1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltiirii ve Kir§ehir

Sempozyumu

The 1 sr International Symposium

on Culture of Akhism and Kirsehir

15-17 EKiM I OCTOBER 2008 ~EH~R

- BiLD iRiLER -Cilt II

ESNAF TE~KiLATI VE FOTOVVETNAMELERE YONELiK ELE~TiRiLER (NiSABU'L-iNTiSAB ORNEGiNDE) THE ORGANIZATION OF TRADESMAN AND CRITICISMS OPPOSITE TO FUTUWWATNAMAS (IN AN EXAMPLE OF NISOBtrL-INTISAB) r=:=:::======~--------~

Prof. Dr. M. SaffetSARIKAYA Suleyman Demirel Oniversitesl

ilahiyat Fal<.uttesi mss@ilahiyatsdu.edu.tr

1. Uluslararasr Ahz1ik J(jjftiiril ve .Ku'§ehir Sempozyumu • Cilt-D 1947 ·

,/&;.. Esnq/Teykilaa ve Fllriivvemame/ere Yonelik Eleytiriler (Nisabu'l-lntisab Ome@nde) "'----'----------~---

OZET

XV. yuzyzlm ikinci yarmndan itibaren emnf loncalarma donii.jen Ahilik kimf zaman elejtirilere de uj;ramtjttr. Bu elejtirilerden en dik­kat rekicilerinden birisi XVIL yilzyzl btlflannda kaleme a/man Mii­nir-i Belgradi'nin ''Nisabu '1-intisab ve Adabu '1-iktisab" adlt eseridir. Ese1~ j() Ktb., Turkre Yazmala1~ A 6803'de kayztlt olzp 59 varak ve H.l 066 istinsah tarihlidir.

Burada muellifi fotii.vvet ehli tarafindan pir olarak kabul edilen kim­selerin tarihi jahsiyetleri hakkmdaki yamlgzlarmt dile getirir. Ahi Ev­renin Abbas b. Abdulmuttalib 'in ogftt olmasz btljta olmak iizere fejitli meslek pirleriyle i/gili kabullerdeki tarihi yanltjlart ortaya koymaya raltjtr. (:ejitli Battni ve Hunlft yommlan kabul etmez. Mel!tmiyye, Kalenderiyye, Hurufiyye, Hamzaviyye gibi tarikatlan sapzk kabul eder. Fiitiivvetnamelerde goritlen 1edd baglama, ttrtlj, tug ve alem verme gibi unsurlarzn u.ydurma ve bidat oldugzmtt ileri siirer. Bildi­ride bu eser rerrevesinde Esnaf te[kilattna ve dolayzszyla Futii.vvetna­melere yonelik elertiriler degerlendirilmeye raltjzlacakttr.

Anahta1· Sozciikler: Ahilik, Fiitii.vvetname, Nisabu '1-intisab, Ahi Evren .

ABSTRACT \

It had been criticized Akhism that transfonned into the corporation of tradesman as from second half of century XV. One remarkable of these criticisms is work named ''Nisdbu'l-Intisab ve Addbu1-Iktisab" writ­'ten by Miinir-i Belgradi in begining of century XVIL This manu­script is morded in j() Librmy, Turkish Manuscripts, A 6803,lt's dated 1066 (A.H.}and It's 59 leafi. The author puts into words his mistakes about the person's historical personality who are accepted as ''dervish" by Ahl a! Futuwwa community in his work.

He presents historical mistakes in acceptances connected with different vocation's pir as Ahi Evren is Abdulmuttalib's boy. He doesn't accept Battni and Hurufi commnents. He accepts that religious orders as Maldmiyya, Kalandariyya, Hurufiyya, Hamzaviyya are perverted. He claims that ingredients as [edd baglamal bestowing a belt on a novice, shaving, giving horsetail and flag are superstitions which are seen in Futuwwatnamas. In this announcement, it will be studied to asses­ment criticisms to the mganization of t1'1ldesman and Fu­tuwwatnamas

Keywords: Akhism, Futuwwatnamas, Nisabu'l-Itntisab, Akhi Evren

1. Uluslararas1 AJu1ik Killtiirii ve Ku~ehir Sempozyumu • Cilt-11

ProJ Dr. M. SqffetSARIKAYA ~

GiRi~

B~hktan da anl~tlacagt gibi bu bildiride Taeschner, Golpmarh, Ocak vb. bazt ~urmactlar rarafindan dile gecirilen, tarihte ahi/esnaf re~k.ilatlarma yone­lik ele§ciriler, Miiniri-i Belgradi'nin Nisabu'l-lntisab't ozelinde ele aL.nacaknr. DolaylSlyla oncelikle niiiellif ve eseri tarurtlacak. eserin stk~ anf yapugt Seyyid Muharnmed'in Fiiriivvernamesi hakkmda ktsa bir bilgi v~rildikten sonra Nisa­bu'L-lntisab'm i~erigindeki Fiiriivvernamelere yonelik ele§tiriler respit edilerek degerlendirilecekrir.

1. MOELLiF HAKKINDA

Miiniri-i Belgradi hakktnda Katib <::e!ebi,. Bursah Mehmet Tahir gibi kay­naklarda bilgilere rastlarunakla birlikte ge~tigimiz yillarda Kosava'L. ar~urmact Tacettin B!TiCi'nin yerli kaynaklart da kullanarak hazulad.tgt bir ar~ruma (Bitici 2005: 219-238) miiellifi rarumarruzt kolayl~urmt§ttr. Burada mezkur ar~urmadaki bilgileri ozecleyecegiz. Miiel.lifimizin astl ad.t 1brahim b. isken­der'dir. Miin1r1 mahlastdtr. Aslen Bosnah'dtr. 1lk egicimini Vildan Efendi'den almt§ ve muhtemelen istanbul medreselerinde tahsilini ramamlarru§ru. Manevi terbiyesini ise Mev lana Ali Efendi ve Aziz Mahmud Hiidayl' den almt§Of. Miin.iri Efendi mezUniyetinden sonra Belgrad'da viiz, miizekkir, miiderris ve mi.i..friiliik gorevlerinde bulunm~. omriiniin biiyiik bir ktsnunt Belgrad'da fetva vererek, eserlerini te'lif ederek ve ralebe yeti§cirerek siirdiirmii§tiir. inceledigirniz eserinde kahveyi, kahvehaneyi, riitiin ic;meyi haram sayan, semayt devraru caiz gormeyen Belgradl' nin, zahire bagL. bir tasavvuf anlayt§tna sahip oldugu ve Cel­vecl siilllkuna girdigi anl~tlmakradtr. Kesin olmamakla birlikre 1029 h./1620 m. 1038 h./1628 m. arasmda vefar etmi§cir. Belgrad'da medfundur. (Bitici: 2005, 222-225, 229) .

Bitici'nin (2005, 225-228) tespit edebildigi miiellifln Arap~a ve Tiirkc;:e eser­leri §unlard.tr:

1- Risale fl Haklkati'l-islimiyye; Eser, Konya Bolge Yazma Eserler Krp,. 198 (v.116 b- 123 a) kaytclt numarada bulunmaktadtr.

2- Risale fi Reddi's-Sema'; Eser, Konya Bolge Yazma Eserler Krp., 198 (v. 147 a- 162 b) kayttL. numarada bulunmaktadtr.

3- Risale bi Haklkati'l-Murasavvifin; Eser, Konya Bolge Yazma Eserler Krp., 198 (v. 163 b- 166 a) ka}'ltL. numarada bulunmaktadtr.

