ä

ˆã˛ï˛öyÓ˚ í˛zß¨!ï˛ •Î˚–

11. §¡õò §,!T˛ˆÏï˛ üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ ˜mï˛ û)˛!üÜ˛yñ Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı üyö%£Ï !öˆÏçÓ˚ ◊üñ Ó%!Âô Ä Ü˛y!Ó˚à!Ó˚ K˛yö !òˆÏÎ˚ §¡õò §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ xyÓyÓ˚

!öˆÏç•z ˆ§•z §¡õò ˆû˛yà Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z !•§yˆÏÓ §¡õò §,!T˛ˆÏï˛ üyö%£Ï ˜mï˛ û)˛!üÜ˛y ˛õy°ö

Ü˛ˆÏÓ˚–

12. çöâöc Ä Ü,˛!£ÏâöˆÏcÓ˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÜ˛yˆÏöy fiÌyˆÏöÓ˚ ˆüyê˛ çö§ÇáƒyˆÏÜ˛ Ä•z fiÌyˆÏöÓ˚ ˆüyê˛ ç!üÓ˚ ˛õ!Ó˚üyî !òˆÏÎ˚

û˛yà Ü˛Ó˚ Ï° ˆÎ û˛yàú˛° ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ Ä•z xM˛ˆÏ°Ó˚ çöâöc ÓˆÏ°– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ Ü,˛!£Ï

âöc •° Ü,˛!£ÏˆÏï˛ !öˆÏÎ˚y!çï˛ çöï˛y Ä ç!üÓ˚ xö%˛õyï˛– ≤ÃÜ,˛ï˛˛õˆÏ«˛ çöâöc ˛õ!Ó˚üyˆÏ˛õÓ˚

~Ü˛!ê˛ xÇ¢ •° Ü,˛!£Ï âöc–

13. §Ó%ç @ˇÃyü Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı Óöû)˛!üÓ˚ üˆÏôƒ §#!üï˛ í˛zß√%=˛ Óy ˆáy°y fiÌyˆÏö àˆÏí ¸ Äë˛y «%˛oyÜ˛yÓ˚ Ó§!ï˛ˆÏÜ˛

§Ó%ç @ˇÃyü ÓˆÏ°–

14. çöfl∫“ï˛y (Under Population) Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í z_Ó ı ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ Ä §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ §¡õ ÏòÓ ï% °öyÎ çö§ÇáƒyÓ x≤Ãyã% Î≈ƒï˛y ÏÜ˛ çöfl∫“ï˛y

ÓˆÏ°– §yôyÓ˚îï˛ ò%•z ôÓ˚ ÏöÓ˚ çöfl∫“ï˛y ˆòáy ÎyÎ˚–

(a) xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛û˛yˆÏÓ xö@ˇÃ§Ó˚ çö!ÓÓ˚° xÓfiÌy ˆÎüöÈÙÙÙÈˆÓ˚í˛ •z!u˛Î˚yö xô%ƒ!£Ïï˛

xyˆÏü!Ó˚Ü˛y–

(b) xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛û˛yˆÏÓ í˛zß¨ï˛ çö!ÓÓ˚° xÓfiÌy ˆÎüöÈÙÙÙÈxˆÏfiê˛Δ!°Î˚y–


15. çöyÜ˛#î≈ï˛y (Over Population) Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ Ä §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ §¡õˆÏòÓ˚ ï%˛°öyÎ˚ çö§ÇáƒyÓ˚ xy!ôÜ˛ƒˆÏÜ˛ ÓˆÏ°

çöyÜ˛#î≈ï˛y– ~Ó˚ ú˛ˆÏ° òy!Ó˚oƒñ !Ó!û˛ß¨ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yôñ xy!Ì≈Ü˛ xÓfiÌyÓ˚ xÓö!ï˛ ≤Ãû,˛!ï˛ ˆòáy

ˆòÎ˚–

16. x!ï˛ !ö!Óí ¸ çöÓ§!ï˛˛õ)î≈ xM˛° Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ xM˛ˆÏ°Ó˚ çöâöc ≤Ã!ï˛ Óà≈ÈÙÈ!Ü˛ˆÏ°y!üê˛yˆÏÓ˚ 150 çˆÏöÓ˚ ˆÓ!¢ ï˛yˆÏÜ˛ x!ï˛

!ö!Óí˛¸ çöÓ§!ï˛˛õ)î≈ xM˛° ÓˆÏ°– ˆÎüöÈÙÙÙÈ

(i) ò!«˛î ~!¢Î˚yÓ˚ û˛yÓ˚ï˛ñ ÓyÇ°yˆÏò¢ñ ◊#°AÜ˛yñ Ìy•z°ƒyu˛ñ üy°ˆÏÎ˚!¢Î˚yñ •zˆÏ®yˆÏö!¢Î˚y

≤Ãû,˛!ï˛–

(ii) ˛õ)Ó≈ ~!¢Î˚yÓ˚ !ã˛öñ çy˛õyöñ í˛z_Ó˚ Ä ò!«˛î ˆÜ˛y!Ó˚Î˚y–

(iii) ˛õ!ÿ˛ü •zí˛zˆÏÓ˚yˆÏ˛õÓ˚ Î%=˛Ó˚yçƒñ ˆöòyÓ˚°ƒyu˛ñ •zê˛y!° ≤Ãû,˛!ï˛–

(iv) í˛z_Ó˚ xyüyˆÏÓ˚!Ü˛yÓ˚ ˛õ)Ó≈ÈÙÈüôƒ xM˛°–

17. ¢)öƒ çö§Çáƒy Ó,!ÂôÓ˚ §)e!ê˛ Ü˛#⁄

í z_Ó ı ¢)öƒ çö§Çáƒy Ó,!ÂôÓ §)e!ê˛ •°ÈÙÙÙÈSçß√ � x!û˛Óy§öVÈÙÙÙÈSü,ï% ƒ � ≤ÃÓy§öV=0[¢)öƒ çö§Çáƒy Ó,!Âô]18. ÓÎ˚§ÈÙÈ!°Aà !˛õÓ˚y!üí˛ [Age-Sex Pyramid] Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆüyê˛ çö§ÇáƒyˆÏÜ˛ ÓÎ˚§ ~ÓÇ öyÓ˚# ˛õ%Ó˚%£Ï xö%§yˆÏÓ˚ ˆ◊!îÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚

~Ü˛!ê˛ ¢AÜ%˛ xyÜ,˛!ï˛Ó˚ Ü˛yë˛yˆÏüy Óy !˛õÓ˚y!üˆÏí˛Ó˚ §y•yˆÏÎƒ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ˆÏÜ˛ ÓÎ˚§ÈÙÈ!°Aà

!˛õÓ˚y!üí˛ ÓˆÏ°–

19. çö§Çáƒy !˛õÓ˚y!üí˛ Óy ÓÎ˚§ÈÙÈ!°Aà !˛õÓ˚y!üí˛ ˆÌˆÏÜ˛ xyüÓ˚y Ü˛# Ü˛# çyöˆÏï˛

˛õy!Ó˚⁄

í˛z_Ó˚ ı (i) ~•z !ã˛e ˆÌˆÏÜ˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ Ü˛ü≈«˛ü çö§ÇáƒyÓ˚ ˛õ!Ó˚üyî çyöy ÎyÎ˚–

(ii) x“ÓÎ˚flÒ ˛õÓ˚!öû≈˛Ó˚ çö§ÇáƒyÓ˚ ˛õ!Ó˚üyî çyöy ÎyÎ˚–

(iii) ˆò¢Óy§#Ó˚ üyÌyÈÙÈ!˛õå%È xyˆÏÎ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚üyîàï˛ xÓfiÌy çyöy ÎyÎ˚–

(iv) ◊üòyö«˛ü çö§ÇáƒyÓ˚ ˛õ!Ó˚üyî çyöy ÎyÎ˚–

(v) ˆòˆÏ¢Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ xÓfiÌy çyöy ÎyÎ˚–

(vi) ≤ÃyÆ ÓÎ˚flÒ flf#ÈÙÈ˛õ%Ó˚%ˆÏ£ÏÓ˚ §Çáƒy çyöy ÎyÎ˚–

(vii) çß√ÈÙÈü,ï%˛ƒ •yÓ˚ çyöy ÎyÎ˚–

20. !ÓÓ˚° çöÓ§!ï˛˛õ)î≈ xM˛°à%!° Ü˛# Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÎ §ühflÏ xM˛ˆÏ°Ó˚ çöâöc 10-50 çö‡Óà≈ !Ü˛!üñ ˆ§•z§Ó xM˛°ˆÏÜ˛ !ÓÓ°

çöÓ§!ï˛˛õ)î≈ xM˛° ÓˆÏ°–

21. ≤Ãã˛Ó˚î Óy ˛õ!Ó˚Ó yçö (Migration) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı §yôyÓ˚îï˛ ˆÜ˛yˆÏöy çyÎ˚àyÎ˚ Ó•%!òö Óy fiÌyÎ˚#û˛yˆÏÓ Ó§ÓyˆÏ§Ó˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ üyö%£Ï

Îáö fiÌyö ˆÌ ÏÜ˛ fiÌyöyhsˇ ÏÓ !Óã˛Óî Ü˛ ÏÓ ï˛áö ˆ§•z !Óã˛Ó ÏîÓ ˛õ!Ü Îy ÏÜ˛ ≤ÃÓçö‡˛õ!ÓÓ yçö

Ó Ï°–


22. ˛õ!Ó˚Ó yçö ˆ«˛e (Migration Field) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÜ˛yˆÏöy öàÓ˚ Óy ¢•Ó˚ Óy ˆÜ˛yˆÏöy çö˛õò ˆÎ çyÎ˚ày ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Ó yçöÜ˛yÓ˚#

üyö%£ÏˆÏÜ˛ xyÜ˛£Ï≈î Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛yˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ˛õ!Ó˚Ó yçö ˆ«˛e Óy Migration Field–

23. ˛õ!Ó˚Ó yçˆÏöÓ˚ ˆ◊!î!Óöƒy§ Ü˛ˆÏÓ˚y–

í˛z_Ó˚ ı (i) çöÓ§!ï˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ xö%§yˆÏÓ˚ÈÙÙÙÈ@ˇÃyü ˆÌˆÏÜ˛ ¢•ˆÏÓ˚ñ @ˇÃyü ˆÌˆÏÜ˛ @ˇÃyˆÏüñ

¢•ˆÏÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ @ˇÃyˆÏüñ ¢•Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ ¢•ˆÏÓ˚–

(ii) üyey xö%§yˆÏÓ˚ ı xyhsˇç≈y!ï˛Ü˛ñ xhsˇˆÏò≈¢#Î˚–

(iii) fiÌyÎ˚#c xö%§y ÏÓ˚ ı ò#â≈ ˆüÎ˚y!òñ fl∫“ ˆüÎ˚y!òñ ˜ò!öÜ˛–

(iv) ÓyôƒÓyôÜ˛ï˛y xö%§yˆÏÓ˚ ı ˆfl∫FåÈy≤ÃˆÏîy!òï˛ñ Óyôƒï˛yü)°Ü˛–

(v) §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ôÓ˚ö xö%§yˆÏÓ˚ ı Ó˚yç˜Ïö!ï˛Ü˛ñ §yüy!çÜ˛–

(vi) xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ö xö%§yˆÏÓ˚ ı í˛zß¨ï˛ !ÓˆÏŸªÓ˚ !òˆÏÜ˛ñ í˛zß¨Î˚ö¢#° !ÓˆÏŸªÓ˚ !òˆÏÜ˛–

(vii) xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ ˜Ó!¢T˛ƒ xö%§yˆÏÓ˚ ı ÎyÎyÓÓ˚ Ó,!_ñ xyÇ!¢Ü˛ ÎyÎyÓÓ˚ñ ˛õ¢%˛õy°Ü˛

ˆày¤˛#Ó˚ ≤ÃÓçöñ üÓ˚§%!ü ˛õ!Ó˚Îyöñ ˆ§Óyü)°Ü˛ Ü˛yˆÏçÓ˚ çöƒ ˛õ!Ó˚Îyö–

24. üyö%£ÏÈÙÈç!ü xö%˛õyï˛ (Man-Land Ratio) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı üyö%£ÏÈÙÈç!ü xö%˛õyï˛ Ó°ˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏöy xM˛ˆÏ°Ó˚ ˆüyê˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ ç!üÓ˚ Ä ˆ§•z

xM˛ˆÏ°Ó˚ ˆüyê˛ çö§ÇáƒyÓ˚ xö%˛õyï˛ˆÏÜ˛ ˆÓyé˛yÎ˚–

25. xyò¢≈ üyö%£ÏÈÙÈç!ü xö%˛õyï˛ˆÏÜ˛ Ü˛# ÓˆÏ°⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı xyò¢≈ üyö%£ÏÈÙÈç!ü xö%˛õyï˛ˆÏÜ˛ Ü˛yüƒ çö§Çáƒy ÓˆÏ°–

26. xhsˇˆÏò≈¢#Î˚ Ä xyhsˇç≈y!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚Ó yçÜ˛ (Inner or Inland andInternational Migration) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄˛

í z_Ó ı ~Ü˛!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ §#üyöyÓ˚ üˆÏôƒ•z Îáö ≤Ãã˛Ó˚î xyÓÂô ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛áö ï˛yˆÏÜ˛

xhsˇˆÏò≈¢#Î˚ ≤Ãã˛Ó˚î ÓˆÏ°– ˆÎüöÈÙÙÙÈ@ˇÃyü ˆÌˆÏÜ˛ @ˇÃyüñ ¢•Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ @ˇÃyü •zï˛ƒy!ò–

~Ü˛!ê˛ ˆòˆÏ¢Ó˚ §#üyöy åÈy!í˛¸ˆÏÎ˚ ≤Ãã˛Ó˚î Îáö xöƒ ˆòˆÏ¢ ÓƒyÆ •Î˚ñ ï˛áö ï˛yˆÏÜ˛

xyhsˇç≈y!ï˛Ü˛ ≤Ãã˛Ó˚î ÓˆÏ°–

27. xhsˇ˛õ≈!Ó˚Ó yçö (Immigration) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄˛

í˛z_Ó˚ ı Îáö ˆÜ˛yˆÏöy Óƒ!=˛ñ ˆÜ˛yˆÏöy !ö!ò≈T˛ Ü˛yÓ˚ˆÏî ~Ü˛ fiÌyö ˆÌˆÏÜ˛ xöƒ fiÌyˆÏö

˛õ!ÓÓ yçö Ü˛ ÏÓñ ï˛áö àhsˇÓƒfiÌ Ï°Ó ˛õ!Ó Ï≤Ã!«˛ Ïï˛ ï˛y ÏÜ˛ Immigration Óy xhsˇ õ≈!ÓÓ yçö

Ó Ï°–

28. Ó!•≈˛õ!Ó˚Ó yçö (Emmigration) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄˛

í˛z_Ó˚ ı Îáö ˆÜ˛yˆÏöy Óƒ!=˛ñ ˆÜ˛yˆÏöy !ö!ò≈T˛ Ü˛yÓ˚ˆÏî ~Ü˛ fiÌyö ˆÌˆÏÜ˛ xöƒ fiÌyˆÏö

˛õ!Ó˚Ó yçö Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛áö ˆ§•z ï˛ƒyà Ü˛Ó˚y fiÌyˆÏöÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ ï˛yˆÏÜ˛ Emmigration Óy

Out Migration Óy Ó!•≈ õ!Ó˚Ó yçö ÓˆÏ°–

29. ˆüôy˛õyã˛yÓ˚ Óy (Brain-Drain) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄˛

í˛z_Ó˚ ı í˛zß¨ï˛ï˛Ó˚ ç#ÓöÎyeyÓ˚ çöƒ í˛zß¨Î˚ö¢#° Óy xö%ß¨ï˛ ˆò¢à%!°Ó˚ çö§ÇáƒyÓ˚

~Ü˛yÇ¢ !Ó Ï¢£Ï Ü˛ ÏÓ í zFã˛!¢!«˛ï˛ñ Ó%!Âôò#Æñ !ÓK˛yöüöflÒñ çö§Çáƒy í zßï˛ Ïò Ï¢ fiÌyÎ#û˛y ÏÓ


àüö Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆ§•z ≤ÃÜ˛yÓ˚ ≤ÃÓçöˆÏÜ˛ ˆüôy˛õyã˛yÓ˚ ÓˆÏ°– ~Ó˚ ú˛ˆÏ° í˛zß¨ï˛ ˆò¢ §¡õò§ü,Âô

•Î˚ ~ÓÇ xö%ß¨ï˛ ˆòˆÏ¢ §¡õò•…y§ ˛õyÎ˚–

30. x!û˛!«˛Æ çö§Çáƒy (Projected Population) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı !ÓˆÏŸªÓ˚ çö§Çáƒy Ó,!Âô ˆ˛õˆÏï˛ ˆ˛õˆÏï˛ û˛!Ó£ÏƒˆÏï˛ ï˛y ˆÜ˛yÌyÎ˚ !àˆÏÎ˚ òÑyí˛¸yˆÏÓñ

ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚üyˆÏî ˛õ)Ó≈yû˛y§ ˆòÄÎ˚yˆÏÜ˛ §yôyÓ˚îû˛yˆÏÓ çö§ÇáƒyÓ˚ x!û˛ˆÏ«˛˛õ ÓˆÏ°– ~•z ˛õ)Ó≈yû˛y§

!Ü˛å%Èê˛y xö%üyö!û˛!_Ü˛–

31. x!ï˛!ÓÓ˚° çöÓ§!ï˛˛õ)î≈ xM˛° Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆÎ §ühflÏ xM˛ˆÏ° ≤Ã!ï˛ Óà≈!Ü˛!üˆÏï˛ 10 çˆÏöÓ˚Ä Ü˛ü çö§Çáƒyñ

