63

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

شهرسازي و پایدار ۀتوسع

دکتر سید حسین بحرینی محیط زیست دانشگاه تهران ةاستادیار و رییس دانشکد

مقدمه

هاي شهرها در گذشته بهترین نمونهتوجه . اند ساخته پایداري را در خود متجلی

هاي اکولوژیک محل نظیر آب، به محدودیتمتناسب و سازگار با طبیعت، ۀتوسعدر منابع، استفاده از مواد و جوییصرفه

هاي مؤثر و مصالح بومی، ابداع روشحیات نظیر قنات و ۀمناسب براي ادامهنرمندانه از آب و گیاه ةبادگیر و استفاد

با هدف تلطیف هوا و ایجاد مناظر مطبوع، ها، ها در حیاطها و باغچهایجاد باغ

فضاهاي عمومی و اطراف شهرها، همه عوامل مؤثر در این پایداري هایی از نمونه

تبعیت از شهرسازي امروز با. اندبودهالگوي کالسیک توسعه و پیروي

ۀاي توسعکورکورانه از الگوهاي کلیشهکه نسبت به وضعیت –شهري

نه تنها –اعتناست خصوصیات بومی بیوضع ناپایداري را در شهرها پدید آورده بلکه ناپایداري مناطق اطراف را نیز به

.دنبال داشته استپایدار به ۀرسد مفهوم توسعبه نظر می

خوبی با اهداف و مقاصد شهرسازي نوین سازگار باشد و شهرسازي بتواند به

مؤثري براي تحقق اهداف ۀوسیل عنوانپایداري، از آن استفاده کند

(1995,Selman) . با گسترش مفاهیمپایدار، پیش بینی می شود که ۀتوسع

64

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

را به 1990 ۀشهرسازي، دهمورخان ار معرفی کنند و پاید ۀتوسع ۀعنوان ده

هاي آتی شاهد سال انتظار می رود درها و ابزار ها، روششکل گرفتن نظریه

مربوط به چنین تفکري در شهرسازي در این مقاله، ضمن بررسی وضع . باشیم

موجود شهرها از نظر پایداري به ذکر رکت به ح ةخصوصیات شهر پایدار و نحو

سوي این مفهوم خصوصیات شهر پایدار حرکت به سوي این مفهوم می ةو نحوهاي توجه به محدودیت. پردازیم

اکولوژیکی، پایداري اجتماعی، چهارچوب گرایی اخالقی جدید، عدالت اجتماعی، جمع

ترین خصوصیاتی است و ارزیابی از مهمکه در شهر پایدار به آنها اشاره خواهد

.شداین خواهد 21اصلی در قرن ۀمسأل((

ها بود که چگونه در چهارچوب محدودیتو هماهنگ با زمین و همنوعان خود، . زندگی خوب و درستی داشته باشیم

شهرهاي بزرگ حاصل بیرحمی، گمراهی و افسار گسیختگی انسان است و شهرهاي قابل زیست، پایداري خود را مدیون

ناعت فروتنی، عطوفت و قبول مفهوم ق ). Meadoww, 1994 (Donella ))هستند

پایدار اولین بار به طور ۀتوسع ةواژ در 1987رسمی توسط برانت لند در سال

این . مطرح شد ))مشترك ما ةآیند((گزارش اداره و ((آن شامل ةواژه به مفهوم گسترد

برداري صحیح و کارا از منابع پایه، بهرهنیروي انسانی منابع طبیعی، منابع مالی و

براي نیل به الگوي مصرف مطلوب همراه با به کارگیري امکانات فنی و ساختار و

هاي تشکیالت مناسب براي رفع نیاز نسلامروز و آینده به طور مستمر و قابل

پایداري به ). 1374مکنون (است ))رضایتمفهوم برآوردن نیازهاي فعلی بدون از

ینده در هاي آهاي نسلبین بردن قابلیت ةاز نتایج عمد.تأمین نیازهاي خود است

تحوالت عصر حاضر که در حقیقت عصر آوري و اقتصاد است، این استیالي فن

است که انسان کامالً از طبیعت جدا شده در مسیري ناپایدار قرار گرفته که قطعاً به تخریب کامل محیط زیست و از بین رفتن