4- Risale fi Reddi's-Sema'; Eser, Konya Bolge Yazroa Eserler Krp., 198 (v. 173 b- 188 a) kaytrh numarada bulunmakrad.tr.

5- Risaletii's-Selahiyye; Eser, Konya Bolge Yazroa Eserler Ktp., 198 (v. 1~6 b -123 a) kayttL. numarada bulunmakradtr.

1. Uluslararasz Ahilik Krlltiirii ve Klr~ehir Sempozyumu • Cz1t-II 1949 ·

,&. EsnqfTeyki/aa ve Fiitiivvemamelere Yonelik Eleytiriler (Nisahu'/-lntisdh Omeginde) ~~~----------~~----~------

6- Risale Kavlu'r-Raa fi' r-Tenbih Ale' l-Fusus ve's-Sema': Eser, Konya Bolge Yazi:na Eserler Krp., 198 (v. 199 b - 214 a) kayrdr numarada bulunmak­tacLr.

7- Mekrub; Konya Bolge Yazma Eserler Ktp. 198 (v. 216 b - 219 a) kayrth numarada bulunmaktad.tr.

8- ~erh-i Kastde-i ~eyh Si.ileyman Delaletni§an; Eser, <;orum U Halk Krp. 668/1 (v. 70) kayrth numarada bulunmaktad.tr.

9- Risale-i i'cikad-i Ehl-i Hakk: Eser, <;orum il Halk Ktp., 668/2 {v. 70) ka­yrdr numarada bulunmakracLr.

10- Nazmu bi'r-Tiirkiyyi fl A.feti'l-Kahve ve'l-Hamri: Eser, Saraybosna Gazi Hiisrev Bey Krp., 945 (v. 14-14) kayrth numarada bulunmaktadrr.

11- Nisabu'l-intisab ve Adabu'l-iktisab

12- Siibi.ilii'l-Hiida; Eserin birs;ok niishasr vard.tr. Si.ileymaniye Krb.'de kayu­lr niishalarr, Yazma Bagt§lar 2256; Kilis; All Pa§a 2025/11; ibrahlm Ef. 871/3; Hacr Mahmud Ef. 1067; Denizli, No. 412/14.

13- Seb'iyyat; Eser, Saraybosna' da bulunan Gazi Hiisrev Bey Krp., 2640/2 (v. 39-52) numarada kayrthd.tr.

14- Meknlb; Miinlri Efendi'nin, Hiiseyin Lamekani'ye yazmi§ oldugu meknlbun cevabrru ihtiva eder. Eser, Si.ileymaniye Ktp., ~ehid All Pa§a 2819/3, "Silsiletii'l-Mukarrebin" adlr eserin s'onunda yer almakrad.tr.

15- Tubfetu'n-Nasiha

16- _Silsiletii'l- Mukarrebin ve Menakrbu'l- Muttekin; Eser, Si.ileyrnaniye Krp., ~ehtd All Pa§a 2819/3'de kayrthd.tr.

2. ESER HAKiaNDA

Bildirimize konu olan eserimiz Nis!Ibu'l-!ntistlb ve Adabu'l-lktisab, istanbul 'Oniversitesi Kiitiiphanesi, Tiirks;e Yazmalar, A 6803'de kayrth olup, 59 varak ve H."1066 istinsah tarihlidir. Eserin kapak sayfasmda miiellifm acL yaztldrktan sonra vefat tarihi olarak verilen 1029/1619-1620, muhtemel eserin yazili§ tari­hidir (Golpmarh 1949-50: 63). Her saunnda 25 saor bulunan eser kmk rik'a ile kaleme almmr§nr. Fastl ve bab ba§hklar1 Araps;a olarak kmruzr miirekkeple ya­zrlrm§; ayeclerin, hadislerin ve Arapya almttlarm iizeri s;izilmi§tir. Ayru niishanm bir mikrofilm fotokopisi iSAM Kiitiiphanesi, Yazmalar 1656'da kaJlthdrr. Biti­d (2005: 227) eserin bir niishaslOlll da Berlin National Bibliotehk no. LanbcL 589'da bulundugunu haber verir.

Miiellifin eseri yazr§ sebebini zikrederken ifade ettigi gibi, dogrudan Fiitiiv­vetnameleri ele§tirmeye yonelik hazulanan bu eser biiyiik ols;iide Seyyid Mu-

950 ,/. Ulus/ararasz Ahl1ik Kiiltiirii ve Klr~ehir Sempozyumu • Ct1t-D

Prqf. Dr. M. Sqffet SARIKAYA ~

hammed b. Seyyid Alauddin el-Hiiseyin er-Razavi'nin (Ql.931/1514'den son­ra?)'nin Mift!ihu'd-Dekdik fl Bey!ini'l-Futitvve ve'l-Hakaik I Futitvvetname-i Kebir adh eserini hedef almaktadu (bu eser haklanda bkz. Sankaya 2002: 8-9). T espit edebildigimiz kadanyla Belgradl, 27 yerde Seyyid Muhammed'i ismen zikrederek ondan almular yaprp, onu ele§tirir ve ba21 yerlerde tahHf ifadesiyle "miireseyyid" terimini kullanarak (v.2a, 44b, 58a) Seyyid Muhammed'in sey­yidligini kabul ermedigini as:lks:a gosrerir.

Miftahu'd-Dek!tik iizerine bir s:ah§ma yapan R. Giirel (1992: CXLIX-CLI) eserin on ik.i niishasmr respit etmi§ ve tam gibi goriinen be§ niishasmr esas alarak bir metin in~asma gayret etmi§tir. Kanaatimize gore eserin niishalarr bu sa}'ldan daha fazladtr. Seyyid Muharnmed'in eseri gerek yaztldtgr donem gerekse ic;:eri­giyle Anadolu' da en fazla bilinme, kullanilina ve kendisinden sonraki benzer eserlere kaynakhk erme ozelligine sahiptir. Belki de bu ozelliginden dola}'l mev- . cut yazma metinleri arasmda lasalrmalara, ilavelere, rnetinin bir lasrrurun iktibas edildigi na-tamarn niishalara rastlamak miimkiindiir.

Miinirl-i Belgradl eserinin ba§langrcmda meslek sahiplerinin, ellerinde bulu­nan Fiiriivvernameleri esas alarak kendi meslek.leriyle oviindiik.lerini ve diger meslek sahiplerine iistiinliik rasladtklarrru ifade eder. Halbuki ona gore, bu Fu­titvvetnameler, yalan ve iftiralarla doludur ve Ahi Evran'm Abbas'm oglu olmasr, Cebrail'in bel baglamasr, helvay-1 cefuenin ihdasr gibi meseleleri bunun ornekle­ridir. Oysa ayet ve hadislere gore, yalancuara uyaruarm da benzer cezalara yarp­tutlacaklarma ve sonlarrnrn hiisran olacaktu (v. 2a). Daha sonra miiellif bazr ustalarm kendisine ellerindeki Fiitiivvetnameleri gosterdiklerini ve bir miiresey­yide nispet edilen bu Fiitiivvernamedeki hata ve yanL.§larr ustalara gosterince kendisinden bunlarm diizeltildigi bir eser yaztlmasmm talep edildiginden bahis­le eserini kaleme aldrgr beyan eder ve eserin admr belirtir (v.2a-b). ·

