1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1 Εισαγωγή .............................................................................................................. 3

2 Η φυσιογνωμία του ορεινού χώρου .................................................................... 4

2.1 Περιφερειακές ανισότητες ................................................................................. 5

2.2 Ο αγροτικός χώρος – βασικά χαρακτηριστικά .................................................. 6

2.3 Αγροτικό Εμπορικό Ισοζύγιο............................................................................. 8

2.4 Ο ορεινός χώρος στην Ελλάδα ........................................................................ 10

2.4.1 Έκταση – πληθυσμός - απασχόληση ....................................................... 10

2.4.2 Εδαφικοί πόροι. ........................................................................................ 11

2.4.3 Γεωργικές εκμεταλλεύσεις - διάρθρωση παραγωγής. ............................. 12

2.4.4 Γεωργικό εισόδημα. ................................................................................. 12

2.5 Ποιοτικά χαρακτηριστικά του ορεινού χώρου ................................................. 12

2.6 Ταξινόμηση των ορεινών περιοχών ................................................................. 14

2.7 Προοπτικές για τις ορεινές περιοχές ................................................................ 17

3 Οι πολιτικές για τον ορεινό χώρο ..................................................................... 19

3.1 H κοινοτική πολιτική για τον ορεινό χώρο ...................................................... 19

3.2 Εθνικές τομεακές πολιτικές ............................................................................. 26

3.2.1 Η εθνική αγροτική πολιτική ..................................................................... 26

3.2.1.1 Εφαρμογή Προγραμμάτων της 2ης

προγραμματικής περιόδου............ 26

3.2.1.2 Γενικοί στόχοι - στρατηγική της αγροτικής πολιτικής για την περίοδο

2000-2006 ........................................................................................................ 29

3.2.1.3 Συμβατότητα της προτεινόμενης αγροτικής πολιτικής με τις κοινοτικές

πολιτικές για την απασχόληση και το περιβάλλον .......................................... 35

3.2.2 H εθνική πολιτική για τον τουρισμό ........................................................ 36

3.2.3 Εφαρμογή των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας στην Υγεία

και Πρόνοια.......................................................................................................... 40

3.2.4 Η εθνική πολιτική για τις επικοινωνίες .................................................... 42

3.2.5 Στρατηγικές χωροταξικές επιλογές για τις ορεινές περιοχές ................... 44

3.2.6 Η εθνική πολιτική για το περιβάλλον - καθεστώς προστασίας ευαίσθητων

περιοχών σε περιφερειακό, εθνικό και διεθνές επίπεδο ...................................... 46

4 Η φυσιογνωμία της Περιφέρειας Ηπείρου ...................................................... 50

4.1 Γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά ................................................................... 50

4.2 Πληθυσμός ....................................................................................................... 50

4.3 Περιφερειακό ΑΕΠ .......................................................................................... 50

4.4 Απασχόληση, ανεργία, επίπεδο εκπαίδευσης .................................................. 51

4.5 Τομείς παραγωγής ............................................................................................ 52

4.6 Υποδομές – ποιότητα ζωής .............................................................................. 53

4.6.1 Μεταφορές ............................................................................................... 53

4.6.2 Υγεία – πρόνοια, εκπαίδευση .................................................................. 54

4.6.3 Φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον .................................................... 54

4.6.4 Άλλες υποδομές ....................................................................................... 55

4.7 Ενδοπεριφερειακές ανισότητες ........................................................................ 55

5 Αναπτυξιακά χαρακτηριστικά των ορεινών περιοχών ................................... 57

5.1 Ορισμός και οριοθέτηση .................................................................................. 57

5.2 Πληθυσμιακή σύνθεση – οικονομικά ενεργός πληθυσμός .............................. 58

5.3 Παραγωγή – προϊόντα ...................................................................................... 58

5.4 Υποδομές και οικιστικό δίκτυο ........................................................................ 60

5.5 Προβλήματα και δυνατότητες.......................................................................... 61

5.6 Ορεινά κέντρα ανάπτυξης ................................................................................ 62

2

5.7 Το πρότυπο ανάπτυξης του ορεινού χώρου ..................................................... 62

6 Αναπτυξιακός σχεδιασμός σε επίπεδο Περιφέρειας........................................ 64

6.1 Αποτελέσματα του ΠΕΠ Ηπείρου 1994-99 ..................................................... 64

6.2 Αναπτυξιακός σχεδιασμός στο πλαίσιο της προγραμματικής περιόδου 2000-06

64

6.3 Η συμβολή των Προγραμμάτων Δημοσίων Επενδύσεων................................ 73

7 Αναπτυξιακός σχεδιασμός σε επίπεδο μικροπεριφέρειας προγραμματισμού .. 74

7.1 Ο προσδιορισμός της ήπιας τουριστικής ανάπτυξης ....................................... 76

7.2 Κριτήρια αξιολόγησης της βιωσιμότητας της τουριστικής ανάπτυξης των

περιοχών ................................................................................................................... 77

7.3 Χαρακτηριστικά των προτεινόμενων περιοχών .............................................. 78

7.3.1 Περιοχή Μαστοροχωρίων – Σαρανταπόρου ποταμού ............................. 78

7.3.2 Περιοχή Κόνιτσας και οικισμών Λάκκας Αώου...................................... 80

7.3.3 Περιοχή Ζαγοροχωρίων ........................................................................... 81

7.3.4 Περιοχή Μετσόβου και Εθνικού Δρυμού Βάλια Κάλντα ........................ 83

7.3.5 Περιοχή Τζουμέρκων ............................................................................... 84

7.4 Στόχοι του στρατηγικού σχεδιασμού για την περιοχή μελέτης - προτεινόμενες

παρεμβάσεις ............................................................................................................. 85

8 Παρατηρήσεις & συμπεράσματα ...................................................................... 89

8.1 Αξιολόγηση των έως σήμερα τομεακών πολιτικών ........................................ 89

8.2 Προτεινόμενη στρατηγική ............................................................................... 90

8.3 Η Περιφερειακή πολιτική ................................................................................ 91

8.4 Η πολιτική σε επίπεδο μικροπεριφέρειας ........................................................ 92

9 Βιβλιογραφία – πηγές ........................................................................................ 94

10 Παράρτημα Πινάκων ......................................................................................... 95

3

1 Εισαγωγή

Ο ορεινός χώρος σχετικά πρόσφατα έχει αρχίσει να γίνεται αντικείμενο προσοχής για

τον αναπτυξιακό σχεδιασμό. Μάλιστα, για τη νέα προγραμματική περίοδο,

καθιερώνεται πλαίσιο στρατηγικής για την ανάπτυξη των ορεινών περιοχών της

χώρας σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Αντίστοιχες πολιτικές δρομολογούνται

και από τον εθνικό χωροταξικό σχεδιασμό αλλά και την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Ο ορεινός χώρος της Ελλάδας για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν ήταν στις

προτεραιότητες του εθνικού σχεδιασμού. Αιτίες είναι, μεταξύ άλλων, η μεταπολεμική

ραγδαία και μη ισόρροπη ανάπτυξη περιορισμένου αριθμού αστικών κέντρων, η

ερήμωση του ορεινού χώρου που δεν δημιουργούσε πιέσεις για αναπτυξιακές

παρεμβάσεις. Η εθνικές πολιτικές ιδιαίτερα των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών

ευνόησαν ιδιαίτερα την αστικοποίηση, ενώ ο ορεινός χώρος παρέμεινε

προσκολλημένος σε παλαιές οικονομικές και κοινωνικές δομές και οι ήδη

υπάρχουσες υποδομές του (τεχνικές και κοινωνικές) υποβαθμίζονταν σταδιακά. Ο

κορεσμός των μεγάλων αστικών κέντρων και η ανάγκη αποσυμφόρησής τους κατά

κάποιο τρόπο επαναφέρει την ύπαιθρο στο επίκεντρο. Αν και είναι νωρίς να μιλάμε

για αναστροφή των φαινομένων αστικοποίησης μέσω των σχεδιαζόμενων πολιτικών,

τουλάχιστον οι τελευταίες μπορεί να έχουν σημαντική συμβολή στην αναζωογόνηση

των ορεινών περιοχών, την ανασυγκρότηση της οικονομίας τους και την ανάσχεση

της πληθυσμιακής αποψίλωσής τους.

4

2 Η φυσιογνωμία του ορεινού χώρου

Η θέση της χώρας στο διεθνές οικονομικό-πολιτικό επίπεδο, χαρακτηρίζεται από το

γεγονός ότι η Ελλάδα αποτελεί μεν την ασθενέστερη ως προς το κατά κεφαλή ΑΕΠ

χώρα της Ε.Ε. αλλά και την ισχυρότερη οικονομία στην ευρύτερη περιοχή της ΝΑ

Ευρώπης, με σημαντικά πολιτικά πλεονεκτήματα. Στα πλαίσια του δυναμικού

χαρακτήρα των σημερινών τάσεων θα πρέπει να κατανοηθεί και η προοπτική

χωρικής ολοκλήρωσης του ίδιου του ελληνικού χώρου. Με δεδομένη την

ανάπτυξη υποδομών επικοινωνίας και την τεχνολογική ανάπτυξη οι διαφορετικές

γεωγραφικές ενότητες μπορούν να λειτουργούν συμπληρωματικά ενδυναμώνοντας

και αναβαθμίζοντας τη θέση της χώρας. Κύριο στοιχείο αυτής της

συμπληρωματικότητας αποτελεί η ολοκλήρωση του εθνικού χώρου (ηπειρωτικού και

νησιωτικού) όπως σταδιακά επιτυγχάνεται με τους μεγάλους οδικούς άξονες, τα

δίκτυα (σιδηροδρομικό, ενέργειας και τηλεπικοινωνιών), τα λιμάνια και τα

αεροδρόμια αλλά και με τις συνδέσεις που μπορούν να αναπτυχθούν γύρω από τα

γραμμικά και κομβικά αυτά στοιχεία.

Σε σχέση με το γεωγραφικό-χωρικό επίπεδο, προϋπόθεση της αναβάθμισης του

ρόλου της χώρας αποτελεί η προσπάθεια αποκατάστασης της χωρικής συνέχειας και

της συνοχής με τα προαναφερθέντα χωρικά σύνολα1. Η προοπτική αυτή προϋποθέτει

την ανάπτυξη των μεταφορικών, ενεργειακών και επικοινωνιακών δικτύων και

υποδομών. Τα στοιχεία αυτά εξασφαλίζουν τη διευκόλυνση της διακίνησης

(προϊόντων, υπηρεσιών και ανθρώπων), και μπορούν να προσδώσουν πρόσθετη

δυναμική στην Ελληνική οικονομία με θετικά πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα.

Ο κατακερματισμός του ευρωπαϊκού χώρου και η δυσμενής γεωγραφική θέση της

Ελλάδας ως προς τον κύριο κορμό του ευρωπαϊκού χώρου είναι ζητήματα που

έχουν υπογραμμισθεί και κατά την επεξεργασία του Ευρωπαϊκού Σχεδίου Χωρικής

Ανάπτυξης. Ακόμα και σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα, όση πρόοδος και αν επιτευχθεί

όσον αφορά στη βελτίωση της πρόσβασης απομακρυσμένων περιοχών ή στην

αποκέντρωση των κόμβων διαμετακόμισης και διηπειρωτικών συνδέσεων, δεν

αναμένεται δραστική μεταβολή στη σχετική θέση της Ελλάδας ως προς τα

κεντρικά διευρωπαϊκά δίκτυα. Θα πρέπει όμως να αναμένονται ουσιαστικές θετικές

1 Αναλυτικότερα βλ. ΥΠΕΧΩΔΕ, Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού

5

επιπτώσεις για το σύνολο του ελληνικού χώρου από την προώθηση της χωρικής

ολοκλήρωσης της ΝΑ Ευρώπης.

Επομένως, εκτός από την προσπάθεια συνεχούς βελτίωσης των εξωτερικών

συνδέσεων της Ελλάδας με κάθε μέσο με τον κυρίως Ευρωπαϊκό κορμό, κρίσιμη από

την άποψη της ενσωμάτωσής της στην διεθνή οικονομία είναι η ανάπτυξη

διασυνοριακών συνδέσεων με τις γειτονικές χώρες και η βελτίωση της

λειτουργικότητας των δικτύων και διαμετακομιστικών κόμβων.

2.1 Περιφερειακές ανισότητες

Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία παρατηρείται μείωση των διαπεριφερειακών

ανισοτήτων και σύγκλιση των οικονομιών των 13 περιφερειών της χώρας μεταξύ

τους και ως προς τον εθνικό μέσο όρο. Επίσης η Ελλάδα, με κριτήριο το φάσμα

διακύμανσης του κατά κεφαλή ΑΕΠ παρουσιάζει τις μικρότερες διαπεριφερειακές

ανισότητες συγκριτικά με τις άλλες χώρες της Ε.Ε. Όσον αφορά στο ποσοστό

ανεργίας, οι διαπεριφερειακές ανισότητες κυμαίνονται σε ένα μεγαλύτερο αλλά

πάντως περιορισμένο φάσμα.

Είναι χαρακτηριστικό ότι η σχετική θέση των ελληνικών περιφερειών ως προς τα δύο

αυτά μεγέθη, ΑΕΠ κατά κεφαλή και ποσοστό ανεργίας, δεν παρουσιάζει τα έντονα

φαινόμενα πόλωσης που είχαν διαπιστωθεί σε προηγούμενες χρονικές περιόδους. Η

σχετική θέση των Περιφερειών ως προς το κατά κεφαλήν ΑΕΠ και το ποσοστό

ανεργίας παρουσιάζεται στον ακόλουθο πίνακα2:

2 ο.π.

6

ΑΕΠ κατά κεφαλή (1996)

Υψηλό Μεσαίο

Χαμηλό Π

οσ

οσ

τό α

νερ

γία

ς (1

997

)

Χαμηλό

Κρήτη

Ν. Αιγαίο

Ιόνια Νησιά

Θεσσαλία

Πελοπόννησος

Δ. Ελλάδα

Β. Αιγαίο

Μεσαίο

Α. Μακ.-Θράκη

Κ. Μακεδονία

Ηπειρος

Υψηλό

Αττική

Στ. Ελλάδα

Δ. Μακεδονία

Πηγή: Ε.Ε. 1999, Έκτη περιοδική έκθεση για την κοινωνική και οικονομική κατάσταση και ανάπτυξη

των περιφερειών της ΕΕ, (επεξεργασία ομάδας μελέτης)

2.2 Ο αγροτικός χώρος – βασικά χαρακτηριστικά

Ο αγροτικός χώρος στην Ελλάδα αντιπροσωπεύει το 80-95% του εδάφους της

ελληνικής επικράτειας και σ’ αυτόν ζει το 40% περίπου του πληθυσμού.

Χαρακτηρίζεται από μεγάλη παραγωγική, οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική

πολυμορφία, μεγάλη γεωγραφική διαφοροποίηση και μια μοναδική φυσική

ποικιλότητα. Με βάση τα χαρακτηριστικά των αγροτικών διαρθρώσεων, τα

φυσικογεωγραφικά χαρακτηριστικά και τη μορφή των αγροτικών περιοχών, ο

αγροτικός χώρος μπορεί να ταξινομηθεί στις εξής βασικές κατηγορίες:

1. ορεινές και ημιορεινές αγροτικές περιοχές με μειονεκτικές διαρθρώσεις

2. περιοχές με υψηλή εξάρτηση από την γεωργική δραστηριότητα και με ανάπτυξη

επικεντρωμένη γύρω από αυτήν ή αγροτικές περιοχές εντατικής γεωργίας

3. μεικτές αγροτικές περιοχές με ανάπτυξη επικεντρωμένη γύρω από τον τουρισμό

4. περιαστικές αγροτικές περιοχές

5. αγροτικές περιοχές περιβαλλοντικά ευαίσθητες ή με προστατευόμενο περιβάλλον

και

6. μικρά νησιά, που αποτελούν ιδιαίτερη κατηγορία του ευρύτερου αγροτικού χώρου

7

Ο ελληνικός αγροτικός χώρος μεταβάλλεται σημαντικά την τελευταία

εικοσιπενταετία. Ο πρωτογενής τομέας εξακολουθεί να αποτελεί την κύρια

παραγωγική δραστηριότητα στις αγροτικές περιοχές αλλά το σχετικό του βάρος

μειώνεται παράλληλα με την αύξηση της σημασίας των υπηρεσιών και του τουρισμού

(περιλαμβανομένης της παραθεριστικής κατοικίας) και αυξάνεται η σημασία της

πολυδραστηριότητας και της πολυαπασχόλησης με τις θετικές προοπτικές που αυτές

συνεπάγονται.

Βρίσκονται επίσης σε εξέλιξη χωρικές μεταβολές, που συνδέονται με την

αστικοποίηση, το οικιστικό δίκτυο, και το περιβάλλον:

Αυξάνεται η αλληλεξάρτηση των αγροτικών περιοχών με τις αστικές - τόσο

συνολικά με τα μεγάλα αστικά κέντρα, όσο και ειδικότερα με τα αστικά κέντρα

που βρίσκονται δίπλα ή μέσα στις αγροτικές περιοχές, ενώ παράλληλα, η

αλληλεξάρτηση τείνει να γίνει πιο ισορροπημένη και αμοιβαία.

Αυξάνεται η αλληλεξάρτηση στο εσωτερικό των αγροτικών περιοχών.

Ο αγροτικός χώρος, συναρτημένος με περιβαλλοντικές και κοινωνικές

λειτουργίες, αποκτά μεγαλύτερη σημασία στην προοπτική της αειφόρου

ανάπτυξης.

Οι αγροτικές περιοχές και ιδιαίτερα οι περιθωριοποιημένες μπορούν να

επωφεληθούν σημαντικά από τις τεχνολογίες των πληροφοριών που μειώνουν τη

σημασία της φυσικής απόστασης και απομόνωσης.

Με βάση αυτές τις μεταβολές, μπορούν να εντοπισθούν τα εξής προβλήματα /

αδυναμίες / απειλές για τις ελληνικές αγροτικές περιοχές:

Καθυστέρηση της αναδιάρθρωσης / εκσυγχρονισμού του πρωτογενούς τομέα.

Ανεπαρκής εκμετάλλευση των δυνατοτήτων διασύνδεσης του πρωτογενούς τομέα

με άλλους τομείς και καθυστέρηση της ανάπτυξης των τελευταίων.

Σημαντικές πιέσεις στην απασχόληση.

Ιδιαίτερα έντονα προβλήματα μείωσης / γήρανσης του πληθυσμού.

Ισχυρές πιέσεις στο περιβάλλον τόσο από τις γεωργο-κτηνοτροφικές

δραστηριότητες όσο και από το κύκλωμα τουρισμού / παραθερισμού /

αναψυχής.

Προβλήματα συγκρότησης αποτελεσματικών δικτύων υπηρεσιών /

εξυπηρετήσεων

8

Ιδιαίτερα τα προβλήματα συνδέονται με την ανεπαρκή αξιοποίηση των δυνατοτήτων

ορθολογικής διασύνδεσης των αγροτικών οικισμών μεταξύ τους και με τα αστικά

κέντρα (σημειώνεται ότι το ζήτημα αυτό αποτελεί ένα από τους κεντρικούς άξονες

της νέας φάσης ανάπτυξης της χωροταξικής προβληματικής στην Ευρωπαϊκή

Επιτροπή, μετά την οριστικοποίηση του ΕΣΧΑ). Οι αδυναμίες αυτές συνδέονται, με

τη σειρά τους, με τις αδυναμίες «διακυβέρνησης» του ελληνικού αγροτικού χώρου

και εφαρμογής αναπτυξιακών και χωροταξικών σχεδίων.

2.3 Αγροτικό Εμπορικό Ισοζύγιο

Ο πρωτογενής τομέας είναι ο κρισιμότερος τομέας παραγωγής για τις ορεινές

περιοχές, καθώς απασχολεί το 48,7% του ορεινού πληθυσμού. Τα διαρθρωτικά

προβλήματα του ελληνικού πρωτογενούς τομέα σε συνδυασμό με τον εντεινόμενο

διεθνή ανταγωνισμό αντανακλώνται στην εξέλιξη του εμπορικού αγροτικού

ισοζυγίου το οποίο, ενώ το 1975 παρουσίαζε πλεόνασμά 105 εκατ. δολάρια, από το

1976 παρουσιάζει φθίνουσα πορεία, η οποία γίνεται αρνητική στις αρχές της

δεκαετίας του 1980 και στα μέσα της ίδιας δεκαετίας γίνεται έντονα αρνητική ενώ το

1996 το έλλειμα φθάνει στο ύψος των 546 εκατ. δολαρίων.

ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ - ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ

ΣΥΝΟΛΟ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ

-1.400.000

-1.200.000

-1.000.000

-800.000

-600.000

-400.000

-200.000

0

200.000

400.000

1975

1976

1977

1978

1979

1980

1981

1982

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

Ετος

χιλ

. $

9

Η εξαγωγική βάση της χώρας παρουσιάζεται να διαφοροποιείται την περίοδο 1975-

1996 αναπτύσσοντας σε μεγάλο βαθμό τις εξαγωγές μη αγροτικών προϊόντων. Η

διαφοροποίηση αυτή γίνεται πιο εμφανής αν εξετασθεί η μεγαλύτερη περίοδος 1958-

1996, καθώς το ποσοστό συμμετοχής του αγροτικού τομέα στις εξαγωγές το 1958

ήταν ακόμα υψηλότερο από εκείνο του 1975, αποτελώντας το 80% περίπου του

συνόλου των εξαγωγών3.

Επίσης, σε όλη την περίοδο 1960-1995, οι όροι εμπορίου των αγροτικών προϊόντων

χειροτερεύουν συνεχώς, με τη μέση αξία των εξαγωγών να αυξάνεται με βραδύτερο

ρυθμό της μέσης αξίας των εισαγωγών. Αυτό φαίνεται ότι οφείλεται και στο γεγονός

ότι τα εισαγόμενα αφορούν σε υψηλότερης ποιότητας προϊόντα ενώ τα εξαγόμενα

αφορούν λιγότερο ποιοτικά προϊόντα που πωλούνται σε χαμηλές τιμές.

Επιπρόσθετα, τη δυσμενή πορεία των εξαγωγών ή/ και την αύξηση των εισαγωγών

φαίνεται να έχουν επηρεάσει και οι τιμές των εγχωρίως παραγομένων προϊόντων, οι

οποίες διαμορφώνονται υψηλότερα από εκείνες ομοειδών προϊόντων του διεθνούς

ανταγωνισμού, (π.χ. τυροκομικά, καρποί, φρούτα κ.α.).

Μία ακόμα επίσης παράμετρος η οποία δημιουργεί σημαντικές περιφερειακές

ανισότητες στον πρωτογενή τομέα στην χώρα μας και στρεβλώσεις είναι η άνιση

κατανομή των ενισχύσεων που παρέχει η ΚΑΠ.

Οι παραπάνω δυσμενείς εξελίξεις του αγροτικού εμπορικού ισοζυγίου αφορούν

ιδιαίτερα τις ορεινές περιοχές, ο πρωτογενής τομέας των οποίων, όπως

προαναφέραμε, χαρακτηρίζεται από έντονα μειονεκτικές διαρθρώσεις.

3 αναλυτικότερα βλ. Υπουργείο Γεωργίας, Σχέδιο Περιφερειακής Ανάπτυξης για τον Πρωτογενή

Τομέα

10

Συμμετοχή Γεωργικών Προϊόντων στις

Εξαγωγές

0

2.000.000

4.000.000

6.000.000

8.000.000

10.000.000

12.000.000

197

5

197

6

197

7

197

8

197

9

198

0

198

1

198

2

198

3

198

4

198

5

198

6

198

7

198

8

198

9

199

0

199

1

199

2

199

3

199

4

199

5

199

6

Έτος

χιλ.

$

ΕΞΑΓΩΓΕΣ

ΕΞΑΓΩΓΕΣ - Γεωργικά

Προϊόντα

2.4 Ο ορεινός χώρος στην Ελλάδα

2.4.1 Έκταση – πληθυσμός - απασχόληση

Ο ορεινός όγκος της χώρας μας αποτελείται από 3.345 Δήμους, Κοινότητες και

Οικισμούς, καταλαμβάνει έκταση 77,6 εκ. στρ. ή το 42,3% της συνολικής έκτασης

της χώρας (σε επίπεδο Περιφερειών, το ποσοστό κυμαίνεται από 5,8% στην

Περιφέρεια Αττικής έως 74,2% στην Περιφέρεια Ηπείρου). Στον ορεινό χώρο

βρίσκονται το 36,1% των προ-Καποδίστρια ΟΤΑ της χώρας, στους οποίους κατοικεί

το 9,16% του συνολικού πληθυσμού (περίπου 940.000 άτομα κατά την απογραφή του

1991). Η Περιφέρεια Ηπείρου συγκεντρώνει το μεγαλύτερο ποσοστό ορεινού

πληθυσμού με 33,4% - η Περιφέρεια Αττικής αντίστοιχα έχει μόλις 0,1%. Η

συμμετοχή στον ορεινό πληθυσμό της ηλικιακής ομάδας 65+ βρίσκεται πολύ

ψηλότερα από τον εθνικό μέσο όρο (ξεπερνά το 20%), ενώ, ειδικά σε περιοχές όπως η

οροσειρά της Πίνδου, παρατηρείται σημαντική μείωση του ορεινού πληθυσμού4.

Η πυκνότητα του πληθυσμού είναι περίπου 20 κάτοικοι ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο

έναντι 77 κατοίκων του μ.ο της χώρας και περίπου 310 κατοίκων των δυναμικών

περιοχών – οι ορεινές περιοχές παρουσιάζουν τη χαμηλότερη πυκνότητα πληθυσμού

4 αναλυτικότερα βλ. ΙΠΑ, Σχέδιο Ανάπτυξης Ορεινού Χώρου

11

αλλά τη μεγαλύτερη πυκνότητα οικισμών ανά 100χμ2 μεταξύ όλων των περιοχών της

χώρας. Ο πληθυσμός αυτός κατοικεί κατά το πλείστο σε οικισμούς κάτω των 1.000

κατοίκων, γεγονός που δυσκολεύει την ανάπτυξη άλλων τομέων της οικονομίας και

συνεπώς τις εναλλακτικές πηγές απασχόλησης και εισοδημάτων.

Η κατανομή της απασχόλησης στον ορεινό χώρο είναι: 48,7% του εργατικού

δυναμικού στον πρωτογενή τομέα, 30,9% στον τριτογενή τομέα και 20,4% του

εργατικού δυναμικού στον δευτερογενή τομέα. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι

απασχολούμενοι στον πρωτογενή τομέα που κατοικούν σε ορεινές και

μειονεκτικές περιοχές αντιπροσωπεύουν το 61,7% του συνόλου των

απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα της χώρας. Υπάρχουν νομοί της χώρας όπου

ο πρωτογενής τομέας συμβάλλει με ποσοστό άνω του 50% τόσο στο ΑΕΠ όσο και

στην απασχόληση. Στην απογραφή του 1991, 5,7% του εργατικού δυναμικού δεν

δήλωσε κλάδο οικονομικής δραστηριότητας, κάτι που αποτελεί ένδειξη

πολυαπασχόλησης.

2.4.2 Εδαφικοί πόροι.

Ο κύριος παραγωγικός φυσικός πόρος για τις περιοχές αυτές είναι η γεωργική γη, οι

βοσκότοποι και τα δάση. Από τα 77,6 εκ. στρ. του ορεινού χώρου, τα 13,08 εκ. στρ.

είναι έκταση που μπορεί να καλλιεργηθεί, τα 36,42 εκ. στρ. είναι βοσκότοποι και τα

24,02 είναι δάση. Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις των ορεινών περιοχών είναι το 18,1%

των συνολικών καλλιεργούμενων εκτάσεων της χώρας, ενώ τα δάση αντίστοιχα το

63,6%. Το 1991 ο ορεινός χώρος συγκέντρωνε το 21,6% των αγροτικών

εκμεταλλεύσεων.

Η καλλιεργούμενη έκταση ανήκει σε ιδιώτες ενώ οι βοσκότοποι κατά κανόνα είναι

κοινόχρηστοι (ιδιοκτησία του Δημοσίου ή των Κοινοτήτων) το τελευταίο αυτό δηλ.

το ιδιοκτησιακό καθεστώς επηρεάζει και τον τρόπο και βαθμό αξιοποίησής τους.

Το μεγάλο υψόμετρο επηρεάζει την βλαστική περίοδο και κατ' επέκταση τις

αποδόσεις και τα εισοδήματα. Επίσης οι μεγάλες κλίσεις του εδάφους εμποδίζουν την

εκμηχάνιση και την πλήρη αξιοποίηση της αγροτικής γης. Παράλληλα, το

υποβαθμισμένο και διαβρωμένο έδαφος των περιοχών αυτών απαιτεί πρόσθετες

δαπάνες για συντήρηση και καλλιέργεια με μειωμένα πάντοτε οικονομικά

αποτελέσματα.

12

2.4.3 Γεωργικές εκμεταλλεύσεις - διάρθρωση παραγωγής.

Βασικό χαρακτηριστικό των γεωργικών εκμεταλλεύσεων είναι ο μικρός και

πολυτεμαχισμένος κλήρος. Εκτιμάται ότι το μέσο μέγεθος των γεωργικών

εκμεταλλεύσεων δεν ξεπερνά τα 33 στρεμ. που αντιστοιχεί μόλις στο 75% του Μ.Ο.

χώρας ενώ τα ανάγλυφο και η πολυσχιδής υδρογραφική μορφολογία επιτείνουν το

πρόβλημα του πολυτεμαχισμού (6,8 αγροτεμάχια έναντι 4,8 του μ.ο της χώρας). Το

μέσο μέγεθος αγροτεμαχίου είναι 6,57 στρ. έναντι 7,54 στρ. των πεδινών περιοχών.

Η παραγωγική κατεύθυνση προσδιορίζεται από την περιορισμένη έκταση, τα φυσικά

μειονεκτήματα, την χαμηλή γονιμότητα, το μικρό ποσοστό αρδευομένων εκτάσεων

κ.λ.π. Σε πολλές περιοχές η κύρια παραγωγική κατεύθυνση είναι η κτηνοτροφία και

ιδίως η εκτατική αιγοπροβατοτροφία επειδή η ποιοτική κατάσταση των βοσκοτόπων

δεν επιτρέπει τις εντατικές εκτροφές και τις εκτροφές μεγάλων ζώων. Σε ότι αφορά

την φυτική παραγωγή οι επικρατούσες καλλιέργειες είναι κυρίως καλλιέργειες που

αποδίδουν από μόνες τους χαμηλή πρόσοδο οι δε απαιτήσεις τους σε εργασία είναι

μικρές.

2.4.4 Γεωργικό εισόδημα.

Το ακαθάριστο γεωργικό προϊόν στις ορεινές περιοχές εκτιμάται ότι είναι κατώτερο

του 40% του γεωργικού προϊόντος της χώρας γεγονός που δείχνει την χαμηλή

παραγωγικότητα των περιοχών αυτών. Στους νομούς με ορεινό πληθυσμό πάνω από

το διπλάσιο του εθνικού μ.ο., το κατά κεφαλήν ΑΕΠ υπολείπεται του μέσου κατά

κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας (53% για το Νομό Ευρυτανίας το 1998) ενώ και η

ποσοστιαία μεταβολή του ΑΕΠ (1989-1994) υπολείπεται της αντίστοιχης της χώρας.

2.5 Ποιοτικά χαρακτηριστικά του ορεινού χώρου

Οι ορεινές περιοχές της χώρας υπήρξαν για αιώνες ο ευνοούμενος χώρος

εγκατάστασης των κατοίκων για λόγους ασφάλειας και υγιεινού κλίματος έναντι των

πεδιάδων. Ειδικά στην περίοδο της τουρκοκρατίας, καθώς δεν προσέλκυαν το

ενδιαφέρον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έδιναν τη δυνατότητα στον πληθυσμό

τους να διατηρεί σχετική αυτονομία και έγιναν με αυτό τον τρόπο κοιτίδες

13

οικονομικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Η δραματική αλλαγή των κοινωνικο-

οικονομικών συνθηκών μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και οι πολιτικές

διεργασίες που συντελέστηκαν στη χώρα μας είχαν ως αποτέλεσμα τη μαζική

εγκατάλειψη του ορεινού χώρου (οι ορεινοί οικισμοί αποτελούν τις ρίζες των

περισσότερων εσωτερικών μεταναστών μαζί με τα νησιά) και την αντίστοιχη

υποβάθμιση των υποδομών και των παραγωγικών τομέων. Η εγκατάλειψη του

ορεινού χώρου επέφερε όμως και την περιβαλλοντική του υποβάθμιση: αν και εκ

πρώτης όψεως θα περίμενε κανείς ότι η απουσία ανθρώπινης δραστηριότητας θα

απάλλασε το περιβάλλον από τις δυσμενείς επιπτώσεις της, στην πραγματικότητα η

αλληλεξάρτηση κατοίκων και φυσικών πόρων ήταν παράγων οικολογικής

ισορροπίας. Ως παραδείγματα μπορούμε να αναφέρουμε:την αποφυγή δασικών

πυρκαγιών με τον καθαρισμό των δασών που ήταν μέλημα των ορεινών κοινοτήτων,

την οργανωμένη κοπή δέντρων η οποία συντελούσε στην ανανέωση των δασών, την

ορθολογική βόσκηση για την οποία υπήρχαν άτυποι κανόνες μεταξύ των ορεινών

κοινοτήτων, τις πεζούλες οι οποίες συγκρατούσαν τα εδάφη και βοηθούσαν στη

διατήρηση της βλάστησης. Η αποδιοργάνωση των ορεινής κοινωνίας οδήγησε στην

ανεξέλεγκτη χρήση των φυσικών πόρων και την ανατροπή της ισορροπίας μεταξύ

ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος.

Από αναπτυξιακή άποψη οι ορεινές περιοχές της χώρας, λόγω της γεωμορφολογίας

και των ευαίσθητων οικοσυστημάτων, παρουσιάζουν εγγενή μειονεκτήματα όσον

αφορά τον εκσυγχρονισμό της παραδοσιακής εκτατικής οικονομικής παραγωγικής

βάσης ή τη διαμόρφωση σύγχρονων ανταγωνιστικών παραγωγικών δραστηριοτήτων -

μειονεκτήματα που έχουν αμφίδρομη σχέση και με την έλλειψη επαρκών υποδομών

και υπηρεσιών. Ωστόσο, ορισμένες ορεινές περιοχές (πχ. Πήλιο, Παρνασσός,

Μέτσοβο) κατόρθωσαν να υπερβούν ή και να μετατρέψουν τα εγγενή

χαρακτηριστικά τους σε πλεονεκτήματα και να διατηρήσουν τον πληθυσμό τους και,

παράλληλα, αειφόρο οικονομική βάση.

