ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած,...

20
ՀԱՏՈՒԿ ԶԵԿՈՒՅՑ ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ

Transcript of ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած,...

Page 1: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

ՀԱՏՈՒԿ ԶԵԿՈՒՅՑ

ՀԱՅԱՍՏԱՆ.ԿԱՆԽԵՆՔՏՆՏԵՍԱԿԱՆԱՂԵՏԸ

Page 2: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

��� ������ � �� ����� � PFA- ��� ���� �� ����� և �� ���� ������� � � ��� � ����։"����� ����� ����� ���� ������� ��և� ���� ����#�� �� �� ���� � � � $ %� � ��� � � �: &���և���� � � $ ������ � ������ ���� �� ' ��� ��'���� ����� ��� ������� ��(��� ��։

Փետրվար 2012թ.

© 2012 Policy Forum Armenia

��� ������ ) �*�� � +����� � ��� ����� �����, � � � � �� �'������'� ��։ .�� ��� � ������� � � � �� � ����� � �� ��� �։

������ ���, www.pf-armenia.org/��� ���, [email protected]

Page 3: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

Հայաստանը սկսում է դասական վճարային հաշվեկշռի ճգնաժամի (balance-of-payments crisis)

նշաններ ցույց տալ։ 0�� �+��� � �� � 1���� $ ������ և � ���� � )�� $� ���� � � � ��'���� � ������ �� �� �� �� ��� �� � � � �%)�'� �, ��� � ����� �������� �+��� ����� �+����� �, ���� ���և ������ ) � � ��������� � � � ��� ����� � �� ���� � � ��� և � � � � ��� � )� ��� ���� ��� � �*� ��� � � � ���� � � �� �� �� ։2012-14-�� � � ���� $ �� ��� � ���� ��� � � � �7 ����� � �� ���� �� � �� ������8���� ��� �� ��7 �� �� ���� � �' � �� � �*��� և � ��� �� � � ��� ���$��' �։ 8'������ � � � � � � ��'� � ����'� �� և � � � � �-����� � � � �'�'����� �����������'������ ���� #���� �, ) ��� ���� � ������ ��' ��� �� �� �� �� �+����� � և/� � �� ��� � ���� ��1���� � � � � ��'���� ���� % � � �*� ��� �� � ���։

2009 թվականին Հայաստանում գրանցվեց 2007-2008 թթ. համաշխարհային ճգնաժամին

հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ & � �� �'� 2009-� ������$ ��� � �� � ���� $ �� � � %� �� ��� ����� � � 7�� + ���, ��� � � � � ����'���� << ������'� � �� �� ���� �+�� � ������ ��������� � �7 )��, ���� ���� �� �� ����� ���� � ��� ������ ) � $ ��������� ���և �� �, ��� � � � � ����'������$ ��� � �� ��� �� ��� ���� � �7 )��։ &��� ������ �% ���'� � ��������� �� ��� �������� ���������, ���� ��$ � ���'���� ���� %�� � � � � � � ��� � �'�'���� �, � �� �� $ � )��������� � � �� � � �� ���� �� %� �� ���'� � ���։ ������ ���� � և� �� �%�� ���, �� ������'���� #� ��' ����� �� ��� 7%�� � 2007-2008-� 7�� + �� ����, և� � � � � �� ����� � �, �� ���� ��� ��� �+� ��'������, ����� ��+�� � � 8���� ���� � ���� �� � �*�'������� � �7 )��։

Երկրի քաղաքական ղեկավարությունը պետք է ամբողջապես յուրացնի այս խնդիրները և հրատապ

կերպով զբաղվի դրանք լուծելով։ �) �+� '��� �, '� 2009-� � ���� � ����� ��, և �# �� �% � � ��������'��� #� �� � � ��� � � � � ��'� � �������, ��#� � ��� �� < � �� �� ����� �� �� � �*��� � � � � � � ����/� ��� � �� �������։ 0�� ���� �������� ���������� � ���#����, ��� ���� '��� �� ���� ���� �� � � ������ ��$ �%� ��'��� և ����� � ����%������ � � � � �� ��$ ����'���, ) ��� �� �+�� ���, ��#� ���� � 7�, )����'� �,��'�'� � և �� ��� ��� ���'� � � %���։ & �# �� �� �� ��� � � �, ��և �(��� � � և ����� �����։ < � �� �� �� � ����'������� � ��� ��, � )���� ���� � ������'��� և��� � ���� ��� ��� � � � և +������ �� � � ����������, � ����� � ���� �։

Երկրին սպառնացող մարտահրավերներին արդյունավետ դիմակայումը պետք է սկսվի լեգիտիմ

իշխանությունների ձևավորմամբ, որոնք կկարողանան Հայաստանի ժողովրդի անունից վերահսկել

նոր քաղաքական կուրսը։ / ��� � )� ���� � � �����'���� � ��� � �� � ����'� � ��� ��� ��։ ?� �#�'� � ����� �� � � � ��� ���և��� � և � ��� � � �� ��'� � �'�����������$��� ��� ��� � �� ��� ��� ��'� � �� ���� ��, ��� �� � � � � � �� ������*�)� ������� ���� )������ �� �*�� ���� ����� ���: 8� � � ) ��. և� ��� ���$� $�����'���� �� �� $ �� ����� ���� ��$ � � � � � � �� $�'� �, ��� � � � ������� և ���� $ �� � �� �� ������� � � ���, ����� % ���� �� �� � � ��� �� �� �' � ��������� �%��� )�+��� � � �։ &���$� $ �� ��7 �� � � ���� � ��� � � ազգային միասնության

կառավարություն, ��� � � �� ����� �� ���$��� (� � �� և �� �� ��� ��#��� � � � ������ ��< � �� �� և &���)�� ����� � )��� � � �+����։ ��� � ����� �� � ���� � � � � �� ����1����� � � ����'������, � � և �� ��� �� ��� և � ��� � � � � � ��� � ��'� �(+ �� ��'����։

ՀԱՄԱՌՈՏԱԳԻՐ

3

Page 4: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

ՆԱԽԱԲԱՆ

2011 թվականի դեկտեմբերի 8-ից 9-ը կայացած Եվրոպական Միության ղեկավարների

գագաթնաժողովը չտվեց սպասված արդյունքները: B� � $ ?�������� *�)� ���� $� � * ���'���� ��$ $ � � 1�� �� � � 7�� + �� � ��� � ������ � ���%�#��,� �� ��������� �� ��� ��, �� 2012 '� � ��� 8�� ���� ������'���� 7�� + �� ��� �����,�������� ��� � �������� 2013 '� � ���: 8���� � � � � � � � ���$�#���� � � �* � ��� 7�� + � ��� ���������� ��# � � � � � �: < %�� )����� (��(� � �� � ��� �*�� �� � �*�'������� # �� և �� � �� � ��� ���և ������, ���� � 1�� �� � �� � � ��� ������� ���և � ���� #� '���:

Եվրագոտին Հայաստանի ամենամեծ առևտրային գործընկերն է և հիմնական բյուջետային

գրանտների ու միջպետական վարկերի ավանդական աղբյուրը: 8���� � � ����� � �� �� ������, ����� ���� � �� ������ �� ��� �� ��� 1�� �� � � ������������ �����և ����� ��)և� ����և #��, � � � ��� �� � �� �$ �� � � �� � �, �� �� $ ����� � ���� ����'��� << ������'� � �� ��� �� և ���� �� ���և���������, ������ � ևD�� �� ��, < � �� � �� ����� �� ��1������� ��� ��$ $ � �� � ����� ����� �� :E� ��1������� �� �� $ ���� և ���� �� < � �� �� �� ��� ������'���� ����� �և�� ���� 1�� �� � � �������� � ��, � ������ � ��� � <G�-� ���#և 20%-�:

2008 թվականի դեկտեմբերին լույս ընծայած իր Համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամի

հետևանքները Հայաստանի տնտեսության վրա զեկույցում Policy Forum Armenia-ն նախանշել էր