ï˛yˆÏÜ˛ x!ï˛!ÓÓ˚° çöÓ§!ï˛˛õ)î≈ xM˛° ÓˆÏ°– ˆÎüöÈÙÙÙÈ

(i) !öÓ˚«˛#Î˚ ÓöyM˛° ı xyüyçöñ Ü˛ˆÏAày xÓÓy!•Ü˛y–

(ii) üÓ˚% Ä üÓ˚%≤ÃyÎ˚ xM˛° ı §y•yÓ˚yñ ˆày!Óñ ÌÓ˚ üÓ˚%û)˛!ü–

(iii) ¢#ï˛° ˆüÓ˚% xM˛° ı xy°yflÒyñ Ü˛yöyí˛yñ !@ˇÃö°ƒyu˛–

(iv) ˛õyÓ≈ï˛ƒ xM˛° ı Ó˚!Ü˛ñ xy!®çñ !•üy°Î˚ ˛õyÓ≈ï˛ƒ xM˛°–

32. çöÓ§!ï˛Ó˚ ï˛yÓ˚ï˛ˆÏüƒÓ˚ Ü˛yÓ˚î Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı çöÓ§!ï˛Ó˚ ï˛yÓ˚ï˛üƒ ò%!ê˛ Ü˛yÓ˚ ÏîÓ˚ Ä˛õÓ˚ !öû≈˛Ó˚¢#°– ÎÌyÈÙÙÙÈ

(a) ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ı û)˛ÈÙÈ≤ÃÜ,˛!ï˛ñ ç°ÓyÎ˚%ñ ü,!_Ü˛yñ öòöò#ñ á!öç §¡õò–

(b) xyÌ≈ÈÙÈ§yüy!çÜ˛ ı xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ xÓfiÌyñ §yüy!çÜ˛ ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ñ ˛õ!Ó˚Ó yçö •zï˛ƒy!ò–

33. ü%áƒ çö§Çáƒy ˛õ!Ó˚§Çáƒyö (Vital Statistics) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ ç#ÓˆÏö xÓ¢ƒΩ˛yÓ# âê˛öyà%!° ˆÎüöÈÙÙÙÈçß√ñ ü,ï%˛ƒñ !ÓÓy•ñ !ÓˆÏFåÈò

•zï˛ƒy!òˆÏÜ˛ Vital Events ÓˆÏ°– ~à%!° §ÇÜ ˛yhsˇ ˆüÔ!°Ü˛ ï˛ÌƒyÓ!°ˆÏÜ˛ ü%áƒ çö§Çáƒy

˛õ!Ó˚§Çáƒyö Ó°y •Î˚– xyòü¢%üy!Ó˚ñ öü%öyñ §ü#«˛y ≤Ãû,˛!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ ~!ê˛ çyöy ÎyÎ˚–

34. !öÿ˛° Óy ¢)öƒ çöÓ,!Âô (Zero Population Growth) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı §yôyÓ˚îï˛ çö§Çáƒy !ÓÓï≈˛ˆÏöÓ˚ ã˛ï%˛Ì≈ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ í˛z˛õö#ï˛ ˆò¢§ü)ˆÏ• çß√•yÓ˚ Ä

ü,ï%˛ƒ•yÓ˚ ≤ÃyÎ˚ ~Ü˛•z ÌyˆÏÜ˛– ú˛ˆÏ° ~•z xÓfiÌyÎ˚ ˆÜ˛yˆÏöy ˆò¢ Óy xM˛ˆÏ°Ó˚ ˆüyê˛ çö§ÇáƒyÓ˚

˛õ!Ó˚üyî x˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ ÌyˆÏÜ˛– ˆÜ˛yˆÏöy •…y§ Óy Ó,!Âô •Î˚ öy– ï˛áö ï˛yˆÏÜ˛ çö§ÇáƒyÓ˚ ¢)öƒ

Ó,!Âô ÓˆÏ°–

35. í˛zß¨Î˚ö¢#° ˆòˆÏ¢ çö§Çáƒy !öÎ˚sfˆÏî ˛õÂô!ï˛à%!° Ü˛# Ü˛# •ÄÎ˚y í˛z!ã˛Í⁄

í z_Ó˚ ı !ö¡¨!°!áï˛ í˛z˛õyÎ˚à%!° xÓ°¡∫ö Ü˛Ó˚ Ï° çö§Çáƒy Ó,!Âô ˆë˛Ü˛yˆÏöy §Ω˛Ó˛õÓ˚

• ÏÓÈÙÙÙÈ

(i) àû≈˛˛õyï˛ xy•zö!§Âô Ü˛Ó˚y–

(ii) ˆåÈyˆÏê˛y ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚à%!°ˆÏÜ˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xö%òyˆÏöÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚y–

(iii) ˆÎÈÙÈˆÜ˛yˆÏöy ôÓ˚ ÏöÓ˚ xö%≤ÃˆÏÓ¢ Órô Ü˛Ó˚y–

(iv) !¢¢% ü,ï%˛ƒ •yÓ˚ Ü˛üyˆÏöy–

(v) !¢«˛yÓ˚ ≤Ã§yÓ˚ âê˛yˆÏöyñ çö§ˆÏã˛ï˛öï˛y Ó,!Âô Ü˛Ó˚y–


36. çö§ÇáƒyÓ˚ }îydÜ˛ Ó,!Âô (Negative Growth rate of Population) Ü˛#⁄

í z_Ó ı çß√•yÓ ü,ï% ƒ•y ÏÓÓ ˆã˛ ÏÎ Ü˛ü • Ï° çö§Çáƒy Ó,!ÂôÓ •yÓ Ü˛ Ïü ÎyÎ– çö§ÇáƒyÓ

~•zÓ˚)˛õ Ü˛yë˛yˆÏüyˆÏÜ˛ çö§ÇáƒyÓ˚ }îydÜ˛ Ó,!Âô ÓˆÏ°– í˛zòy•Ó˚îÈÙÙÙÈ§%•zˆÏí˛öñ ˆí˛öüyÜ≈˛–

37. öyÓ˚#ÈÙÈ˛õ%Ó˚%£Ï xö%˛õyï˛ (Sex Ratio) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ≤Ã!ï˛ •yçyÓ˚ ˛õ%Ó˚%ˆÏ£Ï flf#Ó˚ §ÇáƒyˆÏÜ˛ öyÓ˚#ÈÙÈ˛õ%Ó˚%£Ï xö%˛õyï˛ ÓˆÏ°– 2011 §yˆÏ°Ó˚

xyòü¢%üy!Ó˚ xö%ÎyÎ˚# û˛yÓ˚ˆÏï˛ flf#ÈÙÈ˛õ%Ó˚%ˆÏ£ÏÓ˚ xö%˛õyï˛ 940 xÌ≈yÍ ≤Ã!ï˛ •yçyÓ˚ ˛õ%Ó˚%ˆÏ£Ï 940çö flf#–

38. çö§Çáƒy !˛õÓ˚y!üí˛ (Population Pyramid) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó ı ˆÎ !ã˛ˆÏeÓ˚ §y•yˆÏÎƒ ÓÎ˚§ Ä flf#ÈÙÈ˛õ%Ó˚%£Ï ˆû˛ˆÏò çö§Çáƒy ˆÓyé˛yˆÏöy ÎyÎ˚ ~ÓÇ

ÎyÓ˚ xö%û)˛!üÜ˛ x«˛ (X axis) flf# ~ÓÇ ˛õ%Ó˚%£Ï ~ÓÇ í˛zÕ‘¡∫ x«˛ (Y axis) ÓÎ˚§ !öˆÏò≈¢

Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ çö§Çáƒy !˛õÓ˚y!üí˛ Ó Ï°–

39. ¢%‹Ò!Ó®% Ó§!ï˛ Ü˛#⁄

í z_Ó˚ ı ÓöƒyÓ˚ •yï˛ ˆÌˆÏÜ˛ Ó˚«˛y ˛õyÓyÓ˚ çöƒ @ˇÃyˆÏüÓ˚ xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ í˛zÑã%˛ fiÌyöà%!°ˆÏï˛

!Ó!«˛Æû˛yˆÏÓ Ó§!ï˛ àˆÏí ¸ í˛zë˛ˆÏ°ñ ï˛yˆÏÜ˛ ¢%‹Ò!Ó®% Ó§!ï˛ ÓˆÏ°–

40. öàÓ˚ !ÓˆÏ«˛˛õî (Urban Sprawl) Ü˛#⁄˛

í˛z_Ó˚ ı í˛zß¨Î˚ö¢#° Óy xö%ß¨ï˛ ˆò¢à%!°Ó˚ ¢•Ó˚ ~°yÜ˛yÓ˚ !öÜ˛ê˛ x˛õ!Ó˚Ü˛!“ï˛û˛yˆÏÓ

!Ó!«˛Æ xyÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛ !ÓˆÏ¢£Ï Ó§ï˛ ~°yÜ˛y àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛ñ Îy öàÓ˚ ÏÜ˛ˆÏwÓ˚ x˛õ!Ó˚Ü˛!“ï˛ Ä

!Ó!«˛Æ §¡±§yÓ˚î•z òyÎ˚#– ~ˆÏÜ˛ öàÓ˚ !ÓˆÏ«˛˛õî ÓˆÏ°–

41. ¢•Ó˚ §#üyhsˇ (Urban Fringe) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄˛

í˛z_Ó˚ ı ¢•Ó˚ï˛!° ~ÓÇ ≤Ã!ï˛ ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ üôƒÓï˛#≈ xÇ¢ˆÏÜ˛ §yôyÓ˚îû˛yˆÏÓ öàÓ˚#Î˚ í˛z˛õÜ˛Z˛

Óy ¢•Ó˚ÈÙÈ§#üyhsˇ xM˛° ÓˆÏ°– ¢•Ó˚ ~ÓÇ @ˇÃyü#î û)˛!ü ÓƒÓ•yÓ˚ ÏÜ˛ !ü◊î•z •° ~•z xM˛ˆÏ°Ó˚

≤Ãôyö ˜Ó!¢T˛ƒ–

42. ˆ˛õÔÓ˚!˛õ[˛ (Urban Agglomeration) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄˛

í z_Ó˚ ı ¢•Ó˚ Óy öàˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ Î%=˛ Óy ~Ü˛!eï˛ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ ˆåÈyˆÏê˛y ˆåÈyˆÏê˛y ˆ˛õÔÓ˚

~°yÜ˛yˆÏÜ˛ ˆ˛õÔÓ˚!˛õ[˛ ÓˆÏ°– §yôyÓ˚îï˛ ˆÜ˛yˆÏöy xM˛ˆÏ° ò%!ê˛ ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yåÈyÜ˛y!åÈ ¢•Ó˚ Óy

öàÓ˚ ~Ü˛•z •yˆÏÓ˚ ≤Ã§y!Ó˚ï˛ •ˆÏÎ˚ ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ Î%=˛ •ˆÏÎ˚ ˆ˛õÔÓ!˛õ Ï[˛Ó §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚–

43. ˆ˛õÔÓ˚ õ%O (Conurbation) Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í z_Ó˚ ı ˆ˛õÔÓ˚ õ%O Ü˛Ìy!ê˛ §Ó≈≤ÃÌü ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ö ˛õƒy!ê˛ΔÜ˛ ˆàˆÏí˛§ (1915 §yˆÏ°V–

~!ê˛ 2!ê˛ ¢∑ ‘Continuous’ ~ÓÇ ‘Urban Area’ÈÙÈ~Ó˚ §Ç!ü◊ˆÏî à!ë˛ï˛– ïÑ˛yÓ˚ üï˛

xö%ÎyÎ˚# ≤Ã¢y§!öÜ˛ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ ò%!ê˛ !û˛ß¨ öàÓ˚# •ˆÏ°Ä ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ üˆÏôƒ ˜öÜ˛ê˛ƒï˛y Ó˚ ÏÎ˚ ÏåÈ

~üö ~Ü˛ à%FåÈ ¢•Ó˚ Óy öàÓ˚ ~°yÜ˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ° ˆ˛õÔÓ˚ õ%O– ˆÎüöÈÙÙÙÈÜ˛°Ü˛yï˛yñ •yÄí ¸y–

44. í zü‰°ƒyu˛ (Umland) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ú˛Ó˚y!§ §üyç !ÓK˛yö# Alise 1914 §yˆÏ° ≤ÃÌü Ü˛Ìy!ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ö– ïÑ˛yÓ˚

üˆÏï˛ í˛zü‰°ƒyu˛ •° xhsˇÉfiÌ öàˆÏÓ˚Ó˚ ˛õyŸª≈Óï≈˛# ~°yÜ˛y– ü)°ï˛ ˆ˛õÔÓ˚û)˛!üñ öàÓ˚yM˛°ñ ≤Ãû˛yÓ

~°yÜ˛yñ ôyÓ˚î ~°yÜ˛y •zï˛ƒy!òˆÏÜ˛ í˛zü‰°ƒyˆÏu˛Ó˚ §üyÌ≈Ü˛ !•§yˆÏÓ àîƒ Ü˛Ó˚y •Î˚–


45. ˆÜ˛w#Î˚ fiÌyö ï˛_¥ (Central Place Theory) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı 1933 §yˆÏ° çyü≈yö ˆû˛ÔˆÏày!°Ü˛!Óò‰ ÄÎ˚yŒê˛yÓ˚ !Ü ˛fiê˛°yÓ˚ (WalterChristaller) ≤ÃÌü ~•z ï˛_¥!ê˛Ó˚ í˛z˛õfiÌy˛õö Ü˛ˆÏÓ˚ö– ˆÜ˛w#Î˚ fiÌyö •° ~üö ~Ü˛!ê˛ Ó§!ï˛

Îy ˛õyŸª≈Óï≈˛# Ó§!ï˛Ó˚ ˆÜ˛w!Ó®% !•§yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ó§!ï˛!ê˛ ˛õ)ˆÏÓ≈y=˛ ˆÜ˛w#Î˚ Ó§!ï˛Ó˚

Ä˛õÓ˚ !öû≈˛Ó˚¢#°–

46. §yüy!çÜ˛ ˜öÜ˛ê˛ƒ ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ çöÓ§!ï˛ àˆÏí ¸ ˆï˛yˆÏ°⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı §yüy!çÜ˛ ˜öÜ˛ê˛ƒ ˆày¤˛#ÓÂô çöÓ§!ï˛ àˆÏí ¸ ˆï˛yˆÏ°–

47. öàÓ˚yÎ˚î (Urbani Sation) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í˛z_Ó˚ ı @ˇÃyü#î Ó§!ï˛Ó˚ Ü ˛ü˛õÎ≈yˆÏÎ˚ öàˆÏÓ˚ í˛zß¨#ï˛ •ÄÎ˚yÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛•z •° öàÓ˚yÎ˚î–

ü)°ï˛ Ü,˛!£Ï xÌ≈ö#!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ !¢“ xÌ≈ö#!ï˛ˆÏï˛ Ó˚)˛õyhsˇÓ˚ ~ÓÇ ˆ§•z öàÓ˚ ~°yÜ˛yÓ˚ çö§Çáƒy

Ó,!ÂôÓ˚ Ü ˛üÓô≈üyö ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ˆÏÜ˛•z öàÓ˚yÎ˚î ÓˆÏ°–

48. @ˇÃyü#î Ó§!ï˛Ó˚ §ÇK˛y òyÄ–

í z_Ó ı §yôyÓ˚îï˛ 5000 çˆÏöÓ˚ Ü˛ü çö§Çáƒy!Ó!¢T˛ ~°yÜ˛yñ ˆÎáyöÜ˛yÓ˚ çö§ÇáƒyÓ˚

75% ≤ÃyÌ!üÜ˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ SÜ,˛!£Ïç#Ó#V !öÎ%=˛ ~ÓÇ çöâöc ≤Ã!ï˛ Óà≈!Ü˛!üˆÏï˛ 386 çˆÏöÓ˚

Ü˛ü ï˛yˆÏÜ˛•z @ˇÃyü#î Ó§!ï˛ ÓˆÏ°–

49. !ö¡¨àyˆÏAàÎ˚ §üû)˛!ü xM˛ˆÏ° ˆÜ˛yö‰ ≤ÃÜ˛yÓ˚ @ˇÃyü#î Ó§!ï˛ ˆÓ!¢ ˆòáy ÎyÎ˚⁄


í˛z_Ó˚ ı !ö¡¨àyˆÏAàÎ˚ §üû)˛!ü xM˛ˆÏ° ˆày¤˛#ÓÂô çöÓ§!ï˛ ˆÓ!¢ ˆòáy ÎyÎ˚–

50. «%˛o @ˇÃyü Óy •ƒyüˆÏ°ê˛ (Hamlet) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

í z_Ó˚ ı @ˇÃyˆÏüÓ˚ ≤Ãôyö xÇ¢ ˆÌˆÏÜ˛ !Ó!FåÈß¨ ~ˆÏÜ˛Ü˛!ê˛ ˛õyí ¸y Óy ≤Ãôyö ˆ°yÜ˛y°Î˚ ˆÌˆÏÜ˛

xˆÏöÜ˛ ò)ˆÏÓ˚ xÓ!fiÌï˛ @ˇÃyüà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ «%˛o @ˇÃyü Óy Hamlet ÓˆÏ°– çyü≈yö û)˛ˆÏày°!Óò‰

!Ü ˛fiê˛°yÓ˚ ïÑ˛yÓ˚ ˆÜ˛w#Î˚ fiÌyö ï˛ˆÏ_¥ Road Side Hamlet Óy Ó˚yhflÏy ˛õyŸª≈fiÌ «%˛o @ˇÃyü

Ü˛Ìy!ê˛ §Ó≈≤ÃÌü ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ö–

51. ˆ§™y§ @ˇÃyü (Census Village) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ≤Ã!ï˛!ê˛ xyòü¢%üy!Ó˚Ó˚ §üÎ˚ ≤Ã¢y§!öÜ˛ ~Ü˛ˆÏÜ˛Ó˚ §ˆÏÓ≈yFã˛ ˆÜ˛w SÓ˚yçôyö#