14

2.6 Ταξινόμηση των ορεινών περιοχών

Κριτήρια τα οποία μπορούν αν χρησιμοποιηθούν για την ταξινόμηση των ορεινών

περιοχών, βάσει των φυσικών και αναπτυξιακών χαρακτηριστικών τους5, είναι:

Η παρουσία δυναμικών κέντρων και μεγάλων οικισμών.

Η παρουσία και αξιοποίηση τουριστικών πόρων.

Η παρουσία και αξιοποίηση συγκριτικών πλεονεκτημάτων στον πρωτογενή τομέα

και τη βιοτεχνία.

Η πρόσβαση σε μεγάλα αστικά κέντρα ή άξονες μεταφορών και η γειτνίαση με

άλλες παραγωγικές συγκεντρώσεις..

Οι δημογραφικές τάσεις στην περιοχή.

Ο παραμεθόριος ή νησιωτικός χαρακτήρας κάποιων ορεινών περιοχών.

Η τυχόν ύπαρξη πρωτοβουλιών ενδογενούς ανάπτυξης από τοπικούς φορείς.

Οι ορεινές περιοχές θα ήταν δυνατό να ταξινομηθούν στους εξής τύπους, με βάση

τα παραπάνω κριτήρια:

1. Αναπτυγμένες ορεινές περιοχές: πρόκειται για περιοχές με αρκετό μόνιμο

πληθυσμό και παρουσία μεγάλων οικισμών, δυναμική κτηνοτροφία,

εκμετάλλευση των δασών, παραδοσιακή βιοτεχνία, τουρισμό και παραθερισμό, με

πρόσβαση σε μεγάλα αστικά κέντρα, άξονες μεταφορών και παραγωγικές

συγκεντρώσεις.

2. Δυναμικές ορεινές περιοχές με αναξιοποίητους πόρους: πρόκειται για περιοχές

με ακόμη σημαντικό αλλά φθίνοντα πληθυσμό και ύπαρξη σημαντικών

αναξιοποίητων γεωργικών, πολιτιστικών και περιβαλλοντικών πόρων, με

πρόσβαση σε μεγάλα αστικά κέντρα, άξονες μεταφορών και παραγωγικές

συγκεντρώσεις και επιτυχείς πρωτοβουλίες ενδογενούς ανάπτυξης από τοπικούς

φορείς.

3. Εσωτερικές ορεινές περιοχές: πρόκειται για περιοχές με φθίνοντα πληθυσμό,

ποσοστό ορεινού πληθυσμού άνω του διπλάσιου του εθνικού μ.ο., με παρουσία

αναξιοποίητων γεωργικών και περιβαλλοντικών πόρων αλλά με προβλήματα

15

περιβαλλοντικής υποβάθμισης από διάβρωση εδαφών, πυρκαγιές δασών, μη

συντήρηση των οικιστικών έργων και μνημείων και παραμεθόριες ή

απομονωμένες από μεγάλα αστικά κέντρα, άξονες μεταφορών και παραγωγικές

συγκεντρώσεις.

4. Λοιπές ηπειρωτικές ορεινές περιοχές: πρόκειται για διάσπαρτες περιοχές

περιορισμένης έκτασης, στις οποίες παρουσιάζονται μικρότερης κλίμακας

προβλήματα αλλά και λιγότερα δυναμικά στοιχεία.

5. Ορεινές περιοχές μικρών κυρίως νησιών: οι προοπτικές τους συνδέονται

κυρίως με τις προοπτικές της νησιωτικής οικονομίας.

Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζουμε τις αναπτυξιακές τάσεις και ανάγκες για

τους τρεις πρώτους τύπους ορεινών περιοχών, οι οποίοι κυρίως μας ενδιαφέρουν στα

πλαίσια της παρούσας μελέτης:

5 ο.π.

16

Τύπος ορεινής περιοχής Τάσεις & ανάγκες

Αναπτυγμένες ορεινές περιοχές Βελτίωση οικονομικών & δημογραφικών

μεγεθών

Συγκρούσεις χρήσεων γης και

περιβαλλοντικές πιέσεις

Ανεπάρκεια υποδομών & υστέρηση του

ρυθμού αύξησης σε σχέση με τη ζήτηση

Ελλιπής κατάρτιση εργατικού δυναμικού

Ανάγκη βελτίωσης παρεχόμενων

τουριστικών υπηρεσιών

Δυναμικές ορεινές περιοχές με

αναξιοποίητους πόρους

Εναρξη αξιοποίησης τοπικών

πλεονεκτημάτων

Ανεπάρκεια υποδομών & υστέρηση του

ρυθμού αύξησης σε σχέση με τη ζήτηση

Ελλιπής κατάρτιση εργατικού δυναμικού

Ελλειψη μηχανισμών προστασίας

περιβάλλοντος

Εσωτερικές ορεινές περιοχές Πληθυσμιακή αποψίλωση & δημογραφική

γήρανση

Υποβάθμιση λειτουργικότητας υποδομών

Χαμηλή αξιοποίηση υφιστάμενων

υποδομών

Ανεπάρκεια κοινωνικών υποδομών

Εγκατάλειψη παραδοσιακών

δραστηριοτήτων

Αδυναμίες πρόσβασης και επικοινωνίας

Παρά τις διαφοροποιήσεις τις οποίες αναφέραμε, υπάρχουν ορισμένα

χαρακτηριστικά που - παρά τις βελτιώσεις που έχουν υπάρξει - είναι, λίγο ή πολύ,

κοινά για όλους τους τύπους ορεινών περιοχών:

Γήρανση και χαμηλά επίπεδα εκπαίδευσης του πληθυσμού

17

Μη ικανοποιητικές συνθήκες στέγασης.

Πολιτική και οικονομική οργάνωση που χαρακτηρίζονται από περιθωριακότητα.

Πολύ χαμηλό επίπεδο βασικής κοινωνικής και πολιτιστικής υποδομής στα μικρά

κέντρα, ενώ το κόστος αντιμετώπισης του προβλήματος είναι πολύ υψηλό λόγω

έλλειψης οικονομιών συγκέντρωσης και κλίμακας.

Ανεπάρκειες οδικού δικτύου προσβάσεων και συγκοινωνιακών εξυπηρετήσεων.

Περιβαλλοντική υποβάθμιση των ορεινών όγκων και των εθνικών πάρκων από το

μη επαρκή έλεγχο των βοσκήσεων και από την επιφανειακή εξόρυξη υλικών.

Έλλειψη πλαισίου και υποδομής ορθολογικής διαχείρισης των βοσκοτόπων

σύμφωνα με τους κανόνες της λιβαδοπονίας.

Πιέσεις στη γεωργική απασχόληση και η αύξηση της ανεργίας.

Ανεπαρκής προστασία της γεωργικής γης όσον αφορά αλλαγές χρήσης και

κατάτμηση.

2.7 Προοπτικές για τις ορεινές περιοχές

Οι δυσμενείς εξελίξεις που περιγράψαμε πιο πάνω και που οδήγησαν στην υστέρηση

και υποβάθμιση των ορεινών περιοχών, μπορεί να ανατραπούν με την αξιοποίηση

συγκριτικών πλεονεκτημάτων του ορεινού χώρου. Για όλους τους τύπους ορεινών

περιοχών υπάρχουν κοινές προοπτικές. Απαιτείται η κατάλληλη αναπτυξιακή

στρατηγική ώστε να αναπροσανατολιστεί η οικονομία των ορεινών περιοχών σε

τομείς και κλάδους για τους οποίους παρατηρείται δυναμική ζήτηση διεθνώς. Τέτοιοι

είναι:

Δυνατότητες ανάπτυξης εναλλακτικών μορφών ορεινού τουρισμού και ήπιων

μορφών τουρισμού, με αξιοποίηση του υπάρχοντος παραδοσιακού κτιριακού και

οικιστικού αποθέματος ώστε να αποφευχθεί η αλόγιστη δόμηση. Αξιοποίηση με

έγκαιρη προστασία (σε αντιδιαστολή με ότι συνέβη στα νησιά) του εν πολλοίς

άθικτου φυσικού τοπίου, της πολιτιστικής κληρονομιάς και του κλίματος, για

τουρισμό και παραθερισμό.

Ανάπτυξη του πρωτογενούς τομέα προσανατολισμένη στην ανταγωνιστικότητα

μέσω της ποιότητας και την πολυλειτουργικότητα της γεωργίας (καλλιέργεια και

18

εκμετάλλευση ειδικών προϊόντων καθώς και προϊόντων του δάσους, Προϊόντων

Ονομασίας Προέλευσης, Προϊόντων Γεωγραφικής Ένδειξης, βιολογικής γεωργίας

και κτηνοτροφίας).

Η αξιοποίηση των μεγάλων έργων, ειδικά των οδικών αξόνων, για τη βελτίωση της

πρόσβασης των ορεινών όγκων στα μεγάλα αστικά κέντρα, η αξιοποίηση των νέων

τεχνολογιών και των βελτιούμενων επικοινωνιών είναι από τους παράγοντες εκείνους

που μπορεί να συμβάλλουν στην άρση της απομόνωσης των ορεινών περιοχών και

την ανάδειξη των συγκριτικών πλεονεκτημάτων τους. Ο αναπτυξιακός σχεδιασμός

για τις ορεινές περιοχές οφείλει να συμπεριλαμβάνει το στόχο της άρσης της

απομόνωσής των τελεευταίων στις προτεραιότητές του.

19

3 Οι πολιτικές για τον ορεινό χώρο

3.1 H κοινοτική πολιτική για τον ορεινό χώρο

Η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε ότι αφορά τον ορεινό χώρο, καθορίζεται

κυρίως από τις στρατηγικές που προτείνονται για την αγροτική ανάπτυξη στα πλαίσια

της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής καθώς και από τις επιλογές για την προστασία του

περιβάλλοντος σε συνδυασμό με την αξιοποίησή του τελευταίου στην κατεύθυνση

της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης.

Οι παραπάνω στρατηγικές καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από τις εκτιμήσεις για την

αυξανόμενη διεθνή ζήτηση για προϊόντα ποιότητας του αγροτικού τομέα, τις

αυξανόμενες απαιτήσεις για την ασφάλεια των τροφίμων και τις απαιτήσεις για

ενσωμάτωση της αρχής της αειφορίας και της περιβαλλοντικής προστασίας στην

αναπτυξιακή πολιτική.

Σύμφωνα με την προσέγγιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την περιβαλλοντική

προστασία, η τελευταία δίνει προτεραιότητα στον ανθρώπινο παράγοντα.

Λαμβανομένης υπόψη της σπανιότητας - κάποιων τουλάχιστον - φυσικών πόρων στις

ορεινές περιοχές, αλλά και των φυσικών τους μειονεκτημάτων τα οποία έχουν

δυσμενείς επιπτώσεις στην παραγωγική διαδικασία, η εφαρμογή της αρχής της

βιώσιμης ανάπτυξης στον ορεινό χώρο θεωρείται αναγκαία για την επίτευξη

αρμονικής συνύπαρξης της περιβαλλοντικής προστασίας με την παραγωγική

δραστηριότητα - και ως εκ τούτου συγκράτησης του ορεινού πληθυσμού μέσω της

διατήρησης ενός αποδεκτού επιπέδου ζωής. Σημαντική προτεραιότητα δίνεται επίσης

και στη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και του ανθρωπογενούς

περιβάλλοντος στις ορεινές περιοχές.

Οι πολιτικές που έχουν υιοθετηθεί από την Ε.Ε. για τον ορεινό χώρο δεν κρίνονται

επαρκείς - γενικά πρόκειται γαι πολιτικές στα πλαίσια των διαρθρωτικών ταμείων,

της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (οι πρόσφατες εξελίξεις στην οποία εκφράζονται

μέσα από την Αgenda 2000) και της περιφερειακής πολιτικής και πολιτικής συνοχής.

Οι πολιτικές αυτές συνήθως δεν αφορούν αποκλειστικά τον ορεινό χώρο αλλά

προβλέπουν σε αρκετές περιπτώσεις διαφοροποίηση της πολιτικής έτσι ώστε να

υποστηριχθούν οι ορεινές και μειονεκτικές περιοχές με τις προβληματικές

παραγωγικές διαρθρώσεις. Σημαντικό μέρος της ευθύνης για την υλοποίηση

20

πολιτικών υποστήριξης του ορεινού χώρου ανατίθεται στα κράτη-μέλη, κατ'

εφαρμογή της αρχής της επικουρικότητας.

Στα πλαίσια των διαρθρωτικών πολιτικών της Ε.Ε., ο ορεινός χώρος της Ελλάδας

εντάσσεται στο Στόχο 1, μαζί με την οροσειρά της Ιβηρικής και τα Νότια Απέννινα,

απολαμβάνοντας των υψηλότερων ενισχύσεων που λαμβάνουν στο σύνολό τους οι

περιοχές του Στόχου 1. Άλλοι μεγάλοι ορεινοί όγκοι της Ευρώπης όπως οι Άλπεις, τα

Πυρηναία, ο Μέλανας Δρυμός, οι Αρδέννες και τα Κεντρικά Απέννινα εντάσσονται

στο Στόχο 2.

Οι πρόσφατες κατευθύνσεις της Αgenda 2000 θέτουν το πλαίσιο για την ανάπτυξη

του αγροτικού τομέα των ορεινών περιοχών. Από τη δημιουργία της η ΚΑΠ

τροποποιήθηκε αρκετά για να μπορέσει να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις οι οποίες

κατά καιρούς παρουσιάζονταν: την επίτευξη των στόχων της Συνθήκης, τη βελτίωση

της παραγωγικότητας, την εξασφάλιση δίκαιου βιοτικού επιπέδου στο γεωργικό

πληθυσμό, την εξασφάλιση του εφοδιασμού σε χαμηλές τιμές, καθώς και τον έλεγχο

των ποσοτικών ανισορροπιών. Πρόσφατα, η ΚΑΠ έλαβε μια νέα κατεύθυνση που

βασίζεται στον συνδυασμό της μείωσης των τιμών και της χορήγησης των

αντισταθμιστικών ενισχύσεων. Η νέα μεταρρύθμιση της ΚΑΠ έχει ως στόχο τη

διεύρυνση της προηγούμενης μεταρρύθμισης του 1992 αντικαθιστώντας τα μέτρα

ενίσχυσης των τιμών με τις άμεσες εισοδηματικές ενισχύσεις. Η αναγκαιότητα της

νέας μεταρρύθμισης προκύπτει από τις νέες προκλήσεις που παρουσιάστηκαν,

εσωτερικής και εξωτερικής φύσης. Τέτοιες είναι:

η παγκόσμια γεωργική αγορά παρουσιάζει προοπτικές ανάπτυξης και τιμών που

επιτρέπουν τη δημιουργία κέρδους. Οι ισχύουσες τιμές της ΚΑΠ φθάνουν σε

υψηλά επίπεδα σε σχέση με τις διεθνείς δεσμεύσεις της Ε.Ε., με συνέπεια τον

κίνδυνο επανεμφάνισης πλεονασμάτων και απώλειας μεριδίου της κοινοτικής και

παγκόσμιας αγοράς

η γεωργική στήριξη κατανέμεται άνισα στους παραγωγούς και τις περιφέρειες με

συνέπεια την κακή χωροταξία των αγροτικών περιοχών: παρακμή της γεωργικής

δραστηριότητας σε ορισμένες περιφέρειες, ενώ σε άλλες υπερβολικά εντατικές

γεωργικές πρακτικές που έχουν ως συνέπεια τη μόλυνση, την ανάπτυξη

ζωονόσων και την έλλειψη ασφάλειας των τροφίμων

η δύναμη της ευρωπαϊκής γεωργίας βασίζεται στις διαφορές της: φυσικοί πόροι,

τρόποι εκμετάλλευσης, ανταγωνιστικότητα, εισοδήματα και παραδόσεις. Με τις

διαδοχικές διευρύνσεις, η διαχείριση της ΚΑΠ έγινε πολύπλοκη και

21

γραφειοκρατική και πολλές φορές δύσκολα κατανοητή. Ζητούμενο είναι ένα νέο

αποκεντρωμένο πρότυπο το οποίο να παρέχει μεγάλο βαθμό ελευθερίας στα

κράτη μέλη, χωρίς "στρέβλωση του ανταγωνισμού", αλλά με σαφή κοινά

κριτήρια και μηχανισμούς ελέγχου

η Ε.Ε. οφείλει να προετοιμάσει τη γεωργία της για τις διεθνείς διαπραγματεύσεις

στα όρια του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου

η επικείμενη διεύρυνση καθιστά ακόμη περισσότερο αναγκαία τα μέτρα που

αφορούν την αγορά και την απλοποίηση των διαδικασιών διότι οι οικονομίες των

υποψήφιων χωρών βασίζονται κυρίως στον τομέα της γεωργίας.

Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Βερολίνου, στο πλαίσιο του Προγράμματος Δράσης

2000, έκρινε ότι το περιεχόμενο της μεταρρύθμισης θα πρέπει να εξασφαλίζει

γεωργία πολυλειτουργική, αειφόρο, ανταγωνιστική, ισόρροπα κατανεμημένη,

συμπεριλαμβανομένων των περιφερειών που αντιμετωπίζουν ειδικά προβλήματα.

Επίσης, να διατηρεί τα τοπία, το φυσικό χώρο και τη ζωτικότητα του αγροτικού

κόσμου και να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των καταναλωτών σε θέματα

ποιότητας και ασφάλειας των τροφίμων, προστασίας του περιβάλλοντος και καλής

μεταχείρισης των ζώων.

Οι προτάσεις της Επιτροπής που εγκρίθηκαν από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο

βασίζονταν στις μεταρρυθμίσεις του 1992 οι οποίες μπόρεσαν να μειώσουν τα

πλεονάσματα και να περιορίσουν τις δαπάνες χωρίς να εμποδίσουν τη μέση αύξηση

του εισοδήματος σε 4,5%. Η γενική αυτή κατεύθυνση επιδιώκεται βάσει των

ακόλουθων κατευθυντήριων γραμμών:

η ανταγωνιστικότητα πρέπει να εξασφαλίζεται από επαρκή μείωση των τιμών

ώστε να εξασφαλίζεται η ανάπτυξη των εσωτερικών αγορών και η αυξημένη

συμμετοχή στη διεθνή αγορά. Η μείωση αυτή των τιμών αντισταθμίζεται από την

αύξηση των άμεσων ενισχύσεων.

καθορίζεται εκ νέου η κατανομή των εργασιών μεταξύ της Επιτροπής και των

κρατών μελών είτε πρόκειται για την αντιστάθμιση με τη μορφή άμεσων

ενισχύσεων είτε για τα μέτρα αγροτικής ανάπτυξης στο πλαίσιο συνολικού

προγραμματισμού.

η εν λόγω κίνηση αποκέντρωσης συνοδεύεται από προσπάθεια απλούστευσης των

ρυθμίσεων. Ένα παράδειγμα είναι ο νέος κανονισμός για την αγροτική ανάπτυξη

που οδηγεί στην κατάργηση μεγάλου αριθμού κανονισμών που αφορούν τις

22

καλλιέργειες. Στο εξής, επιδιώκεται η νομοθεσία να είναι πιο σαφής, κατανοητή

για τους γεωργούς και με διοικητική επιβάρυνση μειωμένη στο ελάχιστο δυνατό.

τίθενται οι βάσεις μιας συνολικής και συνεκτικής πολιτικής αγροτικής ανάπτυξης

της οποίας η αποστολή είναι η συμπλήρωση της πολιτικής της αγοράς - ώστε οι

γεωργικές δαπάνες να συμβάλουν στη χωροταξία, την προστασία της φύσης, την

εγκατάσταση των νέων κλπ. Τα κράτη-μέλη θα μπορούν να εξαρτούν τις άμεσες

πληρωμές από την τήρηση της νομοθεσίας που αφορά το περιβάλλον: θα έχουν τη

δυνατότητα δηλ. να μειώνουν τις άμεσες ενισχύσεις που χορηγούνται στις

γεωργικές εκμεταλλεύσεις (βάσει κριτηρίων απασχόλησης εργατικού δυναμικού

στην εκμετάλλευση) και το προϊόν της μείωσης αυτής να το διαθέτουν σε μέτρα

γεωργοπεριβαλλοντικού χαρακτήρα.

Στο πλαίσιο των ανωτέρω κατευθύνσεων, τα συνοδευτικά μέτρα αγροτικής πολιτικής

που χρηματοδοτούνταν προηγουμένως από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο

Προσανατολισμού και Εγγυήσεων (ΕΓΤΠΕ) - τμήμα Εγγυήσεων συμπληρώνονται

με τις ενισχύσεις υπέρ των μειονεκτικών περιφερειών και των αναπτυξιακά

καθυστερημένων περιοχών. Όλα τα μέτρα αυτά θα εφαρμόζονται με οριζόντιο

τρόπο και θα υλοποιούνται σε αποκεντρωμένη βάση. Τα μέτρα αφορούν:

την ενίσχυση του δασικού και γεωργικού τομέα προωθώντας τα γεωργικά

προϊόντα ποιότητας. Προβλέπονται επίσης μέτρα που αφορούν την εγκατάσταση

των νέων γεωργών και τους όρους για την πρόωρη συνταξιοδότηση.

τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των αγροτικών περιοχών έχοντας ιδίως ως

στόχο νέες πηγές εισοδημάτων για τους γεωργούς και τις οικογένειές τους και

καλύτερη ποιότητα ζωής.

την προστασία του περιβάλλοντος και της ευρωπαϊκής αγροτικής κληρονομιάς

μέσω γεωργοπεριβαλλοντικών μέτρων, όπως η βιολογική γεωργία. Με σκοπό την

ενίσχυση της ενσωμάτωσης των περιβαλλοντικών θεμάτων στην ΚΑΠ,

προβλέφθηκε επίσης η διεύρυνση των αντισταθμιστικών πληρωμών, που

παραδοσιακά χορηγούνταν στις μειονεκτικές περιφέρειες, στις περιφέρειες όπου

είναι περιορισμένη η γεωργία λόγω ειδικών περιβαλλοντικών περιορισμών.

Η μεταρρύθμιση έχει ως στόχο τη σταθεροποίηση των δαπανών κατά την υπό

συζήτηση περίοδο. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο επεδίωξε τη συγκράτηση του

προϋπολογισμού στην εφαρμογή της Κοινής Γεωργικής Πολιτικής που αποφασίστηκε

23

στο πλαίσιο του Προγράμματος Δράσεως 2000, κρίνοντας ότι η μείωση των τιμών

στήριξης αντισταθμίζεται επαρκώς από τις δαπάνες σε θέματα αγροτικά ή άλλα

συνοδευτικά μέτρα (άμεσες ενισχύσεις στα εισοδήματα, ενισχύσεις στους νέους

γεωργούς, πρόωρη συνταξιοδότηση κλπ. ).

Παραδείγματα εφαρμογής των ανωτέρω κατευθύνσεων σε προϊόντα σημαντικά για

τις ορεινές περιοχές είναι:

1. οι τιμές παρέμβασης κάποιων γαλακτοκομικών προϊόντων που σχεδιάζεται να

μειωθούν από την περίοδο εμπορίας 2005/2006 για να βελτιωθεί η

ανταγωνιστικότητα στις εσωτερικές και εξωτερικές αγορές. Για τα προϊόντα αυτά

προβλέπεται παράταση του ισχύοντος καθεστώτος των ποσοστώσεων μέχρι το

2007/2008, με σκοπό τη σταδιακή μείωση των τιμών. Η συνολική ποσότητα

αναφοράς αυξάνεται και η συμπληρωματική ποσότητα θα κατανεμηθεί σε ειδικές

επιχορηγήσεις για πέντε κράτη μέλη (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Ιρλανδία και

Βόρεια Ιρλανδία).

2. Η απαγόρευση φύτευσης και τα μέτρα εκρίζωσης αμπέλων τα οποία προϋπήρχαν

και διατηρούνται. Πάντως, σχεδιάζεται να επιτραπεί η ανάπτυξη της παραγωγής

ειδών οίνου των οποίων η ζήτηση είναι μεγάλη και να δοθεί προσοχή στις

περιφέρειες που αντιμετωπίζουν σοβαρά διαρθρωτικά πλεονάσματα. Παράλληλα,

ο σχετικός κανονισμός επισημοποιεί τον ενδεχόμενο ρόλο των ομάδων

παραγωγών και των διεπαγγελματικών οργανώσεων και προβλέπει προσαρμογές

σε θέματα προβολής των προϊόντων του τομέα.

Οι προσπάθειες που καταβλήθηκαν, ιδίως σε όρους μείωσης των τιμών στήριξης,

προβάλλονται ως συμβολή της Ε.Ε. στη σταθεροποίηση των παγκόσμιων γεωργικών

αγορών. Οι αποφάσεις που έχουν εγκριθεί σχετικά με τη μεταρρύθμιση της ΚΑΠ στο

πλαίσιο του Προγράμματος Δράσεως 2000 θα αποτελέσουν τα βασικά στοιχεία για

τον καθορισμό της πολιτικής της Ε.Ε. ενόψει των μελλοντικών διαπραγματεύσεων

στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ).

Ιδιαίτερη σημασία για τον ορεινό χώρο έχουν οι πολιτικές για τη στήριξη της

αγροτικής ανάπτυξης από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού Και

Εγγυήσεων, έτσι όπως αυτές εκφράζονται από τον Κανονισμό (ΕΚ) 1257/99 αλλά και

τον Κανονισμό (ΕΚ) 1750/99 που περιλαμβάνει κάποιες συμπληρώσεις και

τροποποιήσεις του προηγούμενου. Οι πολιτικές αυτές αναγνωρίζουν την ανάγκη

στήριξης των μειονεκτικών περιοχών, στις οποίες ρητά συμπεριλαμβάνονται και οι

24

ορεινές (Κανονισμός (ΕΚ) 1257/99, αρ. 17). Οι τελευταίες ορίζονται (αρ. 18) ως

περιοχές που χαρακτηρίζονται από περιορισμό των δυνατοτήτων αξιοποίησης και

επιβάρυνση του κόστους εκμετάλλευσης της γης λόγω:

Μεγάλου υψομέτρου και δυσχερών κλιματικών συνθηκών, ώστε να

επιβραχύνεται η καλλιεργητική περίοδος

Απότομων κλίσεων ώστε να γίνεται αδύνατη η χρήση γεωργικών μηχανημάτων ή

να απαιτείται η χρήση δαπανηρού ειδικού εξοπλισμού.

Απόρροια των παραπάνω είναι η χαμηλή παραγωγικότητα της γης αλλά και η

συρρίκνωση του αγροτικού πληθυσμού η οποία μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη

βιωσιμότητα των εν λόγω περιοχών. Για τη στήριξη των γεωργικών εισοδημάτων και

τη συγκράτηση του ορεινού αγροτικού πληθυσμού, ο Κανονισμός προβλέπει

υψηλότερες ενισχύσεις επενδύσεων στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις - ανώτατο

ποσοστό ενίσχυσης 50% στις ορεινές και μειονεκτικές περιοχές έναντι 40% στις

υπόλοιπες. Το ποσοστό μάλιστα μπορεί να φτάσει το 55% προκειμένου για νέο

γεωργό. Ακόμα σημαντικότερο είναι το μέτρο για την παροχή εξισωτικών

αποζημιώσεων στους γεωργούς των ορεινών και μειονεκτικών περιοχών (αρ. 13-16),

οι οποίες χορηγούνται ανά εκτάριο γεωργικής εκμετάλλευσης. Οι εξισωτικές

αποζημιώσεις έχουν ως στόχο την αντιστάθμιση της απώλειας εισοδήματος των

γεωργών λόγω των φυσικών μειονεκτημάτων των περιοχών αυτών, άρα τη συνέχιση

της γεωργικής δραστηριότητας και τη διατήρηση μιας βιώσιμης αγροτικής

κοινότητας. Οι διατάξεις; για την παροχή εξισωτικών αποζημιώσεων εξειδικεύονται

στα σχέδια αγροτικής ανάπτυξης των κρατών-μελών.

Σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα διαθέτουν οι ορεινές περιοχές στην παραγωγή

βιολογικών αγροτικών προϊόντων - καθώς η φυσιολογία του ορεινού εδάφους ευνοεί

τις εκτατικές μάλλον παρά τις εντατικές μεθόδους παραγωγής. Η παραγωγή

βιολογικών αγροτικών προϊόντων συμπεριλαμβάνεται στο σχεδιασμό της Ε.Ε. για τον

πρωτογενή τομέα, όπως αυτός εκφράζεται μέσα από τον Κανονισμό (ΕΟΚ) 2092/91

και τις τροποποιήσεις του, μεταξύ άλλων τον Κανονισμό (ΕΚ) 1804/99 που αφορά τη

βιολογική κτηνοτροφία6. Τα νομοθετικά κείμενα αυτά, βέβαια, δεν αφορούν

αποκλειστικά τις ορεινές περιοχές - η εφαρμογή τους όμως μπορεί να αξιοποιήσει το

συγκριτικό πλεονέκτημα που διαθέτουν οι τελευταίες για το βιολογικό τρόπο

παραγωγής.

6 η βιολογική κτηνοτροφία υποστηρίζεται κατά προτεραιότητα στις ορεινές και μειονεκτικές περιοχές

25

Οι πολιτικές της Ε.Ε. για την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών και την "κοινωνία της

πληροφορίας" αφορούν επίσης τον ορεινό χώρο, με την έννοια ότι μπορεί να

αξιοποιηθούν για τη μείωση των δυσμενών επιπτώσεων από τη γεωγραφική

απομόνωση των ορεινών περιοχών. Η Κοινότητα δίνει μάλιστα ιδιαίτερη έμφαση

στην ενσωμάτωση των πολιτικών αυτών στον αναπτυξιακό σχεδιασμό των κρατών-

μελών. Παράλληλα, οι ιδιαιτερότητες του ορεινού χώρου λαμβάνονται υπόψη και στο

ευρωπαϊκό σχέδιο χωρικής ανάπτυξης.

Αξίζει να αναφερθεί επίσης η συμβολή Κοινοτικών Πρωτοβουλιών όπως οι

INTERREG και LEADER στην υποστήριξη της ανάπτυξης του ορεινού χώρου. Η

πρώτη αφορά τη διασυνοριακή συνεργασία μεταξύ γεωγραφικών περιοχών ενώ η

δεύτερη αφορά τον αγροτικό χώρο εν γένει. Χωρίς να εξειδικεύεται κάποια από τις

παραπάνω πρωτοβουλίες στις ορεινές περιοχές, είναι δυνατή η αξιοποίησή τους για

την προαγωγή των συμφερόντων των τελευταίων.

Μεγαλύτερη έμφαση στο σχεδιασμό για τις ορεινές περιοχές αναμένεται να δοθεί στο

άμεσο μέλλον, καθώς η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει εκδηλώσει την πρόθεσή της να

διοργανώσει συνέδριο με θέμα τις ευρωπαϊκές χρηματοδοτικές πολιτικές και τον

ορεινό χώρο.

H όποια αποτίμηση, πάντως των κοινοτικών πολιτικών που αφορούν τον ορεινό

χώρο, οφείλει να λάβει υπόψη τις δυσμενείς επιπτώσεις στον τελευταίο κάποιων

συνολικότερων πολιτικών της Ε.Ε. Πράγματι, θα ήταν ελλιπής η εκτίμηση των

επιπτώσεων των πολιτικών που περιγράψαμε αν δεν αναφέραμε, παράλληλα, το

γεγονός ότι στα κριτήρια για την ένταξη στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση

δεν ελήφθη υπόψη το κριτήριο της απασχόλησης και ανεργίας - το οποίο αφορά

μεγάλο μέρος ορεινών περιοχών. Επίσης, τουλάχιστον μέχρι το 1997, στις

διαπραγματεύσεις της GATT δεν υπήρχε κάποια ειδική αντιμετώπιση της γεωργίας

των ορεινών περιοχών. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ουσιαστικά αρνείτο τη λήψη μέτρων

με την αιτιολογία ότι αυτά θα επιδρούσαν αρνητικά στην αύξηση της παραγωγής και

θα παραβίαζαν τους κανόνες της GATT. Επιπλέον, όχι μόνο είναι αρνητική η

συνολική μείωση των ενισχύσεων που δίνονται μέσω της ΚΑΠ για τη γεωργία, αλλά

η Κοινότητα επιβάλλει ως γνωστό ποσοτικούς περιορισμούς στην παραγωγή βασικών

προϊόντων - το εντυπωσιακό είναι ότι οι ποσοτικοί περιορισμοί αφορούν και

προϊόντα ελλειμματικά στην Ε.Ε. Το τελευταίο γεγονός συνδέεται με την πολιτική

των βιομηχανικών χωρών του βορρά οι οποίες επιδιώκουν την προμήθεια αγροτικών

προϊόντων χαμηλού κόστους από τρίτες χώρες - με αντίστοιχη συρρίκνωση, βέβαια

26

του αγροτικού τομέα χωρών του νότου όπως η Ελλάδα. Υπολογίζεται, τέλος, ότι (με

στοιχεία του 1997) οι ενισχύσεις του ΕΓΤΠΕ απορροφούνταν κατά 80% από τους

αγρότες του βορρά και των περιαστικών περιοχών.

3.2 Εθνικές τομεακές πολιτικές

3.2.1 Η εθνική αγροτική πολιτική

3.2.1.1 Εφαρμογή Προγραμμάτων της 2ης προγραμματικής περιόδου.

Τα τελευταία χρόνια στα πλαίσια των διαφόρων προγραμμάτων έχουν ενταθεί οι

προσπάθειες ανάπτυξης ειδικότερα των ορεινών περιοχών. Παράλληλα με τα μεγάλα

έργα (εγγειοβελτιωτικά) που πραγματοποιούνται στα πλαίσια τόσο του

Επιχειρησιακού Προγράμματος Ανάπτυξης του Τομέα Γεωργίας όσο και των

Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων υλοποιούνται και δράσεις που

αφορούν την ανανέωση του αγροτικού πληθυσμού (κίνητρα για τους νέους αγρότες),

την αντιστάθμιση των εισοδημάτων (εξισωτική αποζημίωση), τη βελτίωση των

εισοδημάτων με αυξημένες ενισχύσεις στις επενδύσεις, τη δημιουργία εναλλακτικών

εισοδημάτων-απασχόλησης (προγράμματα αγροτουρισμού) στην τοπική ανάπτυξη

και την ενδυνάμωση του ενδογενούς δυναμικού (LEADER, INTERREG, LIFE), στη

βελτίωση και ανάδειξη του φυσικού χώρου (δασικά, περιβαλλοντικά κ.λ.π.),

απόκτηση κατοικίας κ.λ.π. Οι δράσεις αυτές έχουν αποδώσει αποτελέσματα χωρίς

όμως να έχουν φτάσει στα επιθυμητά επίπεδα. Τέτοιες δράσεις είναι ενδεικτικά:

Χορήγηση ετήσιας εξισωτικής αποζημίωσης για την αντιστάθμιση του

μειωμένου εισοδήματος των γεωργών των ορεινών και μειονεκτικών περιοχών:

Οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις των ορεινών και μειονεκτικών περιοχών λόγω των

μονίμων φυσικών μειονεκτημάτων τους (μεγάλα υψόμετρα, απότομες κλίσεις, μικρή

βλαστική περίοδος, φτωχά υποβαθμισμένα εδάφη) δημιουργούν μειωμένα

εισοδήματα για τους παραγωγούς. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό και με την

απουσία στις περιοχές αυτές εναλλακτικών πηγών απασχόλησης, δημιουργούν

σοβαρά προβλήματα για την παραμονή των κατοίκων στις περιοχές αυτές και τη

συνέχιση της άσκησης της γεωργικής δραστηριότητας.