زمین منتهی ةشرایط زیست بر روي کر ).1375بحرینی (خواهد شد

65

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

66

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

- توان در سطوح و مقیاسپایداري را می

در سطح . هاي مختلف تحقق بخشیدمحیط زیست ملل متحد ۀالمللی، برنام بین

(UNEP) المللی حفظ طبیعت بین ۀو اتحادی(IUCN) درصدد گسترش و بسط مفهوم

ها و در سطح ملی، کمیته. پایداري هستنددار که غالباً به پای ۀشوراهاي توسع

در . اندگیري وابستهباالترین مراجع تصمیم- برخی کشورها مانند ایاالت متحده، تالش

هایی در سطح ایتالیا صورت گرفته که پایدار ایالت مینه سوتا و ۀتوسع ابتکارپایدار در کارولیناي شمالی ۀتوسع ةپروژ

با مطرح . توان از آن جمله دانسترا می- اري براي توسعه، دیدگاهشدن پسوند پاید

هاي جدیدي در خصوص توسعه ارائه شد ۀهاي توسعهایی با عنوانکه در بخش

پایدار کشاورزي، ۀپایدار منابع آب، توسعانسانی ۀها، توسعپایدار جنگل ۀتوسع

مکنون (اند پایدار و نظایر آن ارائه شدهدر این اواخر، شهرسازان و ). 1375نیز به فکر پیدا کردن ايریزان منطقهبرنامهپایدار ۀهاي ممکن پایداري و توسعزمینه

تر شهرها و تر و اجراییدر مقیاس کوچک

هاي با اولین نمونه. اندمناطق افتادهاین تفکر به سرعت بین شهرسازان 1عملی

اي مقبولیت پیدا کرد ریزان منطقهو برنامهتا آنجا که در بعضی از کشورها به عنوان

هاي شهري مورد طرح ۀمل تهیدستورالع ,Sustainable) Seaattleاستفاده قرار گرفت

1993 (. شهرسازي از نظر ۀبا توجه به تاریخچ

اي اجرایی، دو مقیاس شهري و منطقهترین موقعیت را براي تحقق هدف مناسب

. گذارندپایداري در اختیار می

تحقق اخالق زیست محیطی از طریق آموزش و ■ریزان امکانپذیر حمایت همه جانبه از سوي برنامه همچنینهاي ها و نیازهاي نسلتوان خواستهنگامی می. است

ها منعکس کرد که نیازهاي نسل ریزيآینده را در برنامه .حاضر تا حدود قابل قبولی برآورد شده باشد

علمی و ۀعنوان یک رشت شهرسازي به

م اي قادر است سه عملی و حرفه ۀزمین یک هاي انسانی اي در ایجاد سکونتگاهعمده

پایدار، اعم از شهر یا منطقه بر عهده در این دو سطح است که یک . داشته باشد

تواند بر اساس اي جدید میشهرساز حرفه

67

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

)) جهانی فکر کنید، محلی عمل کنید((: تفکر

امروز دیگر بر ما روشن است . شکل بگیردد خود را تواناي نمیکه هیچ شهر یا منطقه

. مستقل و منفک از محیط اطراف بداندآلودگی هواي شهرها و مناطق موجب گرم

زمین شده نفوذ توسعه به ةشدن کرزیستگاههاي حساس تهدید تنوع زیستی را به همراه آورده و آلودگی رودخانه ها و ةتخریب آبخیزهاي کوچک آثار فزایند

تر داشته تخریبی بر آبخیزهاي بزرگ .استدیگري ةتشکیل جزایر حرارتی پدید

است که به خاطر وجود واحدها و عوامل هاي گرمازا نظیر اتومبیل و کارخانه

صنعتی و تابش و تشعشع از سطوح مختلف آسفالت و انواع فلزها و مواد و مصالح ساختمانی صنعتی در شهرها بویژه شهرهاي بزرگ به وجود می آید و