öàÓV ˆÌ ÏÜ˛ «% oï˛Ó ~Ü˛ ÏÜ˛Ó S@ˇÃyüV §Ç ÏÎyçö Ü˛Óy •Î– ~Ó !û˛!_ Ïï˛ ≤Ã¢y§!öÜ˛ ~Ü˛ ÏÜ˛Ó

«%˛oï˛Ó˚ xÇˆÏ¢Ó˚ ˆ˛õy¢y!Ü˛ öyü ˆüÔçy– ~•z §ühflÏ ˆüÔçyˆÏÜ˛ ÓƒyÓ•y!Ó˚Ü˛ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ ˆ§™y§

@ˇÃyü Ó˚)ˆÏ˛õ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚–

52. ˜mï˛ @ˇÃyü Óy (Dauble Village) Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı û˛yÓ˚ï˛#Î˚ ˆ§™y§ xö%ÎyÎ˚# ò%!ê˛ Ó˚yçfl∫ @ˇÃyü SˆüÔçyV Îáö ~Ü˛•z ~°yÜ˛yÎ˚

!ÓÜ˛y¢ °yû˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛áö ï˛yˆÏÜ˛ ˜mï˛ @ˇÃyü Óy Double Village ÓˆÏ°–

53. xyhsˇç≈y!ï˛Ü˛ Ü˛yˆÏê≈˛° (International Cartel) Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄˛

í˛z_Ó˚ ı Îáö ~Ü˛ˆÏã˛!ê˛Î˚y í˛zÍ˛õy!òï˛ ˆÜ˛yˆÏöy ˛õˆÏîƒÓ˚ í˛zÍ˛õyòÜ˛ §ÇfiÌy Ä•z ˛õˆÏîƒÓ˚

ˆçyàyöˆÏÜ˛ !öÎ˚sfˆÏîÓ˚ üˆÏôƒ ˆÓ˚ Ïá §ÇfiÌyÓ˚ xhsˇû%≈˛=˛ ˆò¢à%!° !öˆÏçˆÏòÓ˚ ˆÎÔÌ ü%öyú˛yÓ˚

˛õ!Ó˚üyî Ó,!Âô Ü˛Ó˚ Ïï˛ §«˛ü •Î˚ñ ï˛áö ˆ§•z ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ xyhsˇç≈y!ï˛Ü˛ Ü˛yˆÏê≈˛° ÓˆÏ°–



1. üyö%£ÏÈÙÈç!ü xö%˛õyï˛ Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄ @ˇÃyü#î Ó§!ï˛ Ä

ˆ˛õÔÓ˚Ó§!ï˛Ó˚ üˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ !öˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚y– x!ï˛çöyÜ˛#î≈ï˛y ~ÓÇ

çöfl∫“ï˛y Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄ 2+3+2 [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı üyö%£ÏÈÙÈç!ü xö%˛õyï˛ ı ˆÜ˛yˆÏöy ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆüyê˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# ç!üÓ˚ §ˆÏAà ˆ§•z

ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆüyê˛ ˆ°yÜ˛§ÇáƒyÓ˚ ˆÎ xö%˛õyï˛ñ ï˛yˆÏÜ˛•z üyö%£ÏÈÙÈç!ü xö%˛õyï˛ ÓˆÏ°– Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# ç!ü

Ó°ˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏöy ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆ§•z§Ó ç!üÓ˚ ˆüyê˛ ˛õ!Ó˚üyîˆÏÜ˛ ˆÓyé˛yÎ˚ ˆÎà%!° ˆÌˆÏÜ˛ §¡õò

í˛zÍ˛õyòö Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– §¡õò í˛zÍ˛õyòöˆÏÎyàƒ ç!ü Ó°ˆÏï˛ ˆ§•z§Ó ç!üˆÏÜ˛ ˆÓyé˛yÎ˚ ˆÎà%!°

ˆÌˆÏÜ˛ Ü,˛!£Ïç oÓƒ í˛zÍ˛õyòö Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ñ Óöç §¡õò §Ç@ˇÃ• Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ñ á!öç §¡õò §Ç@ˇÃ•

Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ñ !¢“ˆÏÜ˛w àˆÏí ¸ ˆï˛y°y ÎyÎ˚ Óy !Ó!û˛ß¨ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ã˛y!•òy ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~åÈyí ¸y

üÍ§ƒã˛y£Ï ˆ«˛eà%!°Ä Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# ç!üÓ˚ xhsˇà≈ï˛– §%ï˛Ó˚yÇ ˆÎ §Ó ç!ü §¡õò í˛zÍ˛õyòˆÏöÓ˚

˛õˆÏ«˛ í˛z˛õˆÏÎyà# ˆ§•z§Ó ç!üà%!°ˆÏÜ˛•z Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# ç!ü ÓˆÏ°–

Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# ç!üÓ˚ §ˆÏAà ˆ§•z ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆüyê˛ çö§ÇáƒyÓ˚ §¡õÜ≈˛ ˆÓyé˛yˆÏï˛ üyö%£ÏÈÙÈç!üÓ˚

xö%˛õyï˛ á%Ó•z à%Ó˚%c˛õ)î≈– üyö%£ÏÈÙÈç!ü xö%˛õyˆÏï˛Ó˚ §)e!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

ˆüyê˛ çö§Çáƒy = üyö%£ÈÙÈç!ü xö%˛õyï˛

Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# ç!üÓ˚ ˆüyê˛ xyÎ˚ï˛ö

xyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §)e Óï≈˛üyˆÏö Ó•%° ≤Ã¢Ç!§ï˛ ˆ§ê˛y •°ÈÙÙÙÈ

ˆüyê˛ çö§Çáƒy � çöàˆÏîÓ˚ Ü˛ü≈ò«˛ï˛y � í˛zß¨ï˛ §Çfl,Ò!ï˛ Ä Ü˛°yˆÏÜ˛Ô¢°

ˆüyê˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# ç!ü × ç!üÓ˚ í˛zÍ˛õyòö «˛üï˛y

= üyö%£ÈÙÈç!ü xö%˛õyï˛

@ˇÃyü#î Ä öàÓ˚ Óy ˆ˛õÔÓ˚ Ó§!ï˛Ó˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒà%!° •°ÈÙÙÙÈ

!Ó£ÏÎ˚ @ˇÃyü#î Ó§!ï˛ ˆ˛õÔÓ˚ Ó§!ï˛

1. çöÓ§!ï˛ çöÓ§!ï˛ ü)°ï˛ !Ó!«˛Æ çöÓ§!ï˛ ü)°ï˛ ˆày¤˛#ÓÂô–

2. xÌ≈ö#!ï˛ Ü,˛!£Ï!û˛!_Ü˛ xÌ≈ö#!ï˛ xÜ,˛!£Ï!û˛!_Ü˛ xÌ≈ö#!ï˛–

3. çöâöc çöâöc xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ Ü˛ü çöâöc xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ ˆÓ!¢–

4. Ó˚yhflÏyâyê˛ x!ôÜ˛yÇ¢•z ÜÑ˛yã˛y˛õÌ ≤Ã¢hflÏ ˛õyÜ˛y Ó˚yhflÏyñ

§í ¸Ü˛ ˛õˆÏÌÓ˚ ≤Ãyôyöƒ•z ˆÓ!¢–

5. ˛õ!Ó˚Ó•ö Ä ˛õ!Ó˚Ó•ö ÓƒÓfiÌy xö%ß¨ï˛ñ í˛zß¨ï˛ÈÙÈí˛zÍÜ,˛T˛ ˛õ!Ó˚Ó•ö ÓƒÓfiÌy

ˆÎyàyˆÏÎyà ˆÎyàyˆÏÎyà ÓƒÓfiÌyÄ xö%ß¨ï˛ §ˆÏÓ≈yÍÜ,˛T˛ ˆÎyàyˆÏÎyà ÓƒÓfiÌy–

6. !ã˛!Ü˛Í§y ÓƒÓfiÌy !ã˛!Ü˛Í§y ÓƒÓfiÌy xö%ß¨ï˛ í˛zß¨ï˛ !ã˛!Ü˛Í§y ÓƒÓfiÌy–


!Ó£ÏÎ˚ @ˇÃyü#î Ó§!ï˛ ˆ˛õÔÓ˚ Ó§!ï˛

7. §Çfl,Ò!ï˛ !¢«˛y Ä §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ !ÓÜ˛y¢ Ü˛ü !¢«˛yÈÙÈ§Çfl,Ò!ï˛Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆÓ!¢–

8. xyˆÏüyòÈÙÈ≤ÃˆÏüyò xyˆÏüyòÈÙÈ≤ÃˆÏüyˆÏòÓ˚ §%ˆÏÎyàÈÙÈ xyˆÏüyòÈÙÈ≤ÃˆÏüyˆÏòÓ˚ §%ˆÏÎyàÈÙÈ§%!Óôy

§%!Óôy Ü˛ü– xˆÏöÜ˛ ˆÓ!¢–

9. ≤Ã¢y§ö ˛õM˛yˆÏÎ˚ï˛ ÓƒÓfiÌy ˆ˛õÔÓ˚ ÓƒÓfiÌy–

10. ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚ ÏÓˆÏ¢Ó˚ ≤Ãyôyöƒ üö%£Ïƒ§,T˛ ˛õ!Ó˚ ÏÓˆÏ¢Ó˚ ≤Ãyôyöƒ

xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ xˆÏöÜ˛ ˆÓ!¢ ˆÓ!¢–

çöfl∫“ï˛y ı ˆÜ˛yˆÏöy ˆòˆÏ¢Ó˚ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ §¡õˆÏòÓ˚ ï%˛°öyÎ˚ çö§Çáƒy Ü˛ü •ˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛

çöfl∫“ï˛y [Under Population] ÓˆÏ°– ~•z xÓfiÌyÎ˚ üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ ◊ü Ä ¢!=˛Ó˚ xû˛yÓ âˆÏê˛ñ

ú˛ˆÏ° í˛zÍ˛õyòö Óƒy•ï˛ •Î˚– çö ≤Ã!ï˛ §¡õò í˛zÍ˛õyòöÄ Ü˛ü •Î˚ ~ÓÇ ç#ÓöÎyeyÓ˚ üyˆÏöÓ˚

xy¢yö%Ó˚)˛õ í˛zß¨!ï˛Ä âˆÏê˛ öy– í˛zòy•Ó˚ Ïî Ó°y ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ!•üy°Î˚ÈÙÈ~Ó˚ ò%à≈ü ˛õyÓ≈ï˛ƒ xM˛°ñ

xyüyçˆÏöÓ˚ àû˛#Ó˚ xÓ˚îƒˆÏ«˛eñ Ü˛y°y•y!Ó˚ üÓ˚%û)˛!ü xM˛° Ä !ã˛Ó˚ï%˛£ÏyÓ˚yÓ,ï˛ û)˛áˆÏ[˛Ó˚

çöÓ§!ï˛Ó˚ xû˛yˆÏÓ á%Ó Ü˛ü ˛õ!Ó˚üyö ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ §¡õò í˛zˆÏ_y!°ï˛ •Î˚–

x!ï˛ÈÙÈçöyÜ˛#î≈ï˛y ı ˆÜ˛y Ïöy ˆò Ï¢Ó çö§Çáƒy ˆ§•z ˆò Ï¢Ó ≤ÃyÜ, !ï˛Ü˛ §¡õ ÏòÓ ï% °öyÎ

xï˛ƒ!ôÜ˛ ˆÓ!¢ •ˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ x!ï˛ çöyÜ˛#î≈ï˛y Óy çöy!ôÜ˛ƒ [Over Population] ÓˆÏ°–

Ü˛yüƒ çö§ÇáƒyÓ˚ x!ï˛!Ó˚=˛ çö§Çáƒy•z çöy!ôˆÏÜ˛ƒÓ˚ xöƒï˛ü Ü˛yÓ˚î–

2. ˆ˛õÔÓ˚ Ó§!ï˛Ó˚ xyÜ,˛!ï˛ Óy öÜ˛¢y §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛öy Ü˛ˆÏÓ˚y–

í˛zß¨Î˚ö¢#° ˆòˆÏ¢Ó˚ ÓÎ˚É!°Aà Óy !˛õÓ˚y!üˆÏí˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ ˆ°ˆÏáy–

4+3 [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í z_Ó ı ˆ˛õÔÓÓ§!ï˛Ó §yü!@ˇÃÜ˛ !Óöƒy Ï§Ó ú˛ Ï° !ö!ò≈T˛ xyÜ, !ï˛ ôyÓî Ü˛ ÏÓ– ˆ˛õÔÓÓ§!ï˛Ó

~•z xyÓ,!_ˆÏÜ˛ ò%Ûû˛yà û˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈ

(a) Óy!•ƒÜ˛ xyÜ,˛!ï˛ ı ˆÎÈÙÈˆÜ˛yˆÏöy öàÓ˚ Ó§!ï˛Ó˚ û)˛ÈÙÈ≤ÃÜ,˛!ï˛ ï˛yÓ˚ Óy!•ƒÜ˛ xyÜ,˛!ï˛ˆÏÜ˛

≤Ãû˛y!Óï˛ Ü˛ ÏÓ– í z õÜ) °Óï≈ # û) ÈÙÈá Ï[˛Ó !Óöƒy§ ˆã˛ßy•z ¢• ÏÓÓ xyÜ, !ï˛ ÏÜ˛ ≤Ãû˛y!Óï˛ Ü˛ ÏÓ ÏåÈ–

ü%¡∫y•z ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ ò!«˛î ≤Ãyhsˇ!ê˛ xyÓ˚Ó §yàˆÏÓ˚Ó˚ xô≈ã˛wÜ˛yÓ˚ ÓƒyÜ˛ ˆÓÈÙÈˆï˛ xÓ!fiÌï˛ ÓˆÏ° ~Ó˚

xyÜ,˛!ï˛Ä xô≈ã˛wyÜ˛yÓ˚– öò#Ó˚ ôyÓ˚ ÓÓ˚yÓÓ˚ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ ÓÑyˆÏôÓ˚ §üyhsˇÓ˚yˆÏ° à!ë˛ï˛ Ü˛°Ü˛yï˛y

¢•ˆÏÓ˚Ó˚ xyÜ,˛!ï˛ °¡∫yˆÏê˛–

(b) xû˛ƒhsˇÓ˚#î xyÜ,˛!ï˛ ı öàÓ˚ Ó§!ï˛Ó˚ xû˛ƒhsˇÓ˚#î ~°yÜ˛y!û˛!_Ü˛ û)˛!ü ÓƒÓfiÌyÓ˚ñ

ˆÎüöÈÙÙÙÈÓ˚yhflÏyâyˆÏê˛Ó˚ !Óöƒy§ñ xyˆÏüyòÈÙÈ≤ÃˆÏüyòÈÙÈ~Ó˚ fiÌyöñ Óy!îçƒ ~°yÜ˛yñ Ó§!ï˛ ~°yÜ˛y

•zï˛ƒy!ò öàÓ˚ Ó§!ï˛Ó˚ xû˛ƒhsˇÓ˚#î xyÜ,˛!ï˛ˆÏÜ˛ !öÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈ

(i) ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ Ó˚yhflÏyâyê˛ xˆÏöÜ˛ §üÎ˚ !¢Ó˚yÈÙÈí˛z˛õ!¢Ó˚yÓ˚ üˆÏï˛y !ÓöƒhflÏ •Î˚– ú˛ˆÏ° Ó§!ï˛Ó˚

~Ü˛!ê˛ ò#â≈ x«˛ ÌyˆÏÜ˛– ˆÎüöÈÙÙÙÈÜ˛°Ü˛yï˛yñ ü%¡∫y•z–


(ii) ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ Ó˚yhflÏyâyê˛ Î!ò ˆÜ˛w!Óü%á Ä ï˛yÓ˚ ã˛Ü ˛yÜ˛yˆÏÓ˚ !Óöƒy§ •Î˚ñ ï˛ˆÏÓ xyÜ,˛!ï˛

ˆày°yÜ˛yÓ˚ •Î˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈ!ò!Õ‘ ¢•Ó˚–

(iii) ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ Ó˚yhflÏyâyˆÏê˛Ó˚ !ÓöƒyˆÏ§Ó˚ xˆÏöÜ˛ §üÎ˚ çy!°Ü˛y Óy òyÓyÓ˚ åÈˆÏÜ˛Ó˚ üˆÏï˛y •Î˚

ú˛ˆÏ° ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ xyÜ,˛!ï˛Ä òyÓyÓ˚ åÈ ÏÜ˛Ó˚ ü Ïï˛y •Î˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈˆã˛ß¨y•z ¢•Ó˚–

(iv) §üyçï˛y!sfÜ˛ ÓyÓ˚ Ïç§ (Burgess)ñ ˆ˛õÔÓ˚Ó§!ï˛Ó˚ xû˛ƒhsˇÓ˚#î û)˛!ü ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚

Ä˛õÓ˚ !û˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛_¥ !òˆÏÎ˚ ÏåÈöñ ÎyÓ˚ öyü ˆÜ˛wˆÏÓT˛ö# ï˛_¥ (Concentric ZoneTheory)– xyˆÏü!Ó˚Ü˛yÓ˚ !¢Ü˛yˆÏày ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ í˛zòy•Ó˚î !òˆÏÎ˚ !ï˛!ö ÓˆÏ°ˆÏåÈö ˆ˛õÔÓ˚Ó§!ï˛Ó˚

!Óöƒy§ ~Ü˛ˆÏÜ˛!wÜ˛ Ó°ˆÏÎ˚Ó˚ üˆÏï˛y •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈ!¢Ü˛yˆÏày ¢•ˆÏÓ˚ 6!ê˛ Ó°Î˚ xyˆÏåÈ–

≤ÃÌü Ó°Î˚ ı ˆÜ˛w#Î˚ Óy!îçƒ ~°yÜ˛y ~•z Ó°Î˚ •° ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ Óy!î!çƒÜ˛ñ §yüy!çÜ˛

Ä öyà!Ó˚Ü˛ ç#ÓˆÏöÓ˚ ˆÜ˛wfiÌ°– ~•záyˆÏö•z !Ó!û˛ß¨ Óy!î!çƒÜ˛ §ÇfiÌyÓ˚ ˆÜ˛w#Î˚ x!ú˛§ñ