27

Σκοπός του μέτρου είναι να αμβλύνει την παραπάνω κατάσταση αντισταθμίζοντας

μέρος της απώλειας εισοδήματος που οφείλεται στα φυσικά μειονεκτήματα έτσι ώστε

να παραμείνει ένα ελάχιστο αποδεκτό όριο πληθυσμού, το οποίο διασφαλίζει μέσω

της άσκησης της γεωργικής δραστηριότητας, τη συνέχιση της χρήσης γεωργικών

γαιών, τη διαφύλαξη του αγροτικού τοπίου, στη διατήρηση και παραγωγή αειφόρων

καλλιεργητικών συστημάτων. Μέσω της ενέργειας προεβλέπετο η παροχή

οικονομικών ενισχύσεων στις ορεινές και μειονεκτικές περιοχές για βελτίωση του

εισοδήματος σε 200.000 γεωργικές εκμεταλλεύσεις το χρόνο. Η πορεία οικονομικών

ενισχύσεων στις ορεινές και μειονεκτικές περιοχές, ακολουθεί σταθερά

“επαναλαμβανόμενους κύκλους” χρονικής διάρκειας δύο ετών και με 170-180.000

δικαιούχους ετησίως. Κατά μέσο όρο κάθε δικαιούχος λαμβάνει 170.000 δρχ.

ετησίως.

Σημειώνεται ότι η ενέργεια θα ενταχθεί για χρηματοδότηση και για την περίοδο

2000-2006 στο τμήμα εγγυήσεων του ΕΓΤΠΕ. Στόχος για τη νέα προγραμματική

περίοδο είναι η συνέχιση της στήριξης της άσκησης γεωργικής δραστηριότητας στις

ορεινές και μειονεκτικές περιοχές με την χορήγηση ετησίως εξισωτικής αποζημίωσης

περίπου σε 180.000 γεωργοκτηνοτρόφους σαν αντιστάθμισμα της απώλειας

εισοδήματος που υφίστανται από την επίδραση των μονίμων φυσικών

μειονεκτημάτων που επικρατούν στις περιοχές αυτές.

Οι δικαιούχοι οφείλουν για 5 τουλάχιστο έτη από την πρώτη πληρωμή της εξισωτικής

αποζημίωσης να ασκούν τη γεωργική δραστηριότητα τουλάχιστο με τους όρους που

εντάχθηκαν στο μέτρο, να τηρούν τον κώδικα ορθής γεωργικής πρακτικής, να

συμβιβάζονται με τις απαιτήσεις για την προστασία του περιβάλλοντος και τη

διαφύλαξη του φυσικού χώρου, ιδίως δε με τις πρακτικές αειφορικής γεωργίας.

Το συνολικό ετήσιο ποσό της εξισωτικής αποζημίωσης που μπορεί να χορηγηθεί

κατά περίπτωση δικαιούχου είναι υψηλότερο για τους κατοίκους των ορεινών

περιοχών. Σε ορεινή περιοχή, νέος γεωργός δικαιούται ετήσιο ποσό εξισωτικής

αποζημίωσης 4.500 EURO. Νέος γεωργός με πράσινο πιστοποιητικό και βιώσιμη

εκμ/ση 5.000 EURO. Τα αντίστοιχα ποσά για κάτοικο νησιών Αιγαίου είναι 4.000

EURO και για τις υπόλοιπες περιοχές 3.500 EURO. Η εξισωτική αποζημίωση

διαφοροποιείται:

1. Με βάση τους αναπτυξιακούς στόχους: Η εξισωτική αποζημίωση επιχειρεί να

συμβάλλει στην ανασυγκρότηση της υπαίθρου και ειδικότερα στην διατήρηση

ενός ελάχιστου αποδεκτού ορίου πληθυσμού. Η διαφοροποίηση συνίσταται:

28

Στη διαφοροποίηση του ύψους με βάση την ηλικία: με την διαφοροποίηση

αυτή επιδιώκεται η ανανέωση της ηλικιακής σύνθεσης του αγροτικού

πληθυσμού και η δημιουργία βιώσιμων εκμεταλλεύσεων.

Στην διαφοροποίηση με βάση την επαγγελματική κατάρτιση και την

ύπαρξη βιώσιμης εκμετάλλευσης: με την διαφοροποίηση αυτή επιδιώκεται

αφενός η προσέλκυση νέων αγροτών με επαρκή επαγγελματική κατάρτιση

(πράσινο πιστοποιητικό) αλλά και η ευαισθητοποίηση του ήδη υπάρχοντος

δυναμικού για την επιμόρφωση του.

Στη διαφοροποίηση με βάση την παραγωγική κατεύθυνση: αυτή αποσκοπεί

στο να συμβάλλει αφενός στη βελτίωση της υφιστάμενης σχέσης φυτικής

παραγωγής/ζωικής παραγωγής που σήμερα είναι 70:30 και ιδίως την

ανάπτυξη της αιγοπροβατοτροφίας, χορηγώντας υψηλότερες ενισχύσεις στην

κτηνοτροφία και αφετέρου στην προώθηση πρακτικών καλλιεργειών φιλικών

προς το περιβάλλον.

2. Με βάση τα φυσικά μειονεκτήματα: Στις ορεινές περιοχές δικαιολογούνται

υψηλότερα ποσά ενίσχυσης λόγω των εντονότερων φυσικών μειονεκτημάτων

όπως των μεγάλων υψομέτρων τα οποία επηρεάζουν την βλαστική περίοδο και

κατ’ επέκταση τις αποδόσεις και τα εισοδήματα, των μεγάλων κλίσεων του

εδάφους που εμποδίζουν την εκμηχάνιση, την πλήρη αξιοποίηση της αγροτικής

γης και συνεπώς αυξάνουν το κόστος και δυσχεραίνουν τις συνθήκες διαβίωσης

και εργασίας.

3. Με βάση τα περιβαντολλογικά προβλήματα που πρέπει να επιλυθούν:

αυξημένη ενίσχυση χορηγείται σε καλλιέργειες που είναι λιγότερο απαιτητικές

σε καλλιεργητικές εισροές και επηρεάζουν θετικά το περιβάλλον.

4. Με βάση την οικονομική κατάσταση δικαιούχου: αποσκοπεί στο να

βοηθήσει τους αγρότες που η κύρια απασχόληση και εισοδήματά τους

προέρχονται από την γεωργική τους εκμετάλλευση.

Χορήγηση ενισχύσεων για την εγκατάσταση νέων γεωργών: Στόχος της ενέργειας

ήταν η εγκατάσταση στη γεωργία 9.000 νέων σε ηλικία γεωργών (μέχρι 40 ετών), για

τη βελτίωση της πυραμίδας ηλικιών του ενεργού γεωργικού πληθυσμού (μέχρι

30/12/98). Υπάρχει - υπερκαλύπτοντας τον στόχο - εγκατάσταση 10.670 νέων

γεωργών. Ο αριθμός αυτός αντιστοιχεί στο 3,82% του συνόλου των γεωργών ηλικίας

έως 45 ετών. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο σύνολο των 750.565 απασχολουμένων στον

29

πρωτογενή τομέα οι έως 44 ετών αντιστοιχούν στο 37,18% του συνόλου ενώ οι άνω

των 45 στο 62%. Και στα πλαίσια του Γ’ ΚΠΣ θα υπάρξει ενίσχυση στη δράση αυτή

λαμβανομένου υπόψη και του εντόνου ενδιαφέροντος που διαπιστώνεται μετά το

1996 (λόγω της δημοσιότητας του σχετικού Ν.2520/97). Κίνητρα που προβλέπονται

είναι:

Μέτρα φορολογικών απαλλαγών κατά τις μεταβιβάσεις αγροτικών εκτάσεων

Μέτρα μείωσης του κόστους έκδοσης των οικονομικών αδειών στις αγροτικές

περιοχές

Μέτρα δανειακών διευκολύνσεων (επιδότηση επιτοκίου): για την αγορά

αγροτικών εκτάσεων, την απόκτηση πρώτης κατοικίας, την πραγματοποίηση

επενδύσεων αγροτουρισμού-αγροτοβιοτεχνίας, την αγορά χρεωμένων στην ΑΤΕ

ακινήτων

Μέτρα για την μείωση του κόστους σύστασης εταιριών ομαδικής καλλιέργειας

και ένταξης στο Μέτρο της πρόωρης συνταξιοδότησης

Μέτρα προνομιακής πρόσβασης στις ποσοστώσεις στην κτηνοτροφία,

βιομηχανική τομάτα και καπνό.

Μέτρα εκπαίδευσης των αγροτών.

Προώθηση – Σήμανση και Επενδύσεις στα Τοπικά ή Περιφερειακά Γεωργικά

και Δασικά Προϊόντα Ποιότητας (παρεμβάσεις των ΠΕΠ): Η δραστηριότητα

αφορά τη βελτίωση μικρών μονάδων παραγωγής και επεξεργασίας γεωργικών

προϊόντων Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) και Γεωγραφικής

Ενδειξης (ΠΓΕ). Κατά την περίοδο 1994-98 εκτιμάται ότι δεν υπήρξαν

ικανοποιητικές απορροφήσεις λόγω του ότι εκκρεμούσε η θεσμοθέτηση του

προγράμματος.

3.2.1.2 Γενικοί στόχοι - στρατηγική της αγροτικής πολιτικής για την περίοδο 2000-2006

Μέχρι τώρα οι στρατηγικοί στόχοι της αγροτικής πολιτικής και ανάπτυξης ήταν μια

σύνθεση οικονομικής βιωσιμότητας των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και

περιφερειακής πολιτικής οικονομικών ενισχύσεων ή κινήτρων. Η πρώτη στόχευση

είχε, χωρίς ιδιαίτερα αποτελέσματα, σαν ενδιάμεσους στόχους την μεγέθυνση των

30

αγροτικών εκμεταλλεύσεων, την προώθηση επιλεγμένων καλλιεργειών και την

εφαρμογή εθνικών και κοινοτικών (τα τελευταία χρόνια) προγραμμάτων, ενίσχυσης

των ιδιωτικών και δημόσιων επενδύσεων του τομέα. Η δεύτερη στόχευση

(περιφερειακή ανάπτυξη) υλοποιήθηκε την τελευταία δεκαπενταετία μέσα από

τις κοινοτικές παρεμβάσεις για τις ορεινές και προβληματικές περιοχές καθώς και

από παρεμφερή μέτρα.

Με τα νέα δεδομένα και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο τομέας, η αγροτική

πολιτική στοχεύει στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του τομέα, τη βιώσιμη και

ολοκληρωμένη ανάπτυξη του αγροτικού χώρου και τη συγκράτηση του ορεινού και

παραμεθόριου πληθυσμού της. Οι βασικές κατευθύνσεις της πολιτικής είναι:

1. Η έμφαση για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των αγροτικών

προϊόντων να διασφαλισθεί μέσω ενός πλέγματος παρεμβάσεων που στοχεύει

στη βελτίωση της ποιότητας των αγροτικών προϊόντων, στη μείωση του

κόστους παραγωγής, στην αναστροφή της σχέσης ζωϊκής με φυτικής

παραγωγής κ.λ.π. Οι παρεμβάσεις στην ενότητα αυτή κατά κύριο λόγο θα

πρέπει να ενταχθούν στις περιοχές εκείνες που ή γεωργική παραγωγή θα είναι

συμφέρουσα τόσο για το κεφάλαιο όσο και για την εργασία. Οι ζώνες αυτές θα

έχουν τα χαρακτηριστικά των ζωνών " εντατικοποίησης της γεωργίας".

2. Η έμφαση για την περιφερειακή ανάπτυξη να οριοθετηθεί κατά

προτεραιότητα στις ορεινές περιοχές που αντιμετωπίζονται τα πλέον οξυμένα

προβλήματα και συναρτάται η τοπική τους οικονομία άμεσα από τον πρωτογενή

τομέα στοχεύοντας στη δημιουργία συνθηκών και προϋποθέσεων για την

αναστροφή των δυσμενών δημογραφικών εξελίξεων, τη δημιουργία ευχερειών

πολυαπασχόλησης, την προώθηση των ίσων ευκαιριών μεταξύ των δύο φύλων,

το σεβασμό του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος κ.λ.π.

3. Η έμφαση στη δημιουργία κατάλληλων προϋποθέσεων για τη διατήρηση

του οικονομικού και κοινωνικού ιστού στις ιδιαίτερα προβληματικές

περιοχές (ορεινές-νησιωτικές-παραμεθόριες).

Οι ανωτέρω βασικές προτεραιότητες εξειδικεύονται σε γενικούς & ειδικούς στόχους,

άξονες προτεραιότητας και δράσεις. Μέρος των προτεινόμενων δράσεων θα

καλυφθούν μέσω του Σχεδίου Αγροτικής Ανάπτυξης που συγχρηματοδοτείται από το

Ε.Γ.Τ.Π.Ε. – Τμήμα Εγγυήσεων, μέρος των δράσεων θα ενταχθούν στα Π.Ε.Π., ενώ

οι παρεμβάσεις που σχετίζονται με τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής, τη

31

συγκράτηση του πληθυσμού στις αγροτικές περιοχές και την αναστροφή των τάσεων

ερήμωσης της υπαίθρου (κάτι που σχετίζεται με τη διασφάλιση ενός αποδεκτού

επιπέδου ποιότητας ζωής των κατοίκων) απαιτούν τη συνέργεια με δράσεις άλλων

κεντρικών φορέων. Όσον αφορά τις παρεμβάσεις στους τομείς των ανθρωπίνων

πόρων θα απαιτηθεί η συνδρομή του Ε.Κ.Τ., ενώ μέρος των παρεμβάσεων για τα

θέματα δασών και προστασίας περιβάλλοντος θα καλυφθούν από το Ταμείο Συνοχής.

Γενικοί Αναπτυξιακοί Στόχοι της αγροτικής πολιτικής είναι:

1. Ο πρώτος γενικός στόχος προς αυτή την κατεύθυνση για τον αγροτικό τομέα

κατά την προσεχή προγραμματική περίοδο είναι η βελτίωση της

ανταγωνιστικότητας της ελληνικής γεωργίας ενόψει των προκλήσεων του

συνεχώς ανταγωνιστικότερου διεθνούς περιβάλλοντος. Είναι ο στόχος που έχει

σκοπό να βελτιώσει τις συνθήκες ανταγωνισμού προϊόντων πρωτογενούς και

πρώτης μεταποίησης της Ελληνικής παραγωγής και να ανταπεξέλθει στις

πιέσεις από εισαγωγές προϊόντων, αλλά και να αντικρούσει τις πιέσεις και με

εξαγωγές και με υπηρεσίες. Επιδιώκεται η όλη προσπάθεια να δώσει καλύτερα

εισοδήματα στον παραγωγό καθώς και καλύτερα και νέα προϊόντα στην

κατανάλωση (από την άποψη της ποιότητας και υγιεινής). Επιδιώκεται να δώσει

επίσης έναν ισχυρότερο πρωτογενή Τομέα.

2. Ο δεύτερος γενικός στόχος είναι η βιώσιμη και ολοκληρωμένη ανάπτυξη της

υπαίθρου για την αποκατάσταση της διαταραγμένης κοινωνικής και

περιβαλλοντικής ισορροπίας. Σκοπό έχει να αναβιώσει περιοχές που φθίνουν

και να τις ενσωματώσει σε μια προσπάθεια δημιουργίας μιας ζωντανής και

εξελισσόμενης υπαίθρου επιδιώκοντας μεταξύ άλλων και την ενδυνάμωση του

κοινωνικού ιστού της. Εκτιμάται ότι θα υπάρχει με τον τρόπο αυτό η

δυνατότητα αξιοποίησης των φυσικών πόρων με ρυθμούς που θα επιτρέπουν τη

διατήρηση και βελτίωση του περιβάλλοντος.

3. Ο τρίτος γενικός στόχος είναι η εξασφάλιση της κοινωνικής συνοχής και

προστασίας για όλο τον αγροτικό πληθυσμό. Σκοπό έχει την ανάπτυξη

κατάλληλων υποδομών άρσης της απομόνωσης μέσα από πολιτικές κοινωνικής

προστασίας, αντιμετώπισης των πυρκαγιών και λοιπών φυσικών καταστροφών,

ώστε να δημιουργηθεί ένα πλέγμα προστασίας απαραίτητο για την αύξηση της

ελκυστικότητας του αγροτικού τομέα.

Οι στόχοι αυτοί αφορούν το σύνολο της ελληνικής επικράτειας και καλύπτουν τις

δυναμικές αγροτικές περιοχές όπως επίσης και τις ορεινές - μειονεκτικές στις

32

οποίες συμπεριλαμβάνονται και οι νησιωτικές περιοχές. Θα πρέπει να τονισθεί ότι η

ταξινόμηση των περιοχών σε ορεινές - μειονεκτικές και με ειδικά προβλήματα

περιοχές είναι θεσμοθετημένη με βάση τον Κανονισμό (Ε.Ε.) 950/ 1997 και επίκειται

η επικαιροποίηση της στο νέο διαρθρωτικό κανονισμό για την Αγροτική Ανάπτυξη.

Η εφαρμογή των προηγούμενων ΚΠΣ έδειξε ότι, ως πλαίσιο παρεμβάσεων για την

ολοκληρωμένη αναπτυξιακή προσέγγιση των ορεινών περιοχών, πρέπει να

ληφθούν υπόψη τα εξής:

1. Η ανάπτυξη των ορεινών περιοχών δεν μπορεί να προέλθει μόνο από

εξωγενείς παράγοντες αλλά απαιτείται και η ενεργοποίηση του τοπικού

στοιχείου.

2. Θα ήταν σκόπιμο να δημιουργηθούν Εθνικά όργανα Ορεινών Περιοχών

(Κεντρικό - Περιφερειακό - Τοπικό) υπό την εποπτεία του Υπουργείου

Γεωργίας με βασικούς στόχους τον συντονισμό των υπηρεσιών και την

αξιολόγηση - παρακολούθηση των προγραμμάτων.

3. Απαιτείται να καθοριστούν οι περιοχές σε επίπεδο μικροπεριφέρειας και να

προσδιορισθούν οι ιδιαιτερότητες, τα προβλήματα και τα συγκριτικά τους

πλεονεκτήματα. Οι παρεμβάσεις να γίνονται σε επίπεδο μικροπεριφέρειας με

έμφαση στους τομείς:

ευαισθητοποίησης του τοπικού πληθυσμού

υποδομών - τεχνικής στήριξης

συγκράτησης - ανανέωσης του πληθυσμού

αξιοποίησης των τοπικών πλεονεκτημάτων

άρσης της απομόνωσης των περιοχών

Σε ότι αφορά την προστασία του περιβάλλοντος, με τις προτεινόμενες δράσεις

αναμένεται αφ' ενός μεν να υπάρξει σημαντική μείωση των ρύπων που δημιουργεί ο

πρωτογενής τομέας κυρίως μέσω της μείωσης της χρήσης λιπασμάτων και

φυτοφαρμάκων και αφ' ετέρου να διασφαλίζεται η ορθολογική αξιοποίηση των

φυσικών πόρων (νερό, έδαφος, δάση ).

Βασικές παρεμβάσεις που δρουν συμπληρωματικά στην ανταγωνιστικότητα του

τομέα είναι εκείνες που σχετίζονται με τις μεταφορικές υποδομές. Τέτοιες ανήκουν

στην αρμοδιότητα των Υπουργείων Μεταφορών και Επικοινωνιών (σιδηροδρομικό

δίκτυο, αεροδρόμια) και ΥΠΕΧΩΔΕ για τις παρεμβάσεις στους οδικούς άξονες.

33

Επίσης συμπληρωματικά δρουν παρεμβάσεις του Υπουργείου Ανάπτυξης για τα

θέματα που σχετίζονται με τους μηχανισμούς ελέγχου της ποιότητας των τροφίμων.

Κάποιες από τις προτεινόμενες δράσεις για την ανάπτυξη των ορεινών περιοχών

είναι :

Ολοκληρωμένα προγράμματα ανάπτυξης αγροτικού χώρου: Προβλέπεται η

εφαρμογή τους σε μικρό σχετικά αριθμό "μικροπεριφερειών προγραμματισμού"

κυρίως σε μειονεκτούσες περιοχές. Τα προγράμματα αυτά θα είναι εξειδικευμένα σε

όρους αριθμού Δήμων που εντάσσονται και αριθμού κατοίκων που ωφελούνται.

Αναλυτικότερη αναφορά στις μικροπεριφέρειες θα γίνει σε επόμενο τμήμα του

παρόντος.

Παρεμβάσεις στο επίπεδο γεωργικής γης: Στόχος των παρεμβάσεων είναι η αύξηση

του μέσου μεγέθους των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Αναμένεται να ενταχθούν

70.000 γεωργικές εκμεταλλεύσεις.

Πριμοδότηση πρώτης εγκατάστασης νέων γεωργών 2000 – 2006: Το μέτρο

εφαρμόζεται σε όλη τη χώρα με προτεραιότητα σε περιοχές που χαρακτηρίζονται

από πληθυσμιακή ύφεση και έντονα δημογραφικά προβλήματα, όπως είναι οι

ορεινές και νησιωτικές περιοχές. Σκοπός του καθεστώτος είναι να ενθαρρύνει την

εγκατάσταση νέων γεωργών, με στόχο την ανανέωση του αγροτικού πληθυσμού. Στα

πλαίσια του μέτρου καθιερώνονται τ’ ακόλουθα είδη ενισχύσεων:

Πριμοδότηση πρώτης εγκατάστασης νέων γεωργών 2000 – 2006

Χαμηλότοκο δάνειο για την αντιμετώπιση των δαπανών πρώτης

εγκατάστασης

Καθεστώς ενισχύσεων για την πληρωμή ανειλημμένων υποχρεώσεων, από τη

2η Προγραμματική Περίοδο.

Βιολογική Γεωργία: Έχοντας εφαρμοστεί την περίοδο 1994-99 βάσει του

Κανονισμού (ΕΟΚ) 2092/91, το πρόγραμμα της βιολογικής γεωργίας θα συνεχιστεί

κατά την νέα προγραμματική περίοδο. Στόχοι του προγράμματος βιολογικής

γεωργίας είναι:

Η μείωση της ρύπανσης που προκαλεί η γεωργία

Η προστασία της άγριας χλωρίδας και πανίδας και η διατήρηση της

βιοποικιλότητας των αγροτικών οικοσυστημάτων

Η αειφορική διαχείριση των εδαφικών πόρων

Η προστασία της δημόσιας υγείας

34

Επιδιώκεται η ομοιόμορφη κατανομή σε εθνικό επίπεδο, με την εξειδίκευση σε

Νομαρχιακά Προγράμματα. Το κάθε Νομαρχιακό Πρόγραμμα κατανέμει τις εκτάσεις

χωροταξικά σε γεωγραφικές ζώνες σε επίπεδο Νομού λαμβάνοντας ως κριτήρια,

μεταξύ άλλων, την ανάγκη προστασίας των οικολογικά ευαίσθητων περιοχών, όπως

περιοχές Δικτύου NATURA 2000, παραποτάμιες, παραλίμνιες, παράκτιες και την

προτεραιότητα ενίσχυσης μειονεκτικών περιοχών (ορεινές, νησιωτικές κλπ). Ο

χωροταξικός σχεδιασμός θα στοχεύει στην ενίσχυση των υπαρχόντων θυλάκων

βιολογικής γεωργίας καθώς και στη δημιουργία νέων σε οικολογικά ευαίσθητες

περιοχές. Διαφοροποιήσεις θα υπάρξουν στο ύψος ενισχύσεων. Στο σύνολο της

προγραμματικής περιόδου ο προϋπολογισμός δαπανών ανέρχεται σε 22.397,4 εκ. δρχ

ή 65,73 εκ. EURO. Στο πρόγραμμα αναμένεται να ενταχθούν περίπου 7.175

παραγωγοί.

Βιολογική Κτηνοτροφία: Ως βάση για την εφαρμογή της βιολογικής γεωργίας

λαμβάνεται ο Κανονισμός (Ε.Κ) 1804/99, ο οποίος συμπληρώνει τον Καν. (ΕΟΚ)

2092/91 για τα ζωϊκά προϊόντα. Το μέτρο θα εφαρμοσθεί κατά προτεραιότητα στις

περιοχές του Δικτύου NATURA 2000, στις περιοχές με έντονη διάβρωση, στις

νησιωτικές, ορεινές και ημιορεινές περιοχές της χώρας. Οι περιοχές προτεραιότητας

ταυτίζονται με εκείνες της εκτατικοποίησης προκειμένου να υπάρξουν

πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα. Η εσταβλισμένη εκτροφή πρέπει να είναι

ημιοικόσιτος: το 50% δηλ. των διατροφικών αναγκών των ζώων να εξασφαλίζεται

από τη βόσκηση. Σημαντικές περιοχές προτεραιότητας είναι η Πίνδος που

συγκεντρώνει τον μεγάλο όγκο της κτηνοτροφίας της χώρας, τα όρη της Δυτ.

Μακεδονίας και ο Έβρος, ο Ψηλορείτης και τα Λευκά Όρη στην Κρήτη, η

Σαμοθράκη, η Λέσβος, η Ικαρία, η Σκύρος, η Κάσος και ορισμένα νησιά των

Κυκλάδων.

Ο παραγωγός δεσμεύεται να εφαρμόσει τη βιολογική κτηνοτροφία για περίοδο

τουλάχιστον 5 ετών και να εφαρμόζει τις διατάξεις του Κανονισμού (Ε.Κ) 1804/99.

Επίσης, οφείλει να πιστοποιείται από Οργανισμό Πιστοποίησης Βιολογικών

Προϊόντων εγκεκριμένο από το Υπουργείο Γεωργίας ή τον Οργανισμό Πιστοποίησης

και Ελέγχου Γεωργικών Προϊόντων (Ο.Π.Ε.Γ.Ε.Π.). Ο προϋπολογισμός για την

περίοδο 2000-2006 υπολογίζεται να ανέλθει σε 15.585 εκ. δρχ ή 45,74 εκ. EURO.

Άλλα προτεινόμενα μέτρα που αφορούν τις ορεινές περιοχές είναι:

35

Μέτρα για τη διαχείριση και αξιοποίηση βοσκοτόπων

Μέτρα για την αναβάθμιση μηχανολογικού και τεχνολογικού εξοπλισμού των

κτηνοτρόφων ορεινών και μειονεκτικών περιοχών.

3.2.1.3 Συμβατότητα της προτεινόμενης αγροτικής πολιτικής με τις κοινοτικές πολιτικές για την απασχόληση και το περιβάλλον

Ιδιαίτερη σημασία δίνεται από τα εθνικά όργανα στην εξέταση της συμβατότητας των

προτάσεων τους με τις Κοινοτικές Πολιτικές. Η εξέταση αυτή αφορά το κατά πόσον

οι προτεινόμενες δράσεις τηρούν και δεν αντιβαίνουν τις διατάξεις, αλλά και το κατά

πόσον ενσωματώνουν τις προτεραιότητες που τίθενται από τις κοινοτικές πολιτικές.

Ιδιαίτερης σημασίας, λόγω του ότι διαμορφώνουν ένα ευρύτερο περιβάλλον για τον

αγροτικό τομέα αλλά και διότι σχετίζονται με θέματα που βρίσκονται στον πυρήνα

του ενδιαφέροντος της Ε.Ε., είναι οι πολιτικές για την απασχόληση και το

περιβάλλον.

Η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την απασχόληση εξειδικεύεται με δράσεις σε

πεδία όπως η διευκόλυνση της ένταξης στην αγορά εργασίας των νέων που

αναζητούν εργασία για πρώτη φορά, η προώθηση της ένταξης των ατόμων που είναι

εκτεθειμένα σε αποκλεισμό απο την αγορά εργασίας, η αύξηση της κινητικότητας του

εργατικού δυναμικού. Οι δράσεις που προτείνονται στο σχεδιασμό του

Υπουργείου Γεωργίας και εξυπηρετούν τους προαναφερόμενους στόχους είναι :

Κίνητρα για την προσέλκυση και εγκατάσταση των νέων αγροτών

Αναβάθμιση υποδομών και δομών εκπαίδευσης – κατάρτισης και παραγωγή

ενημερωτικού εκπαιδευτικού υλικού

Προώθηση προγραμμάτων για τους κατοίκους των ορεινών περιοχών που

στοχεύουν στη δημιουργία συμπληρωματικής απασχόλησης και ενθάρρυνσης

της πολυαπασχόλησης

Δημιουργία κέντρων σύνδεσης της αγροτικής εκπαίδευσης με την απασχόληση

στον πρωτογενή τομέα

Δημιουργία υπηρεσιών για την προώθηση της οικονομίας, της ποιότητας ζωής

και της εργασίας στον αγροτικό χώρο.

36

Η ενίσχυση των νέων γεωργών εκτός της άμεσης συμβολής της για την επίλυση του

έντονου δημογραφικού προβλήματος των ορεινών περιοχών είναι και μέσο για τη

δημιουργία θέσεων απασχόλησης και τη μείωση της ανεργίας.

Οι στόχοι της Ε.Ε. για το περιβάλλον ενσωματώνεται στις αρχές και στους στόχους

του 5ου Προγράμματος Δράσης για το Περιβάλλον. Σύμφωνα με τους στόχους η

απαίτηση για τη προστασία του περιβάλλοντος ενσωματώνεται στο σχεδιασμό για

τους τομείς της βιομηχανίας, της ενέργειας, των μεταφορών, της γεωργίας και του

τουρισμού με στόχο τη διασφάλιση των όρων και των συνθηκών για την αειφόρο

ανάπτυξη. Η περιβαλλοντική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ενωσης έχει διαμορφώσει

σημαντική νομοθεσία σε τρεις τομείς:

Στον τομέα των προϊόντων που διατίθενται στην ενιαία αγορά.

Στον καθορισμό ελάχιστων ποιοτικών προδιαγραφών και ανωτάτων επιπέδων

εκπομπών στα ύδατα, στον αέρα και τα εδάφη μέσω σειράς οδηγιών.

Σε ό,τι αφορά τις χρήσεις γης, τους φυσικούς οικοτόπους, τις εκπομπές ουσιών

και την αποτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

Οι εθνικές δράσεις που σχετίζονται με την πολιτική της Ε.Ε. για το περιβάλλον

είναι, ενδεικτικά:

Βελτίωση - προστασία εδαφικών και υδάτινων πόρων

Ανάπτυξη και δασοπονίας και αειφόρου διαχείρισης των δασών, συντήρηση

και βελτίωση των δασικών πόρων

Μετεγκατάσταση μονάδων και κατασκευή εγκαταστάσεων αποβλήτων

Αποκατάσταση ζημιών από φυτικές καταστροφές

Εναλλακτικές μέθοδοι ολοκληρωμένης καταπολέμησης εχθρών και ασθενειών

Δημιουργία και εκσυγχρονισμός δομών και υποδομών για τη βελτίωση της

ποιότητας των προϊόντων και διασφάλισης της δημόσιας υγείας

Ανάπτυξη δικτύου πληροφόρησης σε θέματα φυτοπροστασίας

3.2.2 H εθνική πολιτική για τον τουρισμό

Σε συμφωνία και με τις σχετικές πολιτικές και δράσεις της Ε.Ε., γίνεται προσπάθεια

ώστε να ενταχθούν στη στρατηγική ανάπτυξης του τουριστικού τομέα οι αρχές της

αειφορίας, της προστασίας του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος ως

37

τουριστικού πόρου και της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης. Οι βασικές

κατευθύνσεις της ισχύουσας τουριστικής πολιτικής είναι:

1. Η αναβάθμιση και διατήρηση του επιπέδου της ποιότητας των παρεχομένων

υπηρεσιών σε όλους τους τομείς και κλάδους που συνθέτουν το τουριστικό

προϊόν, ώστε να είναι δυνατή η υποστήριξη μιας ανταγωνιστικής τιμολογιακής

πολιτικής.

2. Η δημιουργία των υποδομών και η οργάνωση των ειδικών "προϊόντων", τα

οποία μπορούν να προσελκύσουν ζήτηση εναλλακτικών μορφών τουρισμού. Η

ενίσχυση του συνολικού τουριστικού προϊόντος της Χώρας με το συγκριτικό

πλεονέκτημα του πολιτιστικού μας αποθέματος.

Τις κατευθύνσεις αυτές υπηρετούν όλες οι κατηγορίες μέτρων πολιτικής και τα

χρηματοδοτικά προγράμματα που διαχειρίζεται ή εισηγείται ο ΕΟΤ, με κυριότερο το

τομεακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα και τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά

Προγράμματα του Γ' ΚΠΣ.

Οι προτεινόμενες προτεραιότητες του Επιχειρησιακού Προγράμματος

διαμορφώνονται ως ακολούθως:

1. Εκσυγχρονισμός των υφιστάμενων Τουριστικών Επιχειρήσεων και

Εγκαταστάσεων και εμπλουτισμός του προϊόντος τους. Δημιουργία πρόσθετης

τουριστικής προσφοράς υψηλής στάθμης.

2. Ανάπτυξη διαφόρων μορφών θεματικού τουρισμού (όπως πολιτιστικού,

θαλάσσιου, ορεινού και περιπατητικού, οικολογικού, αγροτουρισμού,

αθλητικού, συνεδριακού, θεραπευτικού, τουρισμού περιπέτειας κλπ).

3. Ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των ΜΜΕ όλων των κλάδων του Τομέα.

4. Βελτίωση της συμβολής του Τουριστικού Τομέα στην διατήρηση και αύξηση

της Απασχόλησης.

5. Βελτίωση της σύνδεσης του Τουριστικού Τομέα με τους τομείς παραγωγής

παραδοσιακών προϊόντων και την πολιτιστική παραγωγή.

Οι ως άνω προτεραιότητες δεν θεωρείται δυνατό να εξυπηρετηθούν από το τομεακό

Ε.Π. και μόνο, αλλά απαιτείται να τηρηθούν και από τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά

Προγράμματα (ΠΕΠ). Αναδεικνύεται, με τον τρόπο αυτό, για μια ακόμα φορά η

ανάγκη συντονισμού μεταξύ των φορέων για το σχεδιασμό και την υλοποίηση

πολιτικών.