Eserde Fiitiivvetnamelerde yer alan Su unsurlarm gosterilmesine hatta bazr uygulamalarm Safevi propagandasr olduguna i§aret edilmesine ragmen (v. 50b), eser Taeschner'in (II, 968) de belirttigi gibi, ne fiitiivvet ehli tarafindan deger­lendirilmi§, ne de devletin idari ve ilmi kadrolarmm dikkatini c;:ekmi§tir. Bu s:ah§maya gosterilen ilgisizlik, Osmarur resmi otoritesinin fiitiivver-ahi te§ki.latml

· "Ve bu cerideye ba'is budur ki iistadlann ba'ztsl bu faklre Fiiriivvernimelerin gosreriib didiigim

viicUh ii1.re nic;:e elcizlb-i banla ile memlu ve mersil.m gordiigiimde 'ale'l-husU.S bir miireseyyidin namma bir musan.n.ifin ciimleden ekbah bulub .nic;:e mevizt'da mevila' kizbi kenare i§aret itmekle ol sebeble ba'z1 iistazlar iltimas cihetiyle fakirden san'adarllliO ibtida va'ztn ve kadr-i §eref-i sanayi' ve adab-t sohbeti ve hukUk-1 esatizeyi ve nesayih-1 telirnizeyi beyan idiib 2b i§aret eylemege rica itmekle kasr-1 ba' (ey kerem u §eref) ve killec-i bizi'a ile bir miiddec roiitevekluf ve ehemro olan feviid istifadesi esnasmda olmak ile roiitereddid olub lakin iltimaslart m~a· olmayub miisred'alarmda ihtimaro gosrerdiklerinde Hace Hafiz Divan'ma in§irah-t sadr ic;:iin refe'iil idiib bu beyti ciilki.i§a ibtida-i sanrda cilveniiroa olc:ll. n •

1. Uluslararas1 Ahilik Killtfirii ve Klr~ehir Sempozyumu • Cilt-U 195!

~'--Esn___.:..o/_1i~q.-ki_laa_ve_Fll_·llLW_·· _e_tn_am_ ele._re_fj_on_e_lik_£_1ey..:...ttn_· _1er_(M'--isdb_· _u_'l-J_,n_tis_db_a_·m_e.g.=..w_· d_e) _____ _

bask! ve cakip altulda turmgu; Seyyid Muhammed'in miite§eyyi olmasma rag­men bir ~a.fll kacL.st gibi goriinerek takiyye yapng-t iddialarmt (Golpmarl..t 1949-50: 25, 96) bo§a <;:lkarmaktacL.r.

Miiellif eserini bir tenbih bir kac;: fast! ve hatimeyle tamarnlayac:agtm sayler (v. 2b). Buna gore eserin i<;:erigi §6yledir:

et-Tenbih (2b-7a), Alemin ve insarun yarattlt§I, her §eyin insana musahhar k.!.luu§t vb. §eylerden bahseder.

Birinci Fastl: Fi Aslt'l-iktisab ve Faziletihi ve Rifatihi Ehli's-Ta'ati (7a-lla). Bu fastl iktisabm ash ve fazileti beyamndadu ve ehl-i taann rif'ati §anmdadtr.

tkinci Fastl: Pi Tafdili Ba'zt's-Sanayi' 'ala Ba'ztha (lla-13b), yani ba'zt sanac­larm diger iizerine fazileclii oldugun beyan idee. Miiellif en fazilecli sanann ziraat oldugundan ve Hz. Adem'in c;:lft:<;:iliginden bahisle ziraati ticarecle mukayese eder.

O<;:iincii Fastl: Fi Zikri Ehl-i's-Sanayi' ve Evveli Men Sadarati's-Sanayi' Min­hum (13b-39b), yani Ehl-i sanayi' kimlerden sacL.r oldugu kimesnelerin zikri beyamndacL.r. Miiellif c;:e§icli mesleklerin onciilerinden bahisle ozellikle Seyyld Muhammed'in Fittiivvetname'sinde Selman-1 Farisi'nin bellni bagladtgt ellinin iizerinde ki§iyi cek cek degerlendirir ve kendine gore ula§ttgt ger<;:ek meslek on­ciilerini anlanr. <;iftc;:ilik, ekmekc;:ilik, terzilik, pa§makc;:Wk, zuhc;:ilik, kilic;:c;:ilik vb. meslekleri ayn bablar alnnda ele alu.

Dordiincii Fast!: Fi'l-Ustaz ve Tilmizih£ Med'hu Terbiyetihi (39b-47a), yani bu fastl ustarun c;:uagtyla <;:tragm ustastyla edebi ve cerbiye olunmast konusunun ac;:tklamastcL.r.

Be§inci Fastl: Fi $artt icazeti ve's-seldmi (44a-47a)

AlWlct Fastl: Fi Fazileti'z-Ziyafe'dir (47a-55a), yani miimin miimini konukluk ve kon"ugunu agulamak faz.ileti ve konukluk adabmm as;tklanmastcL.r. Miiellif v.5Ib' den sonra fiitriivetin tarifi ve ktsunJanyla ilgili uzun ac;tldamalar yapar.

Hatimetu'l-Husul (55a-59b). Sonuc;: ve degerlendirmeyi te§kil eden bu bo­liimde miiellif ozellikle ya§acL.gt bolgede bulunan bazt tarikaclardan bahisle, kimi zarnan onlarm carihteki uzanctlarm1 da dile getirerek onemli bilgiler verir ve Seyyid Muhammed'in Futii.vvetname'sine yonellk ele§tirilerini ozecler.

Bu i<;:erigiyle adeta bir Fiiriivvetname'ye benzeyen eserin Fiiriivvecnameler­den farkl belki miiellifln de ifade ettigi gibi bilgilerin biiyiik olc;:iide yazili kay­naklara dayancL.rtlmastdu. Bu itibarla miiellif, aralarmda Evail, Acaib-i Mahlukat, Behcetii. 't-T evarth, Murncu 'z-Zeheb, el-EJbah ve 'n-Nezdir, Tarih-i Taheri, Tefiir-i Kudzeri, Camiu's-Sa!Jr, Mesabih, ihyau Ulumi'd-Din, Kimyd-i Sad.det, Avarifu'l-Mearif, Risale-i KU{eyriyye gibi kaynaklarm bulundugu elli

9S21 / . Uluslararasl Ahilik Kiiltfhil ve ~ehir Sempozyumu • atc-U

Pr9f Dr. M. Sqffet SARIIG4YA ~

civarmda eserden nakillerde ve almalarda bulunur. Kimi biiyiik sufilerin ve mez.hep imamlaruun haklannda bilgi vererek onlarrn sozlerini nakleder. Bilgi sahibi olmarugt ki§iler ha.kkmda si.ikllt ettigini ifade eder (v.33b). BununJa bir­likte giiniimiiz bilimsd gelenegrnde uygulanan kaynak kritigine sahip olmarugt i<;in kaynaklardaki bilgileri ele§tirmeden naklederek ozellikle meslek pirleriyle ilgili isra.ill bilgileri naklederek kendisi de Fiitiivvetnamelere benzer hataya dii:­~er.