արդեն իսկ 2007 թվականի վերջին գլոբալ տարածում ստացած ֆինանսական ճգնաժամի՝ ՀՀ

տնտեսությանը սպառնացող վտանգի մասին: < � �� �� ��� � � � �������� �������������� ��� �� $ ����� � � � �� ��� �� � ����������� ��$ � ��, ��� ���� �������� �� ��� � ����� 1�� �� ������ � �� ������ ��� �' ����� �������: B� � $������'� � ��� 1�� �� � � �������� �� �� ��� ��� ��, ������� � ������� ��, 14.2%-��<G�-� ����. ��� � � � � ��� � ����� ���� %� ���� 2007-� ����: I ���,� � � � ��'� � ����'������� )���� % � � � #� ������ �� + � � �� � ���:

Այս զեկույցը առաջ է գնում ևս մեկ քայլ. � ����� ��� ����� � � � � � � ��'� �� ���� $���� )�������, ����� ������� 7�� + �� ������� ���� << ������'� � �� , ���� � �� ���� ��� �� % �� ����� � � � � � ��������, ����� ���� �� 2008-2009 '� � ����� ��' ����� � � � $ �� ��� ����� � � � � � � ��'� � � �7 ) և ��)և� ��� � � ������� � ��� ������'� � � ��� 7�, �� � �� � �� �� ������:

"����� ��� ���և� � � )�� $��. � � II-� � �� � � ��� < � �� ��, 2008 '� � �� � ��� � ���� '��� ������'� � ����� �������: ��� ����$�� � � � %� �� ��� 7�� + �� � ��� ���� $���� � � �� � -� � �� ��'������� � �������� � � � � � � ��'� � �� � � )��և �� � � � � � ����'���� ���� � � � �������� � � � ��%���� �� : K � III-� ) � ���� � � �� � �� ���� )������ ������'���, �����, �'� �������� և �� ���$���,� �7 + ���� � �� $�� ������� 8���� � � 7�� + �� � � � � ����'���� <<������'� � �� , ��� ���� + ���� � �� $�� ���� ��� ������'� � �� ���� ��� $���� � � և ���$ � � � ����'����:

��������

����-

����������

����������-

������, ���

�����������

����� �������

������ �����,

�� �����

�������������

�� ��� ��և ����

����� �������:

4

Page 5: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

Համախառն արտադրանք, սոցիալական իրավիճակ և գնաճ

2009 թվականի խորն անկումից հետո 2010-2011 թվականների տնտեսական աճի միջին ցուցանիշը

կազմեց 3.3%, որը զգալիորեն ցածր էր մինչճգնաժամային տեմպերից՝ հանգեցնելով 2007

թվականի համեմատ ՀՆԱ-ի ավելի ցածր մակարդակի: L��� ��� � ��� �� �� ���� ������ ������'� �, ����� ����'� � և $ ) ��'������� ������� �* � ��� $ 7� �������,���#��) �7 $ %�� � ��'� � ������ �� ������ ��#������� � ����� � � 7��: G%���, ������ ������'� � ������� �* � ��� $ 7� 2010 '� � �� �% � � �� ��� � 1���� ��� �� � ���� $ (2010 '� � �� �� ���� �� �� � ��� � �� � ���� $): ������ ����'� � 7� ��� �% ��� և � �� ���$ � � ���������� �� �� $ ����� � � �����'� � 7� � %�����:1 O ) ��'������� ������ % ��� � �� ��1������� 7�: ���������, ������ � ������� �� � ���� � �� $� #� 7�� � � � � ��������, և ������'���� ������� � �� ����� ����'�������� 1�� �� ������ ������ � � �� ��� �� : Q��� ��� )� ��� % ) ����'����, �������� ��� ��� ���������, � �� � ����� '��� ��� ����� (weak con-tract enforcement) և �� � � � �� � ��� � %�� % ��� ��� �� ��#����� ����� ����� � � 7�� � �:

Այս զարգացումները տեղի են ունեցել սոցիալական պայմանների կտրուկ վատթարացման ֆոնի

վրա: ��� ��'���� 2008 '� � �� 7�� � � ��� ��������: R %��� � � ��7 � ���'� �� � * ��, �� �#�'� � 35.8 ������ 2010 '� � ��� ������ � �� ��'� � �$� ����և, � � ��� �2008 '� � �� 27.6 ������ (�.O, 2011): < %�� )����� �� ��'� � � ��� � � � $�� %��� � � � �� � ��$� ( �� � � $89.7 ��� � �7��� ��$ � � �� � � �), ����7 � ���'���� � � � � � '�� �� � ��� � $ �� ��� � � � ��7 ��� ������ � ��� ��� � � '���: Q��� ��� )� �� ��� � � � � ����'� � � � � ��� �� � � � �� � �, և )� �� � %�����'������, ����� �� ��� �� < � �� ��� ���� �� ��'� � ������� 7� � ���(IWPR, 2011): /��$ ����'� � � %��� � � ��7 � ���'���� ��� ������ ���� �� �, ���#��) �#� %��� � � ������'������� � � * ��, ���$ ���� � ��� � '��� ����� 7�� � 2008 '� � ��� ���: ��� ��և��'�, 2008 '� � �� և �� � � ���� $ ������� ��� � � ���, � ������ ���� �#�'� � �� ����� ������� �:2

Գլոբալ պահանջարկի նվազումն ու հիմնական ապրանքների գնանկումը միջազգային շուկայում

չեն արտացոլվել Հայաստանի գնաճային զարգացումներում, մինչդեռ աճի ուղղությամբ ցանկացած

շարժ անմիջապես արտացոլվել է: 2009 '� � �� ������ �� 7� � ��� � � ��%� �� �� ���#և��� �����, �� �� � �� ������ �� �� ������ � � %� �� ��� �� �� ��� %�� ����� ����� ��� � ����'����: & � �� ���� 2009 '� � �� ������ �� 7� �� ������ � � �, '�և� � %� �� ��� ����� � ��� � � � $� ���, ��� ������ � � � �� �� <G�-� %�����, ���� ��$:�������և, 2010 '� � ���, � � %� �� ��� �� �� ��� %�� ����� ����� 7�, ��� ������������ ������'����� ���� ����� � � �� ������ '�� ��� � $� � � ��� ���, � � ����� � � �� �� 7� �������, � ������ 9%-�:3 /� 7� �� � � �� ��$�, �� �, 7� ����'� ��

ՆԵՐԿԱՅԻՍ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐՆ ՈՒ ԽՈՑԵԼԻԿՈՂՄԵՐԸ

2012-14-��

!���"����

���� � ���� ��

�������

�������������

$1����-�� ������

����" ����

#������

�������% և

����"�����:

5

1 < �� ���$ � � ����� ����'� ��� 7� �����% � ��%�� �� ���� � ��� ����� ����� 7�, � �� ��� ���, ���*���:

2 ��� ��'���� � ��� ������� ���� � �� � ���� < � �� ��, � �*����� �� %� ��� � � � ) ��� � �� �� � ���������, �'� � %���� ����� ����� ����� � � �� �#�'� � �� �� �� (���# ���� � �):

3 /� 7� � ��� � ������� � �� ���� 2011 '� � ���, ���� �� ������ � ���� � �� � �*� �� 7� � 2010 '� � ��� ��� � ���� � ���� �� �� ���� � � � � �� ����� �����'������� '�� ��� � � � �:

Page 6: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

ՆԵՐԿԱՅԻՍ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐՆ ՈՒ ԽՈՑԵԼԻ

ԿՈՂՄԵՐԸ

7%��������� � � �� ����, ��� �� �� � ����'� ��, �#, ����� � %�� �� � )�� $�� � �*�������� � $�'� � և/� � ��� � �� ���� %�� � � � �+ ����� ������ ��� ����������� )� ��'� � � ���: & �� ��� '�� ��� � � �������� � � � � 7�� + � ���� � � � ��'� � ����� ����'����. � � �� ��� �' �� �� ���� $ �� � � �� ������� ����� ����� �� � � � ����'���, ������ �� 7�, �� �# '� �� � � ����'���, ���� $<G�-� �� � � 7��:

Հարկաբյուջետային զարգացումներ և պետական պարտք

Տնտեսական վերելքի տարիներին վարած ցիկլին համընթաց (procyclical) հարկաբյուջետային

քաղաքականությունը հանգեցրեց նրան, որ երկիրը զրկվեց նախազգուշական ֆիսկալ

պահուստներ ստեղծելու հնարավորությունից, որոնք կարող էին մեղմել համաշխարհային

տնտեսական անկման ազդեցությունը ՀՀ տնտեսության վրա: < � �� �� 7�� + ��� �* � ��� �)��� ���� ���� � �� ������ ��� � � � � ��'� ��, ��� �� � � �� �� ��� � ����� %���: & � �� *�)� �� $ � ����� �# �� �� ��� #� ���� ������'���� 2009 '� � �� �����, �� � և ��� � � �7 �և ����'���:4 X�) �����, ��� �� ��� � ����, ���� $ �' ���� � � � ��'� � 1�� �� ���� �� (և ������� � � � ��� � �������� ��� � ��� ��, ��Y�����և��), ���� � ��� < � �� �� ��� � � � ���� 2009-2010 '� � ������ և ����� � � ���� ' �� ��� � � ��� � ��� ������� ������'� � � ����'����:5 & ����� �������� �� � � ��� � ��� )�'� � � � �� %������ �� � ����� 7 � � ���� � ) � ��'� ���� �� ����� �� $�'���� ���� ��� +�%� ��' � )�� $� ��� $� ������ (��� )� � ��� ��� � � �� � )����):6 < ������ <G� 40 �������, < � �� �� ��� � � � ���� ������ �� �� �� �������� � � � � ���� ��1���� � �� � �$��:7 R��� � � և �%��, �� � � �����'��� ���#7�� + �� ��� � $ � ����, ��� � ���� ���� ��# ����� � � �� ������ �, ��#��� ����� ������, ����� �� + ���� ���'� � )����:

Բացի պետական պարտքի մակարդակից՝ երկու լրացուցիչ հանգամանքներ կան, որոնք զգալի

անհանգստության տեղիք են տալիս: �) ���. � ���� � �� � �� 1��� ���� �� ���� ��� �. ) ��� ���� � ������ ��' ��� (2012-14) < � �� �� �� �� ��� � �� ������� ���� � � ��$1����-� �����, ����� � �� ��� �� ��� � �* և ����� �7 � (��� Fitch Ratings, 2011), ��� $600 ���,��+��'� ��� �� ��� ���� �� ���:8 G� � $ � �� � ���� �� � ����� ������� �� �� $� << �� ��� � ��������� և � �� ������ ��� � � � � ��'� � 7����'� ��: �)� � ����

!! &' ����#��(

)�"����

����#��(

)�*��+���

������������

���� ���"��� �

�������

����"�����

3/4—� ���"��:

6

4 <G�-� 7� 2010 '� � �� ������ և #������ �) ��� ������ � � � � � ����:

5 R ����� ���� $ �������� (�� ���$��� (� �� ��� � �� ��� � �� $� ��� � �� ������) ' � ��� #��, � 7 ��# ��� � �� � � ��'� ��:

6 < %�� )����� ��� � � �� ��� ���� � �����, ��� ��� � � �� � )���� 1�� �� ������ � � � ������ )�'������ ������� � ) � ��'� � �� ����'���� �� ��# 7�%�� � ���$ ���� � �� � � �� �� � �� �� � �*� � � և ������ ��� � ��� � ��� �� � ����'� ��, ��� �� � ����'��� �� ��� � � ��� ����% � ��������� $� ���� �� � � ��� � �� ��� 1�� �� ���� ��:

7 Z������ և K�� ���� (2007) �� �� ����, �� ������ + � � ����� ��� � � � ���� 7�� + ���� ��$ � �� ���� ������� 39 ������ � �*� ��� � � � ���� � � �� �� � �� ������:

8 E�� այստեղ �K< �� �� �� < � �� �� � ���� ��� ���� � (��� 0<[-��). ��� %� ��'���� ����� � ��� �KG ��� ��և 0<[ ���և ��� �+��� ��� ��� ��� � � � � �� $1.53/ 0<[.

Page 7: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

�� � � � �%)�'������� � �� ������ ��#-�� �� � ��� � ���� ��� *և ������� '��� � ���� ����:9 < � � � � � ���� ���� ������ ��� � � � և ����� � � �� ��7 ��, �� ����� ' ����� << ����� � � $ %�� ���: 8������. < � �� �� � ���� � )�� $�� % � �� ��� �%����� �� �� ��, � �� ���, � � � � � <G�-� և ��� �+��� %�����: Q�� ��� � � � $�� � � � ����� (��Y� ����և�� ���� $ �$ � ����� և � ���� $�� ���� � � $ ���� ��), <G�'�'և �� ����� 2012 '� � ��� (��� ��������� �� � )� $ #�, � %�� )����� �� ��� ��� � ����� ���� � �' � ��� և ��� �� � � � �%)�'�������, ����� < � �� �� ���� � ��� ��)� ��� � � ������ � ���/<G� ���$ �� ���� � � 50 ������: \ �� �� < � �� �� � ���� ��� 90������ �� � ��� $ � �� �+��'��, ��) �� �� ���� � � �����, �'� ��� �+��� ����� �+������: 30 ����� �+����� � � �� ������ << � ���/<G� ���$ ��� �� ��� 60 ������:< � ��� %����� � � � ���, ��� <G� ����� և �+������� �� � � � ���� � �, � ���/<G����$ ��� ���� � �� 70 ������:

ՆԵՐԿԱՅԻՍ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐՆ ՈՒ ԽՈՑԵԼԻԿՈՂՄԵՐԸ

7

70

65

60

55

50

45

40

35

30

252010 2011 2012 2013 2014

Հայաստան. Պետական Պարտքի Պատկերը Տարբեր Ցնցումների Դեպքում(ՀՆԱ ՏՈԿՈՍ)

Աղբյուրը՝ IMF (2011) և PFA -ի հաշվարնկեր. Նշում` տես հավելվածը այստեղ բերված հաշվարկների և ցնցումային սցենարների մանրամասների համար։

Բազային#սցենար

ԻրականՀՆԱ-նանփոփոխ

ՀՆԱ-ի անկում Դրամիարժեզրկում

9 & � ��� � ���� ���� �` #� � $ �� �, �� � ���� ��$ � �� ���� $ � � %��� � � � �� ������:

Page 8: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

ՆԵՐԿԱՅԻՍ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐՆ ՈՒ ԽՈՑԵԼԻ

ԿՈՂՄԵՐԸ

Անհանգստացած վատթարացող պարտքի և 2009 թվականից ի վեր տնտեսության վերականգնման

դանդաղ տեմպերի հեռանկարներով՝ կառավարությունը 2011 թվականին իրականացրեց

հարկաբյուջետային կոնսոլիդացում: G� � � � + � � � ���� � ���� � � �����%�#���� �� ����, �� ��)� ������'� �� ������ � $ �������� �� , ��' �� և � ��� �: O �������� �� ��� �� �� � � �� � ���'� �� � )�� $ � ��)և� 2009 '� � �� � ���, ��� � ��� � $ ������ �� � � � ��: /��'� �#��# #� ���� �� ������� � � � ��� � ����'� ��, ��� ��������� ����/<G� � � ��� ��'���� ���� � $���� ���� �R<-��, �� � ������ �# '� � ����� $���������� )� ��'���, �� � �� ��� � ����� ��� ���� � �*� ���7 �: [ ���, � �� ������������ ��$ � �� � � � � �� ��� � � ������� ��� � ��� � � � $ %�� � ��� և �� % �� �� �������� � �� ���������, ����� ���� � �*� � ����/<G� � ��% (��Y� ����� �):10

.������"

#����+և����(

)�*��+���

���"��� �

!���"����

���������

�����+��,

���%#��� �

����+���

��#������, և

�������� �

������

(�������)

��������

�������:

8

Աղյուսակ: Հարկային մուտքերն ու հարկերի դրույքները, 2011թ.11

10 ��� � �� %��� ���� % � ����� ���'��� � ���� � ����� Davoodi and Grigorian (2007), ��#��� � և IMF (2010) %� ��'��������:

11 �������, � �� ��� �� ������/<G� � ��%���� �K< � ���� � %�����'��������, ��Y� այստեղ, % ��' � ���'����, � )�'� �� .� �� �� և K����� ��, ''j�)� ���'������� և ���� �� � ����� � ��� 2011'', KPMG (2011):.� �� �� � � � ��Y� այստեղ; K����� �� � � �, այստեղ: ���� � $ �+��� � ��� ��� ���� � ����� ���'�������� $ � այստեղից:

Հարկայինեկամուտներ(տոկոս ՀՆԱ-ում)

Ձեռնարկությանշահութահարկ(տոկոս)

Ավելացվածարժեքի հարկ(տոկոս)

ՀԱՅԱՍՏԱՆ 16.3 20 20

ՉԻԼԻ 18.1 20 19

ԿԻՊՐՈՍ 25.9 10 15

ՎՐԱՍՏԱՆ 24.9 15 18

ԻՌԼԱՆԴԻԱ 44.3 12.5 21

ԼԱՏՎԻԱ 27.7 15 22

ՄՈԼԴՈՎԱ 31.4 15 20

ՊԱՐԱԳՎԱՅ 14.1 10 10

ՌՈՒՄԻՆԻԱ 28.2 16 24

ՌՈՒՍԱՍՏԱՆ (ՈՉՆԱՎԹԱՅԻՆ)

22.1 20 18

ՍԵՐԲԻԱ 33.7 10 18

Page 9: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

Մեծ է մտավախությունը հարկային և մաքսային մարմինների կաշառակերության, ինչպես նաև

պետական պաշտոնյանների հետ փոխկապված օլիգարխներին չհարկման առումով:

< �� � � �� � � ��� �� � � � � ����� $ � ������ ���� � ��� ���� $ �� � �*��� ������ �� ������� ���� � �*� ������� � ������ և ���� � ����� *�)� ���'�������� �� � � ���� ��� �����, ����� % ���� ���� ��' � �� � � � �� ������ �7 �����, � � � �� � � �� � ��` �# � �� � � �� � ������: [ � � ���'��� �� �`� �* ���7 � � %���� ����� և �q ������� ����, ����� ��� ��� � ���� ��, � � ��� �� � � ���� �� ���� �� ������� և � ����'� � #�#�� � ��, ��� � � �� ��� � ���������% ���'���� ��)�: O ����� )����, ��� World Bank (2009)-�, ��� ������ ��� � ��������� � � �� �� ���� � % � � �*� (��� 80 �����), �� � ����'��� ����$���� �� ��� % ) ����'� � � � �: ��������� � ��� � 100 ������ ��� ��� ���� ��� ��� �� � �����#�7 �� � և ������ ��� �������� ��� �� ��� � � ������ (PFA, 2010; Box 6):

Դրամավարկային, փոխարժեքի քաղաքականություն ևֆինանսական հատված

Ճգնաժամի սկսվելուց ի վեր դրամավարկային քաղաքականության առաջնահերթությունները

հաճախակիորեն փոփոխվել են, և Կենտրոնական բանկի արձագանքը գնաճին ձգձգվել է:

0 ������, 7�� + �� ������� � ��� z������ � � � ��� '���� �� �� 7� � �� ���� � ��� � � � ��'���� և ��� � � ��� '�� ��� � $ � ����� � �� ���� ��: ��� � և� � ����� � �� #� �� � � $ �� � ���, ��� �+��� �� ��� �� (��� �� � � �� ���� � � � ��'���� �� � ���� ����� � ��� և ���և�� �� ��� ���� � � �� ����) և ��������� ���� � �� ��� � �������� ������� (��Y� ����և��):12 & , ��� �� � � � � ��'� ��,� � � � � �� � )������� � �� � ���� $, ������� � � � ��� ���$ )� � � �� ��'� � � � ��'� � ������� ��: & � �� ����� ��� �����, �� ��� � � � ��'���� �� ���� � �� 7� �� ��������, ��#������� � ����� ���� ����և7%���� �� և � ������ � �������� �������, �� ���� ������'� � ��� � ��� ���� ����� ��� ���, z������ � � � ��� ��� � �*�� � �� 7� �� � � ��� ��: 2010'� � �� ���� �-� ��� ������� ��' ��� ������� � � � ��� � �*� ��� � ����� ������2.25 ����� ��� �����: & � �� �� + � � � ���� �� 7 ��� 7�%������ � � ��� �� ���, � ������ ��� ���� ����'����:

Չնայած փոխարժեքի ճնշումներին՝ ՀՀ ԿԲ որդեգրած, փաստացի ամրագրած փոխարժեքի

քաղաքականությունը հանգեցրել է արտաքին պահուստների նշանակալի կորստի: 0�� �+����� �� �� , ��� 20 ����� �+������� 2009 '� � �� � ����, ��� �� � ��� � � � �� ��� �K< �� � �� �� ��7 �� (���'� � $� ��� � � �, + � � � ��� '�� �� ��� �+���7�%������: 2009 '� � �� ������ ��� �+��� 7�%������ ����������:13 Q��� ��� )� �� <<

ՆԵՐԿԱՅԻՍ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐՆ ՈՒ ԽՈՑԵԼԻԿՈՂՄԵՐԸ

7����"����

������#�

���������

����#"�����

� և ��"����

��������� �

��*�������:

9

12 ��� �+��'� �� ��� $/1���� $ ��� �+��� � �� ������ �� � � � � � �� �� $ ���� ���� ����� � �� ��� ���� � ������ � �� ��� � �������� �������:

13 K�� � �$����, IMF (2011)-� � � ��� � � �� � � � ����� �� ��� �� ��� �+��� ��� �+և��� $ ������ � ��� (10-15�����; ��� �� 5-��), ��� ��� ��� ��) �� � ��� �% � � �� �+������ (� �� $ ������ ������ ��� �+���������'� � ��� �� � ���7 ��):

Page 10: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

z?-� ������ � $1.2 ���� � � ���# 7�� + �� �� � � � )� �� ��� � �������� 3/4-�, ������ $0.5 ���� � ����� � 2009 '� � �� � ��� �+������� ����: ���� +�%� � �%��, �� << z?���$ )��'������� �� �+��'� %�� ��� �������� ��. �� ����� �* � ���� � �+����� � 7�%�������, ���#��) '��� � � ���, �� ����� ��� ����' ���� �� �� �+և��� �7�%������ ���� �� ����� ����� ��� �+����:

Ներկայիս գերարժևորված փոխարժեքը վնասում է Հայաստանի արտահանման ներուժին,

հետաձգում է անհրաժեշտ արտաքին ճշգրտումը և թաքցնում իրական (արտաքին)

պարտավորությունների պատկերը: 2010-11 '� � ������ ���� $ 7%������ ���� � ��� ������ �� � �� ������ ��� � � ��� � և ��� ����� ����� 7�, �# '� � �� ��� � �� $��� )� � � � ����������� � �� �$�: << z?-� ����� �, �� ���� � � �� � � ��'����� �� � �� �� $ ��� �+��� ����� �� ���$������ % ���� �� ��� ����� %����� ) � $ �� 7 ��� 7�%������ � ) � ���� � (��Y� IMF, 2011): ��� � �� � �, �� �� �� $��� �+��� ) �� � ��'���� �� 7 ��� 7�%������ � ) � �� � � � ���� ��'��� #�, )� �� և ������� � �� ��, �� “��� �� � ��” (և �������� �� �� $ ��� �+���) � ��� ��� � ��� �+�� ��� �� ��� ����� %��� ��� ���� ������ ������, ���#��) ��� ����� �+��� ) �� � ��'���� � ��� � (���� �� ��� %����� �� �� �� (����� � ����$������ ����� 7����'� � և % ���'� # ���� � %���): X�) �����, �� � ���, �� << z?-�% ��� ��� � �# �������� ��� ���'������� �� �+��'� %�� ��� �� � �� + � � �, ����� 7 ��� 7�%������ ��� �� ��, �� ��� �, �� � � � � � �� ���$����� �� ���%�� ��� �+���) �� � ��'���� ((��� �, �%� ��'������� ��� ���� 7 $ �����$������� � ���� � � ���� �+��� ����� � ����� � ��� ��� �+և��� $):