38

Ειδικότερα, η σχετική πολιτική του Ε.Ο.Τ. ακολουθεί τέσσερεις κύριους άξονες:

1. Προώθηση χωρικών ρυθμίσεων και ελέγχων (γνωμοδότηση για τη

σκοπιμότητα ως προς τη χωροθέτηση τουριστικών εγκαταστάσεων, καθορισμός

τουριστικά κορεσμένων περιοχών, έλεγχος μελετών περιβαλλοντικών

επιπτώσεων από την ίδρυση ή επέκταση τουριστικών εγκαταστάσεων, σύνταξη

και έλεγχος τήρησης τεχνικών προδιαγραφών ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων,

καθορισμός χρήσεων γης, εφαρμογή κοινοτικών οδηγιών, κλπ).

2. Προώθηση πρότυπων δράσεων και σχεδίων διαχείρισης ειδικών περιοχών

(εκπόνηση μελετών σχετικά με την οργάνωση και την ανάδειξη χώρων, τη

διαχείριση επισκεπτών - κατάρτιση και επιμόρφωση σε περιβαλλοντικά θέματα

- ενέργειες ενημέρωσης και προβολής - σύσταση ειδικών φορέων διαχείρισης).

3. Πολιτική προώθησης οικονομικών κινήτρων (επιχορηγήσεις σε επενδύσεις σε

μη κορεσμένες περιοχές, εκσυγχρονισμός εγκαταστάσεων με φιλικές προς το

περιβάλλον τεχνικές και μεθόδους, στήριξη μικρών και μεσαίων τουριστικών

επιχειρήσεων για την προώθηση ήπιων μορφών τουρισμών κλπ.)

4. Ευαισθητοποίηση του κοινού, σε θέματα προστασία του περιβάλλοντος και

ήπιων μορφών τουρισμού (εκστρατείες ενημέρωσης και προβολής εθνικής ή

τοπικής κλίμακας, τηλεοπτικές ταινίες και σποτς).

Για την εφαρμογή αυτών των πολιτικών, ο Ε.Ο.Τ. χρησιμοποιεί ευρύ φάσμα

δράσεων, χρηματοδοτούμενων από εθνικούς και κοινοτικούς πόρους. Η Ελλάδα

συμμετέχει στο 5ο Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον 1992-2000 ("Προς την

αειφορία") της Ε.Ε., στο οποίο περιλαμβάνονται ειδικά μέτρα πολιτικής για τον

τουριστικό τομέα. Οι ομάδες - στόχος αυτών των μέτρων είναι το γενικό κοινό και οι

τοπικές κοινωνίες, οι επισκέπτες τουρίστες, η τοπική και η νομαρχιακή αυτοδιοίκηση,

οι επαγγελματίες του τουριστικού τομέα, τα στελέχη και το προσωπικό υπηρεσιών

και φορέων που συνδέονται με την ανάπτυξη του τουρισμού. Οι κυριότερες

πρωτοβουλίες και δράσεις που έχει αναλάβει τα τελευταία χρόνια ο Ε.Ο.Τ., στο

πλαίσιο του 5ου Ευρωπαϊκού Προγράμματος Δράσης, είναι ενδεικτικά οι εξής:

προώθηση διαφόρων προγραμμάτων βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης, με

μελέτες και έργα που έχουν αναλάβει οι υπηρεσίες του Ε.Ο.Τ. (πρόγραμμα

παραδοσιακών οικισμών, αγρο-τουρισμού, κλπ.). Επίσης προώθηση και

προβολή ήπιων μορφών τουρισμού (ορεινού, οικολογικού, πολιτιστικού,

αγροτικού) μέσω δημοσίων επενδύσεων και του Β' Κ.Π.Σ. σε ορεινές

39

διαδρομές, μονοπάτια και καταφύγια, αποκατάσταση και ανάδειξη

παραδοσιακών οικισμών και διατηρητέων κτιρίων, έργα ανάδειξης κάστρων,

προβολή πολιτιστικής κληρονομιάς και φυσικών τοπίων, κλπ).

ανταλλαγή εμπειριών και τεχνογνωσίας (με διοργάνωση και συμμετοχή σε

διεθνή και εσωτερικά συνέδρια, συναντήσεις και σεμινάρια, κλπ.).

ειδικά προγράμματα κατάρτισης και επιμόρφωσης προσωπικού και στελεχών

του τουριστικού τομέα σε θέματα προστασίας περιβάλλοντος και εναλλακτικών

μορφών τουρισμού - καθώς και ενημέρωση και επιμόρφωση του κοινού για την

προστασία του περιβάλλοντος (έκδοση και διανομή σχετικών αφισών και

φυλλαδίων, συμμετοχή σε εκθέσεις και συνέδρια).

συμμετοχή στον σχεδιασμό της αναβάθμισης του ελέγχου των χρήσεων γης, σε

συνεργασία με το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε.

επιβολή αυστηρού θεσμικού πλαισίου για την ανέγερση τουριστικών

εγκαταστάσεων, με την απαίτηση εκπόνησης μελετών περιβαλλοντικών

επιπτώσεων και την τήρηση περιβαλλοντικών όρων (ιδιαίτερα, ως προς την

κατανάλωση νερού και ενέργειας, την διάθεση λυμάτων και απορριμμάτων, τις

εκπομπές θορύβου και αερίων, κλπ.).

συμμετοχή σε διάφορα ευρωπαϊκά πιλοτικά προγράμματα σχετικά με τον

ορεινό τουρισμό και την προστασία του περιβάλλοντος σε παραλιακές

περιοχές, σε συνεργασία με ξενοδοχειακές επιχειρήσεις και την τοπική

αυτοδιοίκηση.

συμμετοχή σε ειδικά διεθνή προγράμματα "ήπιου" τουρισμού και συντονισμός

δράσεων με διάφορους φορείς και μη κυβερνητικές οργανώσεις για την

προώθηση του οικολογικού τουρισμού.

σύνταξη εθνικού τομεακού σχεδίου ανάπτυξης στο πλαίσιο του Σχεδίου

Περιφερειακής Ανάπτυξης 2000-2006, στο οποίο περιλαμβάνονται δράσεις

φιλικές προς το περιβάλλον και προώθηση ήπιων μορφών τουρισμού.

μελέτη ήπιας και οικολογικής τουριστικής ανάπτυξης του ορεινού όγκου

της Πίνδου, η οποία θα μας απασχολήσει ειδικότερα στη συνέχεια7.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις ορεινές περιοχές της χώρας παρουσιάζει το μέτρο για

την τουριστική προβολή και μείωση της εποχικότητας, το οποίο εντάσσεται στο

7 στο τμήμα 7 του παρόντος αναφερόμαστε κατεξοχήν στη συγκεκριμένη μελέτη

40

σχεδιασμό του Υπουργείου Ανάπτυξης για την ανταγωνιστικότητα. Η ενίσχυση της

προσπάθειας για την προβολή της χώρας θα επιδιωχθεί μέσω της εξασφάλισης ενός

σταθερού προϋπολογισμού προβολής που θα εστιάζεται σε συγκεκριμένες ομάδες-

στόχους, με βάση εξειδικευμένη έρευνα αγοράς. Η μείωση της εποχικότητας θα

επιδιωχθεί με την υλοποίηση ολοκληρωμένων προγραμμάτων προσέλκυσης

τουριστικής ζήτησης κατά τη χειμερινή περίοδο. Στόχος του μέτρου είναι η ενίσχυση

της παρουσίας της χώρας στις αγορές της, η αξιοποίηση νέων αγορών και η σταδιακή

δραστηριοποίηση και συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα στο κόστος της τουριστικής

προβολής. Ακόμη, στόχος του μέτρου είναι να συμβάλει στην αύξηση της ζήτησης

των ανεπτυγμένων κυρίως τουριστικών περιοχών και κατά την εκτός αιχμής περίοδο

(εφόσον διαθέτουν την κατάλληλη για τη χειμερινή περίοδο τουριστική υποδομή).

Ο εμπλουτισμός της σύνθεσης του τουριστικού προϊόντος θα προωθηθεί με τη

δημιουργία υποδομών για εναλλακτικές μορφές τουρισμού, με περιφερειοποιημένη

στρατηγική για την κάθε μορφή τουρισμού. Με τον εμπλουτισμό της ειδικής

τουριστικής υποδομής μέσω ιδιωτικών επενδύσεων και ολοκληρωμένες δράσεις

εναλλακτικού τουρισμού επιδιώκεται η διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος.

Στο πλαίσιο του μέτρου ο ΕΟΤ θα συμμετέχει στην εφαρμογή σχεδίων τουριστικής

προβολής, που προωθούνται ή χρηματοδοτούνται παράλληλα από τον ιδιωτικό τομέα.

Τα εν λόγω σχέδια θα αφορούν είτε σε συγκεκριμένες τουριστικές περιοχές, είτε σε

συγκεκριμένα τουριστικά προϊόντα, που απευθύνονται σε «τμήματα» των αγορών (πχ

προϊόντα εναλλακτικών μορφών τουρισμού). Επίσης, ο ΕΟΤ θα χρηματοδοτεί

δράσεις προσέλκυσης ζήτησης εκτός τουριστικής περιόδου σε περιοχές της χώρας οι

οποίες έχουν ολοκληρωμένο χειμερινό τουριστικό προϊόν και κατάλληλη για τους

χειμερινούς μήνες τουριστική υποδομή και συμπληρωματικές υπηρεσίες.

Το μέτρο θα υλοποιηθεί αποκλειστικά με δημόσιες επενδύσεις. Τα σχέδια προβολής

και τα προγράμματα προσέλκυσης χειμερινής ζήτησης, στα οποία θα συμμετάσχει και

ο ΕΟΤ, θα επιλέγονται μετά από αντίστοιχες προσκλήσεις εκδήλωσης ενδιαφέροντος.

3.2.3 Εφαρμογή των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας στην Υγεία και Πρόνοια

Η αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών για την αναβάθμιση των παρεχόμενων

υπηρεσιών στους τομείς της υγείας και πρόνοιας είναι προτεραιότητα μεγάλης

σημασίας για τις ορεινές περιοχές της χώρας – καθώς απολαμβάνουν υπηρεσίες

41

υγείας και πρόνοιας σημαντικά χαμηλότερου επιπέδου από αυτές των αναπτυγμένων

περιοχών λόγω της απομόνωσης, περιθωριοποίησης και δυσχερούς πολλές φορές

πρόσβασής τους σε αστικά κέντρα με αναπτυγμένες υπηρεσίες. Ο σχεδιασμός για την

Εφαρμογή των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) στην Υγεία και

Πρόνοια στοχεύει στη χρήση των ΤΠΕ για τη βελτίωση της ποιότητας της

παρεχόμενης ιατρικής φροντίδας και την αναβάθμιση της εξυπηρέτησης των

πολιτών. Το σχετικό μέτρο εντάσσεται στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα για την

Κοινωνία Της Πληροφορίας του Υπουργείου Ανάπτυξης. Συνδέεται άμεσα με την

αναδιοργάνωση της διοίκησης και των δημοσιονομικών στον τομέα της υγείας.

Σκοπός είναι να δημιουργηθεί ένα πλήρως αναθεωρημένο σύστημα υγείας και

πρόνοιας που να αξιοποιεί τις σύγχρονες ΤΠΕ. Στους ειδικούς στόχους για την υγεία και

πρόνοια περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, τα παρακάτω:

Η σύνδεση του επιστημονικού και διοικητικού προσωπικού του τομέα σε

υποδομές ιατρικής τηλεματικής για πρόληψη, διάγνωση και θεραπεία

Η διασύνδεση περιφερειακών και τοπικών κέντρων – μονάδων υγείας

(συμπεριλαμβάνονται κέντρα σε απομακρυσμένες, νησιωτικές και ορεινές

περιοχές) με ιατρικές υπηρεσίες που παρέχονται από κεντρικά σημεία

Η ανάπτυξη εφαρμογών τηλεϊατρικής

Η ανάπτυξη ηλεκτρονικών συστημάτων για ηλικιωμένους και ΑΜΕΑ

Η ανάπτυξη πληροφοριακών συστημάτων στις μονάδες υγείας στη βάση

συνολικής προσέγγισης παροχής υπηρεσιών

Η ανάπτυξη συστημάτων για ασφαλή και εμπιστευτική πρόσβαση σε δίκτυα

πληροφοριών για τους ασθενείς.

Για την υλοποίηση του μέτρου σχεδιάζονται, μεταξύ άλλων, η προετοιμασία και

εφαρμογή επιχειρησιακού σχεδίου για τη χρήση των ΤΠΕ στο χώρο της Υγείας και

Πρόνοιας, η συγκρότηση μηχανισμών διοίκησης - παρακολούθησης, η εκτέλεση των

έργων μέσω Ανώνυμης Εταιρείας που θα δημιουργηθεί για τις ανάγκες του

Επιχειρησιακού Προγράμματος για την Κοινωνία Της Πληροφορίας, η δημιουργία

πλαισίων και προτύπων λειτουργίας, ο καθορισμός ενιαίων προδιαγραφών για τα

συστήματα πληροφορικής.

42

3.2.4 Η εθνική πολιτική για τις επικοινωνίες

Η ανάπτυξη της εθνικής υποδομής επικοινωνιών έχει ως σκοπό να διασφαλίσει την

ταχύτητα και την οικονομικότητα της αποθήκευσης, διακίνησης και επεξεργασίας της

ψηφιακής πληροφορίας, διευκολύνοντας επομένως την ανάπτυξη ενός περιβάλλοντος

εκτεταμένης προσφοράς εξελιγμένων τηλεπικοινωνιακών και οπτικοακουστικών

υπηρεσιών με χαμηλό κόστος.

Η εξασφάλιση της απαραίτητης υποδομής σε απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες

περιοχές επιδιώνεται να διασφαλιστεί όχι μόνον μέσω των κατάλληλων κανονιστικών

ρυθμίσεων που θα συνοδεύουν τον ανταγωνισμό, αλλά και προωθώντας τη ζήτηση

για τηλεπικοινωνιακές υπηρεσίες στις περιοχές αυτές μέσω της πρόσβασης ιδιωτών

και επιχειρήσεων σε υποδομή που διατίθεται για χρήση στις δημόσιες υπηρεσίες.

Ιδιαίτερη έμφαση αποδίδεται στην παροχή βελτιωμένων υπηρεσιών, χαμηλότερων

τιμών και περισσότερου εύρους ζώνης μέσω της εισαγωγής μεγαλύτερου

ανταγωνισμού στα τοπικά δίκτυα πρόσβασης. Εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι, σε

συμφωνία και με τις κατευθύνσεις της Ε.Ε., ο εθνικός σχεδιασμός θεωρεί, αξιωματικά

σχεδόν, τον ανταγωνισμό και την «απελευθέρωση των αγορών» ικανή και αναγκαία

συνθήκη για τη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών και τη μείωση των τιμών. Δεν

διευκρινίζει πως θα προσανατολιστεί το επενδυτικό ενδιαφέρον σε επενδύσεις

τηλεπικοινωνιακών υποδομών σε δυσπρόσιτες περιοχές ή πως θα επιτευχθούν

χαμηλές τιμές δεδομένου του υψηλού συγκριτικά κόστους των υποδομών σε

απομακρυσμένες και δυσπρόσιτες περιοχές.

Στο πλαίσιο των πολιτικών της Ε.Ε., και με βάση την πρωτοβουλία e-Europe, τα

Κράτη-Μέλη υποχρεούνται να αναλάβουν τα κατάλληλα μέτρα που θα εξασφαλίσουν

τα ακόλουθα αποτελέσματα έως τις αρχές του 2001:

Αποδέσμευση των τοπικών βρόχων (έως τα μέσα του 2001)

Σημαντική μείωση των τιμολογίων για τις μισθωμένες γραμμές

Απλοποίηση των διαδικασιών και των απαιτήσεων για την χορήγηση αδειών.

Με σκοπό τη δημιουργία συνθηκών για την παροχή ποιοτικά προηγμένων

τηλεπικοινωνιακών και ταχυδρομικών υπηρεσιών, με προσιτό για όλους κόστος και

σε καθεστώς πλήρους «απελευθέρωσης», οι γενικοί στόχοι του άξονα

προτεραιότητας για τις επικοινωνίες που εντάσσεται στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα

για την Κοινωνία Της Πληροφορίας του Υπουργείου Ανάπτυξης είναι:

43

Ολοκλήρωση και υποδομές για την εφαρμογή του θεσμικού πλαισίου της

απελευθέρωσης και ενίσχυσης του ανταγωνισμού.

Ανάπτυξη της τηλεπικοινωνιακής και ταχυδρομικής υποδομής για την παροχή

προηγμένων τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών, ιδιαίτερα σε περιφερειακό /

τοπικό επίπεδο.

Δημιουργία ανθρώπινου δυναμικού ικανού να χειριστεί τις νέες τεχνολογίες

και να τις αξιοποιήσει στο νέο περιβάλλον που αυτές δημιουργούν.

Στον άξονα προτεραιότητας για τις επικοινωνίες εντάσσεται συγκεκριμένο μέτρο για

την ανάπτυξη υποδομών δικτύων τοπικής πρόσβασης. Στόχος του μέτρου είναι η

ανάπτυξη τηλεπικοινωνιακής υποδομής δικτύων τοπικής πρόσβασης

περιλαμβανομένων μικρών πόλεων και μη αστικών ή απομακρυσμένων περιοχών, για

την παροχή βασικών υπηρεσιών ευρείας ζώνης.

Η ανάπτυξη δικτύων τοπικής πρόσβασης στις εν λόγω περιοχές, θα διευκολύνει την

απελευθέρωση της αγοράς, θα αυξήσει τον ανταγωνισμό και, παράλληλα, θα

βελτιώσει την ποιότητα ζωής των κατοίκων των ορεινών και νησιωτικών

περιοχών, μέσω της εξασφάλισης με ηλεκτρονικό τρόπο ικανοποιητικού επιπέδου

υπηρεσιών υγείας, εκπαίδευσης και εμπορικών εφαρμογών. Οι ανωτέρω υποδομές

πρόσβασης κρίνονται επίσης αναγκαίες για την αναβάθμιση και βελτίωση των

επιχειρηματικών δραστηριοτήτων των περιοχών, τη διατήρηση αλλά και τη

δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Επιπλέον, κατάλληλη δικτυακή υποδομή μπορεί

να υποστηρίξει την εποπτεία-προστασία των περιοχών αυτών από φυσικές

καταστροφές, (π.χ. πυρκαγιές, σεισμούς κ.λπ.) και να ενισχύσει άλλες εφαρμογές για

την προστασία του περιβάλλοντος.

Η ανάπτυξη της τηλεπικοινωνιακής υποδομής τοπικής πρόσβασης θα βασιστεί στη

στρατηγική των Περιφερειών ώστε να ληφθούν υπόψη οι γεωφυσικές ιδιαιτερότητες, οι

προβλεπόμενες κοινωνικό–οικονομικό-πληθυσμιακές εξελίξεις, η υπάρχουσα

τηλεπικοινωνιακή υποδομή.

Φορέας υλοποίησης των δράσεων που περιλαμβάνονται στο μέτρο αυτό είναι η

Γενική Γραμματεία Επικοινωνιών του Υπουργείου Μεταφορών και Επικοινωνιών. Ο

φορέας υλοποίησης θα καταρτίσει προκαταρτικές μελέτες για τον προσδιορισμό των

αναγκών, θα συντάξει και θα προκηρύξει διαγωνισμούς για την μελέτη εξειδίκευσης

και προετοιμασίας του έργου καθώς και για την υλοποίηση του φυσικού του

44

αντικειμένου, σύμφωνα με τις διατάξεις εφαρμογής του Ε.Π. για την Κοινωνία Της

Πληροφορίας και τις κατευθυντήριες γραμμές της Ε.Ε.

3.2.5 Στρατηγικές χωροταξικές επιλογές για τις ορεινές περιοχές

Στην τελική μορφή του Ευρωπαϊκού Σχεδίου Χωρικής Ανάπτυξης, το οποίο

υιοθετήθηκε από το άτυπο Συμβούλιο Υπουργών Χωροταξίας και Περιβάλλοντος της

Ε.Ε., στο Πότσδαμ το Μάιο του 1999, δίνεται έμφαση στην προώθηση της

πολυκεντρικότητας της ευρωπαϊκής ανάπτυξης και της επέκτασης των μορφών

συνεργασίας ανάμεσα στις αστικές και αγροτικές περιοχές. Αυτό αποτελεί ένα

ιδιαίτερα χρήσιμο πλαίσιο για τη διατύπωση στρατηγικών προτεραιοτήτων και

επιλογών για τη χωροταξική οργάνωση του ελληνικού χώρου τόσο εσωτερικά όσο

και ως τμήμα της νέας διευρυμένης Ε.Ε.

Δεδομένου ότι η απασχόληση στον πρωτογενή τομέα και ο αγροτικός πληθυσμός θα

μειωθεί σημαντικά μέχρι το 2010, απαιτείται ουσιαστική αντιμετώπιση των

αρνητικών επιπτώσεων από τις αναμενόμενες διαρθρωτικές αλλαγές στον πρωτογενή

τομέα. Αυτές συνίστανται στην εγκατάλειψη γεωργικής γης, στον κίνδυνο

περιθωριοποίησης περιοχών, και στη μεγάλη αγροτική έξοδο του πληθυσμού. Οι

αναμενόμενες αλλαγές στη δομή της παραγωγής, στη διάρθρωση της απασχόλησης

και στη δομή της γαιοκτησίας, θα πρέπει να συνοδευτούν από παρεμβάσεις με στόχο

την αναβάθμιση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας μέσα σε έναν νέο πλαίσιο

σχέσεων πόλης-υπαίθρου.

Η προώθηση σύγχρονων πολιτικών αναδιάρθρωσης της γεωργίας και της

κτηνοτροφίας και η υποστήριξη της πολυλειτουργικότητας, της διαφοροποίησης και

εξειδίκευσης του αγροτικού χώρου προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης

περιβαλλοντικά φιλικότερων μορφών παραγωγής και διαχείρισης προϊόντων αποτελεί

το πλαίσιο των στόχων αναβάθμισης του αγροτικού χώρου.

Ιδιαίτερης σημασίας είναι η διαφύλαξη της γεωργικής γης υψηλής παραγωγικότητας,

εκεί όπου εμφανίζεται ως γεωφυσικό συγκριτικό πλεονέκτημα, και η καθιέρωση

μορφών παραγωγής φιλικότερων προς το περιβάλλον με έμφαση επιπρόσθετα στα

μέτρα ελέγχου ποιότητας, τυποποίησης και προβολής προϊόντων και στον

εκσυγχρονισμό των συστημάτων εμπορίας και διακίνησης. Η σταδιακή ανάπτυξη

παραδοσιακών μορφών γεωργικών καλλιεργειών και κτηνοτροφικών

45

εκμεταλλεύσεων, έστω και πειραματικά, σε αντιδιαστολή με τις μεθόδους εντατικής

εκμετάλλευσης και ευρείας χρήσης χημικών προϊόντων στα είδη διατροφής,

προβάλλεται ως καίρια στρατηγική σήμερα για τη χώρα. Μεσοπρόθεσμα η

στρατηγική αυτή αναμένεται να διαφυλάξει τα συγκριτικά πλεονέκτηματα της χώρας

στον αγροτικό τομέα και να αναβαθμίσει τη σημασία του γεωργο-κτηνοτροφικού

τομέα βιολογικών μεθόδων στον ευρωπαϊκό χώρο - σε όφελος της υγιεινής διατροφής

και δημόσιας υγείας8.

Η νέα λειτουργική σχέση πόλης – υπαίθρου στηρίζεται αφενός στη διάχυση της

ανάπτυξης αστικών κέντρων (κυρίως μικρών και μεσαίων) στον αγροτικό χώρο και

στη βελτίωση των αστικών εξυπηρετήσεων του αγροτικού πληθυσμού και αφετέρου

στη διαφοροποίηση και ενδογενή ανάπτυξη της υπαίθρου η οποία μπορεί να

εξασφαλίσει την ανταγωνιστικότητα της στο διεθνές περιβάλλον αναδεικνύοντας τα

συγκριτικά πλεονεκτήματα του ελληνικού μεσογειακού αγροτικού χώρου. Προς την

κατεύθυνση αυτή θεωρείται απαραίτητη η κατάργηση της εκτός σχεδίου δόμησης και

ο περιορισμός της σε οργανωμένους υποδοχείς (σχέδια οικισμών και πόλεων) και η

γενίκευση του σχεδιασμού χρήσεων γης στην ύπαιθρο.

Η ενίσχυση της πολυαπασχόλησης στην ύπαιθρο, που εξασφαλίζει συμπληρωματικά

εισοδήματα, συμβάλει στη διατήρηση της κρίσιμης μάζας του ενεργού πληθυσμού

στον πρωτογενή τομέα. Σ’ αυτό συμβάλλουν κίνητρα για παράλληλη αξιοποίηση της

υπαίθρου με ήπιες μορφές τοπικής ανάπτυξης (π.χ. αγροτουρισμός, οικο-τουρισμός,

πολιτιστικά δίκτυα, κ.α.) οι εναλλακτικές χρήσεις γης σε εγκαταλελειμμένα εδάφη, η

διατήρηση της ποικιλομορφίας του μεσογειακού τοπίου και η ήπια τουριστική

ανάπτυξη.

Η ολοκληρωμένη ανάπτυξη των ορεινών όγκων (δασική, κτηνοτροφική,

τουριστική, πολιτιστική, και περιβαλλοντική ανάπτυξη) προϋποθέτει την ανάδειξη

και αξιοποίηση των τοπικών συγκριτικών πλεονεκτημάτων και την παράλληλη

συμπληρωματική διασύνδεσή τους με τον ευρύτερο οικονομικο-λειτουργικό χώρο

της κάθε περιφέρειας. Η υπέρβαση της υφιστάμενης απομόνωσης του ορεινού όγκου

μπορεί να επιτευχθεί με:

την αναβάθμιση, ανάπτυξη και αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού

8 σχετικά βλ. και ΕΕ, Σχέδιο Ανάπτυξης Κοινοτικού Χώρου

46

την προστασία των ορεινών περιοχών, που πλήττονται από τις αναπόφευκτες

διαρθρωτικές μεταβολές και από την προσαρμογή της οικονομίας στις διεθνείς

εξελίξεις

την ολοκληρωμένη ανάπτυξη των υποδομών και κυρίως των οδικών αξόνων,

ως αξόνων για παραγωγικούς σκοπούς, αναψυχή και ανάδειξη του φυσικού και

πολιτιστικού τοπίου.

Η προσαρμογή της οικονομίας των ορεινών περιοχών στις κοινοτικές και διεθνείς

εξελίξεις προϋποθέτει την κατάλληλη αναδιάρθρωση και εκσυγχρονισμό των

εκμεταλλεύσεων και των επιχειρήσεων και την αποτελεσματική προώθηση και

εφαρμογή των νέων τεχνολογιών, της οργανωτικής υποστήριξης και των κίνητρων.

Το ζητούμενο αποτέλεσμα είναι η αύξηση της ελκυστικότητας των ορεινών περιοχών

ως τόπων προσέλκυσης ανάλογων επενδύσεων και άσκησης οικονομικών

δραστηριοτήτων, λαμβάνοντας υπ’ όψη τις ανταγωνιστικές συνθήκες, τις προοπτικές

και εξελίξεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τις άλλες χώρες του άμεσου και ευρύτερου

περιβάλλοντος.

Η διαφύλαξη του τοπίου, των παρθένων δασών και δασικών εκτάσεων, των

περιβαλλοντικών ιδιαιτεροτήτων και των πολιτιστικών πόρων των ορεινών

περιοχών αποτελεί πρωταρχική προτεραιότητα χωροταξικής πολιτικής. Σ’ αυτό

μπορεί να συμβάλει καθοριστικά η αξιοποίηση των υφιστάμενων φορέων και η

δημιουργία νέων φορέων διαχείρισης (αυτοδιοίκηση, μη κυβερνητικές οργανώσεις

κ.α) σε εταιρική βάση με στόχο την περιβαλλοντική ολοκληρωμένη διαχείριση και

ανάπτυξη των ορεινών περιοχών9.

3.2.6 Η εθνική πολιτική για το περιβάλλον - καθεστώς προστασίας ευαίσθητων περιοχών σε περιφερειακό, εθνικό και διεθνές επίπεδο

Πολλές από τις περιοχές της χώρας που περιλαμβάνουν σημαντικούς οικολογικούς

πόρους έχουν αναγνωρισθεί από τις Ελληνικές Αρχές ως σημαντικές για την

προστασία της φύσης και προστατεύονται νομοθετικά. Ωστόσο, υπάρχουν περιοχές

που δεν είναι επαρκώς γνωστές και συνεπώς δεν προστατεύονται σε περιφερειακό,

9 ο Ν. 2742/99 για το Χωροταξικό σχεδιασμό και την αειφόρο ανάπτυξη προβλέπει την εκπόνηση

Ειδικών Χωροταξικών Σχεδίων για τις ορεινές περιοχές.

47

εθνικό ή διεθνές επίπεδο. Σημαντικό εργαλείο για τη βελτίωση της προστασίας

τέτοιων περιοχών είναι η ένταξή τους στο δίκτυο Natura 2000. Η εφαρμογή της

προστασίας των περιοχών βάσει του καθεστώτος του δικτύου Natura 2000 αφορά σε

μεγάλο βαθμό τις ορεινές περιοχές της χώρας, καθώς στις τελευταίες περιλαμβάνεται

πλήθος περιοχών που ήδη προστατεύονται ή χρήζουν προστασίας. Στα πλαίσια του

έργου, λήφθηκε υπόψη η εθνική νομοθεσία, έτσι ώστε να περιληφθούν σχεδόν όλες οι

περιοχές που βρίσκονται κάτω από κάποιο εθνικό καθεστώς προστασίας, όπως οι

Εθνικοί Δρυμοί, τα Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης, τα Αισθητικά Δάση, τα

Θαλάσσια Πάρκα, τα Καταφύγια Θηραμάτων, τα Εκτροφεία Θηραμάτων και οι

Ελεγχόμενες Κυνηγετικές Περιοχές.

Οι Εθνικοί Δρυμοί αποτελούν την κύρια κατηγορία των εθνικά

προστατευόμενων περιοχών10

, οι οποίες έχουν ανακηρυχθεί και υφίστανται

διαχείριση στα πλαίσια της Δασικής Νομοθεσίας. Περιλαμβάνουν δασικές

περιοχές οι οποίες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από άποψη διατήρησης

της χλωρίδας και πανίδας, των νερών και γενικά του φυσικού περιβάλλοντος.

Αποτελούνται συνήθως από μία περιοχή απόλυτης προστασίας, τον πυρήνα, και

από μία προστατευτική περιφερειακή ζώνη. Ορισμένες από τις δραστηριότητες

που απαγορεύονται στους πυρήνες Εθνικών Δρυμών είναι η βιομηχανία, η

εγκατάσταση οικισμών, οικιών, αγροικιών και παραπηγμάτων, η βόσκηση, η

υλοτομία, η θήρα, η κοπή, το ξερίζωμα, η συλλογή φυτών. Δεκαέξι

προτεινόμενες περιοχές αποτελούν εξολοκλήρου ή περιέχουν πυρήνες Εθνικών

Δρυμών, ενώ έξι περιοχές περιλαμβάνουν περιφερειακές ζώνες Εθνικών

Δρυμών.

Ως Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης κηρύσσονται εκτάσεις, δημόσιες ή μη,

που παρουσιάζουν παλαιοντολογικό, γεωμορφολογικό και ιστορικό

ενδιαφέρον, καθώς και συστάδες δένδρων ή και σπάνια είδη φυτών που έχουν

ιδιαίτερη βοτανική, φυτογεωγραφική, αισθητική και ιστορική σημασία. Στις

περιοχές αυτές ισχύουν οι ίδιες απαγορεύσεις όπως και στους πυρήνες Εθνικών

Δρυμών. Από τις περιοχές που μελετήθηκαν, 14 περιλαμβάνουν εκτάσεις που

προστατεύονται ως Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης.

Ως Αισθητικά Δάση κηρύσσονται δάση ή φυσικά τοπία που έχουν ιδιαίτερη

αισθητική, υγιεινή και τουριστική σημασία, ούτως ώστε να προστατεύεται η

10

Εθνικοί Δρυμοί μεγάλης οικολογικής σημασίας ανήκουν στην Περιφέρεια Ηπείρου

48

πανίδα, η χλωρίδα και η ιδιαίτερη φυσική ομορφιά τους. Δώδεκα περιοχές

περιέχουν ή αποτελούν εξολοκλήρου Αισθητικά Δάση.

Ως μόνιμα Καταφύγια Θηραμάτων, ιδρύονται οι περιοχές που πληρούν τις

προϋποθέσεις ώστε να καλύπτονται οι βασικές ανάγκες των θηραμάτων σε

ησυχία, τροφή και νερό. Ο μεγαλύτερος αριθμός των προστατευόμενων

περιοχών ανήκει στην κατηγορία αυτή (119). Έξι περιοχές περιλαμβάνουν

τμήματα ή αποτελούν εξολοκλήρου Εκτροφεία Θηραμάτων, ενώ οκτώ περιοχές

έχουν χαρακτηρισθεί ως Ελεγχόμενες Κυνηγετικές Περιοχές.

Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι λήφθηκε υπόψη ο χαρακτηρισμός των περιοχών σε

διεθνές επίπεδο, έτσι ώστε να περιληφθούν σχεδόν όλες οι περιοχές που έχουν

χαρακτηρισθεί ως προστατευόμενες σύμφωνα με τις συμβάσεις Ραμσάρ και

Βαρκελώνης, καθώς και αυτές που έχουν χαρακτηρισθεί ως “Βιογενετικό Απόθεμα”

από το Συμβούλιο της Ευρώπης, ως “Απόθεμα Βιόσφαιρας” από το πρόγραμμα

“Άνθρωπος και Βιόσφαιρα” των Ηνωμένων Εθνών, ως “Διεθνής Κληρονομιά” από τα

Ηνωμένα Έθνη, τους έχει απονεμηθεί το “Ευρωπαϊκό Δίπλωμα” του Συμβουλίου της

Ευρώπης ή αποτελούν “Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά” της Ελλάδας.

Στα πλαίσια του έργου επιλέχθηκαν 296 περιοχές και μελετήθηκαν κυρίως σε ό,τι

αφορά τους τύπους οικοτόπων και τα είδη φυτών και ζώων της Οδηγίας. Οι περιοχές

που μελετήθηκαν είναι διάσπαρτες σε όλη τη χώρα: 19 βρίσκονται στη Θράκη, 25

στη Ανατολική Μακεδονία, 33 στην Κεντρική Μακεδονία, 13 στη Δυτική

Μακεδονία, 16 στη Θεσσαλία, 19 στην Ηπειρο, 20 στην Κεντρική Ελλάδα, 27 στη

Δυτική Ελλάδα, 15 στα Ιόνια νησιά, 26 στην Πελοπόννησο, 9 στην Αττική, 10 στο

Βόρειο Αιγαίο, 30 στο Νότιο Αιγαίο και 34 στην Κρήτη. Συνολικά, καλύπτουν 18%

της χερσαίας επιφάνειας της Ελλάδας δηλαδή περίπου 2.360.000 εκτάρια, χωρίς να

περιλαμβάνονται οι αμιγώς θαλάσσιες περιοχές.