≤Ã¢y§!öÜ˛ x!ú˛§ñ ÓƒyÇÜ˛ñ ˆòyÜ˛yöñ ÓyçyÓ˚ñ í˛yÜ˛âÓ˚ñ §ÇÓyò˛õ ÏeÓ˚ x!ú˛§ ≤Ãû, !ï˛ xÓ!fiÌï˛–

!mï˛#Î˚ Ó°Î˚ ı ≤ÃÌü Ó°Î˚ ÏÜ˛ !âˆÏÓ˚ xyˆÏåÈ !mï˛#Î˚ Ó°Î˚– ~áyˆÏö í˛z˛õ!fiÌï˛ xyˆÏåÈ

˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏöy Óy!í ¸ñ !¢“ ≤Ã!ï˛¤˛yö Ä Ü˛ü xyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ°yˆÏÜ˛ˆÏòÓ˚ Ó!hflÏ–

ï,˛ï˛#Î˚ Ó°Î˚ ı !mï˛#Î˚ Ó°ˆÏÎ˚Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ xÓ!fiÌï˛ ~•z Ó°Î˚!ê˛ ~Ü˛!ê˛ !ü◊ Ä

˛õ!Ó˚Óï≈˛ö¢#° ~°yÜ˛y– ~áyˆÏö à!Ó˚Ó Ä üôƒ!Ó_ üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ §•yÓfiÌyö ˆòáy ÎyÎ˚–

ã˛ï%˛Ì≈ Ó°Î˚ ı ï,˛ï˛#Î˚ Ó°ˆÏÎ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚!ô !âˆÏÓ˚ xÓ!fiÌï˛ ~•z Ó°ˆÏÎ˚ üôƒ!Ó_ ◊üç#Ó#

üyö%£Ï Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚–

˛õM˛ü Ó°Î˚ ı §yôyÓ˚îï˛ í˛zFã˛!Ó_ üyö%£Ïçö ˛õM˛ü Ó°ˆÏÎ˚ Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚– ~áyöÜ˛yÓ˚

Óy!í ¸âÓ˚ á%Ó §%®Ó˚ Ó,•òyÜ˛yÓ˚–

£Ï¤˛ Ó°Î˚ ı ˛õM˛ü Ó°ˆÏÎ˚Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ xyˆÏåÈ £Ï¤˛ Ó°Î˚– ~•z Ó°ˆÏÎ˚ ≤Ãôyöï˛ Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚

!öï˛ƒÎye#Ó˚y–

ÓyÓ˚ Ïç§ÈÙÈ~Ó˚ üï˛yö%§yˆÏÓ˚ ˆ˛õÔÓ˚Ó§!ï˛Ó˚ xyÜ,˛!ï˛ Óy öÜ‰˛¢y


í˛zß¨Î˚ö¢#° ˆòˆÏ¢Ó˚ çö§ÇáƒyÓ˚ !˛õÓ˚y!üí˛

ÓÎÉe´ü

e´ü

Óô≈ü

yö ç

ö§

Çáƒy Ó

y

ˆ≤Ãyˆ

Ï@ˇÃ!§

û˛ ˛õ

˛õ%ˆÏ°

¢ö

í˛zß¨Î˚ö¢#° ˆòˆÏ¢Ó˚ ÓÎ˚!°Aà !˛õÓ˚y!üˆÏí˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ ı ˆÎ§Ó ˆòˆÏ¢ öyÓ˚# Ä ˛õ%Ó˚%£Ï

çö§ÇáƒyÓ˚ ÓƒÓôyö xˆÏöÜ˛ ˆÓ!¢

~ÓÇ §yüy!çÜ˛ x!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe

öyÓ˚#Ó˚y Ó!M˛ï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ í zß¨Î˚ö¢#°

ˆò¢ ÓˆÏ°– í˛zß¨Î˚ö¢#° ˆòˆÏ¢Ó˚

ÓÎ˚É!°Aà !˛õÓ˚y!üˆÏí˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒà%!°

•°ÈÙÙÙÈ

í˛zß¨Î˚ö¢#° ˆòˆÏ¢Ó˚ ÓÎ˚É!°Aà

!˛õÓ˚y!üˆÏí˛Ó˚ û)˛!üû˛yà fl≥˛#ï˛ •Î˚–

Ü˛yÓ˚î í˛zß¨Î˚ö¢#° ˆòˆÏ¢ çß√•yÓ˚

ˆÓ!¢ñ ï˛y•z !¢¢% Ä üyé˛ ÓÎ˚!§

çö§Çáƒy Ó•%à%î ˆÓ!¢ •Î– ~•z §Ó

ˆòˆÏ¢ !öû≈˛Ó˚¢#°ï˛yÓ˚ xö%˛õyï˛

xˆÏöÜ˛ ˆÓ!¢ ÌyÜ˛yÎ˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚öÄ x!ï˛ ô#Ó˚à!ï˛ˆÏï˛ •Î˚–

(i) í zß¨Î˚ö¢#° ˆò Ï¢ !˛õÓ˚y!ü Ïí˛Ó˚ üôƒû˛yà fl≥˛#ï˛ •Î˚– Ü˛yÓ˚î ≤ÃyÆ ÓÎ˚flÒ ÏòÓ˚ çö§Çáƒy

ˆÓ!¢ •Î˚ ÓˆÏ° §¡õò í˛zÍ˛õyòˆÏöÓ˚ ˛õ!Ó˚üyöÄ Ü ˛üÓô≈üyö–

(ii) !˛õÓ˚y!üˆÏí˛Ó˚ Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ xÇ¢ Ü ˛ü¢ §ÇÜ˛#î≈ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– xÌ≈yÍ ~•z§Ó ˆòˆÏ¢ ü,ï%˛ƒ•yÓ˚

ˆÓ!¢ •ÄÎ˚yÎ˚ ÓÎ˚flÒ çö§ÇáƒyÓ˚ ˛õ!Ó˚üyö ï%˛°öyü)°Ü˛û˛yˆÏÓ Ü˛ü Îy !ã˛!Ü˛Í§y ÓƒÓfiÌyÓ˚

xö@ˇÃ§Ó˚ï˛yÓ˚ §y«˛ƒ Ó•ö Ü˛ˆÏÓ˚–

3. Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# ç!ü Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄ ç°ÓyÎ˚% Ü˛#û˛yˆÏÓ çö§ÇáƒyÓ˚ Ó^ˇê˛öˆÏÜ˛

≤Ãû˛y!Óï˛ Ü˛ ÏÓ⁄ ˆày¤˛#ÓÂô çöÓ§!ï˛ Ä !Ó!«˛Æ çöÓ§!ï˛Ó ˛õyÌ≈Ü˛ƒ

ˆ° Ïáy– 2+2+3

í˛z_Ó˚ ı Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# ç!ü ı ˆÎ §Ó ç!ü üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏö ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚ ~ÓÇ ˆÎ§Ó ç!ü

ˆÌˆÏÜ˛ üyö%£Ï §¡õò §,!T˛ Ü˛Ó˚ Ïï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ˆ§•z§Ó ç!üˆÏÜ˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# ç!ü ÓˆÏ°– ç!üÓ˚

Ü˛yÎ≈Ü˛y!Ó˚ï˛y §Ó≈e §üyö öÎ˚– ˆÎüöÈÙÙÙÈ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ÓÓ˚ Ïú˛ ì˛yÜ˛y xM˛°§ü)•ñ í˛z£÷ üÓ˚%û)˛!ü§ü)•

~ÓÇ ò%à≈ü ˛õyÓ≈ï˛ƒ xM˛°à%!°Ó˚ ç!üÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛y!Ó˚ï˛y á%Ó•z Ü˛ü– xyÓyÓ˚ x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ ˛õ,!ÌÓ#Ó˚

öò# í˛z˛õï˛ƒÜ˛yà%!°Ó˚ í˛zÓ≈Ó˚ §üï˛°û)˛!ü ~ÓÇ á!öç §¡õˆÏò §ü,Âô xM˛°à%!°Ó˚ ç!üÓ˚

Ü˛yÎ≈Ü˛y!Ó˚ï˛y Ó•%à%î ˆÓ!¢–

ç°ÓyÎ˚%Ó˚ Ü˛yÓ˚ Ïî çö§ÇáƒyÓ˚ Ó^ˇê˛ö ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ ≤Ãû˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ı xï˛ƒ!ôÜ˛ ¢#ï˛°

Óy í˛z£÷ üÓ˚%≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ ç°ÓyÎ˚% Ü,˛!£Ïñ !¢“ ≤Ãû,˛!ï˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ í˛zß¨!ï˛Ó˚ ˛õˆÏ«˛ §•yÎ˚Ü˛ öÎ˚–

ú˛ Ï° ~•z xM˛°à%!° çö!ÓÓ° • ÏÎ Ìy ÏÜ˛– xöƒ!ò ÏÜ˛ñ öy!ï˛¢# Ïï˛y£÷ Óy §üû˛yÓy˛õß ç°ÓyÎ%

xM˛ˆÏ° xö%Ü)˛° xÓfiÌyÓ˚ Ü˛yÓ˚ Ïî Ü,˛!£Ïñ !¢“ ≤Ãû,˛!ï˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ ≤Ãû)˛ï˛ í˛zß¨!ï˛

°yû˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ú˛ˆÏ° ~•z xM˛°à%!°ˆÏï˛ çö§ÇáƒyÓ˚ ˛õ!Ó˚üyöÄ Ó,!Âô ˛õyÎ˚–


1. §ÇK˛y

2. xÓfiÌyö

3. Óy!í ¸à%!°Ó˚

ÓƒÓôyö

4. !öÓ˚y˛õ_y

5. ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛

ˆÎyàyˆÏÎyà

6. ç#!ÓÜ˛y

üyö%£Ï !öˆÏçÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏö Îáö

~Ü˛§ˆÏAà ~Ü˛!ê˛ !ö!ò≈T˛ fiÌyˆÏö

§ÇâÓÂôû˛yˆ ÏÓ Ó§!ï˛ àˆÏí˛ ¸

ˆï˛yˆÏ°ñ ï˛áö ˆ§•z Ó§!ï˛ˆÏÜ˛

ˆày¤˛#ÓÂô çöÓ§!ï˛ ÓˆÏ°–

ˆÓ!¢Ó˚û˛yà ˆ«˛ˆÏe ü,ò% ì˛y°Î%=˛

§üï˛°û)˛!üñ ≤ÃyÎ˚ §üï˛°û)˛!üñ

í˛zÓ≈Ó˚ ü,!_Ü˛y §ü,Âô xM˛° ~ÓÇ

üˆÏöyÓ˚ü ç°ÓyÎ˚%Î%=˛ xM˛ˆÏ°

à Ïí ¸ Ä Ïë˛–

Óy!í ¸à%!° Ü˛yåÈyÜ˛y!åÈ à Ïí ¸ Ä Ïë˛–

Óy!í˛¸à%!°Ó˚ üˆÏôƒ ÓƒÓôyö Ü˛ü

•Î˚–

Óy!í˛ ¸à%!° Ü˛yåÈyÜ˛y!åÈ !öü≈yî

•ÄÎ˚yÎ˚ !öÓ˚y˛õ_yÓ˚ xû˛yÓ •Î˚

öy–

Ü˛yåÈyÜ˛y!åÈ Óy!í˛¸à%!° •ÄÎ˚yÎ˚

˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ ˆÎyàyˆÏÎyà àˆÏí˛¸

Ä Ïë˛–

~•z Ó˚Ü˛ü çöÓ§!ï˛Ó˚ ≤Ãôyö

ç#!ÓÜ˛y ã˛y£ÏyÓyò–

˛≤Ã!ï˛Ü)˛° ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ~ÓÇ xyÌ≈ÈÙÈ

§yüy!çÜ˛ Ü˛yÓ Ïî üyö%£Ï Îáö ò) ÏÓ

ò)ˆÏÓ˚ !Ó!FåÈß¨û˛yˆÏÓ §ÇˆÏÎyà•#ö Ä

§¡õÜ≈ •#ö xÓfiÌyÎ Ó§!ï˛ !öü≈yî

Ü˛ˆ ÏÓ ˚ñ ï˛áö ï˛yˆ ÏÜ˛ !Ó!«˛Æ

çöÓ§!ï˛ ÓˆÏ°–

ˆÓ!¢û˛yà ˆ«˛ˆÏe x!ôÜ˛ ì˛y°Î%=˛

˛õyÓ≈ï˛ƒ xM˛°ñ üy°û)˛!ü xM˛°

~ÓÇ ã˛Ó˚ü ç°ÓyÎ˚%Î%=˛ ¢%‹Ò≤ÃyÎ˚ Ä

¢#ï˛° xM˛ˆÏ° àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛–

Óy!í ¸à%!° ò)ˆÏÓ˚ ò)ˆÏÓ˚ àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛–

Óy!í ¸à%!°Ó˚ ò)Ó˚c Ü˛ü ˆÓ!¢ •Î˚–

Óy!í˛ ¸à%!° ò)ˆÏÓ˚ ò)ˆÏÓ˚ •ÄÎ˚yÎ˚

!öÓ˚y˛õ_yÓ˚ xû˛yÓ ÌyˆÏÜ˛–

çöÓ§!ï˛ ò)ˆÏÓ˚ ò)ˆÏÓ˚ •ÄÎ˚yÎ˚

˛õyÓflõ!ÓÜ˛ ˆÎyày ÏÎyà à Ïí˛ Ä Ïë˛

öy–

~•z Ó˚Ü˛ü çöÓ§!ï˛Ó˚ ≤Ãôyö

ç#!ÓÜ˛y ˛õ¢%ã˛yÓ˚î Ä Ü˛yë˛ §Ç@ˇÃ•–


PROJECTWORK

áyï˛y



í˛z_Ó˚ ı ˆày¤˛#ÓÂô çöÓ§!ï˛ Ä !Ó!«˛Æ çöÓ§!ï˛Ó˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ı

!Ó£ÏÎ˚ ˆày¤˛#ÓÂô çöÓ§!ï˛ !Ó!«˛Æ çöÓ§!ï˛


1. Ó•% !ÓÜ˛“!û˛!_Ü˛ ≤ÃŸ¿yÓ!° [MCQ]


1. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ú!§!°Ü˛ö û˛ƒy!°Û öyˆÏü !Óáƒyï˛ ¢•Ó˚!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

(A) Ü˛°Ü˛yï˛y (B) ü%¡∫y•z C ˆÓAày°%Ó˚% (D) ˛õ%ˆÏö

2. !¢“ö#!ï˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆÎ §ühflÏ !öÎ˚ü Ü˛yö%ö Ä Óyôy!öˆÏ£Ïô ≤ÃˆÏÎyçƒ

(B) Îy !¢“ ≤Ã!ï˛¤˛yöˆÏÜ˛ !öÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚

(C) !¢“ í˛zß¨Î˚ ÏöÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ !öô≈yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚

D ~ˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛•z §!ë˛Ü˛

3. ˆÜ˛yˆÏöy ~Ü˛!ê˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ xM˛ˆÏ° !¢“Ó˚%@¿ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚î •°ÈÙÙÙÈ

(A) ˛õ!Ó˚ã˛°öàï˛ ˛ò%Ó≈°ï˛y (B) x!ï˛!Ó˚=˛ !Óò%ƒÍ

(C) ˆçyàyˆÏöÓ˚ !öÿ˛Î˚ï˛y D x§Ó˚Ü˛y!Ó˚ ö#!ï˛

4. û˛yÓ˚ Ïï˛ öï%˛ö !¢“ö#!ï˛ÈÙÙÙÈ

A 1991 §yˆÏ° ˆây£Ïîy Ü˛Ó˚y •Î˚ (B) 1990 §yˆÏ° ˆây£Ïîy Ü˛Ó˚y •Î˚

(C) 1995 §yˆÏ° ˆây£Ïîy Ü˛Ó˚y •Î˚ (D) ~ˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

5. §Ó%ç !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ §%ú˛° •°ÈÙÙÙÈ

(A) áyòƒ¢ˆÏ§ƒÓ˚ í˛zÍ˛õyòö Ó,!Âô (B) Ü˛ü≈§ÇfiÌyˆÏöÓ˚ §%ˆÏÎyà Ó,!Âô

(C) Ü,˛!£ÏˆÏÜ˛ °yû˛çöÜ˛ ˆ˛õ¢yÎ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛öD ~ˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛•z §!ë˛Ü˛

6. GATT Sàƒyê˛V ã%˛!=˛Ó˚ Óï≈˛üyö öyü •°ÈÙÙÙÈ

(A) IPO B WTO (C) PTO (D) TTO7. xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ö •°ÈÙÙÙ

(A) §¡±§yÓ˚î � ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö (B) ˛õ!Ó˚Óï≈˛ö � í˛zß¨Î˚ö

C í˛zß¨Î˚ö � xy!Ì≈Ü˛ !fiÌ!ï˛ (D) !ÓÜ˛y¢ � §¡±§yÓ˚î

8. ˆÜ˛yˆÏöy ~Ü˛!ê˛ xM˛ˆÏ°Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ ÏöÓ˚ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ÈÙÙÙÈ

(A) çö§Çáƒy Ó,!Âô (B) ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ §¡õò

(C) ü)°ôö àë˛ö D ~ˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛•z

9. xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚öˆÏÜ˛ o%ï˛ï˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ÓyçyˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ãy!Æ (B) öàÓ˚#Ü˛Ó˚î

(C) Ü,˛ÍˆÏÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚ Ó,!Âô D ~ˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛•z

xyM˛!°Ü˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ö10


10. çö§Çáƒy Ó,!ÂôÈÙÙÙÈ

(A) xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ ÏöÓ˚ §•yÎ˚Ü˛ (B) xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ ÏöÓ˚ ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛

C Ä˛õˆÏÓ˚Ó˚ ò%!ê˛•z §!ë˛Ü˛ (D) ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

11. åÈ!_¢àˆÏí ¸Ó˚ ˆÜ˛yÓ˚ÓyˆÏï˛ ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(A) ï˛yüy (B) ˆ°y•yÈÙÈxyÜ˛!Ó˚Ü˛