3. MOELLiFiN ELE~TiRiLERi

3.1. Ahi Evran'rn ~ahsiyeti Ha.kkmda

M. Belgradi, Ahi Evran ha.kkmch Fiitiivvetnamelerde yer alan bilgilerin yan­lt§ oldt~oaunu ifade eder. Ona gore Ahi Evran debbaglarrn ptri degildir. Evailde nakledildigine gore ilk deri i§leyen idris (as)'m ~akirdi HU§eng ~ah, tefsirlerde nakledildigrne gore ikinci deri i§leyen Beru !srail'den Ta.lut'dur. U<riinciisii ih­tiyar' da nakledildigine gore edim (bir deri <re~id.i) i§leyen Hz. 0 mer' dir. Dor­diinciisii 300h. yillarmda ya§ayan Pars §eyhlerinden ibrahim Deb bag' chr. Ana­dolu'da usta oglu Mevlana Taceddin ibrahim'in babast ilk defa <rini sahtiyan i§lerni§tir. (v. 19a-b). Ahi Evran 700h. yillarmda Sultan Orhan devrinde ya§a­rnt§ salih bir debbag ustastchr (v. 13b, 19b). Sultan II. BayeZtd zamarunda deb­baglar Fiitiivvetnamesini yazan yalanct, "Ahi Evran Abbas'rn ogludur", d.iye hesaps12 yalanJar yazrm~nr. Seyyid Muhammed'in onu ptr olarak takd.im etmesi diger meslek ptrlerine muhalefec olur. Onun Hz. Abbas'm oglu oldugunu soy­lemesi ise cehaletin ozgesidir. (v. 19b) ~imd.iki ustalarm Ahi Evran' t ptr ve pi~­kadem (meslek onciisii) olarak kabul etmeleri i§in dogrusunu bilmed.iklerinden ve ellerindeki Fiitiivvetnamelere yakm zamanda birinin derc ettigi yanL§a tabi olmalarmdanrur (v.l3b).

Belgradi'nin Ahi Evran'm Hz. Abbas'm oglu olarak sahabeden birisi olmaru­gma dair ifadeleri tarihen dogrudur. Bununla birlikte onun gozden ka<rtrrugt ~ey, bu bilgilerin kicabi, tarih.i ger<reklik olmaktan ote menktbe ve efsane kiiltii­riine dayalt olarak verilmesidir. Esasen sadece Ahi Evran'm Rasuliillah zamarun­daki varltgt degil, Belgradi'nin de ifade ettigi gibi Hz. Adem'den ba§layan ve Hz. Peygamber'den, Hz. Ali'ye uzanan §ed ku§anma ve nra§ olmayla ilgili diger ki§ilerin de benzer merasimlere tabi rurulmasmda ayru menktbe-efsane gelenegi goriilebilir. Verileri degerlendirildiginde bunun tarihl ger<;:ekligi konusunda rahar.L.k.la menfl hiikiim verilebilir.

Ancak olguyu menktbe-efsane ger<rekligi i<rinde degerlend.irdigirnizde §U ild hususa dikkat edilmelidir: ilki, metinlerin tasavvuS zihniyecle, sufl bir anlayt§la kaleme altnmt§ olmalart; ildncisi her haliikarda menktbe tiirii mirolojik metinle­rin milleclerin kiiltiirel haftZalartru te§kil eden unsurlardan olmalart nedeniyle bir degere sahip olmalart. T asavvuS zihniyet bi<rirniyle kast ettigimiz §ey; bu

1. Uluslararast Ahilik Kiilainl ve Klr§ehir Sempozyumu • Ctlt-11 1953

~ EsnqfTeykilatl ve Flitiivvetname/ere Yiinelik Elqtililer (Nisdbu'/-lntislib Omeginde)

anlayt§ bi~iminin, bir ol~i.ide fizikl alemden soyuclanmx§ zaman ve mekan casav­vuruna sahip olu§una bagh olarak ve keramet formu ~er~evesinde belli olgunlu­ga eri§mi§, Allah'm veli kullarillln tayy-i zaman ve mekan diyebilecegimiz hari­kuladelikleri goscerebileceklerine clair kabullerdir. Dolayxsxyla 6zi.ki ger~ekli.k olarak tarihi ger~ekligi bulunmayan Ahi Evran'm Peygamberimizin amcasx Ab­bas'm oglu olu§U, deri cerbiye edip, kill~ ku§anlp onlarla birlikce sava§masx ve yararWxklar gostermesi (Koksal 2006: 24-26; Gi.in§en 2006: 237 -239), gibi olgular bu zihniyet bi~iminde olabilecek ve kabul edilebilecek nesnellige ula§­makradxr.

Ote taraftan bu metinlerin ki.iltiirel hafiZaiartmJZ olarak sahip oldugu degeri irdeledigimizde, rarihi realiceye uygun §U okumayx .yapabiliriz: Ahi Evran, Ab­basi halifesi en-Nasxr'm ~eyh Mecidi.iddin ishak ile beraber Anadolu'ya gonder­digi el~i grubunda yer alanlardan birisidir. Ve Belgradi, hakkmda ne derse desin hayatmda Anadolu' daki Ahi te§kilat1ru gi.i~li.i bir §ekilde yeniden yapxlandxrmayx b~arrru§ ve hill olarak Ahililigin kurucusu ve meslegine bagh olarak da deb­baglarm piri unvanmx alrru§or (Bayram 1991: 73-11 0; Koksal 2006:5-17). Do­layJSiyla menkxbesinde onun Hz. Abbas'm oglu olarak goriilmesinl bu tarihi realiceyle ili§kilendirebiliriz.

Yine Ahi Evran'dan once, Yesevi gelenekte Hoca Ahmed Yesevi'nin Hz. Ali'nin oglu Muhammed b. el-Haneflyye (6.81/700) neslinden olduguna clair bir kabuli.in bulundugunu biliyoruz (Atalan 2007: 97-101). Muhammed b. el­Hanefiyye'nin oglu Ebu Ha§im Abdullah (6.~8/716) ~u-Keysani gelenegin imamlanndan birisi olarak yer ahr ve Keysanlyye'nin onernli bir lasmx -Horasan kollarx- bi.iyiik ol~i.ide Abbasi isyanxru desteklemi§tir. Muhammed ibnu'l­Hanefiyye'nin diger oglu Hasan (6.100/718) da ilk Miircii metinleri yazan ki§idir. Mi.ircii gelenek de imam Azam Ebu Hanife (o. 150/767) vasxtasxyla sonraki nesillere ula§IDl§tlr. Ti.irklerin Mi.isliiman olU§larmda her iki gelenegin, yani ~u-Keysani ve Hanefi-Miircii geleneklerin dogrudan cesiri vardxr. Kaldx ki Sultan Tugrul'la zirveye ula§an Sel~uklu-Abbasi ili§kilerinl dikkate aldxgtmtzda, Anadolu'ya gel en Tiirklerin pQ[ansiyel olarak Abbasi nesline olumlu yakla§t1kla­n ve Ehl-i Beyt sevgilerinde diger ~ii firkalarmdan farkh olarak onlara da yer verdiklerini soyleyebiliriz. Bu durum Anadolu Ahi-ruci.ivvec te§kilanm benzeri harekeclerden aytran temel bir olgu olarak kar§xmxza ~xkar. Bu algxlama bi~imi, kendi te§kilac onci.ilerini kolayca Hz. Peygamber nesliyle ili§kilendirip Hz. Pey­garnber'in amcas1 Hz. Abbas'm oglu olarak kar§lffi!Za ~Jkarrru§tu.

T e§kilacla ilglli merasim adab ve erkanx da ge~mi§ peygamberlere kadar gotii­ri.ilerek hem onlar i~elle§tirilrni§, hem de yapxlan torenlerle kendilerince nebevi bir gelenek ya§anlmaya devam etmi§tir. Boylece Belgradi'nin ve benzer zahir ulemasmm eserlerinde vurgu yapt1g1 "siinnete cabi olma" anlayt§J ahilikce kendi kabulleri ~er~evesinde siinnete tabi olan bir doni.i§iim ge~irmi§tir.