ارت باال حر ۀموجب ایجاد چتري از درجشود در سطح باالي شهر شده، سبب می

تا این مناطق در مقابل جریان هواي سطحی به صورت مانع عمل کرده آن را

این امر در . به سطوح باالتر هدایت نماید

ها نهایت باعث سکون هوا و تمرکز آالینده 1376بحرینی (در سطح شهر خواهد شد

).1375و ان وضعیت شهرها در کشورهاي جه

. تر استسوم از این جهات بسیار وخیمافزایش جمعیت، افزایش شهرنشینی، منابع طبیعی محدود، صنایع وابسته به طبیعت،

هاي مؤثر کنترل، نبود نبود سیاستهاي زیست هاي الزم از سیاستآگاهی

محیطی و فقر کلی حاکم بر اکثر این کشورها مشکالت جدیدتري را براي

. ها پدید آورده استشهرها در این کشوربه خاطر فرسودگی محیط شهري، حدود

میلیون نفر از جمعیت این کشورها در 600به سر ايهشرایط خطرناك و تهدیدکنند

حدود یک سوم جمعیت شهري . می برنداین کشورها در مسکن زیر استاندارد

میلیون نفر از 250کنند و حداقل زندگی میآب لوله ساکنان این شهرها دسترسی به

میلیون نفر دیگر فاقد 400کشی ندارند و وضعیت . تسهیالت بهداشتی هستند

شهرهاي بزرگ در این کشورها از این هم .(Bahrainy, 1996)بدتر است

68

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

هاي شهرسازي در در هر حال، فعالیت اي مؤثر کشورها به عنوان وسیله ۀهم

هاي ملی و براي اجرا و تحقق سیاستاي براي ي عمدههامحلی، موقعیت

تجدیدنظر در استفاده از زمین، انرژي و دهد تا از این طریق محیط زیست ارائه می

هایی ایجاد کردکه نه تنها بتوان سکونتگاهزندگی مطلوب و با کیفیتی را براي نسل

هاي آینده در شهرها تأمین حاضر و نسلزمین و روح انسانی ةکند، بلکه پایداري کر

.مایدرا نیز تضمین ن، ضمن تحلیل نقش )1995(سلمن

شهرسازي در ایجاد پایداري در شهرها فعالیت را به شرح زیر براي ۀهشت زمین

دستیابی به شهر پایدار به شهرسازان هر فعالیت اصلی از چند . کندتوصیه می

:عامل مشخص تشکیل شده است

هاي طبیعی حمایت از سرمایه -1

: حساس، شامل

یفیت هوا؛دفاع از ک - دفاع از کیفیت آب؛ - هاي عمده؛دفاع از زیستگاه -

برداري از منابع حداقل بهره - .تجدیدناپذیر

حفاظت و نگهداري از منابع طبیعی، -2

:شامل

هاي شهرسازي در کارگیري اهرم به - حفظ منابع طبیعی؛

هاي احیاء و حداکثر استفاده از توان - بازسازي؛

هاي نگهداشتن مستمر کابري فعال - شهري؛

ایجاد فضاهاي سبز به عنوان یک - .راهبرد

:نگري در تصمیمات، شاملآینده -3

برنامه ریزي با افق بلندمدت؛- توجه به ارزش واقعی منابع طبیعی در -

ها؛تصمیم گیرياستفاده از امتیازهاي خاص در -

گیري؛ تصمیمدر یارزیاب ازروش استفاده-

.(EIS)گیري تصمیم

69

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

عدالت اجتماعی در جامعه و در بین

:ها، شاملنسل

توجه به آثار زیست محیطی در خارج - شهر؛ ةاز محدود

ها و الزام همبستگی با سازمان - هاي خارجی؛نهضت

پیگیري مستمر از وضعیت کیفیت - محیط؛

هاي صنعتی به نظارت بر فعالیت - تولید و دفن ضایعات منظور آگاهی از

.صنعتی :چرخه سالم توسعه، شامل -5

حداکثر استفاده از ارزیابی زیست - هاي عمرانی؛محیطی در ارزیابی پروژه

هاي سازگاري و هماهنگی سیاست - جامعه؛

ریزي هاي برنامهاستفاده از روش - ها و محیط زیست بر اساس ظرفیت

ها؛آستانهالعات زیست در دسترس بودن اط -

محیطی صحیح و کامل براي مدیران و تصمیم گیرندگان؛

هاي موفق در شهرها در معرفی نمونه - ...ارتباط با انرژي، مواد و حمل و نقل و

:ترغیب و تشویق شهروندان، شامل -6

تصمیم گیري شفاف؛ - مدیران؛ ۀنقش خالقان - ها؛اتخاذ سیاست مناسب براي یارانه - اي که ارتباط و هاي توسعهطرح -