(C) !§§y D Ü˛Î˚°y

12. Ü˛ï˛ §yˆÏ° ˆÓAày°%Ó˚%ˆÏï˛ •zˆÏ°Ü˛ê˛Δ!ö: ¢•Ó˚ àˆÏí ¸ ˆï˛y°y •Î˚⁄


13. åÈ!_¢àí ¸ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ í˛zqÓ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) 1956 §yˆÏ° B 2000 §yˆÏ° (C) 2001 §yˆÏ° (D) 2014 §yˆÏ°

14. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ú!§!°Ü˛ö û˛ƒy!°Û ˆÎ !¢ˆÏ“Ó˚ çöƒ !Óáƒyï˛ÈÙÙÙÈ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

(A) ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛ (B) ˛õyê˛ C ˜Óò%ƒ!ï˛ö (D) çy•yç !öü≈yî

15. xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ ÏöÓ˚ ò,!T˛ˆÏÜ˛yî ˆÌˆÏÜ˛ û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ó˚yçƒà%!°ˆÏï˛ û˛yà Ü˛Ó˚y •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) ã˛yÓ˚û˛yˆÏà (B) ˛õÑyã˛û˛yˆÏà C !ï˛öû˛yˆÏà (D) åÈÎ˚ û˛yˆÏà

16. åÈ!_¢àˆÏí ¸ û˛yÓ˚ Ïï˛ÈÙÙÙÈ

A xö%ß¨ï˛ Ó˚yçƒ (B) í zß¨ï˛ Ó˚yçƒ (C) fl∫ Ï“yçyï˛ Ó˚yçƒ (D) !¢ˆÏ“yß¨ï˛ Ó˚yçƒ

17. åÈ!_¢àí ¸ !Óáƒyï˛ÈÙÙÙÈ

(A) Ü˛Î˚°y xM˛ˆÏ°Ó˚ çöƒ

(B) çAà°ñ ˛õy•yí ¸ Ä ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ˆ§Ô®ˆÏÎ≈Ó˚ çöƒ

(C) ˆ°y•ÈÙÈ•zflõyï˛ !¢ˆÏ“Ó˚ çöƒ D ~ˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛•z §!ë˛Ü˛

18. åÈ!_¢àˆÏí ¸ !¢¢%◊!üÜ˛ ~Ü˛òüÈÙÙÙÈ

(A) ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚ öy (B) Ü˛ü ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚

C xˆÏöÜ˛ ˆÓ!¢ ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚ (D) ~ˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

19. §¡õˆÏòÓ˚ x§¡õ)î≈ ÓƒÓ•yÓ˚ÈÙÙÙÈ

A §ˆÏ“yß¨ï˛ ˆòˆÏ¢ ˆÓ!¢ ˆòáy ÎyÎ˚ (B) í˛zß¨ï˛ ˆòˆÏ¢ ˆòáy ÎyÎ˚ öy

(C) ò!Ó˚o ˆòˆÏ¢ ˆÓ!¢ ˆòáy ÎyÎ˚ (D) í˛zß¨Î˚ö¢#° ˆòˆÏ¢ ˆòáy ÎyÎ˚ öy

20. û˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈ö#!ï˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) í˛zß¨ï˛ xÌ≈ö#!ï˛ (B) fl∫ Ï“yß¨ï˛ xÌ≈ö#!ï˛

C í˛zß¨Î˚ö¢#° xÌ≈ö#!ï˛ (D) ~ˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yˆÏöy!ê˛•z öÎ˚

21. Ü˛y!Ó˚à!Ó˚ Ä ≤ÃÎ%!=˛ !ÓòƒyÎ˚ í˛zß¨ï˛ ~Ü˛!ê˛ Ó˚yçƒ •°ÈÙÙÙÈ

(A) åÈ!_¢àí ¸ (B) ˛õ!ÿ˛üÓAà C Ü˛î≈yê˛Ü˛ (D) Ó˚yçfiÌyö

22. §y¡±!ï˛Ü˛ Ü˛yˆÏ° û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ çö§Çáƒy ˆÓˆÏí ¸ Äë˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚î •°ÈÙÙÙÈ

(A) çß√•yÓ˚ ˆÓˆÏí ¸ ÎyÄÎ˚y (B) ü,ï%˛ƒ•yÓ˚ Ü˛ˆÏü ÎyÄÎ˚y

(C) çö§ÇáƒyÓ˚ âöc ˆÓˆÏí ¸ ÎyÄÎ˚y D ~ˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛•z §!ë˛Ü˛


23. û˛yÓ˚ Ïï˛ çö§Çáƒy Ó,!Âô Ä xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ ÏöÓ˚ üˆÏôƒ §¡õÜ≈˛ÈÙÙÙÈ

(A) Óyí ¸ ÏåÈ B ˆö•z (C) ~Ü˛òü ¢)öƒ (D) üyé˛y!Ó˚

24. ≤ÃÌü ˛õ!Ó˚Ü˛“öyÎ˚ Ü˛#ˆÏ§Ó˚ Ä˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ ˆòÄÎ˚y •ˆÏÎ˚!åÈ°⁄

(A) !¢“ B Ü,˛!£Ï (C) ˛õ!Ó Ï§Óy (D) xöƒyöƒ

25. ≤ÃÌü ˛õ!Ó˚Ü˛“öyÓ˚ Ó˚)˛õyÎ˚ö Ü˛y° !åÈ°ÈÙÙÙÈ

A 1951-56 (B) 1952-53 (C) 1956-57 (D) 1960-1126. !mï˛#Î˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“öyÎ˚ ˆçyÓ˚ ˆòÄÎ˚y •Î˚ÈÙÙÙÈ

(A) !Ó!öˆÏÎ˚yà Ó,!ÂôˆÏï˛ B ˛õ!Ó˚Ü˛“öyÓ˚ o%ï˛yÎ˚ˆÏö

(C) §ú˛° Ó˚)˛õyÎ˚ Ïî (D) !¢ˆÏ“Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢

27. ü•y°ö!Ó¢ Ü˛!ü!ê˛ ˆÜ˛yö‰ ˛õ!Ó˚Ü˛“öyÎ˚ @ˇÃ•î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!åÈ°⁄

(A) ≤ÃÌü ˛õ!Ó˚Ü˛“öy (B) !mï˛#Î˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“öy

C ï,˛ï˛#Î˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“öy (D) ã˛ï%˛Ì≈ ˛õ!Ó˚Ü˛“öy

28. !¢“ Ó˚%@¿ï˛yÓ˚ xû˛ƒhsˇÓ˚#î Ü˛yÓ˚î •°ÈÙÙÙÈ

(A) ˛õ!Ó˚ã˛°öàï˛ ò%Ó≈°ï˛y (B) xy!Ì≈Ü˛ §ü§ƒy

(C) !öü≈yî ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ e%!ê˛

D ˛õ!Ó˚ã˛y°öàï˛ ò%Ó≈°ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ xy!Ì≈Ü˛ §ü§ƒy

29. ~Ü˛!ê˛ xM˛ˆÏ°Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ Ïö RBI-~Ó˚ û)˛!üÜ˛yÈÙÙÙÈ

A !öÓ˚ˆÏ˛õ«˛ (B) àë˛öü)°Ü˛ (C) ≤Ã!ï˛!ö!ôü)°Ü˛ (D) ˆö!ï˛Óyã˛Ü˛

30. !ÓŸªyÎ˚ö !¢ˆÏ“Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢ÈÙÙÙÈ

A x˛õ!Ó˚•yÎ≈ (B) xö%˛õˆÏÎyà# (C) à!ï˛•#ö (D) à%Ó%c•#ö

31. û˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈ö#!ï˛Ó˚ ˛õˆÏ«˛ !ÓŸªyÎ˚öÈÙÙÙÈ

(A) §•ˆÏÎyà# (B) xö%ˆÏ˛õyˆÏÎyà# C û˛Î˚yÓ• (D) ü)°ƒ•#ö

32. í˛zß¨Î˚ö ˛õ!Ó˚üy˛õ Ü˛Ó˚yÓ˚ xöƒï˛ü §)ã˛Ü˛ •°ÈÙÙÙÈ

(A) ˆüyê˛ !ÓˆÏò!¢ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ !Ó!öˆÏÎ˚yà (B) ˆüyê˛ §y«˛Ó˚ï˛y

(C) ˆüyê˛ Óy!îˆÏçƒÓ˚ ˛õ!Ó˚üyî D ˆüyê˛ xû˛ƒhsˇÓ˚#î í˛zÍ˛õyòö

33. ï,˛ï˛#Î˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“öyÓ˚ ü)° í˛zˆÏj¢ƒ !åÈ°ÈÙÙÙÈ

(A) öàÓ˚yÎ˚î (B) ¢•ÓyÎî C o%ï˛ !¢“yÎ˚ö (D) Ü,˛!£ÏÓ˚ !ÓÜ˛y¢

34. ò¢ü ˛õ!Ó˚Ü˛“öy @ˇÃ•î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!åÈ°ÈÙÙÙÈ

(A) 1922-23 §yˆÏ° (B) 1948-49 §yˆÏ°

(C) 1956-57 §yˆÏ° D 1991-92 §yˆÏ°

35. §ÇflÒyÓ˚ÈÙÈ˛õÓ˚Óï˛#≈ !¢“ö#!ï˛ ˆây£Ïîy Ü˛Ó˚y •Î˚ÈÙÙÙÈ

A 1991-92 §yˆÏ° (B) 1922-2002 §yˆÏ°

(C) 1980-81 §yˆÏ° (D) 1970-71 §yˆÏ°


36. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ xyM˛!°Ü˛ !¢“ö#!ï˛ˆÏï˛ °y•zˆÏ§™ ≤ÃÌy Ó˚ò Ü˛Ó˚y •Î˚ÈÙÙÙÈ

A 1991-92 ò¢ˆÏÜ˛ (B) 1981-82 ò¢ˆÏÜ˛

(C) 1971-72 ò¢ˆÏÜ˛ (D) 2001-02 ò¢ˆÏÜ˛

37. !¢ˆÏ“ Ó˚%@¿ï˛yÓ˚ ü)° Ü˛yÓ˚î •°ÈÙÙÙÈ

(A) ü®yç!öï˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ (B) §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ö#!ï˛

(C) í˛z˛õÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ x!öÿ˛Î˚ï˛y D ö#!ï˛Ó˚ x˛õ≤ÃˆÏÎ˚yà

38. ˛õ)Ó≈ û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ öÓà!ë˛ï˛ Ó®Ó˚!û˛!_Ü˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚ö xM˛° •°ÈÙÙÙÈ


(A) Ü˛°Ü˛yï˛y B •°!òÎy (C) ˆã˛ßy•z (D) Ü˛yu˛y°y


1. û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ú!§!°Ü˛ö í˛z˛õï˛ƒÜ˛yÛ ˆÜ˛yö‰ Ó˚yˆÏçƒ xÓ!fiÌï˛⁄ [ §Ç§ò öü%öy ≤ÃŸ¿ ]

í˛z_Ó˚ ı û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ú!§!°Ü˛ö í˛z˛õï˛ƒÜ˛yÛ Ü˛î≈yê˛Ü˛ Ó˚yˆÏçƒ xÓ!fiÌï˛–

2. •°!òÎ˚y Ó®Ó˚ Ü˛yÓ˚ !ÓÜ˛“ Ó®Ó˚ !•§yˆÏÓ àˆÏí ¸ í˛zˆÏë˛ˆÏåÈ⁄

í˛z_Ó˚ ı Ü˛°Ü˛yï˛yÓ˚–

3. •°!òÎ˚y Ó®Ó˚ Ü˛# ôÓ˚ ÏöÓ˚ ˆ˛õyï˛y◊Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı Ü,˛!eü ˆ˛õyï˛y◊Î˚–

4. •°!òÎ˚y Ó®Ó˚ ˆÜ˛yÌyÎ˚ xÓ!fiÌï˛⁄

í˛z_Ó˚ ı •%à!° Ä •°!ò öò#Ó˚ §ÇˆÏÎyàfiÌˆÏ° •°!òÎ˚y Ó®Ó˚ xÓ!fiÌï˛–

5. ò!«˛î û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !¢“öàÓ˚#Ó˚ öyü ˆ°ˆÏáy–

í˛z_Ó˚ ı ÓƒyAày Ï°yÓ˚

6. üôƒû˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ §Óã˛y•zˆÏï˛ ÓˆÏí ¸y ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛ ˆÜ˛w ˆÜ˛yö‰!ê˛⁄

í˛z_Ó˚ ı !û˛°y•z–

7. ~•z !¢“ˆÏÜ˛w!ê˛ ˆÜ˛yö‰ Ó˚yˆÏçƒ xÓ!fiÌï˛⁄

í˛z_Ó˚ ı åÈ!_¢àí ¸ Ó˚yˆÏçƒ–

8. xyM˛!°Ü˛ í˛zß¨Î˚ö Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÜ˛yˆÏöy !ÓˆÏ¢£Ï ~Ü˛!ê˛ xM˛°ˆÏÜ˛ ˆÜ˛w Ü˛ˆÏÓ˚ Îáö !¢ˆÏ“Ó˚ !ÓÜ˛y¢ cÓ˚y!ß∫ï˛ •Î˚

ï˛áö ï˛yˆÏÜ˛ xyM˛!°Ü˛ í˛zß¨Î˚ö ÓˆÏ°–

9. •°!òÎ˚y Ó®Ó˚ ˛õîƒ xyüòy!öÈÙÈÓ˚Æy!öˆÏï˛ Ü˛ï˛ï˛ü fiÌyö x!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚⁄

í˛z_Ó˚ ı Óï≈˛üyˆÏö ò¢ü fiÌyö x!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚–

10. ˛õM˛Óy!£Ï≈Ü˛# ˛õ!Ó˚Ü˛“öy Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı û˛yÓ˚ï˛ §Ó˚Ü˛yÓ˚ Ü˛ï,≈˛Ü˛ ≤Ã!ï˛ ˛õÑyã˛ ÓåÈˆÏÓ˚Ó˚ çöƒ ≤Ã›ï˛ ˛õÑyã˛¢y°y ˛õ!Ó˚Ü˛“öy–


11. ˛õ!Ó˚Ü˛“öyÓ˚ ü)° í˛zˆÏj¢ƒ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı ~Ü˛!ê˛ xM˛ˆÏ°Ó˚ §yü!@ˇÃÜ˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚Ü˛“öy–

12. PPP Ü˛Ìy!ê˛Ó˚ §¡õ)î≈ xÌ≈ Ü˛#⁄

í˛z_Ó˚ ı PPP Ü˛Ìy!ê˛Ó˚ §¡õ)î≈ xÌ≈ •°ÈÙÙÙÈPurchasing Power Purity.

13. üyöÓ í˛zß¨Î˚ö Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyé˛yÎ˚⁄

í˛z_Ó˚ ı üyöÓ í˛zß¨Î˚ö Ó°ˆÏï˛ áyòƒñ Óy§fiÌyöñ fl∫yfiÌƒ §y«˛Ó˚ï˛yñ öyÓ˚#Ó˚ «˛üï˛yÎ˚ö

≤Ãû,˛!ï˛ ˆ«˛ˆÏe üyö%ˆÏ£ÏÓ˚ x@ˇÃà!ï˛ˆÏÜ˛ ˆÓyé˛yÎ˚–

14. ˆÜ˛yö‰ ç°≤Ã˛õyï˛ˆÏÜ˛ Úû˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ öyÎ˚y@ˇÃyÛ Ó°y •Î˚⁄

í˛z_Ó˚ ı åÈ!_¢àí ¸ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ !ã˛eÜ)˛ê˛ ç°≤Ã˛õyï˛!ê˛ˆÏÜ˛ û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ÚöyÎ˚y@ˇÃyÛ Ó°y •Î˚–

15. ˆÓAày°%Ó˚%ˆÏÜ˛ àyˆÏí≈˛ö !§!ê˛ Ó°y •Î˚ ˆÜ˛ö⁄

í˛z_Ó˚ ı ˆÓAày°%Ó˚%ˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ ˜ö§!à≈Ü˛ ˆ§Ô®ˆÏÎ≈Ó˚ çöƒ àyˆÏí≈˛ö !§!ê˛ Ó°y •Î˚–

16. ˆÓAày°%Ó˚%ˆÏÜ˛ û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ •zˆÏ°Ü˛ê˛Δ!ö: Ó˚yçôyö# Ó°y •Î˚ ˆÜ˛ö⁄

í˛z_Ó˚ ı û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ˆ◊¤˛ •zˆÏ°Ü˛ê˛Δ!ö: oÓƒ í˛zÍ˛õyòö ˆÜ˛w •ÄÎ˚yÓ˚ çöƒ ˆÓAày°%Ó˚%ˆÏÜ˛

û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ •zˆÏ°Ü˛ê˛Δ!ö: Ó˚yçôyö# Ó°y •Î˚–


1. ˆ˛õˆÏê˛ΔyÈÙÈÓ˚y§yÎ˚!öÜ˛ !¢“ˆÏÜ˛ xyô%!öÜ˛ !¢“òyöÓ Ó°y •Î˚ ˆÜ˛ö⁄

!¢ˆÏ“Ó˚ Ó˚%@¿ï˛y Ä ü,ï˛≤ÃyÎ˚ (Sick Industry) Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y

~ÓÇ •°!òÎ˚y !¢“yM˛ˆÏ°Ó˚ ˆ˛õˆÏê˛Δy Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛ !¢ˆÏ“Ó˚ §ü§ƒyà%!°

Ü˛# Ü˛#⁄

í z_Ó ı Óï≈˛üyö ˜òö!®ö ç#ÓöÎyeyÎ˚ ≤ÃyÎ˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ ˆ«˛ˆÏe ˆ˛õˆÏê˛ΔyÈÙÈÓ˚y§yÎ˚!öÜ˛ !¢“çyï˛

oÓƒy!ò xyüyˆÏòÓ˚ ~Ü˛yhsˇ ÓƒÓ•yÎ≈ oÓƒ !•§yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ °yû˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÏåÈ– xyô%!öÜ˛ ç#ÓöÎyeyÓ˚