9S4 ,/. U/us/ararast Ahilik Kiilttini ve Ktr~ehir Sempozyumu • Ci/t-11

Prqf Dr. M. S<dfetSARJKAYA ~

3.2. <;e§icli Meslek PWerinin Ki.niligi

Belgrad.i' nin ~t bah ba.§hldanyla c;:e§itli mesleklerden bahsettigi onemli bir konu mesleklerin ilk pirlerinin kim oldugunun tespitidir. Miiellif Hz. Adem'e biiriin esmarun ogretilmesine istinaden bin meslegi bildigini adeta biitiin mes­leklerin p1ri oldugunu ifade eder (v. 14a). Konuyla ilgili kullancLgt kaynaklara istinaden Hz. ~it, Hz. idris, H z. Nuh, Hz. ibrahim'in tneslek piri olu§larmt (v. 7b-8a, 14a-15a), bilhassa H z. idris vasttastyla c;:e§icli meslekleri ogrenen ve meslek p1ri hiiviyetine sahip Keyumers, Tahmars, H u§eng ~ah, Cem§id gibi eski iran §ahlarmtn adlartm ve zamanlarmda icad edilen meslekleri sayar (v. 36a-37b)). Seyyid Muhammed'in Fiiriivvemame'sinde Rasuliillah'm Hz. Ali'nin belini baglaytp icazet verdikren sonra.Hz. Ali'nin on yedi ki§inin belini baglaytp icazet verdigi, Hz. Ali'nin izniyle Selman-1 Farisl'nin elliden fazla ki§inin belini baglacLgt ifade edilir ve bu ki§iler malanu. Eserin farklt niishalarmda sayt 51; 52, 54 gibi degi§iklik gosrerir (Giirel 1992: 42); Sartkaya 2002: 110) Belg­rad.i'nin gordiigu niishada elli bir ki§i zikredilrni§tir (v. 33a). Miiellif, Seyyid Muhammed gibi bu ki§ileri rek tek zikrederek kendince Fiiriivvemame'deki yanb§ bilgileri rashih eder. Onun buradaki ele§tirileri, zikredilen ki§ilerin bazua­nnm sahabeden olmadtklart, rabiirt ve cakip eden nesillerden olan ki§Uerin sa­babe gibi gosrerildikleri; bunlarm nispet edildigi mesleklerin ilk p1rleri olmac:Lk­lart; bazuarmm nispet edildikleri meslekleriyle ilgili §iipheler bulunduguna dair­dir. 0,

"Biz dahi esnay-t beyanda ba'zmdan astl sanar kimden sad.tr oldugt kirab1 ismiyle izah irdiik. isrni si.ibut bulmayanda siikut irdiik. Ve bazt esmada ciher-i vaz'1 (uydurma yoni.inii) rakrible beyan irdiik. Ki Miisli.imanlara boyle yazd.t­gumdan bir nice faide hastl ola" (v.33b).

Dedilcren sonra bu faydalart i.is: maddede Stralar:

Birincisi gec;:mi§ salih ki§ileri haurlaytp yad etmek hadisre ges:tigi iizere kefa­rettir.

ikincisi bir meslekre icazet veren kimsenin icazet verdigi kimseye sanauyla, Urniyle, erdemJUigiyle iisti.inli.igii olmast gerekir.

Oc;:i.incii maddede ise Seyyid Muharnmed'in kaynaklartnt ele§tirir ve yazc:Lk­Jarmm yalan yanlt§ §eyler oldugunu iddia eder (v. 33b-34a}. Belgrad.i'ye gore Seyyid Muhammed'in yazdtklarmm bir ktsmt kendi sozleridir. Nakilde bulun­dugu kitablar ise muceber olmayan Fiisits, Ris!tle-i Tevhid, !Wale-i Kudsiyye, Cami'tt'L-Esrlt1~ Varidat-z Simavi, Omm1 Sinantlerin kitaplart, kimi cahiJ sufile­rin ve bazt Huru.ftlerin, Battntlerin veya sair saptk fukalarm ve muhtelif tarikat­larm kitaplartd.tr. Bunlar Kirab ve Siirmete dayanmakstztn kendilerine gelen vehimleri marifet zanmyla Um-i ledi.in diye yazarlar ve birbirlerinden rivayet ederler. Acem kokenli olanlar Hz. Ali ve ehl-i beytine sevgiyi arttrmak ic;:in ken-

1

955 1. Uluslararas1 Ahilik Kiiltilrii ve f!lr~ehir Sempozyumu • Cilt-U

&., Esnf!!Teykl1atr ve Filtiivvemamelere Y6nelik Eleytifiler (Nisdbu'l-lntisab Ome,ginde)

.~~--------~~----~~-----dileri gibi cahiller arasmda muhabbet-i hanedam dillendirip anlarm dt~mda kalanlara zuliim nispet ederler. Sanki Hz. Ali'nin "Benim hakkzmda ovgiide bu­lunacagzm diye .bende olmayam soyleyenler ve bana bugz edip diqmanlzkta t~~m gidenler helak olacakttr" sozii anlar is;in soylenmi~cir. Onlarm Selman-• Parisi hakk.mdaki ovgiileri, anun Parisi olu~undan kaynaklanmaktadtr. Seyyid Mu­hammed' e bu yaz1lanlar ho§ gelmi~; asia uyanma uymayanma his; bakmamt§ bunlar1 Piitiivvetnamesine yazm1§tlr. Boyle eserleri yazanlar kendileri helak ola­cagt gibi okuyup onlara inananlar da helak olacaklardtr. Miiellif bu nedenle, konunun rafsilanna giri§ip hacalar1 ortaya kaydugunu belirrir. (v.34a-b) Mi.iellif, Hdtimede de Selman-1 Parisi'nin berberlerin p!ri kabul edilmesinin yanlt§ltgtm ifade ederek benzer §eyleri tekrarlar. (v.58a)

3. 3. Piiriivvet T erimleri ve Merasimleri

Belgradi eserin s;e§icli yerlerinde Piitiivvecname' de yer alan merasimler ve s:e­§itli rerimlerle ilgili kullanimlarm haral1 aldugunu vurgular. Ona gore Rasuli.il­lah zamarunda muahat (kardt!§l~me) hicretten sanra vaki' almu~rur ve kaynak­larda kimin kiminle kard~ oldugu nakledilmi§tir. Bundan ba§ka muahar yak­cur. DalaylSlyla,

"Ne Gadir-i Hum ktssasmda muaharda bel baglamak ve ne ilbas-1 huka ey­lemek asanndan asia bir eser yakdur. Mea' haza Seyyid Muhammed biat ktssa­sm yazub ilbas-1 htrkaya ragbet virdi.igine iisrazlarm icazet virdikleri emrin mesas1 ve mi.inasebeti yokdur" (v. 29b. Benzer ifadeler v.58a'da da yer ahr.)