Չնայած ֆինանսական համակարգի գործունակության վերաբերյալ պաշտոնական

պնդումներին՝ իրավիճակը անհանգստացնող է, և ռիսկերը կուտակվում են: G �, 2009 '� � �� ��� � ���և ������ ����� �� ��և � + ���� � � ����� ��� ��� ���: B� � $ ��� �� � ����, �� � %��� ��� �� � � �� $ # %� ��� � ����� � � �� �� 7�� �,� ����� � �� ��� ����1��� �� � � �� �� ��� ��� $ � � և � ����� � � � ��� � ����# � ��%���� �����:14 8������. ���#��) ����� � �� ���� � $ � ����� ����� �� ��� ��,< � �� �� � �� ��� � � � ��� � � ��� � ���� � �� ���� � � �� $ � � 7� 2008'� � �� ��� $,15 ��� ���� � � � �� �� � � ��� � �� ��� ��� )�'������� � %���,� ����� ��� ��� ����� ��$ $ � � � ��� �� � �� �� � � �� ������ �� �� ��:16

. ����� ����� 7� � �7 )�� �� � �� �� ���� � � �� $���:17 8�����. 7� ��$ � ��� �� � ���� $ � ���� �� �+��' ��� � ����� 7�� (� ������ ���� ��� � ����� 60 ������,

14 < �� � � � ����� � � ����� � � � � ���� � ����� ����� ������ �� + � � �, ��� �� � �$�� �7 ������� #��� � ���� 270 (�: ��և��� � 8���� �� ���� � � ��������� � ����� � � ���� �� ������ 180 (� # %� ��� ����������:

15 K �� ��� � �� $� � �� ������ 7�� � 37 ������� ���#և 2011 '� � �� ���������� 2010 '� � �� ���� + � � ��� ��� � (IMF, 2011):

16 K��#��) �� � �� � �� �� � ��� �, �� ��� )�'� �� ������ � �# 1�� �� � � � �� ��� � �� $� �����, IMF (2011)-��� � ��� �, �� << � �� ��� �� ��� � ���� � ���� � $2.9 ���� 2011 '� � �� ������:

17 . �� ���� � ��$ $ � � 7� � ��� �� � � � � � ������'� � �' �� � � ) � ��'� � $� ��� �� � � �����, ���� � � �� �� ���� � �� $ � ������ � �� ���� ��� ��� )�'��� ������ �� � �� ��:

ՆԵՐԿԱՅԻՍ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐՆ ՈՒ ԽՈՑԵԼԻ

ԿՈՂՄԵՐԸ

8�����

��������

����"����

�����-

���������

��������

�����������

�������� �

����)���

�������

��#�����

���������

������������

���:

10

Page 11: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

��� IMF (2011)-�; ���� � 4), ��� ��� ��� � � � � ��� ������'���� �� �� � � � � � �+����� � �� �� ��: �� ������ ��� ��� � � ������� ���� � � �*�, � �� � � ������� � � �� ��� � � � � ��'� � ����� ����'����: B������. � �� ��� � � � ������ � ��'� � � )�� $�� % � �%�%�� �, ��� ������ � � � � ���� �� ��'� �� � ��'� � և � ����� ����� ���� ���� � �*��� � �*� ����� ��� � ��� �����: ? �������� � � ��� � � � )�� $�� ���� � � � � � � $ ����'� � �� � � ��� � << z? �� ��'���� և �� ��� ����� � � 1���� �� �� � � � � � ����'����, �� ��7 �,��� '��� �, '� << z?-� ) �*� ��� �+��� #�:

Արտաքին անհավասարակշռություններ

Տնտեսությունը շատ ավելի խոցելի է ընթացիկ և կապիտալ հաշվի շոկերի նկատմամբ (որոնք

կարող են առաջանալ եվրոպական իրադարձությունների արդյունքում) 2008 թվականի

համեմատ: < � �� �� ��և��� � 8���� �� �� � ������ � K��* ��� ��և���� և K���� ��� ���������� % ����, ��� ��' �� � %�� � � ����� ���� ��$ �, � � ���# 7�� + ��: Q���� � � � �����, << ��' �� � %�� �� ���� � ��� � <G� 12 ������ � �� �� 2011'� � ���, �� ��� � ���� � �, � � 2008 '� � ��� � ���� $ ���� � ������ � � ��� �� $ 3.3 ����� ����� � ��%�: ���� ���� �, �� � � ����� ��� �� �� �� # � ��� � ���� ������ ��' ���: << )և�� ��� � %�� ��1���� �� ���� �, �� �� ��� �� � ���� �*�, <G� 21 ����� � � �� ��: G����$��� ���� � �� �� � ���� ��� 4 �� �, ���7��� 2009 '� � �� � ��� ��� ����� և � �� ���� ��� �� ������ �� � �� ��% � � �� 7��:18 .������, � � ��, � ��� �� $ ���� ��'� � ������ #�� (� � <<������'� � �� ��� 7%���� �), �� � �� � ���� $ �� �� ��� � � �� ���� և � �*�������: .����� � ������ ����� � � � � � � ��'� � ��� � � � '���'���� %�% ���� �� ��� 7%����� � ������ �� ����'���� �, ��� ������'���� � �*��� � �� ���������� �� �� �� ���� �����, � � ���# � � %� �� ��� 7�� + �� ��:

Ընթացիկ հաշվի զգալի պակասուրդը ֆինանսավորելու համար Հայաստանն ունի երեք

այլընտրանք. �� � ��� � ����� ��� �� ��� � �� ��� ����������, � �' �'�� � %��� � �� ���� � � (�� ���$�� z?-� ��� �� ��� � ��������: { ���� ������� ��� ��� � ���,� �� � ����� '��� ��� ����� և �� �#�'� � �� ��� ������ ��'����19 � ���� �� ���� �� ��� ����������� ����� ���� ������'� � �� ��'� � �� : X�) �����, < � �� ��% ��� ��� � ���� $ �� � � �� ��� � ��� �� %�� ��, և � %�� )����� ���� � ��� � ���,��# � � � � � �, �� ��� + � � ����� � ��7 �� ����� ��� �� ��� ��� � � � �� ������'�� ���� � �� ������ ��� � � � � ��'� � ��� ������ �������� ����� ����������: [�#��� ����� � � %��� � � 1�� �� ���� ��, < � �� �� ���'� � ��� � ��� �� ���

ՆԵՐԿԱՅԻՍ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐՆ ՈՒ ԽՈՑԵԼԻԿՈՂՄԵՐԸ

18 8���� � � ����� �� �� $ �� �� � ����'� �� 7�%�� ����$ ��� ��� ����� ��� �� ��� ����� �� , �������� � � � � ���և ����� << � � �, ����� � �� ����� ����'� � � �� $� �� � � �և�� ���$��� ��,��� $ 2009 '� � �� ���� ����� � � ��� � ��� � ������, � ������ �� � �� � 60 ������: [ �����, �'�7�� + �� 8���� ��� ��� ��� D�� �� �, < � �� � ��� ���� �� ��1������� �� ������ ���7 ����: 2009'� � ��� � �� ��� �� ��1������� �� ��� �� ��� 30 �������, ��� 2009 '� � �� <G� ��� � ������ ��� $���� � � ���$��� ��:

19 & ������� � �� � ���� $ � �� �#�'� � �� �� �� ������, ���, ��� �# � %��� � � ��� �����, ������ 2-3� ������� � � �� �:

11

Page 12: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

ՆԵՐԿԱՅԻՍ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐՆ ՈՒ ԽՈՑԵԼԻ

ԿՈՂՄԵՐԸ

20 K��# (�� < � �� �� �� ������ � �� $ � ��� �� ��� 1�� �� � � ������������ 1�� �� � � ��� � %���������#��� �7 � ��� � %���%)�, ����� �� � �� ������ ��� � � ����� 1�� �� ���� � )�������:

21 Q�� �� � � � �����, << z? �� ��� � �������� 2011 '� � �� ����� ���'� �� �� ��� �� $1.8 ����, � ��� � $2009 '� � �� ���������� �����, $2.0 ����-� ���:

1�� �� � � � �� �����'������� ��� )�'��� ������� �� � �� � �$��(< � %� �� ��� � �� և �K<), ���#��) �� � �� � � ������� �� � �� ���/�� � %��������� � �����, 8���� �, ��� �� ��� � � ��������� % ���, ��� ��# � � � � � � � �*���< � �� �� � � � � �� ������ ��� � � ���:20 ���������, �� � �� � ��� ������ ������� � << z? �� ��� � �������� (�� ���$��� ����� � � � ' �� � + � � �: & � �������� �� �, �� �� ��� � ���� �7 �� � �� 1��� � ���� ���� � ������ ��' �����7 ��� � �� � ���� �� �� � � � ���'���� �������:21 L��� �� ��� � ��������$ $���'� % � � � � � � �� �*�� �� �� �% � � �� �+������� (�� � 2009 '� � ��� ���� ���� ��� $ �+����� ��) ��� � � ���:

12

Page 13: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

Տնտեսաքաղաքական նկատառումներ

E�����'� � )�և $ ) $ � � � ����� � � � �� �� ������� ����� ��� � ) � �������� � ����� օրինական իշխանությունների ձևավորմամբ, ��� �� � �� �� �������� ) � ���� ����� < � �� �� � � � ����� ����: 2012 '� � �� ��� ��� +����������'������� �� � ���� �� �� � ��� ��: ?� �#�'� �� ����� �� � � � ��� ���և��� �և � ��� � � �� ��'� � �'������� ����$��� ��� ��� � �� ��� ��� ��'� � �� ���� ��,��� �� � � � � � �� ������ *�)� ������� ���� )������ �� �*�� ���� ����� ���: 8����� ���$� $ �����'��� �� �� $ �� �� � � � � � � �� $�'� � 7�, ��� � � �� � ��������� և % � �� � �� �� ������� ��� � � ���, ����� % ���� �%��� )�+���� � � � ��� � �� ) � ���� �����:

z ) � ��'���� ���� � �� � � %�� � )�'� � ��� ��� ազգային ծրագիր, ��� ���� ������� � � � �+� ��'�������� և ������'���� �������� ��� ��� 7� 7 � � ����:G � � �� ����� ��� )�� ��, ��� ��� ����, (i) ��� ���� �� � �% ��� �� ������ և$ ) ��'������� �� ���'� � և �����$� � %�� ���� ��� %�������� ��� � � � � �, (ii)� �� ��� ����� *�)� �� ������ � � � � � � � � �� � �� ���� և (iii) �� ����� (��� ������ )�#�'���� ����� � � � � � � ��'� � �% �� � ���$��' ��: O� ���� ���� � ��$� � և���և� � ���������, (i) � �� � � �� � ���������, ��� �� � ����'��� ���*�)� ������ $ ���������� ��� � � � � ����'� � � � � ���, ��� � � �����������, ��'�'� � և )��� � ��'� � �� , (ii) 1�� �� � � � � � ��� �� � ��'�������, ��� ��� ��������� ��������� (� �� ���� �) և (iii) � % ) ����'��� և �������� ��� ��� ��������:

.��� �%� $ ���� )������ ����� ��� �� � � � � � � � կառավարության ամբողջական

վերակազմավորում � ��� +�%�: G��� ��� � ) � ��'����, ����� ������'���, ���� ����� � ��, � ����'�������� և ������'���� ���� �%� $ �� �����'������� ��� ����� � �: [ ����� � ) � ��'� � ��� *և ���� ��, ��#��� ) � ���� ��� ��� 2008 �������,���� � � �� ����� 7�� + �� � �� ����� � '�� (|zL), ����� � ) � ��'� �� )��'��� � � � ��'� � ������ �� � � � �*� ���� � ����: |zL-� � ��� � � %���� ����� ���� ��� � �# ����� և ���� � � �� $ ���� ����� ������� և 1�� �� � � � �� $�� �� �������, ����� ���� � �*� ����� ��'��� և 7�� + �� � ) � �� � ���*: ? �*�� ���� ��'��� � ������ � � � |zL-� � ��� � �������� ����)� � � (և �� � �# � �)� �� ������� և ���� � ���� ������ � � �:

< � � ��'� � ��� ��'���� *�)� ������ � � � ��� +�%� � �� � � ���արդարադատության համակարգի վստահելի բարեփոխումներ, ��� �� ���'�� �� � �����) �� � ��� ���� )����� ��� ��� � � � �� �� ���� �� և �� � � ��'� �� � � ��'� � ��� ���և����, ��#��� � և � � � � � � � ��� � ����� � � �:

Կաշառակերությունը Հայաստանում անուններ և հասցեներ ունի, ����� % ���� � �� ��� ��� ��� �, �� �� � � � ��� � �*� �� � ��� $ �%� ��'� � ��� �������: }�� � �� � ���� %�� ���� � � � *�)��� ��� ���� � ���$��' �� � �*� ���7 � ��� � � � %���� ������ �� ��, ����� (�� ���$�� �� � %��� � � �����, �*� � � � ����'��� ��� ������ � ���, և ��� ������ � ��� �� ������ ���� ����, ��� �� � ��� #�� ���� � ����� ����� %��� � � �� ��������: & �+�� �� �% � �� )� � ����������� ��� ���� � և� � � ��� � � �� �� � ���'���� ����� ������� և �������� ��� ��� � ���� ��� �� � ���, � �� �� ��)��� � $ ��� � � � %���� ���� ���� � % )��������� � ��� �� ��� ��, � � ���� ������ ����������� ��� � ��'��� ���� ���, � �

ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

13

Page 14: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

���% �� �7 ����� ��� ��� ����������� ��� �� �� � ������: ? � �� ��, �� �� ��և��'� �(��� � � և �� ��� � � �, �� � ���$���'������� � ' ��� �� � �� � � � � � �� �����և ��#������� )��������� ����� ��� ��� � %�� ��:

Փողերի լվացման ��� � �� �� ������ � � � �և���'��� ���: ? �*� ���7 � � %���� -����% ���� ��o����� �� � �*� % ��' ��� ������'������, ���� �� �� � ��� �� < � �� ����� ���� ���� ��� �����, *�)� ���'������� (1%�� ��������� �� ����� և ���և� �)������� ��� ����� < � �� ��� ��� ���������: ��� � ���� � �, � �� � ����'��� � � ����� � (��� � ��� (������ �� ��� ������������ ��� $ �����'������� և (�� ���$��� %��� � � �� ���� �� ���� ������� �������� � � �: ? � �������� � �� %� � ������ �� � � � $ (��� � �������� ��� ���� � � �� '�� �# � %��� � �� �� ������, ������ � ������� 1�� �� � � ���$������ � � ������ �� � � �# �� ���� #����� � ��� � � � ��'� � �% ���'� ��: /��$ � ��'����, ��� �� ���� � ������ �� � �� �����, ���� � ���� �� �, ��� �� %� � ������ ���� �����, � � ��� � �� �� ����� $:

Վերջին իրադարձությունները, կապված սփյուռքից ներդրողների ադմինիստրատիվ

հետապնդումների հետ, ������ � � � �� $ ��� < � �� �� և ����)�� ���� � ����-'��������: <�� � � � ��'������� ��� ���� և ����)�� ����+� ���� � � (�� ���$����� � ���, ���� ) � ���� ��� ����)�� ����� � ���� �� � � �*� +����� *և �����, ����� ���� � � �� �*� � ��� �� � � ��� < � �� �� ������ ��� � ��� �� � ��� և <<-��� �$ ) ��'� � � � � ���� � �*� � %������ �� ������ �� � ��� ����)� � �'��� $����� � �� � ����:

Հարկաբյուջետային միջոցառումներ

Բյուջեից արտահոսքը և կաշառակերությունը բյուջետային գործընթացում ���� � � �����:R�� � � �������� ���� ��$ � �� ���� � �� � � �� �� � ��� 7������� ������, և ����� �� ���� ��� � � � %���� ���� ��� ���� � �� $ 1��� ���� � �� ��'����:X � � ��'���� ���� � �� � � � ���$��' � ��� .�� ����# � � �� ������� %�����'����� � � �� $ �� � � �������� ���: �)�� �� �) ��� �� ��� �����$��' ���� ��� ���� � ����� ���'��� ���� � �� � ���� ��� ��� +������:

Հարկային և մաքսային եկամուտների թերհավաքագրումը ���� � � ��� ��� � ���� ��, ) �� � �������: & ���� � ����� R�� � � �� ������� ������� և � �� ��� � �������� �*� � ��� և ��� � ��'� � �� � � � ������'��������: .��� �%� $ ����������, � ���)�� � $ ������, �%��� )�+��� ����� (�� ���$��� �� ����� ���$�� � � � � �� %��� �� ���� ������� � � �: < �� �� ��� �� ��# �+�� �� ���� $,��� � �� ���� $ ���$ � ��'���� ���� � �� )�և ���� ��� �� ��� �� ���� ��������� $ և << � �� ��� )�+��� ����� ��� )��� '�� ����: Q�� ����, ���$ � ��'� �� �*� ���7 � � %���� ���� ���� � ��) ���, �'� ) ��� ��� � �� � � ��� � ���� ������ ���� � �� �� $ '�� �����, ��� ����� և $� � �� %� ������� ���� � � �*���� �7 + � � � � �� $�� և �7 ���� ��� � � ��� � ��:

[ ����� � �� �� ��� �+��, հարկային և մաքսային կանոնները պետք է լինեն պարզեցված, ոչ

սուբյեկտիվ և ավելի քիչ ուղղված լինեն շահույթ փնտրելուն: R��� � �� ���, �� (������� �� �� $ � �� ��������� � �*� ��� և � �� � � �� � ��� ������ �� �� ����� և*�)� ���'������� �� �� ��, ����� ���� �� �� ��)� � � ��, ���� �� ' �� ����� � �

14

Page 15: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

�����'���� և � �� ���� �� ��� ��'����, �� << � �� ��� � � � ��� � �� � �:

< �� � � �� � և $ ����� � ) � �� � �� ���������� �� �� 1��� � � ����'�����������$��, � ��� � � ���� ������ ��� ��� ����, ����� � ��� �� ������ ��' � )�� $������ �� � ��, ��'�'� ��, ��� ����'�������� և � �� � ��, ��� � � � ��� ���'� ��և � %�� ��'� ��: O ����� �� ���� $���� ���� ��� )� �� ���� �� '��1�� �� ���� $,և ����� ��$� � �� 7 � � ��� << ��� � 7� և � �� � 7� � �� � � �7�� և ��� ������� �:

Դրամավարկային և փոխարժեքի կառավարմանքաղաքականություններ, ֆինանսական հատված

B� � $ 2009 '� � �� �� �� �+����� ��, ՀՀ տնտեսությունը ամբողջականորեն չճշգրտվեց

ճգնաժամից ի վեր: \ �� ��) ����� � � 7%����� ���� #� �����, ������'����� �% ��� ��� �� ��� � �������� �������, � ���� ��� ����, և < � �� �� �� ��� ����� 7��:|%������ ���� � � � ��� ��� �+��� ���7 � � � �+����� ��, 1-1.5 � �� ��' ���,������� ��� ���� � ����� � %���%)� և �� �+��'�� � �� ���� $ � �� )����� �� � � � � ����'�������, ����� � � �� �� ��� � �� �$ �� �+����� � � � � ���:G� �� ���� ��� <G� 7���� և ����� � � �+����� �� � �� � ���� $, �����$� � $ � �������7 ����, ��� �+��� �1����� ����'���� ����� �� ���� �����: 0�� �+��� � �� � �� ����� �� + ���� ��+�� �� � և �� � � �� ��� ��� �� � ����, � �*������� � � �� ��� �' ������� ����� ��� ���� ��� � ��� �, ��� �� �� ���� �� �� 7� �)�������� � ����:

Բանկային համակարգի ներկայիս զարգացումները չեն կարող երկար տևել: . �� ���� ���� � ���� ����� ���� � �%)�� 1�� �� � � �� ����'� � )������� և � ��� ��� � � �� �� ���: [� ��7 �� �$ �� � , ��� � ����� � � ���� � ��� ���� �� ��� � �� ����$���, � � ��� � ����� �+� � � � �� �� ��� �����. �� ��7 �, ��� )� � ��և��� �8���� ���: 8���� � � � �� ������ � �, �� � ���� � ��� � ���� ���� � � և � ������ �� ���� � ����1��� % ��� � � � � � � � ��� � , ����� և ���� � �� �������� �� � ���� $, � �� ������ � �$��� ������'� � ��������:22

Կառուցվածքային բարեփոխումներ

K��� ��'��� � ������ � � �, << ����� � � 7� ���� � արտադրողականության և

նորարարությունների վրա հիմնված լինի: & � �� ����� � �և�� ���� ����+� ����'� � և��������� �� �� � � )�� ������� �� ��� $ �, �� �#�'� � ��$ $ � � �� ����� և� �*� ���� ��'�'� � �� �� �� ����� ��� � ��'� � � �* � �� ���� ��� ��������� �� ������: }������ ���% ������ � �' � ��� ������, ������ � �# � � � ���#��������� ��� ��� և ������ ��� � ��� � ��� ���� � �, < � �� �� ���� � � ����*�)� ��� ��� � ��'������� �� ���� � )����, (��� �, ��������� � � �����������

ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

15

22 . �� ��% %������ ��� �� ��� ���$ � ��'������� ����� << � �� ��%� ��� � �� ����� (��� ������ ���� � � և� ����� �� ) � ��� � � �� ������ ����� � ���� � �� �� � � � �*� ����� �7 ����� � � �� ) � ���:

Page 16: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

����$��, ��� � ��'�������� ���� $ 1�� �� ���� � 7, և *�)� �� ��� � � ���*���� � �� � և �� ���� � �� � )�������, ������'� � '�� � ��� �� � � )���������)�� � �� ������� ��� )�� ��� ��� �����������:

Մրցակցության աճը � � ��� %���� ��� ���������� �� ����� ��� և ���� % ��' ���%�� ���� � � ��� �: K�և���� + � � �, �� �� �% � ����� �� ����� �� � � �� ��%���� ���� 7��� � �� �$�, ����� ������ %� ��� ����� %���� �� ������, �� �# '� %�����+�� ������:

Հանքարդյունաբերության ոլորտի կտրուկ ընդլայնումը, ��� �+� � ) � ��'� � ) �� ���'�'������� �, � ������ � 7� %�� � ��'� � ������ ��� ���, ���� � ���� ���� ���� ���#և (i) ������ ����� ������� 7 � #���, (ii) ���%�# *�)� ���'������� ��� � � ������� )�� $�� ' � ��� � �*���� (�� � � ���� ��� �� � � � � %� ����� �� �, ������ �� ����� ����'� � �� � � )�� % � �� ����� ��� � � � %��� � ����� � ���' ) և (iii)��� ���� և � � � � �� � �� � � � �� %������ � �� ����: z ) � ��'���� ���� ���� ��, �� �� � � � ����'� � � �� ���� � ��� ������ � � � � � ���# �� � ��, ���� �� ����� ����'� � �� � � )�� ��� ���� ��������� ���� ��� )��� �� � ��� �� )� ,����� � � ������ � ���%�� �, � %�� )����� �� % �� ����� 1�� �� � � ��' ���'������և � �� ����:

16

Page 17: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

K��# ������'���� ������ � � �*���� և +������� ��� ��'���� ��� � ������ � � �< � �� �� � � ����� �� � � � ������'������, � #� � ��� ���� ���� � ) �� � � � � � � � � ��'� � �� �� 7�%������, '�Y �����, '�Y ����)�� և '�Y ���� � �� �� ������, �K<-� և < � %� �� ��� � ��� �����: .��������� ���� � �� + ���� � � �$� ������ �����%, � ��� � � �� ��� �+�� ��� և � ����������� % �+ )�'���� '�� ���� � � � ��'����, �(��� ���� ��%� և ����� ��� �������%� �, ���� $ � � � � ���� ��� � ��'� � և � ����������� �� �� �� � � � � � � ��� � � ��'� � ���։23