öyöy í˛z˛õÜ˛Ó˚î ˆÎüöÈÙÙÙÈ≤’y!fiê˛Ü˛ñ ˛õ!°!Ìöñ ˛õ!°ˆÏÎ˚fiê˛yÓ˚ñ !í˛ê˛yÓ˚ Ïçrê˛ñ Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛ §yÓ˚ñ Ó˚Çñ

Ü, !eü ÓÓyÓñ !˛õ!û˛!§ñ öy•z°ö ≤Ãû, !ï˛ ˆ˛õ Ïê ΔyÈÙÈÓy§yÎ!öÜ˛ !¢“ ˆÌ ÏÜ˛ ˛õÓ#«˛yü)°Ü˛ 500!ê˛ÓÄ

ˆÓ!¢ í˛z˛õçyï˛ oÓƒ xy!Ó‹ÒyÓ˚ Ü˛Ó˚ Ïï˛ §«˛ü •ˆÏÎ˚ ÏåÈ–

ˆ˛õˆÏê˛ΔyÈÙÈÓ˚y§yÎ˚!öÜ˛ !¢“ˆÏÜ˛ !û˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ x§Çáƒ Ó˚Ü˛ˆÏüÓ˚ !¢“oÓƒ í˛zÍ˛õß¨ •Î˚ ÓˆÏ° ~•z

!¢“ˆÏÜ˛ xyô%!öÜ˛ !¢“ òyöÓ ÓˆÏ°–

ˆÜ˛yˆÏöy !ÓˆÏ¢£Ï !¢ˆÏ“ Óy !¢“ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏö Î!ò Ü ˛üyàï˛ «˛!ï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚üyî ˆÓ!¢ •Î˚

ï˛y•ˆÏ° ~•z xÓfiÌyˆÏÜ˛ Ä•z !¢“ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏöÓ˚ Ó˚%@¿ï˛y Óy ü,ï˛≤ÃyÎ˚ xÓfiÌy Ó°y •Î˚– Óï≈˛üyö

§üˆÏÎ˚ !¢ˆÏ“Ó˚ Ó˚%@¿ï˛y ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ §ü§ƒy– Ü ˛üyàï˛ xy!Ì≈Ü˛ ≤Ãà!ï˛Ó˚ ú˛ˆÏ° !¢ˆÏ“Ó˚ Ó˚%@¿ï˛y

~üö ~Ü˛ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ xyˆÏ§ Îáö Ä•z !¢“ Óy !¢“ ≤Ã!ï˛¤˛yö fl∫yû˛y!ÓÜ˛û˛yˆÏÓ•z Órô Ü˛ˆÏÓ˚ !òˆÏï˛

•Î˚ Óy Órô •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚–


l !¢ˆÏ“Ó˚ Ó˚%@¿ï˛y öyöy Ü˛yÓ˚ Ïî •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ÈÙÙÙÈ

(i) ˛õÎ≈yÆ Ä í˛z˛õÎ%=˛ ÜÑ˛yã˛yüyˆÏ°Ó˚ xû˛yÓ– (ii) ˆÜ˛yˆÏöy !ÓˆÏ¢£Ï !¢“oˆÏÓƒÓ˚ ã˛y!•òyÓ˚

xû˛yÓ Óy ï˛#Ó ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛y– (iii) Îsf˛õy!ï˛Ó˚ xyô%!öÜ˛#Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ xû˛yÓ– (iv) !ÓÜ˛“ oˆÏÓƒÓ˚

ÓƒÓ•yÓ˚ Ó,!Âô– (v) ◊!üÜ˛ÈÙÈüy!°Ü˛ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ xÓö!ï˛– (vi) !Óò%ƒÍ §ü§ƒy– (vii) í zß¨ï˛

Ü˛y!Ó˚à!Ó˚ ò«˛ï˛yÓ˚ xû˛yÓ– (viii) í˛z˛õÎ%=˛ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏüyÓ˚ xû˛yÓ–

ˆ˛õˆÏê˛ΔyÈÙÈÓ˚y§yÎ˚!öÜ˛ !¢ˆÏ“Ó˚ x≤Ãôyö Óy ˆàÔî í˛zÍ˛õyòö §yü@ˇÃ# §ü)• •°ÈÙÙÙÈ(i)!í˛ê˛yÓ˚ˆÏçrê˛ñ È(ii) ÓÇñ È(iii) Ä£Ï%ôñ È(iv) Ü˛#ê˛öy¢Ü˛ñ È(v) §%à!rô oÓƒñ È(vi) ≤Ã§yôö §yü@ˇÃ#ñ

(vii) Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛ §yÓ˚ñ È(viii) Ü˛yÓ≈öñ È(ix) Ü˛y!°ñ È(x) !ú˛Õ√ñ È(xi) ã%˛ˆÏ°Ó˚ ˆï˛°ñ

(xii) xyë˛yñ È(xiii) !°˛õ!fiê˛Ü˛ñ (xiv) !Ü ˛ü ≤Ãû,˛!ï˛ Ó•%!Óô oÓƒ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ–

l •°!òÎ˚y ˆ˛õˆÏê˛Δy!°Î˚yü Ó˚y§yÎ˚!öÜ˛ !¢ˆÏ“Ó˚ ≤Ãôyö §ü§ƒyà%!° !ö¡¨!°!áï˛ÈÙÙÙÈ

(a) û˛yÓ˚ Ïï˛ á%Ó Ü˛ü ˛õ!Ó˚üyˆÏî á!öç ˆï˛° ˛õyÄÎ˚y ÎyÎ˚– ú˛ˆÏ° !ÓˆÏò¢ ˆÌˆÏÜ˛ xyüòy!ö

Ü˛Ó˚y ˆï˛ˆÏ°Ó˚ Ä˛õÓ˚ ˆòˆÏ¢ ˆ˛õˆÏê˛ΔyÈÙÈÓ˚y§yÎ˚!öÜ˛ !¢“ !öû≈˛Ó˚¢#°–

(b) ~•z Ü˛yÓ˚ Ïî í˛zÍ˛õyòö ˆÓ!¢ •ÄÎ˚yÎ˚ !¢“çyï˛ oˆÏÓƒÓ˚ òyü ˆÓ!¢–

(c) xû˛ƒhsˇÓ˚#î ÓyçyˆÏÓ˚ !Ó!û˛ß¨ í˛z˛õçyï˛ oˆÏÓƒÓ˚ Ä §•çyï˛ oˆÏÓƒÓ˚ !ö¡¨ü%á# òyü–

(d) í˛zß¨ï˛ ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ xû˛yÓ

(e) ˛õ!Ó˚ ÏÓ¢ ò)£Ïîç!öï˛ Ü˛yÓ˚ Ïî §Ó˚Ü˛y!Ó˚ !Ó!ô !öˆÏ£Ïô •zï˛ƒy!ò–

2. !ÓˆÏ¢£Ï xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ xM˛° Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄ ˛õ!ÿ˛üÓˆÏAàÓ˚

Ü˛ ÏÎÜ˛!ê˛ SEZ S!Ó Ï¢£Ï xÌ≈ Ïö!ï˛Ü˛ xM˛°V öyü í z ÏÕ‘á Ü˛ ÏÓ˚y–

í˛z_Ó˚ ı !ÓˆÏ¢£Ï xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ xM˛° Ó°ˆÏï˛ ~üö ~Ü˛!ê˛ ¢%ÕÒü%=˛ ˆû˛ÔˆÏày!°Ü˛ xM˛°

ˆÎáyöÜ˛yÓ˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ xy•zö ˆòˆÏ¢Ó˚ xöƒyöƒ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ xy•zö xˆÏöÜ˛ê˛y xy°yòy– ~•z

xM˛ˆÏ° §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Óy ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ í˛zˆÏòƒyàˆÏÜ˛ ˛õÎ≈yÆ !Óò%ƒÍñ ˛õyö#Î˚ çˆÏ°Ó˚ ÓƒÓfiÌy ~ÓÇ

§%!ÓôyçöÜ˛ ç!ü ≤Ãòyö§• öyöy !Ó£ÏˆÏÎ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛Ó˚y •Î˚– SEZ ~Ó˚ Unit ÈÙÈà%!°Ó˚ xyüòy!ö

Óy!îˆÏçƒÓ˚ myÓ˚y ≤ÃyÆ xyˆÏÎ˚Ó˚ Ä˛õÓ˚ ≤ÃÌü ˛õÑyã˛ ÓåÈÓ˚ 100 ¢ï˛yÇ¢ xyÎ˚Ü˛Ó˚ ò)ˆÏÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ–

˛õˆÏÓ˚Ó˚ ˛õÑyã˛ ÓåÈÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ 50% åÈyí ¸ñ û˛yÓ˚ Ïï˛ ≤ÃÌü SEZ àˆÏí ¸ í˛zˆÏë˛!åÈ° 1965 §y Ï°

à%çÓ˚yˆÏï˛Ó˚ Ü˛y[˛y°yÎ˚–

!ÓˆÏ¢£Ï xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ xM˛ˆÏ°Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ í˛zß¨ï˛ï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏüyñ ≤Ãû)˛ï˛ Ü˛Ó˚ åÈyí ¸ñ !Ó!û˛ß¨

í˛zˆÏòƒyˆÏà x!ôÜ˛ï˛Ó˚ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ï˛Í˛õÓ˚ï˛y xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ öüö#Î˚ ◊ü xy•zö •zï˛ƒy!ò– ~ˆÏòˆÏ¢

SEZ ~Ó˚ §%!Óôy ò%ÛÓ˚Ü˛üÈÙÙÙÈ(i) !öü≈yï˛yˆÏòÓ˚ çöƒñ (ii) !¢“ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏöÓ˚ çöƒ–

!öü≈yï˛yˆÏòÓ˚ çöƒ §%!Óôy ı SEZ àˆÏí ¸ ˆï˛y°yÓ˚ çöƒ xyüòy!öÜ,˛ï˛ ˛õˆÏîƒ xyüòy!ö

¢%ÕÒ åÈyí ¸ñ ˛õˆÏöˆÏÓ˚y ÓåÈÓ˚ §üÎ˚§#üyÓ˚ üˆÏôƒ ˆÎÈÙÈˆÜ˛yˆÏöy ò¢ ÓåÈˆÏÓ˚ çöƒ xyÎ˚Ü˛Ó˚ åÈyí ¸–

í˛z˛õöàÓ˚# àˆÏí ¸ ˆï˛y°yÓ˚ çöƒ !ÓˆÏò!¢ !Ó!öˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Óyôy•#ö xö%ü!ï˛ Óy!î!çƒÜ˛

!û˛!_ˆÏï˛ ≤’ê˛ !Ó!Ü ˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ •zï˛ƒy!ò–

!¢“ ≤Ã!ï˛¤˛yöà%!°Ó˚ çöƒ §%!Óôy ı ¢%ÕÒ•#ö Óy!î!çƒÜ˛ ~°yÜ˛y °y•zˆÏ§™ !Ó•#ö

xyüòy!öÓ˚ §%!Óôyñ xyüòy!ö ¢%ˆÏÕÒ åÈyí ¸ñ ˆò¢#Î˚ ÓyçyÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ˆÜ˛öy ÜÑ˛yã˛yüy° Ä ü)°ôö#


˛õˆÏîƒÓ˚ ˆ«˛ˆÏe í˛zÍ˛õyòö ¢%ÕÒ åÈyí ¸ñ ≤ÃÌü ˛õÑyã˛ ÓåÈÓ˚ 100% xyÎ˚Ü˛Ó˚ åÈyí˛¸ñ ~Ü˛ˆÏ¢y ¢ï˛yÇ¢

˛õÎ≈hsˇ ≤Ãï˛ƒ«˛ !ÓˆÏò!¢ !Ó!öˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ xö%ü!ï˛ •zï˛ƒy!ò–

2005 §yˆÏ°Ó˚ ˆü üyˆÏ§ !ÓˆÏ¢£Ï xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ xM˛° §ÇÜ ˛yhsˇ xy•zö!ê˛ ˛õy¢ •ÄÎ˚yÓ˚

˛õÓ˚•z û˛yÓ˚ï˛#Î˚ xÌ≈ö#!ï˛ˆÏï˛ ~•z ü%•)ˆÏï≈˛ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ !Óï˛!Ü≈˛ï˛ !Ó£ÏÎ˚ •° SEZ, •ë˛yÍ Ü˛ˆÏÓ˚

û˛yÓ˚ Ïï˛ SEZ, ˜ï˛!Ó˚Ó˚ Óyö ˆí˛ˆÏÜ˛ˆÏåÈ– !¢“˛õ!ï˛Ó˚y ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ í˛zÕ‘!§ï˛ñ Ü,˛£ÏÜ˛Ü%˛° ¢!AÜ˛ï˛ñ

Óy!îçƒ üsfˆÏÜ˛Ó˚ Ó=˛Óƒ Ó˚Æy!ö Ó,!ÂôÓ˚ ˛õy¢y˛õy!¢ ≤Ãã%˛Ó˚ Ü˛ü≈§ÇfiÌyö âê˛ˆÏÓ– xöƒ!òˆÏÜ˛

xÌ≈üsfˆÏÜ˛Ó˚ xy¢AÜ˛y Ü˛Ó˚ §Ç@ˇÃ• !Ó˛õ%°û˛yˆÏÓ •…y§ ˛õyˆÏÓ– Óï≈˛üyˆÏö û˛yÓ˚ˆÏï˛ 257!ê˛ SEZåÈyí˛˛õe ˆ˛õ ÏÎ ÏåÈ– ï˛yÓ üôƒ 150!ê˛ Ü˛yÓáyöy åÈyí˛˛õe ˆ˛õ ÏÎ ÏåÈ– Óy!Ü˛ 117!ê˛ •zö !≤Ã!™˛õy Ï°–

˛õ!ÿ˛üÓˆÏAà ~áö ã˛y°% xyˆÏåÈ 3!ê˛ SEZñ ~åÈyí ¸yÄ åÈyí ¸ õe ˆ˛õˆÏÎ˚ ÏåÈ xyÓ˚Ä 22!ê˛ SEZ,ï˛yÓ˚ üˆÏôƒ 7!ê˛ ˆ˛õˆÏÎ˚ ÏåÈ ú˛Ó˚üy° åÈyí ¸ õeñ Óy!Ü˛ 15!ê˛ •zö!≤Ã!™˛õy°–

˛õ!ÿ˛üÓ ÏAà ˆÎ§Ó SEZ S!ÓˆÏ¢£Ï xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ xM˛°V ˛õ%ˆÏÓ˚yòü Ü˛yç ã˛ˆÏ°ˆÏåÈ

ˆ§à%!° •°ÈÙÙÙÈ

öyü ˆ≤ÃyˆÏüyê˛yÓ˚ fiÌyö

1. ú˛°ï˛y SEZ FSEZ ú˛°ï˛yñ ò!«˛î ã˛!Óù¢˛õÓ˚àöy

(EPZ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛V

2. á!öç xM˛° ÄˆÏÎ˚fiê˛ˆÏÓAà° •zu»˛y!fiê˛ΔÎ˚y° §Œê˛ˆÏ°Ü˛

SÓ˚b Ä x°AÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ çöƒV ˛ˆí˛ˆÏû˛°˛õˆÏürê˛ Ü˛ˆÏ˛õ≈yˆÏÓ˚¢ö

!°!üˆÏê˛í˛–

3. §Œê˛ˆÏ°Ü˛ •zˆÏ°Ü˛ê˛Δ!ö: ˆü§y§≈ í˛z•zˆÏ≤Ãy !°!üˆÏê˛í˛– §Œê˛ˆÏ°Ü˛

!§!ê˛ SEZ

4. Ü˛°Ü˛yï˛y ˆ°òyÓ˚ ˆü§y§≈È ~ü. ~°. í˛y°!üÎ˚y Ü˛°Ü˛yï˛yÓ˚ í˛z˛õÜ˛ˆÏZ˛

Ü˛üˆÏ≤’: xƒyu˛ ˆÜ˛y¡õy!ö !°!üˆÏê˛í˛ Óyöï˛°y

ÄˆÏÎ˚fiê˛ˆÏÓAà° •zu˛y!fiê˛ΔÎ˚y° Ü%˛°!˛õñ ò!«˛î ã˛!Óù¢˛õÓ˚àöy

ˆí˛ˆÏû˛°˛õˆÏürê˛ Ü˛ˆÏ˛õ≈yˆÏÓ˚¢ö

!°!üˆÏê˛í˛–


PROJECTWORK

áyï˛y




West Bengal Council of Higher Secondary Education

MODEL QUESTION PAPER

SET - 1

GEOGRAPHY (GEGR)(New Syllabus)

Full Marks : 70 Time : 3 hrs. 15 mins.