Η επιλογή και οριοθέτηση των προαναφερόμενων περιοχών βασίστηκε σε συνδυασμό

των προσεγγίσεων της βιοποικιλότητας και της οικολογίας του τοπίου. Η αξιολόγηση

των περιοχών βασίστηκε στα κριτήρια που καθορίζονται στην Οδηγία (ΕΟΚ) 92/43

και σε σχετικές επιστημονικές πληροφορίες. Τα κριτήρια που υιοθετήθηκαν για τους

τύπους οικοτόπων ήταν η αντιπροσωπευτικότητα, η σχετική επιφάνεια, το καθεστώς

διατήρησης, η δυνατότητα αποκατάστασης και η συνολική εκτίμηση των περιοχών σε

ό,τι αφορά στους τύπους οικοτόπων. Τα κριτήρια που χρησιμοποιήθηκαν για την

αξιολόγηση των περιοχών σε σχέση με τα είδη ήταν η εκτίμηση του πληθυσμιακού

49

μεγέθους και της πυκνότητάς του, ο βαθμός διατήρησης των γνωρισμάτων του

ενδιαιτήματος που θεωρούνται σημαντικά για το είδος, η δυνατότητα αποκατάστασής

τους, ο βαθμός απομόνωσης των πληθυσμών και η συνολική εκτίμηση των περιοχών.

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω κριτήρια, την παρουσία των τύπων οικοτόπων και

των ειδών στην ίδια περιοχή, το εύρος κατανομής τους, την παρουσία ορνιθοπανίδας

καθώς και άλλων σημαντικών φυτικών και ζωικών ειδών (απειλούμενων, ενδημικών,

προστατευόμενων σύμφωνα με διεθνείς συμβάσεις κ.λπ.) και τέλος το καθεστώς

προστασίας των περιοχών σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, οι περιοχές

ομαδοποιήθηκαν σε τρεις κατηγορίες:

1. Η κατηγορία Α περιλαμβάνει περιοχές που φιλοξενούν τύπους ή είδη τα οποία

δεν εντοπίζονται πουθενά αλλού και για τον λόγο αυτό αποτελούν μοναδικά

στοιχεία. Επίσης, περιλαμβάνει περιοχές με υψηλή βιοποικιλότητα, τύπους

οικοτόπων ή είδη προτεραιότητας της Οδηγίας, καθώς και περιοχές με μεγάλους

αριθμούς άλλων σημαντικών ειδών. Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται οι

περισσότερες περιοχές – 190 από το σύνολο των 296.

2. Στην κατηγορία Β ανήκουν περιοχές που πληρούν τουλάχιστον ορισμένα από τα

κριτήρια της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ ή παρουσιάζουν σημαντικά γνωρίσματα, και

για τους λόγους αυτούς προτείνονται για ένταξη στο δίκτυο "Φύση 2000".

3. Τέλος, η κατηγορία Γ αποτελείται από περιοχές για τις οποίες δεν υπάρχουν

επαρκή δεδομένα που να τεκμηριώνουν την άμεση ένταξή τους στο δίκτυο.

Οι περισσότερες από τις 296 περιοχές που περιλήφθηκαν στο έργο είναι

προστατευόμενες σε εθνικό, περιφερειακό ή διεθνές επίπεδο.

50

4 Η φυσιογνωμία της Περιφέρειας Ηπείρου

4.1 Γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά

Η Περιφέρεια Ηπείρου καταλαμβάνει το ΒΔ τμήμα της χώρας και συνορεύει, στα

Βόρεια, με την Αλβανία. Αποτελείται από τους νομούς Ιωαννίνων, Άρτας, Πρεβέζης

και Θεσπρωτίας και έχει έδρα τα Ιωάννινα. Έχει έκταση 9203 χμ2 και καλύπτει το

6,7% της συνολικής έκτασης της χώρας. Οι ορεινές περιοχές καλύπτουν το 74,2% της

συνολικής έκτασης της Περιφέρειας Ηπείρου, με μόνες πεδινές εκτάσεις αυτές των

νομών Άρτας και Πρεβέζης καθώς και τις κοιλάδες των ποταμών Αχέροντα και

Καλαμά. Η οροσειρά της Πίνδου χωρίζει την Ήπειρο από τις Περιφέρειες της

Δυτικής Μακεδονίας και Θεσσαλίας – κάτι που αποτελεί βασικό παράγοντα

γεωγραφικής απομόνωσης της Περιφέρειας από τις υπόλοιπες περιοχές της χώρας.

4.2 Πληθυσμός

Ο πληθυσμός της Περιφέρειας Ηπείρου ανέρχεται σε 371,690 κατοίκους (εκτίμηση

της ΕΣΥΕ για το έτος 1998), που αντιστοιχεί στο 3,54% του συνολικού πληθυσμού

της χώρας. Την περίοδο 1993-98 παρουσίασε ρυθμό αύξησης 5,5% έναντι 1,56% του

συνόλου της χώρας. Έχει πυκνότητα πληθυσμού 40,5 κατοίκους ανά χμ2, έναντι 79,7

για το σύνολο της χώρας και είναι από τις πλέον αραιοκατοικημένες Περιφέρειες.11

Ο αστικός πληθυσμός ανέρχεται στο 31% του συνόλου, ο ημιαστικός στο 10% ενώ ο

αγροτικός στο 59%. Οι δυο πρώτοι παρουσιάζουν αυξητικές τάσεις (μικρότερες ο

ημιαστικός) ενώ ο τελευταίος παρουσιάζει μείωση.

4.3 Περιφερειακό ΑΕΠ

Η Ήπειρος είναι η φτωχότερη περιφέρεια της ΕΕ μετά τις υπερπόντιες περιοχές της

Γαλλίας και μάλιστα με την απόσταση από το μέσο όρο της ΕΕ να αυξάνει,

τουλάχιστον κατά την περίοδο 1986-96. Πράγματι, ενώ το 1986 το κατά κεφαλήν

ΑΕΠ της έφτανε το 47,4% του μέσου κατά κεφαλήν ΑΕΠ της ΕΕ, το 1996 έφτανε το

11

αναλυτικά στοιχεία στο ΠΕΠ Ηπείρου & στο Σχέδιο Ανάπτυξης Ορεινού Χώρου (ΙΠΑ)

51

43,8% αντίστοιχα. Σε σχέση με τις υπόλοιπες 12 Περιφέρειες της χώρας, βρίσκεται

πάλι στην τελευταία θέση με κατά κεφαλήν ΑΕΠ ίσο με το 64,3% του μέσου κατά

κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας (1994). Παράγει το 2,3% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας,

ενώ υστερεί και σε παραγωγικότητα, καθώς βρίσκεται στο 65% του μέσου όρου της

ΕΕ, με αντίστοιχο ποσοστό του συνόλου της χώρας το 72% (στοιχεία του 1996). Η

παραγωγικότητα πάντως βελτιώνεται ελαφρά, καθώς το 1993 το αντίστοιχο ποσοστό

ήταν 61%.

Διαχρονικά παρατηρείται στροφή της οικονομίας προς τον τριτογενή τομέα με

αντίστοιχη κάμψη του πρωτογενούς, ενώ μικρή κάμψη παρουσιάζει και ο

δευτερογενής.

4.4 Απασχόληση, ανεργία, επίπεδο εκπαίδευσης

Παρά τη συνολική αύξηση του πληθυσμού της Περιφέρειας, η διαχρονική εξέλιξη

του ενεργού πληθυσμού και της απασχόλησης παρουσιάζει κάμψη (περίοδος 1991-

97). Το 1997, ο ενεργός πληθυσμός ήταν 110.100 άτομα και οι απασχολούμενοι

97.800, μεγέθη τα οποία παρουσιάζουν κάμψη διαχρονικά. Σε συνδυασμό με την

αύξηση του πληθυσμού της Περιφέρειας, το γεγονός αυτό κάνει εμφανή την τάση

γήρανσης του πληθυσμού.

Το 30,3% των απασχολούμενων εργάζεται στον πρωτογενή τομέα, το 20,1% στον

δευτερογενή και το 49,6% στον τριτογενή τομέα – αντίστοιχα εθνικά ποσοστά 19,8%,

22,5% και 57,7% (1997). Το ποσοστό απασχόλησης στον τριτογενή τομέα αυξάνεται

ενώ αυτό του πρωτογενούς τομέα μειώνεται.

Το 1997, το ποσοστό ανεργίας ήταν 11,2% - υψηλότερο κατά μια ποσοστιαία μονάδα

του μέσου όρου της χώρας που ήταν 10,25% για την ίδια περίοδο. Το ποσοστό

ανεργίας παρουσιάζει αυξητικές τάσεις: από 9% το 1993, έφτασε στο 11,2% το 1997.

Το ποσοστό μακροχρόνιας ανεργίας ανέρχεται στο 66,9% της συνολικής έναντι

57,1% για το σύνολο της χώρας, ενώ οι νέοι καταλαμβάνουν το 44,9% των ανέργων

με αντίστοιχο ποσοστό για το σύνολο της χώρας το 32,3%.

Η Περιφέρεια Ηπείρου υστερεί και σε ότι αφορά το επίπεδο εκπαίδευσης του

πληθυσμού. Ως προς τα ποσοστά του εργατικού δυναμικού ανά επίπεδο εκπαίδευσης

σε σύγκριση με το σύνολο της χώρας, έχουμε τα εξής στοιχεία του 1997:

52

Βαθμίδα εκπαίδευσης Περιφέρεια Ηπείρου (%

συνόλου)

Σύνολο χώρας (%

συνόλου)

Δημοτικό 51,9 38,1

Γυμνάσιο 9,2 10,4

Λύκειο 21,2 28,6

ΤΕΙ 5,6 8,7

ΑΕΙ 12,1 14,2

Σύνολο 100 100

Από τα στοιχεία του πίνακα προκύπτει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του εργατικού

δυναμικού της Περιφέρειας Ηπείρου είναι χαμηλού εκπαιδευτικού επιπέδου, γεγονός

που συντελεί και αυτό στον δυνάμει αποκλεισμό από την αγορά εργασίας – ιδιαίτερα

καθώς, όπως θα δούμε αμέσως, ο δυναμικότερα αναπτυσσόμενος τομέας είναι ο

τριτογενής.

4.5 Τομείς παραγωγής

i. Ο πρωτογενής τομέας παράγει το 17% του Περιφερειακού ΑΕΠ (1994) και,

παρά τη μείωση που εμφανίζει, εξακολουθεί να έχει στρατηγική σημασία για την

ανάπτυξη της Περιφέρειας. Δεσπόζουσα θέση κατέχουν η αιγο-προβατοτροφία

και πτηνοτροφία, οι οποίες αποτελούν και τη βάση σημαντικής μερίδας του

δευτερογενούς τομέα, του κλάδου τροφίμων. Σημαντικές δραστηριότητες είναι

επίσης τα εσπεριδοειδή και τα κτηνοτροφικά φυτά. Απαιτείται περαιτέρω

καθετοποίηση της παραγωγής, διεύρυνση του μεριδίου της αγοράς και ανάπτυξη

νέων προϊόντων (π.χ. βιολογικών).

ii. Ο δευτερογενής τομέας παράγει το 23% του Περιφερειακού ΑΕΠ (1994). Κύρια

χαρακτηριστικά του η μεγάλη συμμετοχή του κλάδου τροφίμων και ποτών, το

μικρό μέγεθος των μονάδων (μόνο 40 μονάδες απασχολούν πάνω από 20 άτομα),

η απορρόφηση των προϊόντων κυρίως από την τοπική αγορά. Η προστιθέμενη

αξία του τομέα είναι το 89% του εθνικού μέσου όρου. Δυνατότητες ανάπτυξης

υπάρχουν μέσω της βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας, της προσέλκυσης νέων

53

επιχειρήσεων και της βελτίωσης των μεταφορικών υποδομών με στόχο την άρση

της απομόνωσης της Περιφέρειας.

iii. Ο τριτογενής τομέας παράγει το 60% του Περιφερειακού ΑΕΠ και η συμμετοχή

του αυξάνει διαρκώς. Ως προς τις μεταφορές, σημαντικές παράμετροι είναι η

γεωγραφική θέση της Περιφέρειας, με το λιμάνι της Ηγουμενίτσας το οποίο

μπορεί να αναδειχθεί σε πύλη της Ελλάδας προς τη Δυτική Ευρώπη, το

αεροδρόμιο των Ιωαννίνων και τα μεγάλα έργα υποδομών μεταφορών (Εγνατία

Οδός, Δυτικός Άξονας, σύνδεση Ρίου – Αντιρρίου, ζεύξη Ακτίου - Πρέβεζας).

Συγκριτικά πλεονεκτήματα έχει η Περιφέρεια στην ανάπτυξη του τουρισμού και

πολιτισμού (μη αξιοποιημένα μέχρι σήμερα) και στην ανάπτυξη υπηρεσιών

Έρευνας και Τεχνολογίας με τη συμβολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και των

Ερευνητικών Ιδρυμάτων (η Περιφέρεια διαθέτει 4,4% του συνόλου των

Ερευνητικών Ιδρυμάτων της χώρας ή την 7η θέση μεταξύ των 13 Περιφερειών).

4.6 Υποδομές – ποιότητα ζωής

4.6.1 Μεταφορές

Ο ορεινός χαρακτήρας της Περιφέρειας, η χαμηλή πυκνότητα του πληθυσμού και η

διασπορά των οικισμών έχουν δημιουργήσει συνθήκες απομόνωσης και

ενδοπεριφερειακά. Το 65% του εθνικού οδικού δικτύου έχει ορεινή χάραξη – το

ποσοστό είναι ακόμα μεγαλύτερο για το επαρχιακό οδικό δίκτυο – και η κατάστασή

του δεν θεωρείται ικανοποιητική. Τα λιμάνια της Ηγουμενίτσας και Πρέβεζας

χρήζουν σημαντικής ενίσχυσης των υποδομών, ενώ, από τα δυο αεροδρόμια, αυτό

των Ιωαννίνων δεν εξασφαλίζει ασφαλή πρόσβαση με όλες τις καιρικές συνθήκες και

αυτό του Ακτίου καλύπτει κυρίως στρατιωτικές ανάγκες και δεν είναι σε κατάλληλη

γεωγραφική θέση για να καλύψει τις ανάγκες της Περιφέρειας.

Η ανάδειξη της Ηπείρου σε κόμβο των διευρωπαϊκών δικτύων στην Ανατολική

Μεσόγειο προωθείται με έργα όπως την Εγνατία οδό, τη ζεύξη Ρίου – Αντιρρίου, την

κατασκευή του νέου λιμένα της Ηγουμενίτσας, τη ζεύξη Ακτίου – Πρέβεζας.

54

4.6.2 Υγεία – πρόνοια, εκπαίδευση

Παρά τη λειτουργία του σύγχρονου Περιφερειακού Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου

των Ιωαννίνων, το επίπεδο παροχής υπηρεσιών υγείας κρίνεται μη ικανοποιητικό:

υπάρχει υπερσυγκέντρωση υπηρεσιών στην πόλη των Ιωαννίνων, αυξημένη ζήτηση

και από τις γειτονικές βαλκανικές χώρες, ελλιπής ανάπτυξη κάποιων ειδικοτήτων και

ανεπάρκεια κτιριακών και εργαστηριακών υποδομών. Ιδιαίτερα ανεπαρκείς είναι οι

υποδομές σε δυσπρόσιτες περιοχές. Ανεπάρκεια υποδομών και στελέχωσης έχουμε

και στον τομέα της πρόνοιας.

Αναφορικά με την εκπαίδευση, διαπιστώνεται έλλειψη αιθουσών κυρίως στις αστικές

περιοχές καθώς και ανεπάρκεια εξοπλισμού. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναλογία

των μαθητών ανά αίθουσα, όπου η Ήπειρος βρίσκεται σε καλύτερη θέση από το μέσο

όρο της χώρας – αυτό, ωστόσο, είναι δυνατό να οφείλεται στην ερήμωση πολλών

ορεινών οικισμών των οποίων τα σχολεία έχουν πολύ μικρό αριθμό μαθητών. Στο

δημοτικό σχολείο, η αναλογία μαθητών ανά αίθουσα είναι 13,5 έναντι 17,3 για το

σύνολο της χώρας, στο γυμνάσιο αντίστοιχα 22,3 έναντι 25,4 και στο λύκειο 23,7

έναντι 24,4. Το 91,7% των γυμνασίων και το 91,9% των λυκείων λειτουργούν

αποκλειστικά πρωί – τα αντίστοιχα μεγέθη της χώρας είναι 69,4% και 66,9%.

Για την ανάπτυξη της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης απαιτείται αναβάθμιση και

επέκταση κτιρίων και εξοπλισμού, καθώς και ενίσχυση της έρευνας.

4.6.3 Φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον

Στην Περιφέρεια Ηπείρου υπάρχει σημαντικός αριθμός ευαίσθητων και

προστατευόμενων περιοχών καθώς και πλήθος παραδοσιακών οικισμών. Ενδεικτικά,

υπάρχουν δυο εθνικοί δρυμοί, μια περιοχή RAMSAR, 22 περιοχές υπό ένταξη στο

πανευρωπαϊκό δίκτυο NATURA 2000, ένα μνημείο φύσης, δυο προστατευόμενα

αισθητικά δάση και 30 περιοχές CORINE. Προβλήματα στο περιβάλλον προκύπτουν

από την έλλειψη υποδομών αποχετεύσεων, Χώρων Υγειονομικής Ταφής

Απορριμάτων, διαχείρισης υδάτων. Επίσης από την εντατική καλλιέργεια η οποία

επιβαρύνει με υπολείμματα λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων τα επίγεια ύδατα.

Δυσχέρειες παρουσιάζονται στη χρηματοδότηση της διαχείρισης των

προστατευόμενων περιοχών ώστε να διαφυλαχθούν τα χαρακτηριστικά τους.

55

4.6.4 Άλλες υποδομές

Στον τομέα των τηλεπικοινωνιών η Περιφέρεια Ηπείρου βρίσκεται στη δυσμενέστερη

θέση σε σχέση με τις υπόλοιπες Περιφέρειες. Στον τομέα της ενέργειας, εξελίσσεται

σε κέντρο υπερτοπικής σημασίας λόγω των υδροηλεκτρικών σταθμών που

λειτουργούν και κατασκευάζονται, αλλά και λόγω της παροχής φυσικού αερίου από

την Ιταλία. Η Περιφέρεια διαθέτει σημαντικό υδροηλεκτρικό δυναμικό. Οι ΒΙΠΕ

Ιωαννίνων και Πρέβεζας είναι οι κύριες βιομηχανικές υποδομές της Περιφέρειας.

Απαιτείται η ενίσχυσή τους και η και η σύνδεσή τους με τα εθνικά και ευρωπαϊκά

δίκτυα και η δημιουργία νέων ΒΙΟΠΑ.

4.7 Ενδοπεριφερειακές ανισότητες

Χαρακτηριστική είναι η κυριαρχία του Νομού Ιωαννίνων από άποψη πληθυσμού,

απασχόλησης και δραστηριοτήτων. Ο Νομός Ιωαννίνων υπερτερεί όσον αφορά την

κατανομή του ΑΕΠ (48% του συνόλου της Περιφέρειας το 1994), του πληθυσμού

(46,8% του συνόλου της το 1996), της απασχόλησης του δευτερογενούς και

τριτογενούς τομέα (51,1 και 51,9% αντίστοιχα του συνόλου της Περιφέρειας το

1991). Επίσης παρατηρείται σημαντική υστέρηση στην ανάπτυξη του ορεινού χώρου,

στον οποίο θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω.

Τα αστικά κέντρα συγκεντρώνουν το 31% του πληθυσμού της Περιφέρειας.

Κυριαρχούν και πάλι τα Ιωάννινα - ενδεικτικά, ο πληθυσμός του πολεοδομικού

συγκροτήματος των Ιωαννίνων είναι περίπου ο 3πλάσιος της, δεύτερης σε μέγεθος,

Άρτας (60,000 κάτοικοι έναντι 21,300 – απογραφή 1991). Για την αξιοποίηση των

αστικών κέντρων στον αναπτυξιακό σχεδιασμό απαιτείται ο προσδιορισμός του

ρόλου τους και η ενίσχυση των υποδομών και των προωθητικών δραστηριοτήτων.

Τέτοια στοιχεία παρουσιάζουμε συνοπτικά στον παρακάτω πίνακα:

56

Αστικά κέντρα Αναπτυξιακός

ρόλος

Υποδομές Προωθητικές

δραστηριότητες

Ιωάννινα Περιφερειακός

πόλος ανάπτυξης

Αεροδρόμιο

Εγνατία οδός

Δυτικός άξονας

ΒΙΠΕ –

ΒΙΟΠΑ

Ανώτατη

εκπαίδευση

Ε&Τ

3ογενής τομέας

βιομηχανία –

βιοτεχνία

υγεία

πολιτισμός –

τουρισμός

Άρτα Νομαρχιακός

πόλος ανάπτυξης

Δυτικός άξονας

Σύνδεση με

Θεσσαλία

ΒΙΠΕ –

ΒΙΟΠΑ

Αγροτική

ανάπτυξη

ΜΜΕ

Ανώτατη

εκπαίδευση

Πρέβεζα Νομαρχιακός

πόλος ανάπτυξης

Δυτικός άξονας

Ζεύξη Ακτίου –

Πρέβεζας

Λιμένας

ΒΙΠΕ –

ΒΙΟΠΑ

Τουρισμός

Ανώτερη

εκπαίδευση

3ογενής τομέας

αλιεία

Ηγουμενίτσα Πύλη σύνδεσης με

Δ. Ευρώπη

Δυτικός άξονας

Λιμένας

Εγνατία οδός

μεταφορές

τουρισμός

Ανώτερη

εκπαίδευση

αλιεία

57

5 Αναπτυξιακά χαρακτηριστικά των ορεινών περιοχών

5.1 Ορισμός και οριοθέτηση

Σύμφωνα με τον ορισμό της ΕΣΥΕ, ορεινοί χαρακτηρίζονται οι ΟΤΑ που

βρίσκονται κατά το μεγαλύτερο τμήμα τους σε υψόμετρο άνω των 800 μ. ή η

επιφάνειά τους είναι πολύ κεκλιμένη ή ανώμαλη (κριτήριο ο σχηματισμός

εδαφικών πτυχώσεων με υψομετρικές διαφορές μεγαλύτερες από 400 μ.). Οι κατά τον

ανωτέρω ορισμό ορεινές περιοχές της Ηπείρου, όπως αναφέραμε, καλύπτουν το

74,2% της Περιφέρειας έναντι 42,3% μέσου όρου της χώρας – η Περιφέρεια Ηπείρου

έχει το μεγαλύτερο ποσοστό ορεινών εκτάσεων στη χώρα (με δεύτερη την

Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας με 51,9%) και το 12,2% του συνόλου του ορεινού

χώρου της Ελλάδας. Από το σύνολο των ΟΤΑ της Περιφέρειας, το 66,6% είναι

ορεινοί. Το ποσοστό αυτό είναι 76% για το Νομό Ιωαννίνων, έναντι 41,4% για το

Νομό Πρεβέζης

Οι ορεινοί όγκοι της Περιφέρειας διακρίνονται σε δυο ζώνες: (α) τη ζώνη της

οροσειράς της Πίνδου που εκτείνεται κατά μήκος του ανατολικού ορίου της

Ηπείρου. Περιλαμβάνει τις περιοχές της Κόνιτσας, Ζαγορίου, Μετσόβου και Βόρειων

Τζουμέρκων στη Βόρεια Πίνδο (Νομός Ιωαννίνων) και τα Νότια Τζουμέρκα στο

Νομό Άρτας. Η οροσειρά της Πίνδου αποτελεί το βασικό παράγοντα γεωγραφικής

απομόνωσης της Περιφέρειας (είναι χαρακτηριστικό ότι αποτελείται από όρη με

υψόμετρα άνω των 2000 μ., ενώ η ορεινή διάβαση της Κατάρας, μόνη δίοδος προς τη

Θεσσαλία, έχει υψόμετρο 1690 μ.). Η ζώνη αυτή διαθέτει σημαντικά συγκριτικά

πλεονεκτήματα στον τουριστικό τομέα. (β) την ευρύτερη ζώνη των ορεινών

περιοχών που περικλείονται από το τρίγωνο Ηγουμενίτσα - Ιωάννινα – Άρτα και

παρουσιάζουν περιορισμένες αναπτυξιακές δυνατότητες λόγω της γεωγραφικής

απομόνωσης. Σημαντικότερο συγκριτικό πλεονέκτημα διαθέτουν στην κτηνοτροφία,

ενώ κάποιες έχουν δυνατότητες τουριστικής ανάπτυξης.

58

5.2 Πληθυσμιακή σύνθεση – οικονομικά ενεργός πληθυσμός

Ο ορεινός πληθυσμός της Ηπείρου (113,478 κάτοικοι) αποτελεί το 33,4% του

συνολικού πληθυσμού της Περιφέρειας έναντι 9,2% μέσου όρου της χώρας – η

Περιφέρεια Ηπείρου είναι η πρώτη σε ποσοστό ορεινού πληθυσμού στη χώρα

(ακολουθεί η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου με 22,9%) έχοντας το 12,1% του συνόλου

του ορεινού πληθυσμού της Ελλάδας12

.

Η μεταβολή του πληθυσμού των ορεινών περιοχών της Ηπείρου ακολουθεί σε γενικές

γραμμές αυτήν του συνόλου της χώρας (ενδεικτικά, για τα έτη 1971, 1981 και 1991

είχαμε ποσοστά ορεινού πληθυσμού αντίστοιχα 12%, 9,7% και 9,2% στο σύνολο της

χώρας. Επίσης, η ηλικιακή σύνθεση του ορεινού πληθυσμού είναι δυσμενής, καθώς η

συμμετοχή των ηλικιακών ομάδων 0-14 και 15-64 βρίσκεται κάτω του εθνικού μέσου

όρου, σε αντίθεση με την ηλικιακή ομάδα 65+.

Όσον αφορά τον οικονομικά ενεργό πληθυσμό (ΟΕΠ) και την κατανομή του στους

τομείς παραγωγής, παρατηρούμε – αναλυτικότερα βλ. Πίνακα 5.1 - τα εξής, για το

έτος 1991:

Ο ορεινός ΟΕΠ, μαζί με τους νέους και όσους δεν δήλωσαν κλάδο

οικονομικής δραστηριότητας, ανέρχεται σε 40,286 άτομα ή 32,4% του

συνολικού ΟΕΠ της Περιφέρειας. Το αντίστοιχο ποσοστό για τον πρωτογενή

τομέα είναι 44,7%.

ο πρωτογενής τομέας έχει σαφές προβάδισμα στην απασχόληση με 37,8%,

έναντι 31% του τριτογενούς και 20,5% του δευτερογενούς. Σε σχέση με το

σύνολο της Περιφέρειας, η εξειδίκευση των ορεινών περιοχών στον

πρωτογενή τομέα είναι σαφώς μεγαλύτερη, ο τριτογενής τομέας είναι σαφώς

λιγότερο ανεπτυγμένος ενώ η συμμετοχή του δευτερογενούς είναι περίπου η

ίδια.

5.3 Παραγωγή – προϊόντα

1. Πρωτογενής τομέας: η πλέον εκτεταμένη χρήση γης στην Περιφέρεια είναι οι

βοσκότοποι, των οποίων το 77% βρίσκεται στις ορεινές περιοχές. Στις

12

στοιχεία απογραφής ΕΣΥΕ, 1991

59

τελευταίες βρίσκεται επίσης το 40% της καλλιεργούμενης γης και το 92% των

δασών, ενώ υψηλή είναι και η συγκέντρωση ζωικού κεφαλαίου: 74% των

αιγών, 50% των προβάτων και 48% των βοοειδών. Η Ήπειρος παρουσιάζει τη

μεγαλύτερη εξειδίκευση στην κτηνοτροφία από όλες τις Περιφέρειες. Στον

ορεινό χώρο, ασκείται κυρίως η ποιμενική αιγοπροβατοτροφία. Λόγω των

εκτατικών συστημάτων εκτροφής ζώων, οι ορεινές περιοχές της Περιφέρειας

διαθέτουν σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα στην ανάπτυξη παραγωγής

βιολογικών προϊόντων και Προϊόντων Ονομασίας Προέλευσης και

Γεωγραφικής Ένδειξης. Οι εκμεταλλεύσεις με εξειδίκευση στην εκτροφή αιγών

υπερέχουν του μέσου όρου γεωργικού εισοδήματος ανά ζωική μονάδα της

Περιφέρειας κατά 15% σε αντίθεση με τις άλλες εκμεταλλεύσεις που

υπολείπονται του ανωτέρω μέσου όρου. Κυριότερες αδυναμίες του

πρωτογενούς τομέα είναι το χαμηλό ποσοστό δημιουργίας νέων

εκμεταλλεύσεων, η διαχρονική απόκλιση βασικών μεγεθών από τον εθνικό

μέσο όρο, μείωση των απασχολούμενων στην κτηνοτροφία και εγκατάλειψη

περίπου των 2/3 της γεωργικής γης των ορεινών περιοχών.

2. Δευτερογενής τομέας: κυριαρχείται από τις μικρές επιχειρήσεις, με

σημαντικότερο τον κλάδο τροφίμων και ποτών. Δραστηριότητα εμφανίζουν

επίσης κλάδοι όπως ξυλείας, μαρμάρου, αργυροχρυσοχοΐας και δομικών

υλικών. Παρατηρείται, πάντως, μεγάλη συγκέντρωση της μεταποιητικής

δραστηριότητας στο οροπέδιο των Ιωαννίνων με αντίστοιχα πολύ μικρή

παρουσία στις ορεινές περιοχές. Υπάρχουν δυνατότητες παραγωγής επώνυμων

προϊόντων ποιότητας (π.χ. τυροκομικά, κρασί) με την μεταποίηση των

προϊόντων ποιότητας του πρωτογενούς τομέα και ανάπτυξης της βιοτεχνίας και

χειροτεχνίας μέσω της προώθησης του τουρισμού.

3. Τριτογενής τομέας: εμφανίζεται αναπτυσσόμενος στο σύνολο της

Περιφέρειας, αλλά κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα με σημαντική υστέρηση

των ορεινών περιοχών. Αξιοσημείωτη δραστηριότητα ο τουρισμός, με αρκετές

αναξιοποίητες δυνατότητες. Περιοχές που θεωρούνται ιδιαίτερα ελκυστικές από

τουριστική άποψη (Ζαγόρι, Μέτσοβο) παρουσιάζουν χαμηλούς δείκτες όσον

αφορά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου ή το μέσο όρο παραμονής των

επισκεπτών. Είναι ανεπαρκής η αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων

που διαθέτει η Περιφέρεια στην ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού

και ανάδειξητου φυσικού κάλλους περιοχών όπως Μέτσοβο, Ζαγοροχώρια,

60

Τζουμέρκα, φαράγγι Βίκου, κοιλάδα Βοϊδομάτη, Αχέρων ποταμός. Επίσης

ανεπαρκής είναι η αξιοποίηση των οικοσυστημάτων και εθνικών δρυμών,

καθώς και των πολιτιστικών πόρων της ορεινής Περιφέρειας. Για την ανάπτυξη

του τουρισμού θεωρείται αναγκαία η αναβάθμιση της ποιότητας των

προσφερόμενων υπηρεσιών, η δημιουργία υποστηρικτικών υποδομών, η

διασύνδεση του τουρισμού με τους άλλους τομείς της οικονομίας, η

συντονισμένη προβολή των θελγήτρων της Περιφέρειας.

5.4 Υποδομές και οικιστικό δίκτυο

Μεταφορές: Η μορφολογία των ορεινών περιοχών της Περιφέρειας, η χαμηλή

πυκνότητα του πληθυσμού, το μικρό μέγεθος και η διασπορά των οικισμών αλλά

και η κατάσταση του οδικού δικτύου έχουν δημιουργήσει συνθήκες απομόνωσης

των ορεινών οικισμών. Όπως προαναφέραμε, το 65% του εθνικού οδικού δικτύου

και ακόμα μεγαλύτερο ποσοστό του επαρχιακού έχει ορεινή χάραξη και η

κατάστασή του δεν θεωρείται ικανοποιητική. Η κατάσταση επιδεινώνεται και από

τις δυσμενέστατες καιρικές συνθήκες που επικρατούν στην ορεινή Ήπειρο.

Αναφορικά με τις υποδομές υγείας και πρόνοιας, υπάρχει υπερσυγκέντρωση

υπηρεσιών στην πόλη των Ιωαννίνων η οποία, σε συνδυασμό με την απομόνωση

των ορεινών οικισμών, καθιστά προβληματική την πρόσβαση των τελευταίων

στις υπηρεσίες υγείας και πρόνοιας.

Στον τομέα της εκπαίδευσης, η αναλογία μαθητών ανά αίθουσα είναι μικρότερη

του μέσου όρου της χώρας – αυτό, ωστόσο, είναι δυνατό να οφείλεται στην

ερήμωση πολλών ορεινών οικισμών.

Ελλιπής παρουσιάζεται και η προστασία του φυσικού και ανθρωπογενούς

περιβάλλοντος του ορεινού χώρου, καθώς παρουσιάζονται δυσχέρειες στη

χρηματοδότηση της διαχείρισης των προστατευόμενων περιοχών.

Στον τομέα των τηλεπικοινωνιών η Περιφέρεια Ηπείρου βρίσκεται στη

δυσμενέστερη θέση σε σχέση με τις υπόλοιπες Περιφέρειες , κάτι που αφορά

κατεξοχήν τον ορεινό χώρο (θα πρέπει να τονίσουμε και πάλι τη σημασία των

δυσμενών καιρικών συνθηκών). Στον τομέα της ενέργειας, υπάρχει δυναμισμός

λόγω των υδροηλεκτρικών σταθμών που λειτουργούν και κατασκευάζονται,

61

αξιοποιώντας τους πλούσιους υδάτινους πόρους της Περιφέρειας (η Βορειοδυτική

Ήπειρος είναι το σημαντικότερο υδροκριτικό σημείο της χώρας).