.بخشد همفکري را ارتقاء :استفاده از محصوالت بادوام، شامل -7

نظارت بر تولید کاالها؛ - استفاده از ابتکارات جدید؛ - .سعی در توافق و حل و فصل مسائل - اصلی این است که ۀبا این همه، مسأل

توان در مفهوم پایداري را چگونه میها تحقق بخشید؟ یک شهر پایدار شهر

70

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

چیست و داراي چه خصوصیاتی است؟ در اینجا سعی خواهد شد عناصر و

پایداري در سطح ۀخصوصیات برجست .شهر و منطقه مورد بررسی قرار گیرد

هاي اکولوژیکی توجه به محدودیت

عمده در شهر پایدارهایی نظیر زمین، آب، توجه به محدودیتو عناصر دیگر محیط هوا، تنوع زیستی

ترین اقدامی است که زیست طبیعی اساسیاي باید در ریز منطقهشهرساز یا برنامه

بدون . جهت تحقق پایداري اعمال نمایدشهري و ۀهیچ تردیدي، الگوهاي توسع

العاده مناسبی را هاي فوقاي زمینهمنطقهبراي دستیابی به پایداري فراهم می

شهرها (( (1992)د رزلن ۀبنا به گفت. سازندهاي فراوانی را براي امکانات و موقعیت

حل مسائل زیست محیطی دارا هستند - والن شهري هم میئریزان و مسبرنامه

هاي توانند و هم باید در به کارگیري شیوه

پایدار و مدیریت شهري پیش ۀجدید توسعبدیهی است که شهرها و . ))قدم شوند

متعدد هاي شهري داراي آثار توسعهو جدي ) 1376بحرینی (اکولوژیکی هستند

هاي زیست محیطی در سطوح بودن بحرانجهانی و محلی که تا حدودي ناشی از

شهري است، ۀالگوهاي معاصر توسعضرورت اعمال یک دیدگاه جدید مدیریت

اي بر اساس اهداف شهري و منطقهروند .نمایداکولوژیکی را اجتناب ناپذیر می

شدن شهرهاي بزرگ، بر جهانی پدیدارضرورت ایجاد مدیریت شهري جدید بیش

ۀطبق گزارش مؤسس. افزایداز پیش میمیزان )WRI,) 1994مدیریت جهانی

شهرنشینی با سرعتی بیش از پیش از میزان افزایش مطلق جمعیت در حال

میالدي نیمی 2005تا سال ((: افزایش استاز جمعیت جهان در شهرها زندگی خواهند

از هر سه نفر، دو نفر 2025در سال . کردتا سال . در شهرها ساکن خواهند بود

شهر در کشورهاي در 486تعداد 2000حال توسعه داراي جمعیتی معادل یک میلیون نفر یا بیشتر خواهند بود و