Group-A

1. §!ë˛Ü˛ í˛z_Ó˚!ê˛ !öÓ≈yã˛ö Ü˛ˆÏÓ˚y ı 1×21=21

(a) xÓˆÏÓ˚y•î Ä xyˆÏÓ˚y•ˆÏîÓ˚ §!¡ø!°ï˛ ú˛° •°ÈÙÙÙÈ

(i) «˛Î˚#û˛Óö (ii) ˛õÎ≈yÎ˚ö (iii) xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ (iv) ˛õ%!Oï˛ «˛Î˚

(b) Ü˛yfiê˛≈ xM˛ˆÏ° §,T˛ û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ xÓfiÌyö xö%ÎyÎ˚# ≤Ãò_ x!ü° ç%!í ¸!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(i) !§AÜ˛ Ï•y° Ä ˆí˛y°y•zö (ii) @ˇÃy•zÜ˛ Ä !Üœ rê˛§

(iii) fiê˛ƒy°yÜ˛ê˛y•zê˛ Ä fiê˛ƒy°yàüy•zê˛ (iv) xrô í˛z˛õï˛ƒÜ˛y Ä Ü˛yfiê≈˛ ê˛yÄÎ˚yÓ˚

(c) ≤ÃÓy° Ü˛#ˆÏê˛Ó˚ myÓ˚y ˜ï˛!Ó˚ §ü%o˛õ,¤˛ ˆÌˆÏÜ˛ fl∫ Ï“y!aï˛ÈÙÈ≤ÃyÎ˚ Ó,_yÜ˛yÓ˚ ≤Ãyã˛#Ó˚ ÏÜ˛

Ó Ï°ÈÙÙÙÈ

(i) ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ m#˛õ(ii) xƒyê˛° (iii) !flõê˛ (iv) ê˛ˆÏ¡∫yˆÏ°y

(d) ÚÚ~Ü˛!ê˛ û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ !ö!ò≈T˛ ç#Óö •z!ï˛•y§ xyˆÏåÈ–ÛÛÈÙÙÙÈí˛z!=˛!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚öÈÙÙÙÈ

(i) !§.~•zã˛.!Ü ˛Ü˛ˆÏü (ii) í˛!Óœí˛z. ~ü. ˆí˛!û˛§

(iii) ˆç. !ê˛. •ƒyÜ˛ (iv) í˛!Óœí˛z. ˆ˛õAÜ˛

(e) !¢°yÓ˚ §üô!ü≈ï˛yÓ˚ myÓ˚y !öÎ˚!sfï˛ öò# öÜ‰˛¢y Óy ç°!öà≈ü ≤Ãîy°#!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(i) Ó,«˛Ó˚)˛õ# (ii) ˆÜ˛w!Óü%á (iii) §üyhsˇÓ˚y° (iv) çyú˛!Ó˚Ó˚)˛õ#

(f) í˛z!qˆÏòÓ˚ ≤Ãôyö ˛õ%!T˛ ˆüÔ° !•ˆÏ§ˆÏÓ NPK-ˆÜ˛ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

(i) ≤ÃyÌ!üÜ˛ x!ï˛üy!eÜ˛ ˛õ%!T˛ ˆüÔ° (ii) ˆàÔî x!ï˛üy!eÜ˛ ˛õ%!T˛ ˆüÔ°

(iii) fl∫“üy!eÜ˛ ˛õ%!T˛ ˆüÔ° (iv) í˛zÍˆÏ§ã˛Ü˛

(g) °ƒyˆÏê˛Ó˚y•zê˛ ü,!_Ü˛y hflÏˆÏÓ˚ û)˛!ü«˛ˆÏÎ˚Ó˚ ≤Ãôyö xÇ¢@ˇÃ•îÜ˛yÓ˚# ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(i) ã˛yòÓ˚ «˛Î˚ (ii) ÓyÎ˚% «˛Î˚ (iii) öò# ˛õyí ¸ «˛Î˚(iv) áyï˛ «˛Î˚

(h) â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ ˆÜ˛ˆÏw ¢yhsˇ xyÓ•yÄÎ˚y !Ó!¢T˛ xÇ¢ˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(i) â)!î≈ (ii) Ü%˛[˛°# Ó°Î˚ (iii) ã˛«%˛ (iv) ¢#£Ï≈

(i) ç°yû)˛!ü xM˛ˆÏ° çß√yÎ˚ ~üö í˛z!qò ˆ◊!îˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(i) •y•zˆÏí»˛yú˛y•zê˛ (ii) !° ÏÌyú˛y•zê˛ (iii) •ƒy Ï°yú˛y•zê˛ (iv) ˆçˆÏÓ˚yú˛y•zê˛


(j) §)ˆÏÎ≈Ó˚ xÎ˚ö ã˛°ˆÏöÓ˚ Óƒy!ÆÜ˛y° •° ≤ÃyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(i) 5,000 ÓåÈÓ (ii) 10,000 ÓåÈÓ˚ (iii) 15,000 ÓåÈÓ˚(iv) 20,000 ÓåÈÓ˚

(k) ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ ˆüày ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(i) !öÓ˚«˛#Î˚ Ä Ü ˛y!hsˇÎ˚ xM˛ˆÏ° (ii) §yû˛yöy xM˛ˆÏ°

(iii) öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ xM˛ˆÏ° (iv) í˛z˛õˆÏüÓ˚% xM˛ˆÏ°

(l) ç°yôyÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ x!ï˛!Ó˚=˛ ç° åÈyí ¸yÓ˚ ú˛ˆÏ° Ó£Ï≈yÜ˛yˆÏ° §,T˛ Óöƒy •° ~Ü˛!ê˛ÈÙÙÙÈ

(i) ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ò%ˆÏÎ≈yà (ii) x!ï˛ÈÙÈ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ò%ˆÏÎ≈yà

(iii) xyôyÈÙÈ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ò%ˆÏÎ≈yà (iv) üö%£ÏƒÈÙÈ§,T˛ ò%ˆÏÎ≈yà

(m) ¢§ƒ í˛zÍ˛õyòˆÏöÓ˚ §ˆÏAà ç!í ¸ï˛ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(i) ≤ÃÌü hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ!° (ii) !mï˛#Î˚ Óy ˆàÔî hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ!°

(iii) ï,˛ï˛#Î˚ Óy ˛õ!Ó˚ Ï§Óy ˆ«˛ˆÏeÓ˚ Ü˛yÎ≈yÓ!°(iv) öÓƒ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ!°

(n) !ã˛ˆÏöÓ˚ ÚôyˆÏöÓ˚ xyôyÓ˚Û Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

(i) •%öyö ≤ÃˆÏò¢ˆÏÜ˛ (ii) •%ˆÏÓ•z ≤ÃˆÏò¢ˆÏÜ˛

(iii) Î˚%öyö ≤ÃˆÏò¢ˆÏÜ˛ (iv) !§ã%˛Î˚yö ≤ÃˆÏò¢ˆÏÜ˛

(o) ÄˆÏÎ˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ !¢“ fiÌy˛õˆÏöÓ˚ ï˛_¥!ê˛ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ÈÙÙÙÈ

(i) §Ó≈!ö¡¨ ÓƒÎ˚ ï˛_¥ (ii) §Ó≈!ö¡¨ üç%Ó˚# ÓƒÎ˚ ï˛_¥

(iii) §Ó≈y!ôÜ˛ ü%öyú˛y °yû˛ ï˛_¥ (iv) ÓyçyÓ˚ÈÙÈ!öû≈˛Ó˚ ï˛_¥

(p) xyü%° §üÓyÎ˚ Óy ˆÜ˛y¡õy!ö ˆÎ ôÓ˚ ÏöÓ˚ áyòƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚ ÏîÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ ï˛y •°ÈÙÙÙÈ

(i) üyÇ§ (ii) üyåÈ (iii) ú˛° Ä §Ó!ç(iv) ò%ô

(q) ˆ§yöy!° ˆ˛õy¢yÜ˛ Óy gold collar Ü˛ü≈#Ó˚)ˆÏ˛õ !öÎ%=˛ Óƒ!=˛ÓˆÏà≈Ó˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ hflÏÓ˚!ê˛

•°ÈÙÙÙÈ

(i) x!ï˛ öÓƒhflÏÓ˚ (ii) ≤ÃyÌ!üÜ˛ hflÏÓ˚

(iii) ˛õ!Ó˚ Ï§Óy hflÏÓ˚ (iv) !mï˛#Î˚ Óy ˆàÔî hflÏÓ˚

(r) !öî≈yÎ˚ ÏÜ˛Ó˚ Ü˛yç ˆÜ˛yö‰ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ xhsˇà≈ï˛⁄

(i) !mï˛#Î˚ (ii) ï,˛ï˛#Î˚ (iii) ≤ÃÌü (iv) ˛õM˛ü

(s) çö§Çáƒy ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏöÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ öÎ˚ ~üö Ü˛yÓ˚î!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(i) ≤Ãçöö (ii) x!û˛Óy§ö

(iii) ÓÎ˚É!°Aà xö%˛õyï˛ (iv) üÓ˚î¢#°ï˛y

(t) û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ çöàîöy xyˆÏÎ˚yà Ü˛ï≈,˛Ü˛ ≤Ãò_ ˆ˛õÔÓ˚Ó§!ï˛ !öô≈yÓ˚ Ïî xÜ,˛!£ÏÜ˛yˆÏç !öÎ%=˛

ö)ƒöï˛ü ˛õ%Ó˚%£ÏÜ˛ü≈#Ó˚ ¢ï˛Ü˛Ó˚y üyöò[˛!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(i) 25 (ii) 75 (iii) 50 (iv) 95

(u) û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ú!§!°Ü˛ö û˛ƒy!°Û öyˆÏü !Óáƒyï˛ ¢•Ó˚!ê˛ •°ÈÙÙÙÈ

(i) Ü˛°Ü˛yï˛y (ii) ü%¡∫y•z (iii) ˆÓAày°%Ó˚% (iv) ˛õ%ˆÏö


Group-B

2. !ö¡¨!°!áï˛ ≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ í˛z_Ó˚ òyÄ ı S!ÓÜ˛“ ≤ÃŸ¿à%!° °«˛î#Î˚V 1×14=14

(a) «˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£Ï §#üyÓ˚ §yˆÏ˛õˆÏ«˛ û)˛˛õ,ˆÏ¤˛Ó˚ §üï˛°#Ü˛Ó˚î ˆÜ˛yö‰ û)˛!üÓ˚)˛õ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ âˆÏê˛

ÌyˆÏÜ˛⁄

xÌÓyñ í˛zÍ§ƒ® çˆÏ°Ó˚ í˛zÍ§ Ü˛#⁄

(b) ˆÜ˛yö‰ ≤ÃÜ˛yÓ˚ !Óöy¢Ü˛yÓ˚# §ü%oï˛Ó˚Aà í˛z˛õÜ)˛°ˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ «˛Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚⁄

(c) «˛Îã˛ ÏÜ Ó ÓyôyÓ ú˛ Ï° û) !üû˛y ÏàÓ §y!Ó≈Ü˛ ˛õ!ÓÓï≈ öÜ˛yÓ# ≤Ã!Ü Îy Ü˛# öy Ïü ˛õ!Ó!ã˛ï˛⁄

(d) û)˛û˛yˆÏàÓ˚ í˛zayˆÏöÓ˚ §ˆÏAà §yüO§ƒ ˆÓ˚ Ïá ˆÜ˛yö‰ ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ öò# ï˛yÓ˚ !ö¡¨«˛Î˚

ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏá⁄

(e) xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚ üy!ê˛ §,!T˛Ó˚ ≤ÃyÌ!üÜ˛ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ Ü˛# §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚⁄

xÌÓyñ !•í˛züy§ àë˛ˆÏöÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄

(f) Óy!îçƒ ÓyÎ˚%Ó˚ !ü°ö Ó°Î˚ Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄

xÌÓyñ Úˆú˛yÓ˚Û Ä ÚÜœ˛Ü˛ ˆÓ˚öÛ (Four O’Clock rain) ˆÜ˛yö‰ ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ° âˆÏê˛⁄

(g) ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ xÓfiÌy ˆ•!°Äú˛y•zê˛ ˛õåÈ® Ü˛ˆÏÓ˚⁄

(h) xy°ú˛y ˜Ó!ã˛ˆÏeƒÓ˚ myÓ˚y Ü˛# çyöy ÎyÎ˚⁄

xÌÓyñ ˆÜ˛yö ôÓ˚ ÏöÓ˚ ˛õÎ≈ê˛ö ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ öy®!öÜ˛ !Ó£ÏÎ˚ í˛z˛õˆÏû˛yà Ä ˛õ!Ó˚ ÏÓˆÏ¢Ó˚ û˛yÓ˚§yüƒ

~Ü˛ˆÏe Ó˚«˛y Ü˛ˆÏÓ˚⁄

(i) xyÓ•yÄÎ˚yàï˛ áÓ˚y Ü˛áö âˆÏê˛⁄

(j) ¢§ƒyÓï≈˛ˆÏöÓ˚ ≤Ãôyö §%!Óôy ˆÜ˛yö‰!ê˛⁄

xÌÓyñ ¢§ƒ §üß∫ ÏÎ˚Ó˚ ôyÓ˚îy §Ó≈≤ÃÌü ˆÜ˛ ≤ÃhflÏyÓ Ü˛ˆÏÓ˚ö⁄

(k) Ú!çÄˆÏê˛Ü˛Û ôÓ˚ ÏöÓ˚ ˛õyê˛ ≤Ãôyöï˛ ˆÜ˛yö‰ Ü˛yˆÏç ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚⁄

xÌÓyñ û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ó,•_ü ˆüyê˛Ó˚ ày!í ¸ !öü≈yî ˆÜ˛w ˆÜ˛yö‰!ê˛⁄

(l) çß√y•yÓ˚ ü,ï%˛ƒ•yÓ˚ xˆÏ˛õ«˛y Ü˛ü •° ÓÎ˚ÉÈÙÈ!°Aà !˛õÓ˚y!üˆÏí˛Ó˚ xyÜ,˛!ï˛ Ü˛#Ó˚)˛õ •Î˚⁄

xÌÓyñ !ö¡¨ àyˆÏAàÎ˚ §üû)˛!ü xM˛ˆÏ° ˆÜ˛yö‰ ≤ÃÜ˛yÓ˚ @ˇÃyü#î Ó§!ï˛ ˆÓ!¢ ˆòáy ÎyÎ˚⁄

(m) ˆÜ˛yö‰ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yˆÏç ˛õÎ≈ê˛ö xhsˇû≈%˛=˛⁄

(n) åÈ!_¢àˆÏí ¸Ó˚ ˆÜ˛yÌyÎ˚ ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛ ˆÜ˛w!ê˛ fiÌy!˛õï˛ •ˆÏÎ˚ ÏåÈ⁄

Group-C


(a) ˛õÎ≈yÎ˚ö Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄ ≤ÃÓy° ≤Ãyã˛#Ó˚ àˆÏí ¸ Äë˛yÓ˚ ò%Û!ê˛ Ü˛yÓ˚î ˆ°ˆÏáy– !fiÌ!ï˛¢#°

˛õ%ö≈ˆÏÎÔÓö °yû˛ Ü˛#û˛yˆÏÓ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛⁄ 5 + 2xÌÓyñ xƒyÜ%˛•zú˛yÓ˚ Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄ çyú˛Ó˚#Ó˚)˛õ# öò# öÜ‰˛¢y àë˛ˆÏöÓ˚ !öÎ˚sfÜ˛à%!° Ü˛#

Ü˛#⁄ ~°%ƒ!û˛ˆÏÎ˚¢ö Ä •z°%ƒ!û˛ˆÏÎ˚¢ˆÏöÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒà%!° xyˆÏ°yã˛öy Ü˛ˆÏÓ˚y– 5 + 2


(b) ˆçê˛ ÓyÎ˚% Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄ ç#Ó˜ÏÓ!ã˛ˆÏeƒÓ˚ à%Ó˚%c xyˆÏ°yã˛öy Ü˛ˆÏÓ˚y– 4 + 3xÌÓyñ ò%ˆÏÎ≈yà Ä !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ üˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆòáyÄ– ~°ÈÙÈ!öˆÏöyÓ˚ í˛zÍ˛õ!_Ó˚ Ü˛yÓ˚î ò¢≈yÄ–

3 +4

(c) x!ï˛ öÓƒhflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y– û˛yÓ˚ Ïï˛ ˜ï˛!Ó˚

ˆ˛õy¢Ü˛ !¢“ àˆÏí ¸ Äë˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚îà%!° §ÇˆÏ«˛ˆÏ˛õ xyˆÏ°yã˛öy Ü˛ˆÏÓ˚y– 4 + 3

(d) xyô%!öÜ˛ Ü,˛!£ÏˆÏï˛ Îy!sfÜ˛Ü˛Ó˚ ÏîÓ˚ ò%!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚ §%ú˛° Ä Ü%˛ú˛° ˆ°ˆÏáy– ¢§ƒ≤Ãàyì ¸ï˛y

Ü˛#û˛yˆÏÓ !öî≈Î˚ Ü˛Ó˚y •Î˚⁄ û˛yÓ˚ Ïï˛ ö#° !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ §%!Óôy Ü˛#⁄ 3+4

(e) çöâöc Ä üyö%£ÏÈÙÈç!ü xö%˛õyˆÏï˛Ó˚ §¡õÜ≈˛ ˆòáyÄ– í˛zß¨Î˚ö¢#° ˆò¢à%!°Ó˚

ÓÎ˚É!°Aà !˛õÓ˚y!üˆÏí˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ ˆ°ˆÏáy– 3 + 4xÌÓyñ xM˛ˆÏ°Ó˚ §ÇK˛y òyÄ– åÈ!_¢àˆÏí˛¸Ó˚ á!öç §¡õˆÏòÓ˚ §Ç!«˛Æ !ÓÓÓ˚î òyÄ–

ˆày¤˛#ÓÂô Ó§!ï˛ àˆÏí ¸ Äë˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚î xyˆÏ°yã˛öy Ü˛ˆÏÓ˚y– 3 + 4

SET - 2

GEOGRAPHY (GEGR)(New Syllabus)

Full Marks : 70 Time : 3 hrs. 15 mins.