5.5 Προβλήματα και δυνατότητες

Συνοπτικά, τα κύρια προβλήματα και αδυναμίες του ορεινού χώρου της

Περιφέρειας είναι τα ακόλουθα:

Ανεπαρκείς συνδέσεις και μεταφορές και ανυπαρξία σιδηροδρόμου

Υστέρηση υποδομών υγείας, πρόνοιας, εκπαίδευσης, τηλεπικοινωνιών

Ανεπάρκεια συστημάτων ύδρευσης – αποχέτευσης, αρδευτικών κλπ. έργων,

ΧΥΤΑ

Μεγάλη συμμετοχή ενεργού πληθυσμού στον πρωτογενή τομέα και χαμηλό

επίπεδο εκπαίδευσης αγροτών, χαμηλή ανταγωνιστικότητα καλλιεργειών, μικρό

μέγεθος κλήρου αλλά και απερήμωση ορεινής γεωργικής γης

Χαμηλή παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα δευτερογενούς τομέα καθώς και

αρνητικό επενδυτικό κλίμα

Αναξιοποίητοι φυσικοί και πολιτισμικοί πόροι και περιορισμένη τουριστική

δραστηριότητα

Υψηλή ανεργία

Οι κυριότερες δυνατότητες του ορεινού χώρου της Περιφέρειας είναι οι εξής:

Η αξιοποίηση της φυσικής θέσης της Ηπείρου ως Δυτικής πύλης της Ελλάδας σε

συνδυασμό με την υλοποίηση των μεγάλων έργων μεταφορών (Εγνατία Οδός,

Δυτικός Άξονας)

Η αξιοποίηση του συγκριτικού πλεονεκτήματος στην παραγωγή επώνυμων

αγροτικών προϊόντων

Η ανάδειξη του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου της ορεινής Ηπείρου για την

προσέλκυση ποιοτικού τουρισμού – ο οποίος μπορεί να δώσει ώθηση σε

παράλληλες δραστηριότητες

62

5.6 Ορεινά κέντρα ανάπτυξης

Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζουμε κάποια από τα δυνάμει ορεινά κέντρα

ανάπτυξης της Περιφέρειας, το ρόλο τους και τις κύριες δραστηριότητες. Αξίζει να

σημειώσουμε ότι το Μέτσοβο και η Κόνιτσα είναι τα πιο δυναμικά ορεινά κέντρα,

ενώ η Παραμυθιά – που βρίσκεται στο πιο προβληματικό τμήμα της Ηπείρου –

παρουσιάζει τη μεγαλύτερη υστέρηση.

Ορεινά κέντρα Αναπτυξιακός

ρόλος

Υποδομές Προωθητικές

δραστηριότητες

Μέτσοβο Ορεινός πόλος

ανάπτυξης

Τουριστική

υποδομή

Χιονοδρομικό

κέντρο

Τουρισμός

Συμπληρωματική

Βιοτεχνία

Α΄ γενής τομέας

Κόνιτσα Ορεινός πόλος

ανάπτυξης

Αναπτυσσόμενες

υποδομές νέων

μορφών τουρισμού

Νέες μορφές

τουρισμού

Α΄ γενής τομέας

Ζίτσα Πόλος αγροτικής

ανάπτυξης

Γεωργικές

Υποδομές

Α΄ γενής τομέας

Συμπληρωματική

μεταποίηση

Παραμυθιά Πόλος αγροτικής

ανάπτυξης

Γεωργικές

Υποδομές

Α΄ γενής τομέας

5.7 Το πρότυπο ανάπτυξης του ορεινού χώρου

Η εξάρτηση της ορεινής Ηπείρου από τα αστικά κέντρα, ιδιαίτερα τις πρωτεύουσες

νομών, είναι καθοριστική για τον προσδιορισμό του προτύπου ανάπτυξής της. Ακόμα

και οι λίγοι ορεινοί πόλοι ανάπτυξης δεν είναι σημαντικής εμβέλειας αλλά

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό και οι ίδιοι από τα μεγάλα αστικά κέντρα. Στα

τελευταία, οι βελτιωμένες κοινωνικές υποδομές και οι μεγαλύτερες ευκαιρίες

απασχόλησης αποτελούν πόλο έλξης για τον ορεινό πληθυσμό. Είναι

63

χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις ορεινών ΟΤΑ οι οποίοι έχουν ελάχιστο ή καθόλου

νέο πληθυσμό ή το χειμώνα εγκαταλείπονται σχεδόν ολοκληρωτικά. Για την

εφαρμογή πολιτικών ενδογενούς ή ολοκληρωμένης ανάπτυξης13

απαιτούνται

δράσεις για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων, την παραγωγική

ανασυγκρότηση και την αναδιοργάνωση του κοινωνικού ιστού. Ενδιαφέρουσα

περίπτωση δυνάμει εφαρμογής προτύπου ολοκληρωμένης ανάπτυξης, με την

αξιοποίηση των τοπικών πλεονεκτημάτων, τη διατήρηση του οικιστικού ιστού και τη

συμμετοχή των τοπικών φορέων στον προγραμματισμό, αποτελεί η περιοχή του

Μετσόβου, η τουριστική δραστηριότητα του οποίου δίνει ώθηση σε

συμπληρωματικές δραστηριότητες βιοτεχνίας, χειροτεχνίας και πρωτογενούς

παραγωγής και έχει ήδη οδηγήσει σε ευνοϊκά αποτελέσματα όσον αφορά τη

συγκράτηση του πληθυσμού και την ηλικιακή πυραμίδα, τουλάχιστον σε σχέση με

άλλα ορεινά κέντρα.

1313

σχετικά με τα πρότυπα ανάπτυξης βλ. Α. Παπαδασκαλόπουλου, Περιφερειακή Ανάπτυξη και

64

6 Αναπτυξιακός σχεδιασμός σε επίπεδο Περιφέρειας

6.1 Αποτελέσματα του ΠΕΠ Ηπείρου 1994-99

Ένας από τους βασικούς τομείς παρέμβασης του Περιφερειακού Επιχειρησιακού

Προγράμματος Ηπείρου 1994-99 ήταν η αγροτική ανάπτυξη και ανάπτυξη ορεινών

όγκων (Υποπρόγραμμα 2, 31,1% του συνολικού προϋπολογισμού). Το

Υποπρόγραμμα περιλάμβανε μέτρα όπως αρδευτικά, δασικά, παρεμβάσεις στον

πρωτογενή τομέα, ανάπτυξη ήπιων μορφών τουρισμού,βασικές υποδομές. Θεωρείται

ότι βελτιώθηκε η πρόσβαση των ορεινών περιοχών στα αστικά κέντρα και τα δίκτυα

μετεφορών, ενώ βελτιώθηκαν και οι τεχνικές και κοινωνικές υποδομές. Τα μέτρα του

Υποπρογράμματος παρουσιάζονται αναλυτικότερα στον Πίνακα 6.1.

Χαρακτηριστικό είναι το μεγάλο μέρος των κονδυλίων που διατέθηκε σε υποδομές

και αρδευτικά έργα (πάνω από 65% του Υποπρογράμματος) και το αντίστοιχα πολύ

μικρό ποσοστό για την αναδιάρθρωση των παραγωγικών τομέων και τις δράσεις που

αφορούν το ανθρώπινο δυναμικό. Εντυπωσιακό είναι επίσης το μηδενικό τμήμα του

Υποπρογράμματος που διατέθηκε στην υποστήριξη ήπιων μορφών τουρισμού. Η

απορρόφηση του Υποπρογράμματος κρίνεται μέτρια, καθώς ανήλθε μόλις στο 49,6%

του προϋπολογισμού. Εξαιρετικά χαμηλή απορρόφηση είχαν τα μέτρα για κτιριακές

υποδομές γεωργίας και βελτίωση παραγωγικών δραστηριοτήτων.

6.2 Αναπτυξιακός σχεδιασμός στο πλαίσιο της προγραμματικής περιόδου 2000-06

Για την παρουσίαση του αναπτυξιακού σχεδιασμού για τη νέα προγραμματική

περίοδο σε επίπεδο Περιφέρειας, βασικότερο εργαλείο μας είναι το Επιχειρησιακό

Πρόγραμμα Περιφέρειας Ηπείρου 2000-2006. Το αρχικό Επιχειρησιακό

Πρόγραμμα (στο εξής ΠΕΠ) περιελάμβανε συνολικά 5 άξονες προτεραιότητας, εκ

των οποίων ο Άξονας Προτεραιότητας 3 αφορούσε την ανάδειξη και αξιοποίηση

του φυσικού και πολιτιστικού αποθέματος του ορεινού χώρου. Ο Άξονας

προέβλεπε ολοκληρωμένες παρεμβάσεις υποδομών και υπηρεσιών σε οριοθετημένες

περιοχές σε επίπεδο μικροπεριφέρειας, έτσι ώστε να προωθηθούν η δημιουργία και

Πολιτική

65

αναβάθμιση υποδομών μεταφορών, η ενίσχυση κοινωνικών υποδομών, η προστασία

και ανάδειξη του περιβάλλοντος και του πολιτιστικού πλούτου της περιοχής, η

υποστήριξη προσαρμογής του πρωτογενή τομέα και η δημιουργία συμπληρωματικών

υποδομών, η ενίσχυση της επιχειρηματικότητας του δευτερογενή και τριτογενή

τομέα.

Αποτελέσματα και επιπτώσεις που αναμένονταν από την εφαρμογή του Άξονα ήταν

η ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων, η βελτίωση της ποιότητας και μείωση

του κόστους αγροτικών προϊόντων, η παραγωγή πρότυπων και βιολογικών

καλλιεργειών και ανάδειξη προϊόντων ονομασίας προέλευσης και γεωγραφικής

ένδειξης, συγκράτηση του αγροτικού και ορεινού πληθυσμού με τη δημιουργία

ευκαιριών απασχόλησης, η συγκρότηση ορεινών μικροπεριφερειών και η μείωση των

ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων, η αύξηση του τουρισμού και η επιμήκυνση της

τουριστικής περιόδου.Τα μέτρα που περιελάμβανε ο Άξονας Προτεραιότητας 3 ήταν

τα εξής (αναλυτικά στοιχεία στον Πίνακα 6.2):

Μέτρο 3.1: υποδομές μεταφορών. Περιελάμβανε έργα βελτίωσης του οδικού

δικτύου με προτεραιότητα το επαρχιακό οδικό δίκτυο και τη σύνδεσή του με το

εθνικό. Επιδιωκόμενα αποτελέσματα: η αύξηση της ασφάλειας, η βελτίωση της

βατότητας του οδικού δικτύου και προσπελασιμότητας των ορεινών περιοχών και η

μείωση του κόστους μεταφοράς εμπορευμάτων.

Μέτρο 3.2: ενίσχυση κοινωνικών υποδομών. Περιελάμβανε ιδίως έργα

εκσυγχρονισμού των υπηρεσιών υγείας και πρόνοιας καθώς και κτιριακές υποδομές

και τεχνολογικό εξοπλισμό στον τομέα της εκπαίδευσης. Επιδιωκόμενα

αποτελέσματά του η αναβάθμιση της ποιότητας εκπαίδευσης των ορεινών περιοχών

και η παροχή βελτιωμένων υπηρεσιών υγείας.

Μέτρο 3.3: περιβάλλον. Το μέτρο περιελάμβανε έργα προστασίας των μνημείων

της φύσης και συντήρησης χλωρίδας και πανίδας, ανάδειξης ανθρωπογενούς

περιβάλλοντος καθώς και υποδομών ύδρευσης. Επιδιωκόμενα αποτελέσματα η

αύξηση του τουρισμού και επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου, η προστασία της

απειλούμενης χλωρίδας και πανίδας και η συγκράτηση του ορεινού πληθυσμού.

Μέτρο 3.4: πολιτισμός. Το μέτρο επιχειρούσε να συμβάλλει στην προβολή του

πολιτιστικού πλούτου των ορεινών περιοχών της Περιφέρειας και στην προαγωγή

της διεπιστημονικής έρευνας για το ορεινό περιβάλλον. Στόχος του να επιφέρει

αύξηση του τουριστικού ρεύματος και επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου, καθώς

και ανάπτυξη διακρατικής συνεργασίας.

66

Μέτρο 3.5: ενίσχυση της επιχειρηματικότητας – ανασυγκρότηση του

πρωτογενούς τομέα. Το μέτρο περιελάμβανε ενδεικτικά έργα εγγειοβελτιωτικά,

έργα προστασίας δασικών πόρων, ενέργειες προώθησης της βιολογικής γεωργίας,

δράσεις υποστήριξης της παραγωγής προϊόντων Ονομασίας Προέλευσης,

Γεωγραφικής Ένδειξης και Ιδιοτυπίας. Επιδιωκόμενα αποτελέσματά του η

προστασία των δασικών και υδατικών πόρων, η αύξηση παραγωγής επώνυμων και

βιολογικών προϊόντων και η μείωση του κόστους παραγωγής στον α΄ γενή τομέα.

Μέτρο 3.6: συμπληρωματικές υποδομές στον πρωτογενή τομέα. Το μέτρο

περιελάμβανε έργα βελτίωσης υποδομών μικρής κλίμακας για την ανάπτυξη της

κτηνοτροφίας, με επιδιωκόμενα αποτελέσματα τη βελτίωση της υγιεινής και την

αύξηση του αγροτικού εισοδήματος.

Μέτρο 3.7: ενίσχυση της επιχειρηματικότητας στον δευτερογενή και τριτογενή

τομέα. Το μέτρο αφορούσε ενέργειες δημιουργίας μεταποιητικών μονάδων που

αξιοποιούν τοπικά προϊόντα, εκσυγχρονισμού της παραδοσιακής βιοτεχνίας και

τουριστικών μονάδων, ανάπτυξη αγροτουρισμού, ορεινού και οικολογικού

τουρισμού όπως επίσης και εισαγωγής σύγχρονων μεθόδων εμπορίας (π.χ.

ηλεκτρονικού εμπορίου). Επιδιωκόμενα αποτελέσματά του η αύξηση του τουρισμού

και επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου, η αύξηση των πωλήσεων των

ενισχυόμενων επιχειρήσεων και η ενίσχυση της απασχόλησης.

Το αρχικό αυτό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα έδινε σαφώς μεγαλύτερο βάρος στην

ανασυγκρότηση των παραγωγικών τομέων σε σχέση με το αντίστοιχο της 2ης

προγραμματικής περιόδου - περίπου το 50% του συνολικού κόστους του άξονα.

Ιδιαίτερα χαμηλή βαρύτητα είχαν μέτρα όπως οι κοινωνικές υποδομές.

Το αρχικό αυτό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα δεν εγκρίθηκε από την Ευρωπαϊκή

Ένωση. Είναι γνωστό ότι αρκετά ανάλογα προβλήματα δημιουργήθηκαν με άλλα

Περιφερειακά και Τομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα, στην περίπτωση δε του

ΠΕΠ Ηπείρου ένας τουλάχιστον από τους λόγους που δεν εγκρίθηκε φαίνεται να

είναι ότι το ΠΕΠ δεν έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στην προώθηση της καινοτομίας,

κάτι που αποτελεί κατεύθυνση της ΕΕ. Βέβαια, διατυπώνονται αρκετές ενστάσεις για

τις αιτιολογήσεις της ΕΕ στην πορεία της διαδικασίας έγκρισης ή μη των

Επιχειρησαικών Προγραμμάτων. Η Περιφέρεια, εν πάσει περιπτώσει, συνέταξε νέο

Σχέδιο Επιχειρησιακού Προγράμματος με αρκετά διαφορετική δομή από το αρχικό.

Στο νέο αυτό σχέδιο δεν υπάρχει αντίστοιχος Άξονας Προτεραιότητας για την

67

ανάδειξη και αξιοποίηση του φυσικού και πολιτιστικού αποθέματος του ορεινού

χώρου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι απουσιάζουν μέτρα που αφορούν τις ορεινές

περιοχές. Τα μέτρα αυτά εντάσσονται, στο νέο ΠΕΠ, στους εξής Άξονες

Προτεραιότητας:

Ο Άξονας Προτεραιότητας 3 αφορά την ενίσχυση της τουριστικής

δραστηριότητας και την προστασία και ανάδειξη των φυσικών και πολιτιστικών

πόρων. Επιχειρεί να συμβάλλει στην ορθολογική και βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη

μέσω της προστασίας και ανάδειξης των φυσικών και πολιτιστικών πόρων,

εκμεταλλευόμενος τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της Περιφέρειας όσον αφορά το

φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον. Επίσης στοχεύει στην υποστήριξη

επενδυτικών δραστηριοτήτων στον τουριστικό τομέα, την αύξηση της τουριστικής

κίνησης και την επιμήκυνση της περιόδου. Περιλαμβάνει τα εξής μέτρα (αναλυτικά

στοιχεία στον Πίνακα 6.3):

Μέτρο 3.1: προστασία και ανάδειξη του φυσικού περιβάλλοντος. Επιδίωξη είναι

να συμβάλλει το μέτρο στην προστασία των ευαίσθητων οικοσυστημάτων και των

ορεινών περιοχών μέσω της βελτίωσης των περιβαλλοντικών υποδομών. Θα

χρηματοδοτήσει χώρους υγειονομικής ταφής απορριμάτων, έργα προστασίας

βιοτόπων και διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος – έτσι ώστε να επιτευχθεί

ορθολογική διαχείριση των αποβλήτων, βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων,

συγκράτηση του ορεινού πληθυσμού και να γίνουν οι περιοχές ελκυστικότερες για

ανάπτυξη τουριστικής κίνησης.

Μέτρο 3.2: ενίσχυση των υποδομών και της επιχειρηματικότητας –

ανταγωνιστικότητας στον τριτογενή τομέα, αξιοποίηση φυσιών πόρων. Στοχεύει

να συμβάλλει στην αναβάθμιση του τουριστικού προϊόντος, την προώθηση

συνεργασιών και την ανάπτυξη ειδικών μορφών τουρισμού (ορεινού, οικολογικού

κλπ.)στις ορεινές περιοχές. Αναμένεται να χρηματοδοτήσει με 9,54 εκ. EURO τον

εκσυγχρονισμό και δημιουργία ξενοδοχειακών μονάδων. Επίσης θα χρηματοδοτήσει

τη μετατροπή παραδοσιακών κτισμάτων σε τουριστικά καταλύματα καθώς και

δράσεις βελτίωσης της ποιότητας του του τουριστικού προϊόντος. Επιδιώκεται η

αύξηση των επισκεπτών και διανυκτερεύσεων, η επιμήκυνση της τουριστικής

περιόδου, η δημιουργία θέσεων εργασίας και η αύξηση του εισοδήματος των

κατοίκων.

68

Μέτρο 3.3: ανάδειξη πολιτισμικών στοιχείων. Στοχεύει να συμβάλλει στην

ανάδειξη και προβολή του πολιτιστικού πλούτου των ορεινών περιοχών αλλά και την

προαγωγή διεπιστημονικής έρευνας για τον ορεινό χώρο. Θα χρηματοδοτήσει έργα

αποκατάστασης και προβολής μνημείων και ανάδειξης του λαογραφικού πλούτου

των ορεινών περιοχών. Μέσα από τις δράσεις αυτές αναμένονται θετικές επιπτώσεις

στον τουρισμό – γεγονός που καθιστά φανερή την ενσωμάτωση στη λογική του ΠΕΠ

της γενικότερης τάσης σύνδεσης του πολιτισμού με τον τουρισμό.

Μέτρο 3.4: μηχανισμοί υποστήριξης και προβολής του τουριστικού προϊόντος.

Αφορά στην ανάπτυξη καινοτόμων δράσεων για την οργάνωση της τουριστικής

δραστηριότητας και τον (επανα)προσδιορισμό του προϊόντος της Περιφέρειας. Θα

χρηματοδοτήσει προγράμματα προώθησης του τουριστικού προϊόντος και σύνδεσης

όλων των τουριστικών περιοχών της Περιφέρειας, οργάνωση διακρατικών

συνεργασιών, συμμετοχές σε εκθέσεις, δημιουργία σήματος κατατεθέντος και

σήματος ποιότητας για περιοχές ή μονάδες. Μέσα από τις δράσεις του μέτρου

επιδιώκονται θετικές επιπτώσεις στον τουρισμό (βελτίωση δεικτών, εκσυγχρονισμός

προσφερόμενων υπηρεσιών).

Τα μέτρα του Άξονα Προτεραιότητας 3 αφορούν βέβαια στο σύνολο της Περιφέρειας

και δεν εξειδικεύονται περαιτέρω (θα απαιτείτο το Συμπλήρωμα Προγραμματισμού

για να αποκτήσει κανείς εικόνα για την κατανομή των κονδυλίων – σε επίπεδο έργου

– μεταξύ των ορεινών και των άλλων περιοχών). Από την ανωτέρω συνοπτική

περιγραφή, πάντως, φαίνεται ότι στο σχεδιασμό της Περιφέρειας λαμβάνονται υπόψη

οι ιδιαιτερότητες του ορεινού χώρου και τα συγκριτικά πλεονεκτήματα που διαθέτει

γα τουριστική ανάπτυξη.

Ο Άξονας Προτεραιότητας 4 στοχεύει στην υποστήριξη της αειφόρου ανάπτυξης

της υπαίθρου, αξιοποιώντας τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της Περιφέρειας στον

γεωργικό τομέα και βελτιώνοντας τις τεχνικές και κοινωνικές υποδομές. Ειδικότερα

στοχεύει στην βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της γεωργίας, τη στήριξη

βιοτεχνίας, οικοτεχνίας και ήπιων μορφών τουρισμού στην ύπαιθρο καθώς και τη

συγκρότηση κέντρων ανάπτυξης, επίσης στην βελτίωση του περιβάλλοντος και των

φυσικών πόρων.

Ο Άξονας Προτεραιότητας 4 παρεμβαίνει και στις τέσσερεις βασικές ζώνες της

Περιφέρειας, δηλ. στην παράκτια ζώνη, τη ζώνη γεωργικής γης υψηλής απόδοσης

των νομών Πρέβεζας και Άρτας, τη ζώνη των ορεινών όγκων της Πίνδου και στην

69

ευρύτερη ζώνη των ορεινών και ημιορεινών περιοχών με τις – όπως ήδη αναφέραμε –

περιορισμένες αναπτυξιακές δυνατότητες. Στις ορεινές περιοχές, πάντως, δίνεται

ιδιαίτερο βάρος έτσι ώστε να αναστραφεί η εικόνα απερήμωσης και υποβάθμισής

τους και η αξιοποίηση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων τους να συντείνει στη

βιώσιμη ανάπτυξή τους. Τα μέτρα του Άξονα 4 έχουν σημαντική συνέργεια με το

Επιχειρησιακό Πρόγραμμα του Εθνικού Σκέλους για την ανάπτυξη της υπαίθρου.

Ο Άξονας Προτεραιότητας 4 αναμένεται να απορροφήσει περίπου το 35,8% της

συνολικής δημόσιας δαπάνης του ΠΕΠ. Το 65% της δημόσιας δαπάνης του Άξονα

(133,3 εκ. EURO) αφορά τις ορεινές και μειονεκτικές περιοχές. Το ποσό αυτό είναι

μεγαλύτερο περίπου κατά 27 εκ. EURO από το αντίστοιχο του Άξονα

Προτεραιότητας 3 για την ανάδειξη και αξιοποίηση του φυσικού και πολιτιστικού

αποθέματος του ορεινού χώρου (στο αρχικό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα).

Μεγάλη παραμένει η συμμετοχή μέτρων όπως οι υποδομές μεταφορών και οι έγγειες

βελτιώσεις στην κατανομή των κονδυλίων του Άξονα - τα δυο αυτά απορροφούν το

45%, ενώ μέτρα που αφορούν την καινοτομία, την ανάδειξη περιβάλλοντος και τους

ανθρώπινους πόρους συγκεντρώνουν ελάχιστο μέρος της χρηματοδότησης. Ο Άξονας

Προτεραιότητας 4 περιλαμβάνει τα εξής μέτρα (αναλυτικά στοιχεία στον Πίνακα

6.4):

Μέτρο 4.1: διαχείριση των υδατικών πόρων – έγγειες βελτιώσεις. Το μέτρο

στοχεύει να συμβάλλει στην προστασία του υδάτινου δυναμικού και την ορθολογική

διαχείριση των φυσικών πόρων. Θα χρηματοδοτήσει έργα εκσυγχρονισμού

αρδευτικών δικτύων, ταμίευσης υδάτων, εγγειοβελτιωτικά έργα μικρής κλίμακας στις

ορεινές περιοχές. Μέσα από τις δράσεις του μέτρου επιδιώκεται η μείωση των

απωλειών νερού, η προστασία των υπόγειων υδάτων, η υποστήριξη της παραγωγής

τοπικών προϊόντων. Στο Συμπλήρωμα Προγραμματισμού θα προσδιοριστεί ελάχιστο

μέγεθος έργου ώστε να επιλεγούν έργα που θα τηρούν τους περιβαλλοντικούς

κανόνες και θα πληρούν προϋποθέσεις βιωσιμότητας. Επίσης θα δοθεί προτεραιότητα

σε περιοχές όπου είναι απαραίτητη η διατήρηση της ανθρωπογενούς δραστηριότητας,

όπως οι ορεινές περιοχές. Στις τελευταίες θα διατεθούν 19,16 εκ. ΕURO από τα 42,39

εκ. ΕURO της Δημόσιας Δαπάνης του μέτρου.

Μέτρο 4.2: ανάπτυξη της δασοπονίας και αειφόρος διαχείριση των δασικών

οικοσυστημάτων. Το μέτρο στοχεύει να συμβάλλει στην ανάπτυξη των λειτουργιών

των δασών. Θα χρηματοδοτήσει έργα για την αειφόρο διαχείριση των δασών,

αναδασώσεις, επέκταση των δασωδών εκτάσεων. Μέσα από τις δράσεις του μέτρου

70

επιδιώκεται η αύξηση της απασχόλησης και των προϊόντων του δασικού τομέα και η

βελτίωση της οικολογικής σταθερότητας. Για την ένταξη έργων θα απαιτηθεί η

σύνταξη μελέτης ανάπτυξης και διαχείρισης δασικών οικοσυστημάτων. Αναμένεται η

προστασία εθνικών δρυμών έκτασης 15.000 εκταρίων, ενώ 11,8 εκ. ΕURO από τα

14,16 εκ. ΕURO της Δημόσιας Δαπάνης του μέτρου θα διατεθούν σε ορεινές και

μειονεκτικές περιοχές.

Μέτρο 4.3: επενδύσεις στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις – προβολή τοπικών

προϊόντων. Το μέτρο στοχεύει να συμβάλλει στην παραγωγική ανασυγκρότηση του

πρωτογενούς τομέα (φυτικής και ζωίκής παραγωγής). Θα χρηματοδοτήσει έργα για

την στήριξη της παραγωγής Προϊόντων Ονομασίας Προέλευσης, Προϊόντων

Γεωγραφικής Ένδειξης, βιολογικών προϊόντων. Επίσης αναδιαρθρώσεις

καλλιεργειών και εγκαταστάσεις θερμοκηπίων σύγχρονης τεχνολογίας. Μέσα από τις

δράσεις του μέτρου επιδιώκεται η διείσδυση των ηπειρωτικών προϊόντων στην

ελληνική και διεθνή αγορά, η αύξηση της παραγωγής επώνυμων και βιολογικών

προϊόντων αλλά και η εξοικονόμηση ενέργειας. Αναμένεται να δοθούν ενισχύσεις σε

600 περίπου εκμεταλλεύσεις, ενώ 8,5 εκ. ΕURO από τα 25,49 εκ. ΕURO της

Δημόσιας Δαπάνης του μέτρου θα διατεθούν σε ορεινές και μειονεκτικές περιοχές.

Μέτρο 4.4: προστασία του περιβάλλοντος σε συνδυασμό με τη γεωργία, τη

δασοκομία, τη διατήρηση του τοπίου και τις συνθήκες εκτροφής ζώων. Το μέτρο

στοχεύει στην προστασία του περιβάλλοντος σε συνδυασμό με την παραγωγική

ανασυγκρότηση του πρωτογενούς τομέα. Θα χρηματοδοτήσει μετεγαταστάσεις

οχλουσών μονάδων, κυρίως πτηνο-κτηνοτροφικών (70 συνολικά), δράσεις για την

ανάπτυξη του αγροτικού περιβάλλοντος, έργα προστασίας των μνημείων της φύσης

και των περιοχών Natura 2000 (4 τον αριθμό). Μέσα από τις δράσεις του μέτρου

επιδιώκεται, εκτός από την προστασία του περιβάλλοντος, και η βελτίωση της

ποιότητας των παραγομένων προϊόντων του πρωτογενούς τομέα και η προστασία της

δημόσιας υγείας. Αναμένεται να εκπονηθεί Ειδικό Αναπτυξιακό Σχέδιο για τα έργα

προστασίας των μνημείων της φύσης. 2,97 εκ. ΕURO από τα 4,67 εκ. ΕURO της

Δημόσιας Δαπάνης του μέτρου θα διατεθούν σε ορεινές και μειονεκτικές περιοχές.

Μέτρο 4.5: παρεμβάσεις σε επίπεδο αγροτικής γης – αναδασμοί – έγγειες

βελτιώσεις – γεωργική υποδομή. Το μέτρο στοχεύει στη μείωση του κόστους και

βελτίωση της ποιότητας των παραγομένων προϊόντων του πρωτογενούς τομέα, τη

βελτίωση της ποιότητας ζωής των αγροτών και την προστασία της υγείας των

καταναλωτών. Θα χρηματοδοτήσει έργα αναδασμού, αγροτικού εξηλεκτρισμού,

71

δημιουργίας πτηνο-κτηνοτροφικών πάρκων, διαχειριστικά σχέδια αξιοποίησης

βοσκοτόπων, υποδομές για την επιστημονική υποστήριξη της αγροτικής ανάπτυξης.

Μέσα από τις δράσεις του μέτρου επιδιώκεται η μείωση του κόστους και βελτίωση

(ποιοτική και ποσοτική) της παραγωγής του πρωτογενούς τομέα, η βελτίωση της

υγιεινής των ζώων, η μείωση της χρήσης γεωργικών φαρμάκων. Αναμένεται να

υλοποιηθούν αναδασμοί σε 10 αγροκτήματα και 1000 διαχειριστικά σχέδια

αξιοποίησης βοσκοτόπων. 9,97 εκ. ΕURO από τα 14,73 εκ. ΕURO της Δημόσιας

Δαπάνης του μέτρου θα διατεθούν σε ορεινές και μειονεκτικές περιοχές.

Μέτρο 4.6: ανακαίνιση και ανάπτυξη οικισμών – προστασία και διατήρηση της

αγροτικής κληρονομιάς. Το μέτρο στοχεύει στην προστασία επιλεγμένων περιοχών

από τις περιοχές ολοκληρωμένης ανάπτυξης της Περιφέρειας που παρουσιάζουν

οικοτουριστικό ενδιαφέρον. Θα χρηματοδοτήσει έργα αποκατάστασης κτισμάτων,

πλατειών, δημιουργίας χώρων στάθμευσης τα οποία θα προσδιοριστούν σε Ειδικό

Αναπτυξιακό Σχέδιο που θα εκπονηθεί. Να σημειώσουμε ότι δεν προσδιορίζονται

περαιτέρω οι περιοχές ολοκληρωμένης ανάπτυξης της Περιφέρειας, ενώ δεν γίνεται

μνεία για τις ορεινές περιοχές κατ’ αναλογία με τα προηγούμενα μέτρα.

Μέτρο 4.7: στήριξη της επιχειρηματικότητας στις ορεινές περιοχές – καινοτόμες

δράσεις. Το μέτρο στοχεύει να συμβάλλει στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και των

ειδικών μορφών τουρισμού στις ορεινές περιοχές. Επίσης, μέσω της δημιουργίας

πολλαπλών δυνατοτήτων απασχόλησης, στην αύξηση του εισοδήματος των

κατοίκων. Θα χρηματοδοτήσει ενέργειες εκσυγχρονισμού βιοτεχνικών μονάδων,

δημιουργίας μονάδων αξιοποίησης τοπικών γεωργικών προϊόντων, μετατροπής

παραδοσιακών κτιρίων σε τουριστικά καταλύματα, ανάπτυξης ορεινού, οικολογικού

κλπ. τουρισμού. Ειδικό Αναπτυξιακό Σχέδιο θα εκπονηθεί για την εφαρμογή του

μέτρου, αναμένεται πάντως παρέμβαση σε 50 περίπου επενδύσεις. Τα κονδύλια του

μέτρου θα διατεθούν σε περιοχές ολοκληρωμένης ανάπτυξης.

Μέτρο 4.8: ολοκληρωμένες παρεμβάσεις ανάπτυξης περιοχών στην ύπαιθρο. Το

μέτρο επιχειρεί να συμβάλλει στην παραγωγική ανασυγκρότηση των ορεινών

περιοχών και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Θα χρηματοδοτήσει

κυρίως ενέργειες ανάδειξης μικροπεριοχών μέσω τη κατασκευής μικρών δημοσίων

έργων. Τέτοια είναι ενδεικτικά δίκτυα εξυπηρέτησης περιοχών, βιβλιοθήκες,

περιφερειακά ιατρεία, ιαματικά θεραπευτικά κέντρα, δράσεις υποστήριξης τοπικών

προϊόντων, εισαγωγή ηλεκτρονικού εμπορίου, ανάδειξη ορεινών διαδρομών και

αναρριχητικών πεδίων. Για την εφαρμογή του μέτρου θα εκπονηθεί Ειδικό

72

Αναπτυξιακό Σχέδιο. Τα κονδύλια του μέτρου θα διατεθούν σε περιοχές

ολοκληρωμένης ανάπτυξης.

Μέτρο 4.9: αφορά παρεμβάσεις στην αλιεία και συνεπώς τις παράκτιες περιοχές.

Μέτρο 4.10: υποδομές μεταφορών στην ύπαιθρο. Στοχεύει στη δημιουργία

συστήματος σύγχρονης οδικής επικοινωνίας στις ορεινές αλλά και παράκτιες

περιοχές, την άρση της ενδοπεριφερειακής απομόνωσης και τη στήριξη της

διακίνησης προϊόντων. Θα χρηματοδοτήσει κατά πρώτη προτεραιότητα τη σύνδεση

του επαρχιακού οδικού δικτύου των τουριστικών και αγροτικών περιοχών με το

εθνικό δίκτυο και περαιτέρω τη βελτίωση του επαρχιακού, διαδημοτικού και τοπικού

οδικού δικτύου. Μέσα από τις δράσεις του μέτρου επιδιώκεται η βελτίωση της οδικής

ασφάλειας και βατότητας του οδικού δικτύου, η συντόμευση των χρόνων διαδρομής,

η ταχύτερη και οικονομικότερη διακίνηση εμπορευμάτων και επισκεπτών, η ταχύτερη

προσπέλαση των κατοίκων στα αστικά κέντρα. Προβλέπεται η δημιουργία

συστήματος καταγραφής και παρακολούθησης του οδιού δικτύου της Περιφέρειας με

τη χρήση Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (GIS). 41 εκ. ΕURO από τα

50,99 εκ. ΕURO της Δημόσιας Δαπάνης του μέτρου θα διατεθούν σε ορεινές

περιοχές.