71

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

شهرهایی همچون سائوپولو و میلیون نفر جمعیت 24و 22مکزیکوسیتی،

,Carley and Chritie)خواهند داشت

در چنین وضعیتی، شهرسازان . (1993گونه شهرها با مسائل زیست محیطی این

توجه . انگیزي مواجه خواهند بودمخاطرهبه مالحظات زیست محیطی و حفاظت از

اي در شهرسازي و محیط زیست امر تازههدف شهرهاي . طراحی شهري نیست

تفکرات گذشته استوار ۀپایدار امروز بر پاییان مک ۀاي مثال، کار برجستبر. است

و توجهی که وي به ظرفیت ) 1969(هرگ برد، حفاظت از اراضی حساس،

ریزيبرنامهریزي آبخیز و برنامه

همگی داشت زمین اکولوژیکی

هاي ارزشمندي براي مفاهیم جدید پایه Schneider)براي مثال (پایداري بوده اند

et al. 1978, Steiner 1991, Spirn 1984T March 1991, Thurow et (al. 1975,

Salvesen 1990 شاید آچه امروز تفاوتکرده توجه و اولویتی است که به

هاي اکولوژیک در برنامه ریزي، محدودیتدر . شهرها داده می شود ةطراحی و ادار

هاي اخیر، در طراحی شهري نیز سالاي براي تجدیدنظر در شکل اقدامات عمده

هاي کنترل رشد و تدوین دیدگاه شهرها،شهرها صورت گرفته که ةجدید براي آیند

در رأس این اقدامات هدف پایداري مورد طبق این نظریات، . تأکید قرار گرفته است

هایی از انسجام و شهرها باید نمونههاي پروژه. هماهنگی زیست محیطی باشندهاي زیست بزرگ باید نسبت به جنبه

والنه برخورد کرده، ئسمحیطی کامالً مهاي خود را به طور صریح آثار فعالیت

در چهارچوب مفهوم . مشخص نمایندپایداري باید در جستجوي زندگی شهري و شکل شهر بدون اتومبیل بود

(Designing America 1995).

72

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

بدیهی است که مسأله تنها تعیین چند . ها نیستمنطقه حفاظت شده در دوردست

هاي اکولوژیکی و به محدودیتبلکه توجه آثار زیست محیطی در هر مرحله از

شهر، هر جنبه از طراحی شهري، ۀتوسعجویی در مصرف انرژي در از صرفهحمل و نقل ۀها گرفته تا شبکساختمان

هاي تجاري و عمل بخش ةاي و نحومنطقه. صنعتی در شهر باید مدنظر قرار گیرد

د ریزي براي پایداري بایبرنامهساختارهاي کالبدي، اجتماعی، سیاسی و اقتصادي را به طور اساسی تغییر دهد تا . امکان تحقق اهداف پایداري فراهم آید

روشن است که ارتباط تنگاتنگی بین ۀهاي مدیریت توسعپایداري و سیاست

با این حال، . اي وجود داردشهري و منطقه

شد همواره به عنوان یکی اگر چه کنترل راز اهداف مدیریت شهري مطرح بوده است، کمتر جایی است که چنین اقداماتی به

براي مثال، . مطلوب رسیده باشد ۀنتیجزمانی (سال پیش 30شهر تهران از حدود

میلیون نفر 5/2که جمعیت آن کمتر از داراي شورایی به نام شوراي عالی ) بود

ران بوده است نظارت بر گسترش شهر تههاي موجود در که به خاطر محدودیت

منطقه نظیر آب، قصد کنترل جمعیت شهر میلیون نفر را داشته است 5/3تا حداکثر

که از سالها پیش این هدف عمالً رها شده برابر آن وجمعیت شهر هم اینک به دو

.افزایش داشته استدر شهر پایدار بیشترین توجه

هایی مؤثر از زمین معطوف به استفادهشهري ۀاست که تحت پوشش توسع

ةبخش اعظم رشد آیند. درآمده استز به مسکن در منطقه یا شهر جمعیت و نیا

73

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

توان از طریق پر کردن بافت موجود را میشهر، افزایش متعادل تراکم، نوسازي و

متروکه و فرسوده و ۀبازسازي منطقري بناهاي قدیمی باحیاء و تغییر کار

اهداف شهر . ود برآورده ساختموجپایدار با اقداماتی که در جهت بازسازي و

هاي کهن و مناطق مرکزي نوسازي بافتشهر باید صورت گیرد کامالً هماهنگ بوده

زیرا . و در حقیقت مکمل و حامی یکدیگرنددر شهر پایدار اهداف این است که قبل از مصرف یا تخریب اراضی بایر در اطراف