< ���� ���� � ������ ��' ��� �� $ �� ��� ��� � � � ���� ��� *և �������, ) �� � � � ��'� � ����'� �� �� �� ������'�������, � � � � ��� � ��� ��� ��������� �������, ��� ��� ���� � �� ��� � ��� ���:

.������ <~ X %� ��'����, � ������ �� ��� �� ���$�����, ��� ���� ���� ������ � � � ������� ��� ��� ��'���, � ) � ��'� � �� + � � �� ��# �� ���: K��� � � ��� ���, �� �� � ���, �'� �� � *�)� ����, ���'� �#�#� #� � �����, � �� ��) � � � � � ������'�������� �*� �� ������ ���� #�� �����: ���, ��# � � ����� � ) � % �+���� � � �, �# �� ��# �, � ���� �� ազգային միասնական կառավարություն, ��� ����� %� ��� � (� � �� և�� ��� � � �� ����� ����� � )��� � � �+���, ����� �� �� < � �� ���, '� ����)���: ���� ����� �� ���� ���'�� � � ���� �� � �� ��� � � � � ���� և ��� �� �� ��� և � ���� � � � � ��� � ��'���, ���, ���, < � �� ��� � � ��� � �� � ���:

ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

17

23 ��� � ���, �� �K< ������ � %�����'����� ��� �� ���� G ����� � ��, ����� � �� � ���, �� ��� �� ���1�� �� � � � �� ��'�������� ��������� � � �*� ��� << ����� � � � ���� � ) � �� � �� �� )����: & ,'��և�, ��� � �և�� ������'���� �, ��� ���� � ����� 2008 '� � �� � ���:

Page 18: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

ՀԱՎԵԼՎԱԾ: ՀԱՅԱՍՏԱՆ,ՀԱՐԿԱԲՅՈՒՋԵՏԱՅԻՆ

ԽՈՑԵԼԻՈՒԹՅՈՒՆ, 2010-14

Նշում` � � #�� �%� $���� ������� ��' ���'������ ��, ������� �%� $���� � ��� ��� �� � %� �����: R ���'� � � � �

$ �������� ��' ����� �� ������, � � ��� � � ��� ��� ��� ��: R ���� ��� ��� � ��' ����� � 100 �����

��� '�� ����: ? � ��� ��� �� ������ � �K< (2011)-�:

18

2010 2011 2012 2013 2014Բազային սցենար

ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐ 734.3 840.4 888.4 972.8 1,057.5

ԾԱԽՍԵՐ 906.6 980.9 1,019.9 1,076.3 1,226.1

ԴԵՖԻՑԻՏ -172.3 -140.5 -131.5 -103.5 -168.6

ՖԻՆԱՆՍԱՎՈՐՄԱՆ ՃԵՂՔ 0.0 0.0 0.0 64.2 80.0

ՊԱՐՏՔ/ՀՆԱ (%) 39.2 40.0 43.1 41.8 38.5

ԱՆՎԱՆԱԿԱՆ ՀՆԱ 3,502.0 3,871.0 4,219.0 4,583.0 4,978.4

ՀՆԱ ԴԵՖԼՅԱՏՈՐ (%) 9.2 5.7 4.8 4.4 4.4

ԻՐԱԿԱՆ ՀՆԱ ԱՃ (%) 2.1 4.6 4.0 4.0 4.0

Շոկային սցենար I (Իրական ՀՆԱ-ն անփոփոխ է)

ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐ 734.3 840.4 825.2 841.7 893.0

ԾԱԽՍԵՐ 906.6 980.9 1,019.9 1,076.3 1,226.1

ԴԵՖԻՑԻՏ -172.3 -140.5 -194.7 -234.6 -333.1

ՖԻՆԱՆՍԱՎՈՐՄԱՆ ՃԵՂՔ 0.0 0.0 63.2 195.3 244.5

ՊԱՐՏՔ/ՀՆԱ (%) 39.2 40.0 47.7 50.8 48.7

ԱՆՎԱՆԱԿԱՆ ՀՆԱ 3,502.0 3,871.0 3,948.4 4,027.4 4,272.7

ՀՆԱ ԴԵՖԼՅԱՏՈՐ (%) 9.2 5.7 2.0 2.0 3.0

ԻՐԱԿԱՆ ՀՆԱ ԱՃ (%) 2.1 4.6 0.0 0.0 3.0

(���� �� �� �, �'� �� � � �%� $ #�)

Շոկային սցենար II (Իրական ՀՆԱ-ն նվազում է)

ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐ 734.3 840.4 776.3 791.8 840.0

ԾԱԽՍԵՐ 906.6 980.9 1,019.9 1,076.3 1,226.1

ԴԵՖԻՑԻՏ -172.3 -140.5 -243.6 -284.5 -386.1

ՖԻՆԱՆՍԱՎՈՐՄԱՆ ՃԵՂՔ 0.0 0.0 112.1 245.2 297.5

ՊԱՐՏՔ/ՀՆԱ (%) 39.2 40.0 52.0 55.3 53.1

ԱՆՎԱՆԱԿԱՆ ՀՆԱ 3,502.0 3,871.0 3,714.2 3,788.5 4,019.2

ՀՆԱ ԴԵՖԼՅԱՏՈՐ (%) 9.2 5.7 1.0 2.0 3.0

ԻՐԱԿԱՆ ՀՆԱ ԱՃ (%) 2.1 4.6 -5.0 0.0 3.0

Շոկային սցենար III (Դրամն արժեզրկվում է 30 տոկոսով)

ՊԱՐՏՔ/ՀՆԱ (%) 39.2 40.0 54.4 56.5 58.6

ԴՐԱՄ/ԱՄՆ ԴՈԼԱՐ 363.4 375 487.5 509.2 531.8

ԱՐՏԱՔԻՆ ՊԱՐՏՔԻ ԿՇԻՌԸ 87.4 87.5 87.4 85.2 85.2

Page 19: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

ՀՂՈՒՄՆԵՐ

19

Davoodi, H. and D. Grigorian (2007). “Tax Potential vs. Tax Effort: A Cross-Country Analysis of Armenia'sStubbornly Low Tax Collection,” IMF Working Paper No. 07/106. Available via: http://www.imf.org/ex-ternal/pubs/cat/longres.aspx?sk=20642.0.

Finger, H. and M. Mecagni (2007). "Sovereign Debt Restructuring and Debt Sustainability: An Analysis of Re-cent Cross-Country Experience," IMF Occasional Paper 255, Washington D.C.

Fitch Ratings (2011). “Armenia: Full Rating Report,” September. Available via: www.fitchratings.com.

IMF (2011). (Armenia) Country Report No. 11/366. Available via: http://www.imf.org/external/pubs/cat/lon-gres.aspx?sk=25455.0.

IMF (2010). “How does Armenia’s Tax Revenue Compare to Its Peers?“ Mimeo. Available via:www.imf.org/Yerevan (under "Analysis" section).

Institute for War and Peace Reporting (2011). “Alarm at Rising Suicide Rate in Armenia,” June 17. Available via: http://www.unhcr.org/refworld/docid/4e0070ff2.html.

KPMG (2011). “Corporate & Indirect Tax Survey 2011.” Available here.

National Statistical Service (2011). “Main Findings of the 2010 Integrated Living Conditions Survey,” PressRelease, November. Available here.

Policy Forum Armenia (2010). “ Armenia-Diaspora relations: 20 Years Since Independence,” a State of theNation Report. Available via: www.pf-armenia.org/reports.

Policy Forum Armenia (2008). “Implications of the World Financial Crisis for Armenia’s Economy,” PFA SpecialReport. Available via: www.pf-armenia.org/reports.

World Bank (2009). “Armenia—Country Procurement Assessment Report.” Available here.

Page 20: ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԽԵՆՔ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՂԵՏԸ Special...հաջորդած, աշխարհի վատագույն տնտեսական անկումներից մեկը։ 2009-

Policy Forum Armenia1250 I (Eye) Street N.W., Suite 710

Washington, D.C. 20005, [email protected]

www.pr-armenia.org