Yine ona gore;

"Pi.iti.ivvetname yazanlar Arab ide ve Acemde ve cemi' diyar-1 islam' da olan fi.iri.ivvecdarlar ve muhibban-1 hanedan ve ehl-i §edd ve yedd ve biar olanlar ervaht is;iin deyu yazdug1 evham-1 banladtr. Zira Fiiti.ivvecdarlar dedigi §eriatle ve lisan-1 ni.ibiivvecle sabit alan elkabdan degildir ki anlarm kim idigin malum ola. Fiitiivvet sahibinin muradi egers;i ehl-i sanayi'di.ir amma Rasulullah (sav) "inallahe yuhibbii'l-mii'mine'l-miihtarif' dedigi mii'mine, muhtarifden a'la isim anlar hakkmda olmaz" (v 49b)

"Ve ehl-i §edd ve yedd ve biat olanlar demek dahi fasiddir. Zira ehl-i biat mukarrdu Nebahat ehli giinlhdur (ra). Amma anlarm yarunca ehl-i §edd i.i yedd ne haricde vaki'dir, ne lisan-1 niibi.ivverden caridir" (v. 49b).

Miiellifln ritizligi rerimlerin kullantlmasmm da oresine ges;iyor. Sohbet ada­bmdan bahsederken tekbir ve glllbenklerin akunmas1 kanusunda §oyle diyar:

Piitiivvemameyi yazan miireseyyid yazdu~ hurafar ki, b~ vechiyle §eddin senedi ve halvay-1 cefue miistenidi beyarunda miifteridir. Tug ve alem ve s;erag ve safra ve mahalli miinasibine ayac-1 kerirne icid ve salavat getiirmeleri tekbir ve giilbenk ge­tiirmeleri ciimlesi Miisliimanlar1 ve cema'at rariktnda mii'rninleri rariklerinden

9S6 11. Uluslararast Ahilik Kultiirii ve Kzr~ehir Sempozyumu • Ci/t-11

Prqf Dr. M. SaffetSARIKAYA ~

cahrif ve siinneri bid' ace casrif ic;iindiir. Ve dinden olmaya{l ba'21 nesne diyanetden­dir deyu cetvih ic;iin nice bid'ari ve kiifii bevavic iktiza ider yeri c;okdur" (v.58a. Benzer ifadeler v.50a'da da yer ahr).

"Fiiti.i.vvecnamelerde sohbec terribin hayli duiz idiib nice pirin lu'bet-biz hen­gamesine dondiiriib terci.im.anlarla giiJbenkler salavac mahall ve na-mahall yerlerde tekbtr ile ve cekbtr-i vefa ve tekbtr-i nzi deyu esmii va:z.' id~b ve ~edde dahi teferru' gosceriib risilesinde dahi enva't iislub ya:z.dugmda ciimlesi cekelliifat1 mezmlime ve hayalat-1 mevhum birle umill-1 gayn muhakkike tahkik menzllesinde gostermi§ heman beng hayaline dondiirm~ ve tatvtl-i §eb ylidar gicesi gibi melal-i encim ve tiryaki giinleri gibi bt-merre ve bt-fercam ya:z.mt§du" (v.47a)

Bu merinde ruti.i.vvec ehlinln gece sohbeclerinin eglence fusll hakkmda da ipuc;la­n bulurunakta ve eger Belgradi hakl.!ysa ba:z.t sohbeclerin arnacmm ocesine ta§tndtgt anla§tlmaktadu. <;iinkii burada meddahltk b.en.zeri oyunculuk yetenegiyle muhte­melen cte§itli yoresel oyunlann oynandtgt anla§tlan c;e§itli vesllelede toplarulan uzun gecelerde kimi zaman esrar c;ekmeye ve tiryakhga varan fusillar terrip edil.mektedir. T abit daha c;ok eglence ti.i.rii bu tarz toplanruarda gi.ilbenk okunup cekbtr geririlme­si, salavat c;ekilmesi zahire bagliliktaki titizligi anla§tlan miiellifimiz tarafindan ele§ri­riliyor. <;iinkii ona gore;

"Amma ol esnada ku§adan kimesne ku§adtrken salavit okurlar; cltz deglldir. Zi­ra ~anmagt salavat vastrastyla ta'zimdir yohsa salavatl ta'zim degildir ve Rasuliilla­ht da ta'zim deglldir. Kiiti.i.b-ii fikhda bey' arasmda nesne begenmek i'limmda ya ~erberc;i ~erberin arz eylemek esnasmda tesbth u salavat ciiz deglldir deyu c;ok yerde ya:z.tlrru§du (v.21a).

Yani rekbtr ve salavat gibi prarikler na.6.le ibadec formunda yapilir, ibadec ise uy­gun olmayan yerlerde yapJlma:z., fecva da bu vech i.izeredir. <;iinki.i tekbtrin okun­masmda gaye Allah' m yiiceltilmesi, salavatln okunmasmda gaye Rasuliillah' m yiicel­cilmesidir. Oysa bu torenlerde yaptlan rorenin, torende kullarulan §eylerin veya W§­veri§in yiiceltilmesine yoneliktir.

Miiellif dua adab1 konusunda ayru ritiz.l..igini devam ettirir:

"Muhibbin-1 hanedin" dirnek K.tztlba§ hakktna hayr dua itmekdir. Zira ol edada anlarun ihrisast artukdur, te§kil-i bi'l-kuvve kabillndendir. Pes "Rasuliil­lah'm a.I-1 ve ashab1 ve evladt ervaht ic;iin" dimekdir. Duanm edebi ve hak i.izere edas1dtr" (v 49b).

Bununla birlikte o,

"Lakin ma'kw ve matbu' cerciiman viicub-i eda-i §i'r u ne§r ha:z.uin mah.S.­linde ravt'a ne§at ic;iin base olunsa la-be'sdir. Hil-i miinisiblerde selef dahi in­§ad-t §ii'r iderlerdi.

1. Uluslararast Ahilik Kiiltilrii ve Kt~ehir Sempozyumu • Cilt-11 1957 ·

A EsnqfTeykilatl ve Flltilvvetnamelere Y6nelik Eleytiriler (Nisahu'l-lntisah Omeginde)

.~~--------~~----~~-----Seyyid Muharnmedin yazd~ bazt terciirnanlar yaramaz degildir." (v.47b, Ben­

zer ifadder v.2la'da da yer alrr). Diyerek, bu torenlerde dinleyenleri co~mak ic;in din1 forma sahip olmayan §iir benzeri §eylerin okunabileceguu bellrterek, bu bag­lamda Seyyid Muhammed' in yazdtgt bazt terciirnanlarm tasvip eder.

Burada onun hassasiyetinin yeti§tigi medrese ortarru ve Siinn! gelenekte ol­mayan deyim ve forrnlara kar§1 oldugu anla§.tl.maktadtr. Muhtemelen donemin medresesine hakim olan Kadtzadeliler gelenegi ve mevcut siyasi konjonktiiriin etkisiyle biitiin bunlar1 kolayca "Ipklar dtdesi, Rafizi tantanasz, vehmiyat, rifz u daldl u h~r hayaldt'a (v. 47b, 49b) tahvil edebilmi§tir.

3.4. Safevi Taraftarhgt

Belgradl bununla da yetinmerni§ bu tahavviiliiniin sonucu olarak fi.itiivvet ehli ve benzeri ziirnreleri devlete hedef gostermi§tir.