Group-A

1. §!ë˛Ü˛ í˛z_Ó˚!ê˛ !öÓ≈yã˛ö Ü˛ˆÏÓ˚y ı 1×21=21

(a) ˆÎ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ ≤’yÓöû)˛!ü à!ë˛ï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(i) xy ÏÓy•î (ii) xÓˆÏÓ˚y•î

(iii) ˛õÎ≈yÎ˚ö˛ (iv) ˜ç!ÓÜ˛ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚

(b) ˆû˛Ôü ç°ï˛ˆÏ°Ó˚ Ä˛õÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ƒ !¢°yhflÏˆÏÓ˚Ó˚ üôƒ !òˆÏÎ˚ Óy!•ï˛ ç°ˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(i) û˛yˆÏòy§ ç° (ii) §•çyï˛ ç° (iii) í˛zÍ§ƒ® ç°˛(iv) âö#û)˛ï˛ ç°–

(c) öÓ˚ÄˆÏÎ˚ í˛z˛õÜ)˛° ~Ü˛≤ÃÜ˛yÓ˚ÈÙÙÙÈ

(i) í˛y°ˆÏü!¢Î˚yö(ii) !ÓÎy (iii) !ú˛Î˚í≈˛˛ (iv) í˛z!aï˛ í˛z˛õÜ)˛°–

(d) ˆí˛!û˛ˆÏ§Ó˚ «˛Î˚ã˛Ü ˛ ï˛ˆÏ_¥ ˆüyöyí˛öÜ˛ à!ë˛ï˛ •Î˚ ˆÎ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ÈÙÙÙÈ

(i) ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ (ii) ˆÎÔÓö (iii) ˛õ!Ó˚îï˛˛ (iv) Óyô≈Ü˛ƒ–

(e) üÓ˚%û)˛!üÓ˚ ≤’yÎ˚yˆÏÜ˛ ˆÜ˛w Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ çö!öà≈ü ≤Ãîy°# àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛ÈÙÙÙÈ

(i) ˆÜ˛w!Óü%á (ii) ˆÜ˛wü%á# (iii) xAà%Ó˚#Î˚˛ (iv) çyú˛Ó˚#Ó˚)˛õ#

(f) ü,!_Ü˛y xö%Ü ÏüÓ ‘A’ hflÏÓ ˆÌ ÏÜ˛ ‘B’ hflÏ ÏÓ á!öç ˛õòy ÏÌ≈Ó x˛õ§yÓ ÏîÓ ˛õÂô!ï˛ ÏÜ˛

Ó Ï°ÈÙÙÙÈ

(i) ~°%ƒ!û˛ˆÏÎ˚¢ö (ii) •z°%ƒ!û˛ˆÏÎ˚¢ö

(iii) !•í˛z!ü!ú˛ˆÏÜ˛¢ö (iv) §ƒy!°öy•zˆÏç¢ö–


(g) öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ ï,˛îû)˛!ü xM˛ˆÏ° ˆÎ ÓˆÏà≈Ó˚ ü,!_Ü˛y ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(i) û˛y!ê≈˛§° (ii) x!:§° (iii) ü!°§°˛ (iv) ˆç!°§°–

(h) ˛õ)Ó≈ !ã˛ö §yàˆÏÓ˚ §,T˛ Ü ˛yhsˇ#Î˚ â)!î≈é˛í ¸ ˆÎ öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ÈÙÙÙÈ

(i) ê˛y•zú%˛ö (ii) •ƒy!Ó˚ ÏÜ˛ö (iii) í˛z•z!°ÈÙÈí˛z•z!°˛(iv) ê˛ˆÏö≈ˆÏí˛y–

(i) üôƒ x«˛yÇ¢#Î˚ xM˛ˆÏ° ü•yˆÏòˆÏ¢Ó˚ ˛õ!ÿ˛ˆÏü ˆÎ ç°ÓyÎ˚% xM˛° ˆòáy ÎyÎ˚ÈÙÙÙÈ

(i) !öÓ˚«˛#Î˚ (ii) Ü ˛yhsˇ#Î˚ ˆüÔ§%!ü(iii) û)˛üôƒ§yàÓ˚#Î˚˛(iv)Ü ˛yhsˇ#Î˚ §yû˛yöy

(j) ˆÜœ yˆÏÓ˚yúœ$˛ˆÏÓ˚yÜ˛yÓ≈ö (CFCs)-~Ó˚ xöƒï˛ü ≤Ãôyö í˛zÍ§ •°ÈÙÙÙÈ

(i) ¢#ï˛ï˛y˛õ !öÎ˚sfî Îsf (ii) ÎyöÓy•ö

(iii) !¢“˛ (iv) xy Ï@¿Î˚!à!Ó˚

(k) ˆÎ ç°ÓyÎ˚% xM˛ˆÏ° ç#Ó˜ÏÓ!ã˛eƒ §Ó≈y!ôÜ˛ÈÙÙÙÈ

(i) !öÓ˚«˛#Î˚ Ó,!T˛ xÓ˚îƒ (ii) öy!ï˛¢#ˆÏï˛y£÷ ï,˛îû)˛!ü

(iii) ï%˛wy ˛ (iv) í z£÷ üÓ%

(l) üö%£Ïƒ§,T˛ ò%ˆÏÎ≈yˆÏàÓ˚ í˛zòy•Ó˚î •°ÈÙÙÙÈ

(i) ˛õyÓ˚üyî!ÓÜ˛ !ÓˆÏfl≥˛yÓ˚î (ii) â)!î≈é˛í ¸

(iii) §%öy!ü ˛ (iv) x@¿%ƒÍ˛õyï˛

(m) ï˛Ìƒ≤ÃÎ%!=˛ ˆÎ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ xhsˇà≈ï˛ÈÙÙÙÈ

(i) ≤ÃÌü (ii) !mï˛#Î˚ (iii) ï,˛ï˛#Î˚˛ (iv) ã˛ï% Ì≈

(n) ˆÎ ¢§ƒˆÏÜ˛ ˆÜ˛w Ü˛ˆÏÓ˚ û˛yÓ˚ Ïï˛ §Ó%ç !Ó≤’ˆÏÓÓ˚ ≤ÃÌü §)e˛õyï˛ •Î˚ÈÙÙÙÈ

(i) ôyö (ii) àü (iii) í˛y°˛ (iv) ˜ï˛°Ó#ç

(o) Úö%ƒöï˛ü ÓƒÎ˚ ï˛ˆÏ_¥Û §ü˛õ!Ó˚Ó•î ÓƒÎ˚ ˆÓ˚áyˆÏÜ˛ ÓˆÏ°ÈÙÙÙÈ

(i) xy•z Ï§y!ê˛ü (ii) xy•z Ï§yÌyü≈ (iii) xy•z Ï§y•y ÏÎ˚ê˛˛(iv) xy•zˆÏ§yÓyÓ˚

(p) û˛yÓ˚ Ïï˛ Ü˛y˛õ≈y§ í˛zÍ˛õyòÜ˛ xM˛ˆÏ°Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ ˜ï˛!Ó˚ ˆ˛õy¢yÜ˛ !¢ˆÏ“Ó˚ xÓfiÌyö Ä

í˛zß¨!ï˛Ó˚ Ü˛yÓ˚î •°ÈÙÙÙÈ

(i) Ü ˛üÓô≈üyö Ü ˛Î˚«˛üï˛y ~ÓÇ xû˛ƒhsˇÓ˚#î ÓyçyÓ˚

(ii) ¢•Ó˚ ~°yÜ˛yÎ˚ fiÌyöyû˛yÓ

(iii) öàÓ˚ ~°yÜ˛yÎ˚ !¢ˆÏ“ ç!ü ˛õyÄÎ˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà

˛ (iv) !ÓK˛y˛õˆÏöÓ˚ §%ˆÏÎyà–

(q) !ö¡¨!°!áï˛ !Ó£ÏÎ˚à%!° üˆÏôƒ ˆÜ˛yö‰!ê˛ ï,˛ï˛#Î˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ xhsˇà≈ï˛

öÎ⁄

(i) !Óüy (ii) !ÓK˛y˛õö (iii) ˛õ!Ó˚Ó•î˛ (iv) àˆÏÓ£Ïîy

(r) ˆÎ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ◊!üÜ˛ ˛õM˛ü hflÏˆÏÓ˚ xÌ≈˜Ïö!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ÈÙÙÙÈ

(i) Ü,˛£ÏÜ˛ (ii) !¢“ ◊!üÜ˛ (iii) ˛õ!Ó˚Ó•î Ü˛ü≈#˛(iv) ö#!ï˛!öô≈yÓ˚Ü˛–

(s) çö!ÓÓï≈˛ö üˆÏí˛ˆÏ°Ó˚ ˆÎ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ çö§Çáƒy Ó,!ÂôÓ˚ •yÓ˚ §Ó≈y!ôÜ˛ÈÙÙÙÈ

(i) ≤ÃÌü (ii) !mï˛#Î˚ (iii) ï,˛ï˛#Î˚˛ (iv) ã˛ï% Ì≈

(t) 2011 §yˆÏ°Ó˚ xyòü§%üy!Ó˚ xö%ÎyÎ˚# û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ó,•_ü ü•yöàÓ˚ •°ÈÙÙÙÈ

(i) !ò!Õ‘ (ii) ü%¡∫y•z (iii) ˆã˛ß¨y•z˛ (iv) Ü˛°Ü˛yï˛y


(u) û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ú!§!°Ü˛ö û˛ƒy!°Û ˆÎ !¢ˆÏ“Ó˚ çöƒ !Óáƒyï˛ÈÙÙÙÈ

(i) ˆ°Ô•ÈÙÈ•zflõyï˛(ii) ˛õyê˛ (iii) ˜Óò%ƒ!ï˛ö˛ (iv) çy•yç !öü≈yî

Group-B

2. §Ç!«˛Æ í˛z_Ó˚ òyÄ ı S!ÓÜ˛“ ≤ÃŸ¿à%!° °«˛î#Î˚V 1×14=14

(a) û)˛ÈÙÈxû˛ƒhsˇˆÏÓ˚Ó˚ ˆÎ !¢°yhflÏÓ˚ ç°ˆÏ¢y£Ïî Ä §Ó˚ÓÓ˚yˆÏ• x«˛ü ï˛yˆÏÜ˛ Ü˛# hflÏÓ˚ ÓˆÏ°⁄

xÌÓyñ ã%˛öy˛õyÌˆÏÓ˚Ó˚ à%•yÎ˚ åÈyò ˆÌˆÏÜ˛ é%˛°ˆÏï˛ ÌyÜ˛y û)˛!üÓ˚)˛õ!ê˛Ó˚ öyü Ü˛#⁄

(b) §ü%ˆÏoÓ˚ í˛zß√%=˛ xÇˆÏ¢Ó˚ ˜òâ≈ƒ Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄

(c) ˛õ%öˆÏÎÔ≈Óö °yˆÏû˛ ú˛ˆÏ° à!ë˛ï˛ öò# í˛z˛õï˛ƒÜ˛y ˆÎ !Ó®%ˆÏï˛ ≤ÃÓ#î í˛z˛õï˛ƒÜ˛yÎ˚ !ü!°ï˛

•Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ Ü˛# ÓˆÏ°⁄

xÌÓyñ ¢%‹Ò «˛Î˚ã˛Ü ˛ xM˛ˆÏ° xÓ!¢T˛ !ê˛°y Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄

(d) û)˛!üÓ˚ ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ ì˛y° xö%§yˆÏÓ˚ àˆÏí ¸ Äë˛y öò# Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄

(e) ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ !¢°y ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ˚à%Ó˚ üy!ê˛ §,!T˛ •Î˚⁄

xÌÓyñ û)˛cˆÏÜ˛Ó˚ Ä˛õÓ˚ §!M˛ï˛ xyÓ•!ÓÜ˛yÓ˚≤ÃyÆ !¢°yã)˛î≈ hflÏÓ˚ ÏÜ˛ Ü˛# ÓˆÏ°⁄

(f) ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ â)î≈ÓyˆÏï˛ xÜœ$˛ˆÏí˛í˛ §#üyhsˇ §,!T˛ •Î˚⁄

xÌÓyñ í˛zFã˛ ê˛ΔˆÏ˛õy!fl≥˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚ ˆÜ˛yö‰ ÓyÎ˚% û˛yÓ˚ Ïï˛ ˆüÔ§%!ü ÓyÎ˚%≤ÃÓy•ˆÏÜ˛ !öÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚⁄

(g) ~°ÈÙÈ!öˆÏöy (El-Nino)-Ó˚ !Ó˛õÓ˚#ï˛ xÓfiÌy Ü˛# öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄

(h) ˆÓ˚í˛ ˆí˛ê˛yÓ%Ü˛ (Red Data Book)-~ ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ç#ˆÏÓÓ˚ ï˛Ìƒ !°!˛õÓÂô

ÌyˆÏÜ˛⁄

(i) ˛õ)Ó≈ !•üy°ˆÏÎ˚ Ó£Ï≈yÜ˛yˆÏ° ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ âê˛öy §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢

âˆÏê˛⁄

(j) û˛yÓ˚ Ïï˛ Úö#° !Ó≤’ÓÛ ¢∑!ê˛ ˆÜ˛yö‰ í˛zÍ˛õyòö ÓƒÓfiÌy §¡õ!Ü≈˛ï˛⁄

xÌÓyñ ¢yÜ˛§Ó!çÓ˚ ã˛y£Ï ˆÜ˛yö‰ !ÓˆÏ¢£Ï öyˆÏü ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛⁄

(k) û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ ~Ü˛üye í˛z˛õÜ)˛°#Î˚ •zflõyï˛ÈÙÈ!¢“ˆÏÜ˛ˆÏwÓ˚ öyü ˆ°ˆÏáy–

xÌÓyñ !Ó¢%Âô ÜÑ˛yã˛yüy°!û˛!_Ü˛ ~Ü˛!ê˛ !¢ˆÏ“Ó˚ í˛zòy•Ó˚î òyÄ–

(l) WTO-Ó˚ §òÓ˚ òÆÓ˚!ê˛ ˆÜ˛yÌyÎ˚ xÓ!fiÌï˛⁄

(m) Ó˚yhflÏyÓ˚ ò%ÈÙÈ˛õy¢ ÓÓ˚yÓÓ˚ ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ ÏöÓ˚ çöÓ§!ï˛ àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛⁄

xÌÓyñ û˛yÓ˚ Ïï˛ 2011 çöàîöy xö%ÎyÎ˚# ˆÜ˛yö‰ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ çöâöc §Ó≈!ö¡¨⁄

(n) åÈ!_¢àˆÏí ¸ xÓ!fiÌï˛ û˛yÓ˚ Ïï˛Ó˚ Ó,•_ü ˆ°Ô•á!öÓ˚ öyü Ü˛#⁄

Group-C


(i) xy ÏÓy•î Ä xÓ ÏÓy•î ˛õÂô!ï˛Ó ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆ° Ïáy– !ã˛e§• ã% öy˛õyÌÓ à!ë˛ï˛ xM˛ Ï°

xrôÈÙÈí˛z˛õï˛ƒÜ˛y Ü˛#û˛yˆÏÓ à!ë˛ï˛ •Î˚ ï˛y Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y– ê˛ˆÏ¡∫yˆÏ°y Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

2+3+2=7


xÌÓyñ fl∫yû˛y!ÓÜ˛ «˛Î˚ã˛Ü ˛ Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyˆÏé˛y⁄ ˆÜ˛yö‰ ˆÜ˛yö‰ ôÓ˚ˆÏöÓ˚ û)˛!üÓ˚)ˆÏ˛õÓ˚ Ä˛õÓ˚

ˆÜ˛w!Óü%á Ä §üyhsˇÓ˚y° ç°!öà≈ü ≤Ãîy°# àˆÏí ¸ ÄˆÏë˛⁄ ü,!_Ü˛yÓ˚ í˛zÍ˛õ!_ˆÏï˛

ç°ÓyÎ˚%Ó˚ ≤Ãû˛yÓ xyˆÏ°yã˛öy Ü˛ˆÏÓ˚y– 2+2+3=7(ii) û)˛üôƒ§yàÓ˚#Î˚ Ä Ü ˛yhsˇ#Î˚ ˆüÔ§%!ü ç°ÓyÎ˚%Ó˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆ°ˆÏáy– °Óîy¡∫% í˛z!qˆÏòÓ˚

x!û˛ˆÏÎyçöàï˛ ˜Ó!¢T˛ƒ ˆ°ˆÏáy– 4+3=7xÌÓyñ Ü ˛yhsˇ#Î˚ â)î≈ÓyˆÏï˛Ó˚ í˛zÍ˛õ!_ Ä àë˛ö Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y– ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ò%ˆÏÎ≈yà Ä ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛

!Ó˛õÎ≈ˆÏÎ˚Ó˚ üˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆ°ˆÏáy– 4+3=7(iii) ¢§ƒ§üß∫Î˚ Ü˛#⁄ ôyö Ä àü í˛zÍ˛õyòˆÏö xö%Ü)˛° ç°ÓyÎ˚% Ä ü,!_Ü˛yÓ˚ üˆÏôƒ

ï%˛°öyü)°Ü˛ xyˆÏ°yã˛öy Ü˛ˆÏÓ˚y– ◊#°AÜ˛y öyÓ˚ ÏÜ˛° í˛zÍ˛õyòˆÏö x@ˇÃî# ˆÜ˛ö⁄

2+3+2=7

(iv) Ó˚)ì ¸ !¢“yM˛° àˆÏí ¸ Äë˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚î Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y– üy°ˆÏÎ˚!¢Î˚y Ó˚ÓyÓ˚ !¢ˆÏ“ í˛zß¨ï˛

ˆÜ˛ö⁄ 4+3=7xÌÓyñ Ü˛yàç!¢ Ï“Ó ÜÑ yã˛yüy°à%!° Ü˛# Ü˛#⁄ ˆ§yöy!° ã˛ï% û≈% ç Ü˛y ÏÜ˛ Ó Ï°⁄ ˆÜ˛y Ïöy ˆò Ï¢Ó

xÌ≈ö#!ï˛Ó˚ Ä˛õÓ˚ ˛õÎ≈ê˛ö !¢ˆÏ“Ó˚ ≤Ãû˛yÓ xyˆÏ°yã˛öy Ü˛ˆÏÓ˚y– 2+2+3=7

(v) çö§Çáƒy Órê˛ˆÏö ≤ÃÓ çˆÏöÓ˚ û)˛!üÜ˛y í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y– ˛õ!Ó˚Ü˛“öy xM˛° Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄

!Ó!«˛Æ çöÓ§!ï˛ àˆÏí ¸ Äë˛yÓ˚ ò%!ê˛ Ü˛yÓ˚î í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y– 3+2+2=7

12 Geography Achiver Final - WordPress.com · 4 [myò¢ û)˛ˆÏày° §yˆÏç§‰¢ö 10....

Documents

Transcript of 12 Geography Achiver Final - WordPress.com · 4 [myò¢ û)˛ˆÏày° §yˆÏç§‰¢ö 10....