Μέτρο 4.11: ενίσχυση των κοινωνικών υποδομών υγείας – πρόνοιας –

εκπαίδευσης στην ύπαιθρο. Το μέτρο επιχειρεί να συμβάλλει στη βελτίωση του

επιπέδου των υπηρεσιών υγείας, πρόνοιας και εκπαίδευσης για τους κατοίκους της

υπαίθρου. Θα χρηματοδοτήσει έργα εκσυγχρονισμού των σχετικών κτιριακών

υποδομών και του τεχνολογικού εξοπλισμού. Μέσα από τις δράσεις του μέτρου

επιδιώκεται η αναβάθμιση των περεχόμενων υπηρεσιών υγείας, πρόνοιας και

εκπαίδευσης και η συγκράτηση του πληθυσμού της υπαίθρου. 9,7 εκ. ΕURO από τα

12,04 εκ. ΕURO της Δημόσιας Δαπάνης του μέτρου θα διατεθούν σε ορεινές και

μειονεκτικές περιοχές.

Μέτρο 4.12: ανάδειξη φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος. Το μέτρο επιχειρεί

να συμβάλλει στη βελτίωση των περιβαλλοντικών υποδομών και την προστασία των

ευαίσθητων οικοσυστημάτων. Θα χρηματοδοτήσει έργα διαχείρισης του φυσικού και

ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού,

αναπλάσεων περιοχών της υπαίθρου. Μέσα από τις δράσεις του μέτρου επιδιώκεται η

βελτίωση των περιβαλλοντικών υποδομών, η επίλυση των προβλημάτων ύδρευσης, η

βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων, η αύξηση του τουριστικού ρεύματος και

η ανάπτυξη ειδικών μορφών τουρισμού. Προβλέπεται η εκπόνηση διαχειριστικών

73

σχεδίων για τη στοχοθέτηση και προετοιμασία των έργων, ενώ 3,7 εκ. ΕURO από τα

7,08 εκ. ΕURO της Δημόσιας Δαπάνης του μέτρου θα διατεθούν σε ορεινές και

μειονεκτικές περιοχές.

Μέτρο 4.13: ολοκληρωμένες παρεμβάσεις μικρής κλίμακας σε τοπικές ζώνες του

αγροτικού χώρου. Το μέτρο σχεδιάστηκε ώστε να λειτουργήσει σε συνέργεια με τα

μέτρα 4.6, 4.7 και 4.8. Στόχος είναι να συμβάλλει στην ανάπτυξη της

επιχειρηματικότητας και των δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού στην ύπαιθρο

αλλά και την προώθηση της πολυδραστηριότητας. Θα χρηματοδοτήσει ενέργειες

στήριξης της απασχόλησης, εισαγωγής καινοτομικών μεθόδων παραγωγής και

εμπορίας τοπικών προϊόντων. Επιδιώκεται η συγκράτηση του πληθυσμού της

υπαίθρου, η βελτίωση του επιχειρηματικού κλίματος, η ενίσχυση της απασχόλησης, η

ευαισθητοποίηση του πληθυσμού στη διαχείριση ευπαθών περιοχών.

6.3 Η συμβολή των Προγραμμάτων Δημοσίων Επενδύσεων

Η εκτίμηση της συμβολής των Προγραμμάτων Δημοσίων Επενδύσεων στον

αναπτυξιακό σχεδιασμό είναι δυσχερής, καθώς αυτά αφορούν κυρίως έργα

μικρότερου μεγέθους και τοπικής σημασίας. Επίσης, διότι δεν καθορίζονται, όπως

στην περίπτωση των ΠΕΠ, οι στόχοι των παρεμβάσεων ώστε να αποκτά κανείς την

εικόνα του τι επιδιώκεται μέσω της υλοποίησης του ΠΔΕ. Στην περίπτωση της

Περιφέρειας Ηπείρου, λόγω του μεγάλου βαθμού ορεινότητας και της υστέρησης των

υποδομών του ορεινού χώρου, σημαντικό μέρος των έργων που εντάσσονται στα

ΠΔΕ αφορούν τον τελευταίο. Τέτοια είναι κυρίως δασικά έργα και οδικά κυκλώματα.

Ως παράδειγμα περισσότερο, στους Πίνακες 6.5 και 6.6 του Παραρτήματος

παρουσιάζουμε την κατανομή αλλά και την απορρόφηση του ΠΔΕ Ηπείρου έτους

1999. Είναι άξια απορίας η πολύ μικρή απορρόφηση: για το σύνολο του ΠΔΕ, οι

πληρωμές φθάνουν μόλις στο 7,7% του συνολικού προϋπολογισμού. Στην περίπτωση

των οδικών έργων, το ποσοστό είναι μόλις 2,9%.

74

7 Αναπτυξιακός σχεδιασμός σε επίπεδο μικροπεριφέρειας

προγραμματισμού

Στα πλαίσια του αναπτυξιακού σχεδιασμού σε επίπεδο μικροπεριφέρειας, το

Υπουργείο Γεωργίας ανέθεσε την εκπόνηση μελετών ανάπτυξης αγροτικού χώρου

σε σχετικούς αναδόχους. Στόχος των μελετών η διερεύνηση των κοινωνικών,

οικονομικών και αναπτυξιακών δυνατοτήτων των περιοχών. Οι μελέτες αυτές είναι

ακόμη σε εξέλιξη - κατά τη διάρκεια συγγραφής του παρόντος - και συνεπώς δεν

είναι γνωστό το πλήρες και τελικό περιεχόμενό τους. Οι μελέτες θα εξετάζουν 35

μικροπεριφέρειες στο σύνολο της χώρας, εκ των οποίων 4 βρίσκονται στην

Περιφέρεια Ηπείρου. Αυτές είναι: η περιοχή Πωγωνίου στο ΒΔ τμήμα του Ν.

Ιωαννίνων, οι Φιλιάτες Θεσπρωτίας, οι ορεινοί όγκοι Ν. Άρτας (Ν. Τζουμέρκα) και ο

ορεινός όγκος της Τύμφης (περιοχή Ζαγορίου).

Οι υπό συζήτηση μελέτες θα εξετάζουν τη φυσιογνωμία των περιοχών και τα

κοινωνικο-οικονομικά τους χαρακτηριστικά. Συγκεκριμένα, θα εξετάζονται οι εξής

παράμετροι:

1. Τα γενικά χαρακτηριστικά της περιοχής

2. Τα φυσιο-γεωγραφικά στοιχεία της περιοχής

3. Η διαδικασία κοινωνικο-οικονομικής εξέλιξης

4. Οι δημογραφικές τάσεις

5. Οι οικονομικές επιδόσεις

6. Ο πρωτογενής τομέας

7. Η αναλυτική παρουσίαση των αναπτυξιακών παρεμβάσεων

8. Ο βαθμός εναρμόνισης των προτεινόμενων παρεμβάσεων με τις παρεμβάσεις

άλλων επιχειρησιακών προγραμμάτων

9. Η συνεκτικότητα των προτεινόμενων δράσεων

Σκοπός είναι η πολιτική να αποκλίνει από μονοτομεακές προσεγγίσεις και να

αποτελέσει πολιτική για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών. Η

προτεινόμενη πολιτική εντάσσεται στις κατευθύνσεις της Ε.Ε. για την

ανταγωνιστικότητα των περιφερειών, την αειφόρο χρησιμοποίηση των φυσικών

πόρων, την ενίσχυση της απασχόλησης. Οι παρεμβάσεις που τελικά θα κριθούν

απαραίτητες θα χρηματοδοτηθούν από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Αγροτική

Ανάπτυξη - Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου 2000-2006.

75

Οι στόχοι των παρεμβάσεων οι οποίες τελικά θα προκριθούν αναμένεται να είναι οι

εξής:

1. Η αντιμετώπιση φαινομένων οικονομικής υστέρησης, χαμηλού βιοτικού

επιπέδου, περιβαλλοντικής υποβάθμισης και πληθυσμιακής αποδυνάμωσης των

εντασσόμενων περιοχών και η αξιοποίηση των συγκριτικών τους

πλεονεκτημάτων

2. Η εξασφάλιση απασχόλησης και εισοδήματος και η δημιουργία αυτόνομης

οικονομικής βάσης

3. Η προώθηση της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής σε περιοχές που

παρουσιάζουν αναπτυξιακή υστέρηση και διαρθρωτικά προβλήματα

4. Η προσέλκυση νέων ατόμων και η συγκράτηση των υπαρχόντων για την

αναζωογόνηση της περιοχής

5. Η αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων

6. Η προστασία, ανάδειξη και αναβάθμιση του περιβάλλοντος και των φυσικών

πόρων της υπαίθρου και η εξασφάλιση βιωσιμότητας.

Οπως ήδη αναφέραμε, μέχρι στιγμής δεν είναι γνωστές περισσότερες λεπτομέρειες

για το σχεδιασμό για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών στις

προτεινόμενες περιοχές. Ο σχεδιασμός, ωστόσο, σε επίπεδο μικροπεριφέρειας είναι

μια προσέγγιση που ακολουθείται σε αρκετά τομεακά και περιφερειακά

επιχειρησιακά προγράμματα. Στο νέο ΠΕΠ της Περιφέρειας Ηπείρου, που μας

ενδιαφέρει στα πλαίσια της παρούσας μελέτης, γίνεται αναφορά στον καθορισμό

μικροπεριφερειών προγραμματισμού, χωρίς βέβαια να προσδιορίζονται επακριβώς οι

τελευταίες. Ο προσδιορισμός αναμένεται να γίνει σε στάδιο περαιτέρω εξειδίκευσης

του Ε.Π.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την κατανόηση του αναπτυξιακού σχεδιασμού σε επίπεδο

μικροπεριφέρειας προγραμματισμού παρουσιάζει η μελέτη για την ήπια τουριστική

ανάπτυξη του ορεινού όγκου της Πίνδου - η μελέτη αυτή ανατέθηκε από τον

ΕΟΤ στα πλαίσια του Ε.Π. Τουρισμός Πολιτισμός και εξετάζει σύνολο 19

μικροπεριφερειών κατά μήκος της οροσειράς της Πίνδου. Πέντε από αυτές14

, που

ανήκουν στην Περιφέρεια Ηπείρου, θα εξετάσουμε αναλυτικότερα στη συνέχεια.

Αυτές είναι οι περιοχές:

14

αξιοσημείωτο είναι ότι δεν ταυτίζονται με τις αντίστοιχες του Υπ. Γεωργίας

76

Μαστοροχωρίων - Σαρανταπόρου ποταμού

Κόνιτσας - οικισμών Λάκκας Αώου

Ζαγορίου

Μετσόβου - Εθνικού Δρυμού Βάλια Κάλντα

Τζουμέρκων

7.1 Ο προσδιορισμός της ήπιας τουριστικής ανάπτυξης

Ο τουρισμός μπορεί να συμπληρώσει την αναπτυξιακή προσπάθεια ενός τόπου αλλά,

ιδιαίτερα στην περίπτωση ευαίσθητων περιοχών όπως ο ορεινός χώρος της οροσειράς

της Πίνδου, η εντατικοποίησή του αφενός θα υποσκελίσει πλήρως τους άλλους τομείς

– ιδιαίτερα τον πρωτογενή – της οικονομίας, αφετέρου θα έχει δυσμενέστατες

περιβαλλοντικές επιπτώσεις με αποτέλεσμα την απαξίωση, μακροπρόθεσμα, των

περιοχών από τουριστικής πλευράς. Για το λόγο αυτό ο αναπτυξιακός σχεδιασμός του

τουριστικού τομέα δίνει ιδιαίτερη έμφαση στον ήπιο χαρακτήρα της τουριστικής

ανάπτυξης.

Βασικό κριτήριο της ήπιας παρέμβασης θεωρείται το κριτήριο της

πολυδιάστατης απασχόλησης του πληθυσμού, έτσι ώστε ο τουρισμός να μην

αποτελεί τον συγκριτικά κυρίαρχο τομέα της τοπικής οικονομίας. Επιμέρους

κριτήρια προσδιορισμού της ήπιας παρέμβασης είναι:

Το ποσοστό επισκεπτών σε σχέση με το μόνιμο πληθυσμό (της απογραφής ΕΣΥΕ

1991): υπάρχει πρόβλημα στην εφαρμογή του κριτηρίου καθώς σε πολλές

περιπτώσεις ο πραγματικός πληθυσμός δεν συμπίπτει με αυτόν της απογραφής της

ΕΣΥΕ (καθώς πολλά χωριά δεν κατοικούνται το χειμώνα ή εσωτερικοί μετανάστες

απογράφονται στα χωριά τους προκειμένου τα τελευταία να πληρούν τα

πληθυσμιακά κριτήρια για απορρόφηση κονδυλίων, κάτι που συμβαίνει και στην

παρούσα απογραφή). Υπάρχει δηλ. ο κίνδυνος να υπερεκτιμηθεί το ανώφλι

επισκεπτών ανά οικισμό. Συνεπώς, ως ανώφλι επισκεπτών ορίζεται το 25% του

μόνιμου πληθυσμού, σε αντίθεση π.χ. με παραθαλάσσιες περιοχές όπου θα μπορούσε

να είναι 50-60%.

Η υφιστάμενη υποδομή: η παροχή δηλ. μιας δραστηριότητας που προϋπήρχε στον

οικισμό.

77

Το απόθεμα κενών κτιρίων: είναι κριτήριο ηπιότητας εφόσον βέβαια η παρέμβαση

χρησιμοποιήσει τα κτίρια αυτά αντί να οδηγήσει στην ανέγερση νέων. Στόχος είναι,

εμφανώς, η αποφυγή της αλόγιστης ανοικοδόμησης η οποία μπορεί να αλλοιώσει τη

φυσιογνωμία παραδοσιακών οικισμών. Η ύπαρξη ποσοστού κενών κατοικιών πάνω

από 50% του συνόλου θεωρείται ότι δίνει τη δυνατότητα στέγασης μεγαλύτερου

αριθμού επισκεπτών.

Η ευαισθησία της περιοχής: καθορίζεται από τα διατηρητέα στοιχεία φυσικού

περιβάλλοντος και το θεσμικό πλαίσιο προστασίας τους. Αναφορικά με το τελευταίο,

σε πολλές περιπτώσεις υπάρχουν ασάφειες που δυσκολεύουν τον προσδιορισμό του

βαθμού ευαισθησίας.

7.2 Κριτήρια αξιολόγησης της βιωσιμότητας της τουριστικής ανάπτυξης των περιοχών

Η βιωσιμότητα της τουριστικής ανάπτυξης των περιοχών απαιτεί τον προσδιορισμό

των χαρακτηριστικών των περιοχών τα οποία δημιουργούν προϋποθέσεις τουριστικής

ανάπτυξης – απαιτεί όμως και μεγέθη τα οποία να εξασφαλίζουν τις απαραίτητες

οικονομίες κλίμακας. Τα μεγέθη αυτά έρχονται συχνά σε αντίθεση με το κριτήριο της

ηπιότητας – κάτι που καθιστά αναγκαίο τον προσεκτικό προσδιορισμό των μεγεθών.

Οι περιοχές παρέμβασης αξιολογούνται ως προς τα εξής κριτήρια βιωσιμότητας:

Ως προς την αναπτυξιακή εικόνα και δεκτικότητα: εξετάζονται η δυναμική του

πληθυσμού και της απασχόλησης και η σχέση μονίμων και εποχιακών κατοίκων, η

σχέση κενών προς κατοικούμενες κατοικίες (η ύπαρξη μεγάλου ποσοστού κενών

κατοικιών θεωρείται αρνητική για τη βιωσιμότητα της τουριστικής ανάπτυξης σε

αντίθεση, όπως είδαμε, με το κριτήριο ηπιότητας), η διάρθρωση του πρωτογενούς

τομέα και οι παραγωγικοί φυσικοί πόροι.

Ως προς την υφιστάμενη τουριστική υποδομή: ως κριτήριο χρησιμοποιείται η

ύπαρξη υποδομής υψηλού επιπέδου, η αναλογία του αριθμού επισκεπτών / κλινών ως

προς τον πληθυσμό. Επίσης η ύπαρξη θυλάκων υποδοχής επισκεπτών στην περιοχή.

Ως προς το κριτήριο προσπελασιμότητας: συνιστώσες του κριτηρίου είναι η

σύνδεση με γειτονικό αστικό κέντρο και το εσωτερικό οδικό δίκτυο. Εκτιμώνται

ποσοτικά και ποιοτικά (καμπύλες, κλίσεις, ποιότητα δικτύου) χαρακτηριστικά των

οδικών συνδέσεων.

78

Ως προς την οικολογική σπουδαιότητα: αξιολογείται η χαμηλή πυκνότητα δρόμων

πρόσβασης, η ακεραιότητα των οικοσυστημάτων και η απουσία οχλουσών

βιομηχανικών μονάδων, η μορφολογία και ποικιλότητα των τοπίων, η επιτυχής

προστασία των περιοχών (π.χ. παρουσία Εθνικών Δρυμών και περιοχών Natura

2000), η ύπαρξη ορειβατικής δραστηριότητας και δυνατοτήτων οικοτουριστικής

ανάπτυξης. Επίσης η παρουσία σπάνιων και προστατευόμενων ειδών (αρκούδα,

αγριόγιδο, αετός, υδρόβια πουλιά) και η δυνατότητα παρατήρησης άγριας ζωής.

Ως προς τους πόρους ανθρωπογενούς και οικιστικού περιβάλλοντος και τα

πολιτισμικά χαρακτηριστικά: αξιολογούνται οι παραδοσιακοί και αξιόλογοι

οικισμοί εντός των περιοχών, τα διατηρητέα μνημεία (όπως κρίνονται από το ΥΠΠΟ

και ΥΠΕΧΩΔΕ) είτε πρόκειται για αρχαία και βυζαντινά είτε για νεώτερα όπως

παραδοσιακές γέφυρες. Πολλοί παραδοσιακοί οικισμοί διαθέτουν σημαντικό

απόθεμα κτιρίων λόγω της εγκατάλειψής τους.

Ως προς τους πόρους ανταποκρινόμενους σε νέες μορφές τουρισμού: η

παραδοσιακότερη και πιο διαδεδομένη μορφή ορεινού τουρισμού στον ορεινό χώρο

της Πίνδου είναι η ορειβασία - οδοιπορία. Η καλή βατότητα και σήμανση των

μονοπατιών συμβάλλει στην προσέλκυση μεγαλύτερου αριθμού επισκεπτών, ενώ η

στήριξη των ορειβατικών συλλόγων που δραστηριοποιούνται προάγει την ηπιότητα

της παρέμβασης. Κάποιες από τις υπό συζήτηση περιοχές προσφέρονται και για τις

νέες μορφές ορεινού τουρισμού που αναπτύσσονται (καγιάκ, rafting, αναρρίχηση

κλπ.). Οι τελευταίες πρέπει να παρακολουθούνται ώστε να μην μετεξελιχθούν σε

οχληρές δραστηριότητες.

7.3 Χαρακτηριστικά των προτεινόμενων περιοχών

7.3.1 Περιοχή Μαστοροχωρίων – Σαρανταπόρου ποταμού

Η περιοχή αποτελεί το Βορειοδυτικό όριο του Νομού Ιωαννίνων και Δυτικά

συνορεύει με την Αλβανία. Διασχίζεται από τον οδικό άξονα Θεσσαλονίκης –

Κοζάνης – Ιωαννίνων – Ηγουμενίτσας. Το εσωτερικό οδικό δίκτυο δεν πληρεί

επαρκώς τα κριτήρια προσπελασιμότητας. Οι οικισμοί της περιοχής φτάνουν έως τις

παρυφές του Γράμμου.

79

Στα Μαστοροχώρια περιλαμβάνεται μια περιοχή «Φύση 2000» του όρους Γράμμου

καθώς και η Δρακόλιμνη Γράμμου. Η περιοχή διαθέτει σπάνια είδη χλωρίδας και

πανίδας. Επίσης στην περιοχή περιλαμβάνεται πλήθος αξιόλογων οικισμών - με

βυζαντινά μνημεία σε 8 οικισμούς, διατηρητέα κτίρια όπως το κτίριο Κοινότητας

Αετομηλίτσας και το Δημοτικό Σχολείο Πυρσόγιαννης – καθώς και αριθμός

παραδοσιακών πέτρινων γεφυριών.

Η περιοχή εμφανίζει τη μικρότερη πυκνότητα και το μεγαλύτερο δείκτη γήρανσης

πληθυσμού (26,6%) από τις υπό συζήτηση περιοχές, εμφανίζει όμως και το

χαμηλότερο ποσοστό ανεργίας (6%). Το μεγαλύτερο μέρος των απασχολούμενων

είναι στον τριτογενή τομέα (38,1%), ενώ το μικρότερο στον πρωτογενή (27,5%).

Περίπου η μισή έκταση της περιοχής καλύπτεται από βοσκοτόπια, ενώ το 42,3%

καλύπτεται από δασικές εκτάσεις. Η περιοχή υστερεί σημαντικά, σε σχέση με τις

υπόλοιπες, σε σύνολο γεωργικών εκτάσεων, μέσο μέγεθος εκμετάλλευσης και

ποσοστό αρδευομένων εκμεταλλεύσεων (μόλις το 27%). Πάνω από τις μισές

εκμεταλλεύσεις είναι αμιγώς γεωργικές. Υστέρηση υπάρχει και στην κτηνοτροφία,

που συγκεντρώνει μόλις το 4% των ζωϊκών μονάδων του συνόλου των εξεταζόμενων

περιοχών.

Από πλευράς τουριστικής υποδομής, αυτή κρίνεται ανεπαρκής καθώς υπάρχουν

συνολικά 26 κλίνες σε τρείς οικισμούς. Η περιοχή, με βάση τα κριτήρια ηπιότητας

που εξηγήσαμε ανωτέρω, εκτιμάται ότι «αντέχει»τη δημιουργία επιπλέον 450 κλινών.

Θετική είναι η ύπαρξη 25 κλινών στο ορεινό καταφύγιο Γράμμου.

Στην περιοχή αναπτύσσονται ήπιες τουριστικές δραστηριότητες σε περιορισμένο

βαθμό (οδοιπορία σε ορεινά μονοπάτια). Θεωρείται ότι προσφέρεται περισσότερο για

φυσιολατρικό τουρισμό, ορειβασία - οδοιπορία (σημαντική παράμετρος και η ύπαρξη

του ορεινού καταφυγίου). Η χαμηλή ανάπτυξη της γεωργίας στην περιοχή δεν

δημιουργεί μεγάλες δυνατότητες για ανάπτυξη αγροτουρισμού.

Στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Τουρισμός – Πολιτισμός 1994-99 εντάχθηκαν έργα

βελτίωσης και δημιουργίας καταφυγίων, συντήρησης μονοπατιών. Επίσης με

χρηματοδότηση των κοινοτικών πρωτοβουλιών INTERREG I και LEADER I

κατασκευάζονται ξενώνες, ενώ το INTERREG IΙ επιχορηγεί τη δημιουργία

Μουσείου Ηπειρωτών Μαστόρων. Τέλος, από το ΕΑΠΤΑ επιχορηγείται η ίδρυση

Σχολής Μαστόρων της Πέτρας.

80

7.3.2 Περιοχή Κόνιτσας και οικισμών Λάκκας Αώου

Η περιοχή περιλαμβάνει τους οικισμούς που περιβάλλουν το όρος Σμόλικα καθώς και

αυτούς που βρίσκονται κατά μήκος του ποταμού Αώου. Διασχίζεται από την εθνική

οδό Ιωαννίνων – Κόνιτσας – Νεαπόλεως – Καστοριάς – Πρεσπών και έχει ως κύριο

πόλο την Κόνιτσα. Το εσωτερικό οδικό δίκτυο δεν πληρεί επαρκώς τα κριτήρια

προσπελασιμότητας.

Η περιοχή διαθέτει μεγάλο πλούτο φυσικού περιβάλλοντος: το όρος Σμόλικας

(περιοχή «Φύση 2000»), τη Δρακολίμνη του Σμόλικα, τον Αώο ποταμό κ.α. – καθώς

και δυνατότητες παρατήρησης άγριας ζωής. Επίσης διαθέτει πλήθος αξιόλογων

οικισμών (2 είναι Χαρακτηρισμένοι Παραδοσιακοί Οικισμοί) και βυζαντινών

μνημείων, μνημείων της τουρκοκρατίας καθώς και μνημείων παραδοσιακής

ηπειρώτικης αρχιτεκτονικής.

Η περιοχή εμφανίζει πυκνότητα πληθυσμού 10,4 κατ./χμ2 και δείκτη γήρανσης

πληθυσμού 20,3%, εμφανίζει όμως και το υψηλότερο ποσοστό ανεργίας (14,3%) στις

υπό συζήτηση περιοχές. Το μεγαλύτερο μέρος των απασχολούμενων είναι στον

τριτογενή τομέα (49%, το μεγαλύτερο από τις εξεταζόμενες περιοχές), ενώ το

μικρότερο στον δευτερογενή (24,1%). Το 44,5% της περιοχής καλύπτεται από

βοσκοτόπια, ενώ το 41,9% καλύπτεται από δασικές εκτάσεις. Η περιοχή

συγκεντρώνει το 17,1% των γεωργικών εκτάσεων των εξεταζόμενων περιοχών, το

μέσο μέγεθος εκμετάλλευσης είναι 19,3 στρέμματα (το μεγαλύτερο μετά τα

Ζαγοροχώρια) και το ποσοστό αρδευομένων εκμεταλλεύσεων σημαντικά μεγαλύτερο

από τις άλλες περιοχές (73,8%). Υστερεί σχετικά στην κτηνοτροφία,

συγκεντρώνοντας το 9,5% των ζωϊκών μονάδων του συνόλου των εξεταζόμενων

περιοχών.

Από πλευράς τουριστικής υποδομής, υπάρχουν συνολικά 436 κλίνες με κύριους

πόλους την Κόνιτσα και λίγους άλλους οικισμούς, καθώς και ορεινό καταφύγιο στον

Σμόλικα. Επίσης υπάρχουν δυο ιαματικές πηγές τοπικής σημασίας. Η περιοχή είναι

ήδη ανεπτυγμένη τουριστικά, θεωρείται δε ότι επιπλέον 634 κλίνες μπορούν να

δημιουργηθούν πληρώντας τα κριτήρια ηπιότητας.

Στην περιοχή αναπτύσσονται ήπιες τουριστικές δραστηριότητες όπως καγιάκ (ο Αώος

θεωρείται ένας από τους τρεις καλύτερους ποταμούς στην Ευρώπη για καγιάκ),

rafting, αναρρίχηση και σημαντικός αριθμός ορειβατικών διαδρομών. Στις

δραστηριότητες αυτές και το φυσιολατρικό τουρισμό θεωρείται ότι πρέπει να

81

προσανατολιστεί το τουριστικό προϊόν της περιοχής. Η χαμηλή ανάπτυξη της

γεωργίας στην περιοχή δεν δημιουργεί μεγάλες δυνατότητες για ανάπτυξη

αγροτουρισμού.

Από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον του ΥΠΕΧΩΔΕ χρηματοδοτούνται

έργα βελτίωσης και διάνοιξης μονοπατιών.

Στην Κόνιτσα και τον Αμάραντο δραστηριοποιούνται τοπικές Αναπτυξιακές

Εταιρείες.

7.3.3 Περιοχή Ζαγοροχωρίων

Περιλαμβάνει τον ορεινό όγκο της Γκαμήλας και τον Εθνικό Δρυμό Βίκου – Αώου

στα Βόρεια, το όρος Μιτσικέλι στα Ανατολικά και συνορεύει με τα όρη Βάλια

Κάλντα στα Δυτικά. Το οδικό δίκτυο σύνδεσης με το πλησιέστερο αστικό κέντρο

θεωρείται επαρκές, ενώ το εσωτερικό οδικό δίκτυο πληρεί τα κριτήρια

προσπελασιμότητας σχετικά ικανοποιητικά.

Η περιοχή διαθέτει σημαντικούς φυσικούς πόρους: τον Εθνικό Δρυμό Βίκου – Αώου

(περιοχή «Φύση 2000», Περιοχή Ειδικής Προστασίας, Βιογενετικό Απόθεμα

Συμβουλίου της Ευρώπης), τη Δρακολίμνη της Αστράκας, τον ποταμό Βοϊδομάτη και

τη χαράδρα του Βίκου, το όρος Μιτσικέλι κ.α. Είναι η σημαντικότερη περιοχή του

συνόλου της Πίνδου από πλευράς οικολογικής σπουδαιότητας, διαθέτοντας μεγάλη

ποικιλία χλωρίδας και πανίδας. Επίσης διαθέτει πλήθος αξιόλογων οικισμών (49 είναι

Χαρακτηρισμένοι Παραδοσιακοί Οικισμοί, με σημαντικό οικιστικό απόθεμα) και

βυζαντινών μονών, ελληνιστικά μνημεία στο Σκαμνέλι καθώς και μεγάλο αριθμό

παραδοσιακών ηπειρώτικων γεφυριών στους ποταμούς Βοϊδομάτη και Ζαγορίτικο.

Η περιοχή εμφανίζει αρκετά χαμηλή πυκνότητα πληθυσμού (7,6 κατ./χμ2) και δείκτη

γήρανσης πληθυσμού 22,1%, καθώς και υψηλό ποσοστό ανεργίας (10,2%). Είναι η

μόνη από τις εξεταζόμενες περιοχές όπου το μεγαλύτερο μέρος των απασχολούμενων

είναι στον πρωτογενή τομέα (40,9%), έχει τη μικρότερη απασχόληση στο

δευτερογενή (21,6%) ενώ στον τριτογενή τομέα απασχολείται το 35,9%. Το 43% της

περιοχής καλύπτεται από βοσκοτόπια και το 47,3% από δασικές εκτάσεις – το

μεγαλύτερο ποσοστό δασικών εκτάσεων μετά το Μέτσοβο. Η περιοχή συγκεντρώνει

το 33% περίπου των γεωργικών εκτάσεων των εξεταζόμενων περιοχών, έχει το

μεγαλύτερο μέσο μέγεθος εκμετάλλευσης (23,1 στρέμματα), μεγάλο ποσοστό μικτών

(γεωργικών & κτηνοτροφικών) εκμεταλλεύσεων (65,8%) αλλά ποσοστό

82

αρδευομένων εκμεταλλεύσεων αρκετά χαμηλό (32%). Συγκεντρώνοντας το 35,5%

των ζωϊκών μονάδων του συνόλου των εξεταζόμενων περιοχών, έχει την πιο

ανεπτυγμένη κτηνοτροφία μετά τα Τζουμέρκα.

Από πλευράς τουριστικής υποδομής, υπάρχουν συνολικά 859 κλίνες – με δυνατότητα

δημιουργίας άλλων 664. Η περιοχή έχει τη μεγαλύτερη αναλογία επισκεπτών /

κατοίκους από τις υπό συζήτηση περιοχές, με κύριους πόλους τους οικισμούς του

Δυτικού και Κεντρικού Ζαγορίου, ενώ το Ανατολικό Ζαγόρι υστερεί σημαντικά.

Χαρακτηριστική είναι η ανισοκατανομή της τουριστικής δραστηριότητας: αυτή

συγκεντρώνεται σε 18 οικισμούς κυρίως του Δυτικού και Κεντρικού Ζαγορίου από

τους οποίους 9 εμφανίζονται κορεσμένοι (παρουσιάζουμε ως ακραίο παράδειγμα την

Κοινότητα Παπίγκου όπου υπάρχουν 207 κλίνες περισσότερες από το εκτιμώμενο

maximum των 51 σύμφωνα με τα κριτήρια ηπιότητας), ενώ στο αντίθετο άκρο

βρίσκονται πολλοί οικισμοί του Ανατολικού Ζαγορίου με μηδενική τουριστική

ανάπτυξη (ένα από τα παραδείγματα είναι η Κοινότης Τριστένου όπου δεν

υφίστανται κλίνες – και ο κοινοτικός ξενώνας που κάποτε δημιουργήθηκε είναι σε

φάση εγκατάλειψης).

Στην περιοχή αναπτύσσονται ήπιες τουριστικές δραστηριότητες όπως καγιάκ, rafting

(στον ποταμό Βοϊδομάτη εντός του Εθνικού Δρυμού Βίκου – Αώου όπου απαιτείται

ειδική άδεια από το Δασαρχείο), αναρρίχηση, διάσχιση Φαραγγιού Βίκου και μεγάλος

αριθμός ορειβατικών διαδρομών. Η περιοχή προσφέρεται για την ανάπτυξη

φυσιολατρικού τουρισμού αλλά και αγροτουρισμού, λόγω της σημαντικής θέσης της

κτηνοτροφίας στην περιοχή. Θεωρείται η σημαντικότερη περιοχή από πευράς

δυνατοτήτων ήπιας τουριστικής ανάπτυξης στο σύνολο του ορεινού χώρου της

Πίνδου. Ορεινά καταφύγια υπάρχουν στην Αστράκα και στο Μιτσικέλι.

Από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον του ΥΠΕΧΩΔΕ χρηματοδοτούνται

έργα κατασκευής Κέντρων Πληροφόρησης & Ενημέρωσης και Παρατηρητηρίων,

ενώ έχει θεσμοθετηθεί Ζώνη Οικιστικού Ελέγχου Ζαγοροχωρίων.

Στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Τουρισμός – Πολιτισμός 1994-99 εντάχθηκαν έργα

βελτίωσης και δημιουργίας καταφυγίων και συντήρησεων.

Σε οικισμούς της περιοχής αλλά και στα Ιωάννινα δραστηριοποιούνται τοπικές

Αναπτυξιακές Εταιρείες.

83

7.3.4 Περιοχή Μετσόβου και Εθνικού Δρυμού Βάλια Κάλντα

Περιλαμβάνει τον Εθνικό Δρυμό και τα όρη της Βάλια Κάλντα καθώς και σύμπλεγμα

βουνών τα οποία αποτελούν το όριο μεταξύ Βόρειας και Νότιας Πίνδου, αλλά και

μέρος των ορεινών όγκων που χωρίζουν την Ήπειρο από τη Θεσσαλία. Η περιοχή

διασχίζεται από την εθνική οδό Μετσόβου – Ιωαννίνων, ενώ και το εσωτερικό οδικό

δίκτυο πληρεί τα κριτήρια προσπελασιμότητας.

Η περιοχή διαθέτει σημαντικούς φυσικούς πόρους: τον Εθνικό Δρυμό Βάλια Κάλντα

(περιοχή «Φύση 2000», Περιοχή Ειδικής Προστασίας, Βιογενετικό Απόθεμα

Συμβουλίου της Ευρώπης), την περιοχή Μετσόβου – Ανηλίου – Κατάρας (επίσης

περιοχή «Φύση 2000»), την τεχνητή λίμνη πηγών Αώου, τις δρακολίμνες του όρους

Μαυροβουνίου κ.α. Οι ανθρωπογενείς επιπτώσεις στο φυσικό τοπίο είναι ελάχιστες.

Επίσης η περιοχή διαθέτει παραδοσιακούς οικισμούς και πλήθος πολιτιστικών πόρων

όπως λαογραφικά μουσεία και μουσεία λαϊκής τέχνης, πινακοθήκη στο Μέτσοβο,

παραδοσιακά γεφύρια και διατηρητέα κτίρια.