"Helvay-1 cefneyi iistazlar birbirine gondermekde yazdug1 zarfl miihiirle­mekde t r J I yazdug1 "Allah Muhammed Ali" dimekdir ciirnlesi bidat ve hilaf-1 siinnetdir. Bu tartlderi, agleb zanmmda §undan kalrru§dtr ki; Hz. Ali'nin evladt­na hilafet miistakarr ve miiberra olub Rafiziler "hilafet anlarmdtr, zahir yiiziin­den olmadtysa bann yiiziinden biz onlarr imam biliiriiz" deyu ic;lerinden nicesi Seyyid degil iken Seyyid yerine kendin koyub imamet davasm itmi§lerdir. Am­rna a§ikare itmerni§lerdir. Belki suran §ehirden §ehre keennhu (sanki) irnam-1 mahfiye iradet ve biat suretinde olub birbirine helvay-1 cefneyi ilan-1 surecle kasd-1 fesadlar1 iizere gonderiib gizliyin birbiriyle te§bi' birbiriyle te§Yi' idi.ib imam mevhurnlarma merbut itrni§ler. ~imdi dam halleri adtyladtr ki ftrSat el verir ekser huruc idiib imarnlarm halife yerine gec;iireler dimag1 bakidir.

Eyyam-1 saikada nice fitneleri bunun iizere gec;iiben ~ah ismail asnna gelince ol biaat zamanmda Acem mernleketin hali bulub yalan vech ile kendin bir silsi­leye rabt idiib kendiiyi em!r-i asll deyu Bahru'l-Esnam'da ka:yd itdirrni§dir. Siyadet davasryla "kairn makam Mehdl" deyu kendiiyi Acem vilayeti bedbahcla­rma daver ittihaz idiib, ma'lllli mukaddime-i Mehdl eylerni§lerdir. Hazelehi.i­miillah" (v.50b)

Bu pasaj ac;lkc;a irnamet davasryla kendilerini Seyyid gibi gosteren kimileri­nin helvay-1 cefne gonderilmesini kullanarak birbirleriyle gizlice haberle§tiklerini ve isyan ic;in fusat kolladtklarmt, bu Hkri zihinlerinde dairna canlt tuttuklanyla ilgili bir iddiadtr. Devammda gec;:mi§te ~ah ismail'in de Acem mernleketindeki bo§luktan istifade ederek kendisini beklenen imam Mehdl olarak takdim edip hiikiirndarhk davasma giri§tigini ifade ederek iki olgu arasmda bir cragn§rm uyandumaktadtr. Eserin biitiinliigunde fi.itiivvet ehlini rtfz ve dalaletle suc;:layan miiellif sanki bunlarm Safev! taraftarltgmt devam ettirdigini irna ederek resmi makamlarm dikkatini c;ekmek istemektedir. Sozlerinin devammda miiellif, bir taraftan esnaf ustalarmm boyle bir oyuna aler olmamalart ic;:in bu ac;:tklamayt

9S811. Uluslararast Ahilik Kiiltiirii ve Kzr~ehir Sempozyumu • Cilt-ll

ProJ. Dr. M. SqffetSARIKAYA ~

yapugml soylerken, ote ta.ra.ftan boyle bir haberl~menin pacli§ahm emir ve yec­kisinde oldugunu izah eder. Bununla yecinmez, esnaf usralanrun rug ve alem sah.ibi olU§lanmn Sancak Beyi'nin yetkisinde olmadtgtru; ancak pacli§ahtn iznine bagh oldugunu, dolaylSlyla esnafin alem ta§unalanrun oyun ve eglenceden ibaret oldugunu ifade ederek ele§tirir (v.50b-5la). Ancak yukanda da belirtcigirniz gibi mliellifin Bosna' daki resrn1 stariisline ragmen bu serzeni§leri ve resml makarnla.­nn dikkatini c;:ekme gayreti sadece saurlarda yazili kalml§tir.

3.5. ~u Tezahii.rler

Belgradl eserin Hatime'sine, "Mu'minler sohbetinden diyanetde perhfz idicek tavdifi beyanmdttdzr" cliye ba§layarak ·adeca yeni bir boli.im ba§langtct yapar. Nec­mi.iddin Daye'den nakille Melamiyye, Kalenderiyye ve Haydariyye'nin ekserisinde ibaha ve zmd.tkltgm hakim oldugunu vurgular. Orner Nesefi'den nakille, slinne~e cabi olanlarm dl§tnda kalan on bir carikao sualayarak bunlarla sohbecin caiz olrnaru­gt.ru ve onlardan uzak durulmast gerekcigini ifade eder. Bu ziimrelerden ya§arugt civarda goriinen T ersimiyye hakkmda biraz daha rafsilaca giri§ir. Mi.ielli£n ac;:tkla­malarmdan bunlarm harflerle insaru ve c;:e§idi §ekilleri cersim eden Huruftler (v. 56b) oldugu anla§tlmaktadtr. Bunlarla birlikte o, Hamzaviler ve Simavileri de aym kacegoride degerlenclirir. Belgradi'ye gore bu ziimreler kadmlarla birl.ikte sohbet mec.lisi di.izenlerler. Bunlarm c;:ogu dinin zah.iri hlikii.rnlerine uymazlar, namaz lol­maz, oruc;: rutmazlar. Tarikat pirlerine tevecciih ecliyor gibi goriinmekJe birl.ikte, k~f yoluyla manevl si.illlku ramamladtklarma inanarak pirlerine atfetcikJeri vastflart ken­dilerine nipet ederler. Ecraflarma topladtklart ba§t bo§ rind dervi§lerle c;:~idi harilru­ladelikJer nispec ile kendilerini ylicelcirler. Cah.il halktn igva ile kendilerine cezb ederler. Bactlar, §eyhden biraz himmet elde edebilmek ic;:in blitlin hizmederini ona yonlend.irirler. Bunlar Belgradlnin cabiriye;

Ba§tnda sartgt var kubbe denlii I Ic;:inde marifec yok hub be denlli (v.57a)

nicelikli cah.il ki§ilerdir. Miiellif boyle b.irisiyle konu§mak ic;:in kenclisini mi­safir eccigini, bu ki§inin kenclisine, "Mehdi mi evvel pkm~ kapucz mz evvel pkar' diye sordugunu, "Kapucz ne musahabetdir" dedigmde, "ol dtthi ahir zamandtt ;tkar ayniyle Kitabdtt gordum" cliye cevap vercligini, 0 giinlerde yagan yagmuru kendi keramecine baglaymca sabredemeyip clef ecrigini hikaye eder (v57b). Mliellifbunla­nn Hz. Ali muhabbeci adt alonda nfz. ve ilhada varan go~lere sahip olduklarrm §U ciimlelerle anlanr:

Fe-amma kalblerinde ya Hz. Ali'nin ya gayrmm muhabbecin fehm ideder ve her haline muvafakac sureciyle gideder bundan vech bulurlar. ~i'a ve Revafiz §u'belerinden kelirnac ilka iderler Hz. Ali'ye nisbet eylerler on iki imam muhabbecin ca.svir san'aoyla beyan iderler. Ehl-i Beyce olmak fazilecin cevelli ve ceberi cihecin ve gaynlar lizerine surer-i muhabbederin ve nice semclerin icmal ve rafsil ca'riziyle be­yane gotii.riirler 'avarm Hz. Ali carikao deyu ve On iki imam meslegi deyu nice

I. Uluslararasz Ahilik Ktlltiinl ve.Klr~ehir Sempozyumu • Cilt-U 1959.

~ EsnqfTeykilaa ve Fiitiivvetnamelere Yonelik Ele§rin1er (NisUbu'l-lntisdh Orneginde)

mii'minleri wik-r miistakunden s;tkanrlar. 'Avam arasmda murad U:zere fime salar­la:r. Karainita taifesi ve Hauntyye hazelesi ve Diiruziler feceresi ve Kwlba.§ mi.i.rdesi ciimlesi bu surecle aleme fesad bu~lardu- (v. 57b-58a) ..