Η περιοχή εμφανίζει πυκνότητα πληθυσμού 11,6 κατ./χμ2 και το χαμηλότερο δείκτη

γήρανσης πληθυσμού των εξεταζόμενων περιοχών (14,2%), καθώς και χαμηλό

σχετικά ποσοστό ανεργίας (7,5%). Είναι η περιοχή με τη μεγαλύτερη απασχόληση

στο δευτερογενή τομέα (39,8%) λόγω της ανάπτυξης τοπικής βιοτεχνίας και

χειροτεχνίας, τη χαμηλότερη στον πρωτογενή (16,6%), ενώ στον τριτογενή τομέα

απασχολείται το 42,4%, το υψηλότερο ποσοστό μετά την περιοχή της Κόνιτσας. Το

58,1% της περιοχής καλύπτεται από δασικές εκτάσεις - το μεγαλύτερο ποσοστό

δασικών εκτάσεων από τις υπό συζήτηση περιοχές. Η περιοχή συγκεντρώνει το 6,5%

των γεωργικών εκτάσεων των εξεταζόμενων περιοχών, έχει μέσο μέγεθος

εκμετάλλευσης 13,9 στρέμματα – το μικρότερο μετά τα Τζουμέρκα – αλλά το

μεγαλύτερο ποσοστό μικτών (γεωργικών & κτηνοτροφικών) εκμεταλλεύσεων

(69,1%) καθώς και υψηλό ποσοστό αρδευομένων εκμεταλλεύσεων (54%). Η

κτηνοτροφία (13,7% των ζωϊκών μονάδων του συνόλου των εξεταζόμενων

περιοχών), δεν είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη.

Η τουριστική υποδομή είναι κυρίως ανεπτυγμένη στο Μέτσοβο και τη Βοβούσα -

συνολικά 845 κλίνες. Υπάρχει χιονοδρομικό κέντρο και συνεδριακό κέντρο στο

Μέτσοβο, καθώς και Δημοτικό Ορειβατικό Καταφύγιο. Το χιονοδρομικό κέντρο

θεωρείται από τα πιο οργανωμένα της χώρας. Η περιοχή, συνεπώς, θεωρείται ήδη

αρκετά ανεπτυγμένη τουριστικά, εκτιμάται δε ότι επιπλέον 309 κλίνες μπορούν να

84

δημιουργηθούν πληρώντας τα κριτήρια ηπιότητας. Το Μέτσοβο και η Βοβούσα,

ωστόσο, που συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο μέρος της τουριστικής ανάπτυξης, είναι

κορεσμένοι οικισμοί.

Στην περιοχή αναπτύσσονται ήπιες τουριστικές δραστηριότητες όπως καγιάκ και

rafting (στον ποταμό Αώο), μεγάλος αριθμός ορειβατικών διαδρομών και τουριστική

ιππασία στο Δημοτικό Ορειβατικό Καταφύγιο. Η περιοχή προσφέρεται για την

ανάπτυξη φυσιολατρικού τουρισμού και χιονοδρομίας, ενώ υπάρχει σημαντική

σύνδεση του τοπικού πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα με τον τουρισμό.

Στο Μέτσοβο και το Ανθοχώρι δραστηριοποιούνται τοπικές Αναπτυξιακές Εταιρείες.

Από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον του ΥΠΕΧΩΔΕ χρηματοδοτούνται

έργα κατασκευής Κέντρων Πληροφόρησης & Ενημέρωσης και Παρατηρητηρίων,

παραγωγής ενημερωτικού υλικού και σήμανσης μονοπατιών.

7.3.5 Περιοχή Τζουμέρκων

Η περιοχή περιλαμβάνει τμήμα του Νομού Ιωαννίνων και του Νομού Άρτας. Στα

Δυτικά ο ποταμός Άραχθος αποτελεί το φυσικό όριό τους με την Αιτωλοακαρνανία,

στα Ανατολικά συνορεύουν με το Νομό Τρικάλων, στα Βόρεια φθάνουν μέχρι τον

Καλαρίτικο ποταμό και στα Νότια έως τον Σαραντάπορο, παραπόταμο του Άραχθου.

Η περιοχή συνδέεται με τα Ιωάννινα με το εθνικό δίκτυο Άρτας – Ιωαννίνων. Το

τοπικό οδικό δίκτυο γενικά είναι ανεπαρκές.

Η περιοχή διαθέτει τόπους ιδιαίτερου φυσικού κάλλους: τα όρη Τζουμέρκα (περιοχή

«Φύση 2000»), καταρράκτες στους οικισμούς Ματσούκι και Καταρράκτη κ.α.

Χαρακτηρίζεται από την απουσία οχληρών δραστηριοτήτων. Επίσης διαθέτει

παραδοσιακούς οικισμούς και πολιτιστικούς πόρους όπως παλαιές μονές,

αρχαιολογικό χώρο στους Καλαρίτες, παραδοσιακά γεφύρια στον ποταμό Άραχθο.

Η περιοχή εμφανίζει τη μεγαλύτερη πυκνότητα πληθυσμού των εξεταζόμενων

περιοχών (23 κατ./χμ2) καθώς και χαμηλό σχετικά ποσοστό ανεργίας (8,1%) αλλά τον

υψηλότερο δείκτη γήρανσης πληθυσμού (23,4%) μετά τα Μαστοροχώρια. Η

απασχόληση είναι αρκετά ισόρροπα κατανεμημένη στους παραγωγικούς τομείς:

35,5% στον τριτογενή, 30,7% στον πρωτογενή (το υψηλότερο ποσοστό μετά τα

Ζαγοροχώρια) και 28,2% στο δευτερογενή τομέα. Το 24,3% της περιοχής καλύπτεται

από δασικές εκτάσεις - το μικρότερο ποσοστό δασικών εκτάσεων στις υπό συζήτηση

περιοχές, ενώ το 58,2% καλύπτεται από βοσκοτόπια, κάτι που συνδέεται με τη

85

σημαντική ανάπτυξη της κτηνοτροφίας στην περιοχή (37,2% των ζωϊκών μονάδων

του συνόλου των εξεταζόμενων περιοχών). Η περιοχή συγκεντρώνει το υψηλότερο

ποσοστό των γεωργικών εκτάσεων των εξεταζόμενων περιοχών (38,8%), έχει όμως

το μικρότερο μέσο μέγεθος εκμετάλλευσης (13,6 στρέμματα) καθώς και χαμηλό

ποσοστό αρδευομένων εκμεταλλεύσεων (36,8%).

Η περιοχή είναι αδύναμη από πλευράς τουριστικής υποδομής. Η τελευταία είναι

κυρίως ανεπτυγμένη στους οικισμούς Βουργαρέλι, Θεοδώριανα, Καταρράκτης και

Πράμαντα (108 κλίνες συνολικά). Εκτιμάται ότι επιπλέον 2.729 κλίνες μπορούν να

δημιουργηθούν πληρώντας τα κριτήρια ηπιότητας – αριθμός 4-5πλάσιος από τις

υπόλοιπες περιοχές.

Στην περιοχή αναπτύσσονται ήπιες τουριστικές δραστηριότητες όπως καγιάκ και

rafting (στους ποταμούς Άραχθο και Καλαρίτικο) και πλήθος ορειβατικών

διαδρομών. Το τουριστικό προϊόν της περιοχής θεωρείται ότι πρέπει να

προσανατολιστεί στις ανωτέρω δραστηριότητες και στην αξιοποίηση του φυσικού

τοπίου. Επίσης στη σύνδεση, με τον τουρισμό, της ανεπτυγμένης κτηνοτροφίας που

διαθέτει η περιοχή.

Στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Τουρισμός – Πολιτισμός 1994-99 εντάχθηκαν έργα

κατασκευής ξενώνων, σήμανσης μονοπατιών, συντήρησης μνημείων παραδοσιακής

αρχιτεκτονικής και συντήρησης μονοπατιών.

Δεν αναφέρονται τοπικές Αναπτυξιακές Εταιρείες στην περιοχή.

7.4 Στόχοι του στρατηγικού σχεδιασμού για την περιοχή μελέτης - προτεινόμενες παρεμβάσεις

Κεντρικός στόχος η βιώσιμη ανάπτυξη των περιοχών, μέσω της προσφοράς στους

τουρίστες εναλλακτικών μορφών τουρισμού και της ανάπτυξης νέων τουριστικών

προϊόντων και υπηρεσιών ποιότητας, για τα οποία παρατηρείται αυξανόμενη ζήτηση.

Επίσης, η αξιοποίηση των πολλαπλασιαστικών επιδράσεων των ανωτέρω προϊόντων

στους λοιπούς τομείς παραγωγής. Επιμέρους στόχοι είναι:

Για τις μη ανεπτυγμένες τουριστικά περιοχές, να δοθεί προτεραιότητα σε

εκείνες που προσφέρουν πραγματικές δυνατότητες ανάπτυξης νέων μορφών

τουρισμού, με τρόπο ώστε να μην υπερβούν το σημείο κορεσμού.

86

Για τις ανεπτυγμένες τουριστικά περιοχές, η βελτίωση των υποδομών με στόχο

τη μείωση ή ελαχιστοποίηση των πιέσεων που ασκούνται στο περιβάλλον

(φυσικό και ανθρωπογενές).

Για την υλοποίηση των στόχων αυτών, προτείνονται οι ακόλουθες έξι κατηγορίες

παρεμβάσεων:

1. Κίνητρα για ιδιωτικές επενδύσεις σε τουριστικά καταλύματα: αυτά θα

πρέπει να προσανατολιτούν στην αποκατάσταση και αξιοποίηση των κενών

παραδοσιακών κατοικιών, τον εκσυγχρονισμό των υπαρχόντων καταλυμάτων

και τη δημιουργία νέων (με τον όρο του σεβασμού στο φυσικό και

ανθρωπογενές περιβάλλον).

2. Δημόσιες επενδύσεις για βελτίωση / επέκταση του οδικού δικτύου: θα

πρέπει να κατευθυνθούν κυρίως στη βελτίωση της βατότητας του υπάρχοντος

δικτύου. Οι νέες οδικές συνδέσεις θα πρέπει να πληρούν περιβαλλοντικά

κριτήρια ώστε να μην απειλούν περιοχές με ευαίσθητη χλωρίδα και πανίδα.

Επίσης, υπάρχει κίνδυνος η επέκταση οδικών δικτύων να ευνοήσει το εντατικό

κυνήγι και την πρόσβαση λαθροθηρών σε περιοχές έως τώρα δυσπρόσιτες –

κάτι που οφείλεται να ληφθεί σοβαρά υπόψη στο σχεδιασμό των όποιων

επεκτάσεων.

3. Δημόσιες επενδύσεις για ανάδειξη και προστασία του οικιστικού

περιβάλλοντος και των πολιτιστικών πόρων: εστιάζονται στη διαμόρφωση

όψεων κτιρίων, τις αναπλάσεις πλατειών, τη δημιουργία χώρων στάθμευσης.

4. Δημόσιες επενδύσεις για προστασία οικολογικών πόρων: περιλαμβάνονται οι

εκπονήσεις μελετών για περιβαλλοντική διαχείριση, η δημιουργία υποδομών

προσέλκυσης και διακίνησης επισκεπτών.

5. Κίνητρα για ιδιωτικές και δημόσιες επενδύσεις για δημιουργία υποδομών

για νέες μορφές τουρισμού: περιλαμβάνονται παρεμβάσεις για τη στήριξη

νέων μορφών τουρισμού που αναπτύσσονται ή μπορούν να αναπτυχθούν –

φυσιολατρικού τουρισμού, ορειβασίας – οδοιπορίας, περιπετειών σε υδάτινους

πόρους κλπ.

6. Δημόσιες δαπάνες για την ανάπτυξη των δεξιοτήτων του ανθρώπινου

δυναμικού και την υποστήριξη της ήπιας / οικολογικής τουριστικής

ανάπτυξης: αφορούν ειδίκευση και κατάρτιση του εργατικού δυναμικού,

δημιουργία κέντρων πληροφόρησης επισκεπτών, εκπόνηση μελετών για

εξειδικευμένες παρεμβάσεις.

87

Οι περιοχές του τμήματος της Πίνδου που ανήκει στην Περιφέρεια Ηπείρου και τις

οποίες εξετάσαμε στο παραπάνω τμήμα, σε γενικές γραμμές παρουσιάζουν

ανεπάρκεια ως προς την υφιστάμενη τουριστική υποδομή, ποσοτικά αλλά και

ποιοτικά (ως προς την κατάσταση των καταλυμάτων και το επίπεδο των παρεχόμενων

υπηρεσιών). Παρ’ όλα αυτά, κάποιοι από τους οικισμούς εμφανίζονται κορεσμένοι

ως προς τον αριθμό κλινών. Τέτοιοι είναι:

Οικισμοί που διαθέτουν έναν ισχυρό τουριστικό πόρο (π.χ. το Μέτσοβο με το

χιονοδρομικό κέντρο) είτε

Οικισμοί με αξιόλογο ανθρωπογενές περιβάλλον (αναφερθήκαμε ήδη στην

περίπτωση των Ζαγοροχωρίων).

Είναι σκόπιμο συνεπώς να επιδιωχθεί η άρση αυτής της ανισοκατανομής της

τουριστικής δραστηριότητας, ώστε να αποσυμφορηθούν οι κορεσμένοι οικισμοί και

να αναπτυχθούν οι αναξιοποίητοι – το ζητούμενο βέβαια, για τους τελευταίους, είναι

να αναπτυχθούν σύμφωνα με τα προαναφερθέντα κριτήρια ηπιότητας ώστε να

διατηρήσουν τα χαρακτηριστικά τους και να αποφευχθούν οι δυσμενείς εξελίξεις που

παρατηρούνται στις κεροσμένες τουριστικά περιοχές.

Ως προς τη βιωσιμότητα της τουριστικής ανάπτυξης, η περιοχή που συγκεντρώνει τα

μεγαλύτερα συγκριτικά πλεονεκτήματα είναι τα Ζαγοροχώρια. Το φυσικό και

ανθρωπογενές περιβάλλον της περιοχής και οι πολιτιστικοί της πόροι είναι τα

κυριότερα συγκριτικά πλεονεκτήματα, ενώ αντίθετα η κυριότερη αδυναμία της

βρίσκεται στα αναπτυξιακά της χαρακτηριστικά (αναφέραμε ήδη τον υψηλό δείκτη

γήρανσης και το υψηλό ποσοστό ανεργίας). Θετική εκόνα ως προς τα αναπτυξιακά

χαρακτηριστικά παρουσιάζει η περιοχή του Μετσόβου, ενώ διαθέτει και σημαντικούς

τουριστικούς πόρους. Η περιοχή της Κόνιτσας είναι, από τις περιοχές που

παρουσιάσαμε, αυτή με την καλύτερη ανταπόκριση στις νέες μορφές τουρισμού. Όσο

για τις περιοχές των Τζουμέρκων και Μαστοροχωρίων, αυτές είναι οι συγκριτικά πιο

δυσπρόσιτες και λιγότερο ανεπτυγμένες τουριστικά, θεωρείται όμως ότι έχουν

δυνατότητες τουριστικής ανάπτυξης στο (ίσως και άμεσο) μέλλον.

Αναφορικά με την οικολογική αξία, τέσσερεις από τις περιοχές που εξετάσαμε (κατά

σειρά Ζαγόρι, Κόνιτσα, Μαστοροχώρια, Μέτσοβο) βρίσκονται μέσα στις οκτώ

πρώτες θέσεις στο σύνολο των 19 μικροπεριφερειών που προσδιορίστηκαν στην

οροσειρά της Πίνδου. Την πρώτη θέση μάλιστα καταλαμβάνει η περιοχή Ζαγορίου, η

οποία καταλαμβάνει την πρώτη θέση και σε πόρους ανθροπογενούς και οικιστικού

περιβάλλοντος. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι περιοχές με την σημαντικότερη

88

οικολογική αξία βρίσκονται στο χώρο της Βόρειας Πίνδου. Η οικολογική αξία της

περιοχής Ζαγορίου, ωστόσο, είναι εύθραυστη καθώς παρατηρείται κατά τόπους

εντατική τουριστική ανάπτυξη, όπως αναφέραμε. Επίσης, η επέκταση οδικών δικτύων

και η βελτίωση της πρόσβασης σε ορισμένες περιοχές μπορεί να απειλήσει την

οικολογική τους αξία, καθώς ευνοεί το εντατικό κυνήγι και τη λαθροθηρία – οι

δραστηριότητες αυτές είναι αρκετά διαδεδομένες, αν όχι ανεξέλεγκτες, στο σύνολο

της Πίνδου και οι όποιες προσπάθειες αστυνόμευσης είναι δυσχερείς από τη φύση της

περιοχής.

89

8 Παρατηρήσεις & συμπεράσματα

8.1 Αξιολόγηση των έως σήμερα τομεακών πολιτικών

Λόγω της πληθυσμιακής εγκατάλειψης του ορεινού χώρου και των φυσικών του

μειονεκτημάτων, οι δημόσιες πολιτικές κατά κάποιο τρόπο τον παραμέλησαν15

-

παράλληλα, και ο ιδιωτικός τομέας δεν έβρισκε πρόσφορο έδαφος για ανάπτυξη λόγω

της υστέρησης εργατικού δυναμικού και υποδομών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα έναν

φαύλο κύκλο αναπτυξιακής καθυστέρησης του ορεινού χώρου. Τα κυριότερα

χαρακτηριστικά των τομεακών δημόσιων πολιτικών για τον ορεινό χώρο είναι,

συνοπτικά, τα εξής:

Η αγροτική πολιτική προσανατολίζεται κυρίως σε επιδοματικές πληρωμές, ενώ

αντίστοιχα δεν έχουν τύχει ιδιαίτερης προσοχής η δράσεις για τον

αναπροσανατολισμό και αναδιοργάνωση του αγροτικού τομέα και για την ανάπτυξη

τομέων με προοπτικές όπως η βιολογική γεωργία.

Η τουριστική πολιτική, προσανατολισμένη στο μαζικό παραθεριστικό τουρισμό, δεν

έχει αξιοποιήσει τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του ορεινού χώρου για την ανάπτυξη

ήπιων και εναλλακτικών μορφών τουρισμού - ενώ, παράλληλα, οι οικολογικοί πόροι

αντιμετωπίστηκαν ως χώροι αποκλεισμού και όχι ανάπτυξης ήπιας δραστηριότητας

Η αποδυνάμωση του ορεινού πληθυσμού και της οικονομικής του δραστηριότητας

δεν εκτιμήθηκαν από την περιβαλλοντική πολιτική ως παράγοντες περιβαλλοντικής

απειλής. Στην πραγματικότητα, η ερήμωση των περιοχών δημιουργεί κινδύνους

υποβάθμισης του περιβάλλοντος, που μπορεί να περιοριστούν με ορθολογική

ανθρώπινη δραστηριότητα.

Η συντήρηση και ανάδειξη του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος είναι σε κάποιο βαθμό

ικανοποιητική - όχι όμως ισόρροπα στο σύνολο του ορεινού χώρου. Απαιτούνται

περαιτέρω παρεμβάσεις για το ανθρωπογενές περιβάλλον.

Η ανυπαρξία αστικών ή ημιαστικών κέντρων και η έλλειψη δομών στήριξης των

ΜΜΕ αποτελεί εμπόδιο για την ανάπτυξη των τελευταίων στον ορεινό χώρο.

Η δυσμενής πληθυσμιακή σύνθεση των ορεινών περιοχών και η εγκατάλειψή τους

και, από την άλλη μεριά, η έλλειψη κοινωνικών υποδομών, σχηματίζουν ένα φαύλο

κύκλο. Το φαινόμενο θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί με τη συγκρότηση βιώσιμων

15

ευνοώντας την περαιτέρω εγκατάλειψη ακόμα και στις μέρες μας

90

ορεινών ημιαστικών κέντρων - τοπικών πόλων ανάπτυξης με επαρκές επίπεδο

κοινωνικών υποδομών.

Η ενεργειακή πολιτική έχει δυο αντίθετες πλευρές: στην περίπτωση της ηλεκτρικής

ενέργειας μεταβιβαστικό χαρακτήρα υπέρ του ορεινού χώρου, ενώ στην περίπτωση

των υγρών καυσίμων σημαντική επιβάρυνση κόστους. Παρά τη λειτουργία

υδροηλεκτρικών έργων, η τοπική ενεργειακή παραγωγή είναι περιορισμένη.

Η πολιτική μεταφορών αντιμετωπίζει τον ορεινό χώρο κυρίως ως χώρο διέλευσης και

όχι ως χώρο πρόσβασης - με αποτέλεσμα η χωροταξική οργάνωση του οδικού

δικτύου να μην ανταποκρίνεται στις ανάγκες των περιοχών και της ανάπτυξής τους.

Οι δύσκολες συνθήκες σε συνδυασμό με, πολλές φορές, κακοτεχνίες στην

κατασκευή, επιδρούν αρνητικά στη βατότητα των ορεινών δικτύων.

Η πολιτική επικοινωνιών έχει επίσης μεταβιβαστικό χαρακτήρα υπέρ του ορεινού

χώρου, καθώς η τιμολόγηση των σχετικών υπηρεσιών είναι ενιαία ανά τη χώρα.

Δυσχέρειες παρατηρούνται κυρίως στις ταχυδρομικές υπηρεσίες και λιγότερο στις

τηλεφωνικές.

8.2 Προτεινόμενη στρατηγική

Για την επίτευξη των στόχων που συνδέονται με την ανάπτυξη του ορεινού χώρου,

είναι απαραίτητη προϋπόθεση ο ολοκληρωμένος χαρακτήρας των παρεμβάσεων.

Επίσης, η εξειδίκευση των δράσεων λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα

χαρακτηριστικά των επιμέρους περιοχών προγραμματισμού. Σύμφωνα με αυτά, η

προτεινόνενη στρατηγική για τις ορεινές πρειοχές μπορεί να εξειδικευθεί στους εξής

άξονες16

:

1. Το μετασχηματισμό της αγροτικής δραστηριότητας, με έμφαση στις μεθόδους

και τα μέσα καλλιέργειας, στην τυποποίηση και την πιστοποίηση ποιότητας και

αυθεντικότητας και στην προβολή των προϊόντων. Επίσης στη σύνδεση της

αγροτικής παραγωγής με τον τουρισμό.

2. Την εκτατική ανάπτυξη ήπιων μορφών τουρισμού, με βελτίωση των

προσβάσεων, ανάδειξη και αξιοποίηση του φυσικού και ανθρωπογενούς

περιβάλλοντος - αλλά και με την ανάπτυξη των δεξιοτήτων του τοπικού

ανθρώπινου δυναμικού.

16

αναλυτικά βλ. ΙΠΑ, Σχέδιο Ανάπτυξης Ορεινού Χώρου

91

3. Τη στήριξη της βιοτεχνίας μικρής κλίμακας και οικοτεχνίας και τη διασύνδεσή

της με τον πρωτογενή τομέα αλλά και - κυρίως - με τον τουρισμό. Την

υποστήριξη επίσης των ΜΜΕ μέσω δικτύων συνεργασίας, υποδομών μικρής

κλίμακας και δράσεων για την κατάρτιση του εργατικού δυναμικού.

4. Τη συγκρότηση ορεινών κέντρων ανάπτυξης, τα οποία θα έχουν επαρκή

σύνδεση με το πλησιέστερο αστικό κέντρο, επαρκείς κοινωνικές υποδομές,

υποδομές στήριξης των προωθητικών δραστηριοτήτων της περιοχής. Επίσης

που θα διαθέτουν υπηρεσίες κάλυψης των βασικών καταναλωτικών αναγκών

της περιοχής. Η πιθανή έλξη που τέτοια κέντρα θα ασκήσουν στον πληθυσμό

των γύρω οικισμών είναι προτιμότερη από την πλήρη πληθυσμιακή αποψίλωση

της περιοχής.

5. Τη διασφάλιση της εύκολης και ασφαλούς πρόσβασης, προς τα ορεινά κέντρα

ανάπτυξης, των γύρω οικισμών. Αυτό προϋποθέτει μεταξύ άλλων την επαρκή

συντήρηση του οδικού δικτύου και την αντιμετώπιση εκτάκτων καταστάσεων

όπως αποκλεισμός από χιονοπτώσεις.

Σημαντική παράμετρος είναι η ένταξη του σχεδιασμού για τις ορεινές περιοχές στον

αναπτυξιακό σχεδιασμό των Περιφερειών (με βάση τους 5 παραπάνω άξονες) και η

οριοθέτηση μικροπεριφερειών προγραμματισμού στον ορεινό χώρο - με ορισμό του ή

των ορεινών κέντρων σε κάθε μικροπεριφέρεια που θα πληρούν τα κριτήρια που

αναφέραμε παραπάνω. Αλλη σημαντική παράμετρος για την αποτελεσματικότητα

των παρεμβάσεων είναι η ενεργοποίηση των τοπικών φορέων - ΟΤΑ, Αναπτυξιακών

Εταιρειών κλπ.

8.3 Η Περιφερειακή πολιτική

Ο αναπτυξιακός σχεδιασμός της προγραμματικής περιόδου 1994-99 έδωσε

μεγαλύτερο βάρος στις υποδομές, ενώ αυτός της νέας προγραμματικής περιόδου – σε

μια προσπάθεια ολοκληρωμένης παρέμβασης στον ορεινό χώρο – αναδεικνύει

περισσότερο την ανάγκη ανασυγκρότησης της παραγωγής και της οικονομίας

γενικότερα. Ωστόσο, ο σχεδιασμός για τη νέα προγραμματική περίοδο δεν

απομακρύνθηκε πάρα πολύ από κάποιες "παραδοσιακές" λογικές - 'οπως ήδη

αναφέραμε, μεγάλη συμμετοχή στη χρηματοδότηση έχουν μέτρα που αφορούν

92

υποδομές σε σχέση με άλλα που αφορούν παραγωγική ανασυγκρότηση και

καινοτομικές ενέργειες. Ετσι, ενώ τα προτεινόμενα μέτρα του ΠΕΠ συμφωνούν με τις

στρατηγικές επιλογές για τον ορεινό χώρο, απαιτείται η εξέταση της χρηματοδοτικής

βαρύτητας του κάθε μέτρου για να αποκτήσουμε μια πραγματική εικόνα του σε ποιό

βαθμό - ποσοτικά πλέον - ο περιφερειακός σχεδιασμός ακολουθεί μια ολοκληρωμένη

προσέγγιση των προβλημάτων του ορεινού χώρου.

8.4 Η πολιτική σε επίπεδο μικροπεριφέρειας

Αναφορικά με την προτεινόμενη στρατηγική για τις περιοχές που αναφέραμε, θα

ήταν σκόπιμο να κάνουμε τις εξής παρατηρήρεις- με την επιφύλαξη ότι δεν υπάρχουν

διαθέσιμα οικονομικά δεδομένα για να εκτιμήσουμε τη βαρύτητα των παρεμβάσεων:

Θετικό στοιχείο στο σχεδιασμό είναι η επιδίωξη της ήπιας τουριστικής ανάπτυξης

μέσω της αξιοποίησης της δυναμικής διεθνούς ζήτησης για εναλλακτικές μορφές

τουρισμού – στις οποίες οι περιοχές που παρουσιάσαμε διαθέτουν συγκριτικά

πλεονεκτήματα. Επίσης θετική είναι η έμφαση που δίνεται στον ήπιο χαρακτήρα της

επιδιωκόμενης τουριστικής ανάπτυξης και στην αποτροπή φαινομένων

εντατικοποίησης και κορεσμού – αλλά και στην προσπάθεια για μείωση των πιέσεων

στις ήδη κορεσμένες περιοχές.

Οι προτεινόμενες κατηγορίες παρεμβάσεων μπορούν να ομαδοποιηθούν ως εξής:

Κίνητρα για ιδιωτικές επενδύσεις (σε τουριστικά καταλύματα, υποδομές νέων

μορφών τουρισμού)

Δημόσιες επενδύσεις (για οδικά έργα, αναπλάσεις, χώρους στάθμευσης – αλλά

και για προστασία οικολογικών πόρων και δημιουργία υποστηρικτικών

μηχανισμών)

Δημόσια δαπάνη για κατάρτιση & ειδίκευση ανθρώπινου δυναμικού.

Από την ομαδοποίηση αυτή φαίνεται ότι σημαντικό μέρος των προτεινόμενων

παρεμβάσεων αφορά τη δημιουργία ή βελτίωση υποδομών και τη στήριξη της

δραστηριότητας του ιδιωτικού τομέα. Παρατηρούμε, με άλλα λόγια, το ίδιο

φαινόμενο που παρατηρείται στο σύνολο του εθνικού και περιφερειακού

αναπτυξιακού σχεδιασμού της χώρας, μια «εμμονή» στις υποδομές και στην παροχή

ενισχύσεων. Η έμφαση στις υποδομές επικρίνεται πολλές φορές ως προς το ότι

υποκρύπτει μια αδυναμία των φορέων σχεδιασμού και υλοποίησης για καινοτομική

93

προσέγγιση του αναπτυξιακού σχεδιασμού – πρέπει όμως να λάβουμε υπόψη ότι, σε

περιοχές όπως οι υπό συζήτηση, η χρόνια απομόνωση, η παραγωγική υστέρηση και η

αποσάρθρωση του κοινωνικού ιστού έχουν δημιουργήσει ανεπάρκεια υποδομών

(ποσοτική και ποιοτική) τέτοια ώστε να δικαιολογεί αυξημένες παρεμβάσεις.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι παρεμβάσεις για την προστασία οικολογικών

πόρων. Οι τελευταίες εντάσσονται βέβαια στο πλαίσιο της θεώρησης του

περιβάλλοντος ως τουριστικού πόρου – θεώρησης που διακατέχει την περιβαλλοντική

πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πάντως, μέσω των μελετών και ενεργειών

περιβαλλοντικής διαχείρισης που προτείνονται, φαίνεται ότι δίνεται έμφαση στην

αποτροπή της περιβαλλοντικής υποβάθμισης από την ανθρώπινη δραστηριότητα.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν οι παρεμβάσεις για την δημιουργία

υποστηρικτικών μηχανισμών για την ήπια τουριστική ανάπτυξη. Οι παρεμβάσεις

αυτές έχουν καινοτομικό χαρακτήρα, καθώς στα πλαίσιά τους μπορεί να εκπονηθούν

μελέτες και να δημιουργηθούν φορείς που να συμβάλλουν στην εφαρμογή πολιτικών

διαφορετικών από τις καθιερωμένες για την προώθηση της τουριστικής ανάπτυξης

στις ορεινές περιοχές.

94

9 Βιβλιογραφία – πηγές

Α. Παπαδασκαλόπουλος, Πρότυπα και Πολιτικές Περιφερειακής Ανάπτυξης,

εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1995

Ν. Κόνσολας, Σύγχρονη Περιφερειακή Οικονομική Πολιτική, εκδ. Παπαζήση,

Αθήνα 1997

Περιφέρεια Ηπείρου, Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ηπείρου 2000-

2006 (αρχικό)

Περιφέρεια Ηπείρου, σχέδιο Περιφερειακού Επιχειρησιακού Προγράμματος

Ηπείρου 2000-2006, Οκτώβριος 2000

Περιφέρεια Ηπείρου, Σχέδιο Ανάπτυξης Περιφέρειας Ηπείρου

Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα

Ηπείρου 1994-1999, απολογιστική έκθεση αξιολόγησης 1998

Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, ΣΑΕΠ Περιφέρειας Ηπείρου 1999

Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης, Σχέδιο Ανάπτυξης Ορεινού Χώρου

Οικονομικός Ταχυδρόμος, έκτακτο τεύχος 17,02,2000, η οικονομία των

Ελληνικών Περιφερειών (επιμέλεια: Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης)

Υπουργείο Γεωργίας, Συμβούλιο Αγροτικής Πολιτικής, Οκτώβριος - Νοέμβριος

1997

Υπουργείο Γεωργίας, Σχέδιο Περιφερειακής Ανάπτυξης για τον Πρωτογενή

Τομέα, 2000-2006

Υπουργείο Γεωργίας, Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Αγροτική Ανάπτυξη -

Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου 2000-2006

Υπουργείο Γεωργίας - Δ/νση Αγροτικής Πολιτικής & Τεκμηρίωσης, Η

Ελληνική Γεωργία με Αριθμούς, Αθήνα Νοέμβριος 2000

Υπουργείο Γεωργίας, Απόφαση: Βελτίωση της Ηλικιακής Σύνθεσης του

Αγροτικού Πληθυσμού, 2001

Εφημερίδα "Επενδυτής": Άρθρο "250 δις για την ανάπτυξη 35 ορεινών

περιοχών" της 8-9 Ιουλίου 2000

ΥΠΕΧΩΔΕ, Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού, Αθήνα 2000

ΥΠΕΧΩΔΕ, Επιχείρηση Χωροταξικής Ανασυγκρότησης 1994-2006, Αθήνα

Ιανουάριος 2000

ΥΠΕΧΩΔΕ, Natura 2000: Εφαρμογή της Οδηγίας - επιλογή περιοχών

95

Ν. 2742/99, για το Χωροταξικό Σχεδιασμό και την Αειφόρο Ανάπτυξη, 7

Οκτωβρίου 1999

Υπουργείο Ανάπτυξης / ΕΟΤ, μελέτη για την ήπια τουριστική ανάπτυξη του

ορεινού της πίνδου (στο πλαίσιο του Ε.Π. Τουρισμός - Πολιτισμός), Αθήνα

1999

Υπουργείο Ανάπτυξης, Ε.Π. "Ανταγωνιστικότητα", Αθήνα 2000

Υπουργείο Ανάπτυξης, Ε.Π. "Κοινωνία της Πληροφορίας", Αθήνα 2000

ΕΣΥΕ, στοιχεία απογραφής 1991

Ευρωπαϊκή Ένωση, Σχέδιο Ανάπτυξης Κοινοτικού Χώρου, Noordwijk

Ιανουάριος 1997

Ευρωπαϊκή Ένωση, Agenda 2000

Ευρωπαϊκή Ένωση - Γενική Δ/νση Γεωργίας, Μεταρρύθμιση της ΚΑΠ:

Αγροτική Ανάπτυξη, Αύγουστος 1999

Ευρωπαϊκή Ένωση, Κανονισμός (ΕΚ) 1257/99, της 17-05-99

Ευρωπαϊκή Ένωση, Κανονισμός (ΕΚ) 1750/99, της 23-07-99

Ευρωπαϊκή Ένωση, Κανονισμός (ΕΚ) 2092/91, της 24-06-91

Ευρωπαϊκή Ένωση, Κανονισμός (ΕΚ) 1804/99, της 24-08-99

European Union, TERRA Prorramme, February 1999

European Union, LEADER Atlas of rural development

Euromontana Network, Second European Mountain Convention, Trento, 17-18

March 2000

10 Παράρτημα Πινάκων