Belgradl bu el~tirilerinden sonra dogru bir rasavvuf yolunun siinnete bagl.t olan ve Rasuliillah' a tabi olan anlaYJ§ oldugunu, mezhep imamlamun ve bazt suflonderlerinin sozlerinden deliller gecirerek as;tklar.

3.6. Fiitiivvecin Tari£

Belgradl Seyyid Muhammed'in Fiitiivvemamesi ekseninde yapogt el~tirile­rini b1cirdikren soma eserin Hatimesini yazmadan once fiiriivvetin carifine giri­

. §ir. Once, h. III. yy m~ayihinden Ebu Hafs'la sohbec eden Ebu Abdullah Sinciri' nin fiitiivvecle ilgili as;tklamalartnt nakleder, sonra bu as;tkfamalar dog­rultusunda kendi fiiriivvet tarifini yapar. Buna gore;

"Fiiriivvet yigitlik dimekdir, insanm ecvacmdan yigitlik hali ki en kavtdir. Yigitlik kuvvetine gore, ruunaga, kapmaga, durmaga, orurmaga, i§e yapt§maga, nice vaki' ise ve kolay ise ve n~at U:zere ise, ol vech i.izere ol n~at ve hal i.izere Huday-r perverdigacm emrinde ve hrfz-1 merzaunda ictihad U:zere olmak gerek­dir. Kesl suretinden tecenniib gerekdir." (v. 51 b).

T anrmda muelllfln, Allah' m nzasrm koruyan, iccihad U:zere harekec eden muduluk ve huzur is;in hayatta yaptlmasr gerekenleri yapma giiciine sahip olan ve bunda asfa rembellik gostermeyen yigiclige vurgu yapngr goriilmektedir. Soma fiiriivveti ii<r mertebeye aYJrarak izah eder. •

Biri husfunet iktiza ittigi yerde terk eylemekdir (v.5lb).

ikinci mercebe sana asi olanr card iunemekdlr. Belki hakka yakt§dumak is;iin takrib ·eylemekdir. Ve seni incideni agtrlamakdtr (v.52a).

Os;ii11cii mertebesin nur-1 hakikat birle, nazarla meracibin zuhur1 bulurunak­dtr (v. 52b).

SONU<;

Miiellif bu boliimde sozii yine Seyyid Muhammed'in hacalanna getirerek daha once yapogt ei~tirileri tekrarlar ve §oyle der:

'Vel-hasll Revafiz yoluru ikamet is;iin iistazlara Fiitiivvetname deyu yazdugt vech ir§ad i<rftn degildir. tfsad i<rftndiir. Ve bunca zamandan beru ·mucibiyle 'arne! idiib kemerbesteler helvay-1 cefneler, ilbas-1 hrrkalar, ku§ak ku§aunalar Rasuliillah (sav) Ali'yi t1ra§ itmeler ve Ali Selman-1 Farist'yi tlCa§ idiib icazet viriib belin baglamalar ve Selman §U kadar kimesne belin bagladtgt ciimlesi iftiradu-. Berber iistazlart p~­cemd baglamakla i§ i§ledikleri i<rftn anm iizerine ol iftiralart tezeyyiine fusar bulmU§

960 I /. UluslararasL Ahilik KiiltiinJ. ve Kir~ehir Sempozyumu • Cilc-n

Pro.f. Dr. M. Sqffet SAR!KriY.(t ~

yazm~dur. His: ~i.ibhe yokdur bu kadar islam' a ol kadar yalaru sahib i'ti.kad irdir­mek Ehl-i Si.innet ve Cema'at carilandan sarf eylemek nazan ve maksadt dinden .bir ~aro kalcl.umakchr.

Egeryi sahib yirleri de varchr amma onda biri ancak var ise ehl-i bid' at kitablarr­na felasife gibi ba'zr hikrneci enbiyadan ahz"idi.ib yazduklar1 gibi anlar ba'Zl sahihler­dir. Yazarlar arun yarunca bid'atlerin ziyadesiy.le serpi§dll;irler. Pes i.istailar am di.ikka.nlannda tutmak ve sohbeclerinde okurmak kabihd.tr caiz degildir" (v.58a).

Sonuc;: olarak M i.inid Belgrad1 kendi c;:evresindeki Melamtler, Hamzav.tler, Sirnavller vb. tarikatlardaki hatal.r ve dinin zahid hi.iki.imlerine uyrnayan pratik­leri yonelik de§tirilerini, zahiri benzerlikler gordi.igu Seyyid Muhamed:in Fi.i­tiivvetnarne' sine ve buna gore yol si.iren esnaf zi.imresine yonelik de yapmakra­dtr. Mi.iellif kimi zaman istisna ifadeleri kullanmakla birlikte bid 'at, dalalet, nft, ibaha, zmdzklzk vb. terimleri c;:e§itli zahiri kullarum ve uygulamalara istinade~ genelle§tirmekten kac;:mma.mJ§ gibi gori.inmekredir. Mi.iellifin bu iddialarlDl ~ii irnamerlmehd.llik dokrrini c;:erc;:evesinde siyasalla§urarak bu zi.imrelere yonelik resmi otoritenin dikkatini c;:ekme gayreri say.falarda kalml§or. Bir ba§ka ifade ile, Osmanlt siyasi ororitesi, boyle marjinal gibi gori.inen harekecleri kendisine yone­lik Hill rehdide·doni.i§medikc;:e mi.isamaha ile kar§rlarnr§or.

KAYNAK<;A

Aralan, Mehrnet (2007), Muhammed b. El-Hanefiyye ve Anadolu 'daki Tezahiide­ri, Ankara.

Bayram, Mikail (1991), Ahi Evren ve Ahilik Te§kilatlDln Kurulu§u, Konya.

Belgracll, Miinlr, Nisabu'Untistib ve Adabu'L-iktisab, istanbul Oniversitesi Ktb, Ti.irkc;:e Yazmalar A 6603.

Bilici, Tacettin (2005), "Balkanlarda Celvecilik ve Mi.inir Belgrad1", Aziz Mahmud Hudayi Ultr.s!dr arasz Sempozyum Bildirileri (I-II) 20-22 MaYJ.S 2005 !sranbul.

Giin§en, Ahmet (2006), "Ahi Evran Adlilln Anadolu Agrzlarr ve Cografyasrnda Kazandtg1 Farklr Anlam ve ~ekiller", II Ahi Evran-z Veli ve Ahilik Artlj­tzrmalan Sempozyumtt, Ku§ehir, 13 Ekim 2006, Ankara 2007.

Gi.irel, Rah§an (1992), Razavi Fiitiivvetnamesi inceleme-Metin, Marmara Univ. Sosyal Bilimler Enst. Yaymlanmanu§ Dr. tezi, {ss.CXX1I+183), istanbul.

Koksal, M. Farih (2006), Ahi Evran ve Ahilik, Ku§ehir.

Razavi, Muhammed b. Seyyid Alauddin el-Hi.iseyin, Miftahu'd-Dekaik ft Beytini'L-Fiitt"ivveti ve'L-Hakaik (Fii.tiivvetname-i Kebir}, Millet ~cb., ~er'iyye, 899/1; ~er'iyye, 902; Milli Ktb.,MFA, (A) 1691; MFA (A) 4715; Si.ileymaniye Kcb., izmir, 337; Hacr Mahmud, 2982.

1. UlliSl([(aras£Ahilik Kiiltiirii ve {(lriehir Sempqzywnu • Ct1t-U .[96l