هاي موجود در داخل شهر زمینشهر، از تأکید بر ایجاد . استفاده به عمل آید

فضاهایی با دوام و احیاء و استفاده مجدد از بناها و دیگر عناصر موجود شهر بخصوص در کشور ما وجه مشترك مفیدي را بین دو هدف پایداري و حفظ

.آثار تاریخی پدید می آوردوجور هاي فشرده و جمعایجاد شکل

براي شهرها و جلوگیري از گسترش بی حمل و ۀآن به اطراف نیز یک وسیل ۀروی

آثار سوء زیست . نقل پایدارتر استمحیطی اتومبیل امروز بر کسی پوشیده

نیست و بنابراین شهر پایدار باید داراي . شبکه حمل و نقل مناسب و متعادلی باشدLow, 1990,) Zuckerman 1992, Nadis and Mackenize 1993, Hart and Spivak

1993 Freund and Martin 1992 ( درهاي اجتماعی، بسیاري از مطالعات، هزینه

زیست محیطی و اقتصادي وابستگی به هاي شامل مصرف زیاد سوخت –اتومبیل

فسیلی، وارد کردن مقادیر قابل توجهی آالینده به هواي شهرها و بسیاري

جه قرار مورد تو–هاي پنهانی دیگر هزینهبا وجود این، استفاده و . گرفته است

وابستگی به اتومبیل همچنان در شهرها تعداد اتومبیل، طول . روبه افزایش است

و سفرهاي تکراري سفرهاي درون شهريبین محل سکونت و محل کار روز به روز

این روندها حاکی از الگوي . یابدافزایش میه کاربري زمین است ک ةپراکنده و گسترد

به این مفهوم . هم معلول است و هم علتدسترسی سهل و سریع موجب ۀکه توسع

باال رفتن قیمت زمین، رونق ساخت و ساز و گسترش توسعه شده و از سوي دیگر،

بیشتر ۀخود این توسعه نیاز به توسع- هاي حمل و نقل را ضروري میشبکه

74

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

مثال روشن آن احداث بزرگراه آیت . نمایدمال شرق تهران به منظور صدر در ش... ا

هاي محدود تأمین دسترسی براي کاربريسریع منطقه و ۀاین منطقه بود که به توسع

تراکم بیش از حد رفت و آمد در آن شده . استیکی از صاحبنظران مسائل شهري

(Low 1994) این مسأله را چنین تبیین ،دور تسلسلی که در آن وابستگی ((: می کند

نجر به عدم کارایی کاربري به اتومبیل مرانندگی ۀزمین شده و این خود زمین

.))سازدبیشتري را فراهم میدر یک شهر پایدار که در آن حمل و

روي نقل سالم و فاقد آالینده و بویژه پیادهسواري غالب است شکل شهر و دوچرخه

ها گونه باشد که این فعالیتپایدار باید آنایی چون آمستردام، شهره. را تسهیل نماید

هاي خوبی از طراحی کپنهاگ و وین نمونه ۀاین وسیل. سواري هستندبراي دوچرخه

ةنقلیه به عنوان یکی از اجزاي عمد. شهرهاي پایدار بسیار امیدبخش است

عالوه بر این، شهرهاي پایدار باید تأکید متعادل و جامع حمل و ۀبیشتري بر شبک

ي، قطار یا آهن شهرنقل عمومی نظیر راهاتوبوس برقی، دوچرخه و اتومبیل

شهر پایدار باید . شخصی داشته باشندآثار سوء زیست محیطی و مصرف منابع طبیعی بخصوص زمین را به حداقل

براي این منظور، باید شکل کالبدي . برساندجدیدي به وجود آورد که حاوي این

توسعه، ةالگوي فشرد: مشخصات باشد، استفاده کار از زمین، تراکم نسبتاً باال

حمل و نقل پایدار و معقول با ۀشبکوابستگی کمتر به اتومبیل و دسترسی بیشتر به وسایل حمل و نقل عمومی و

- روي و دوچرخهوجود امکانات پیاده

سواري، تأکید بیشتر در استفاده از جدید از ةاراضی درون شهري، استفاد

، بناهاي قدیمی، احیاء اراضی تخریب شدهحفاظت و نگهداري از اراضی حساس از نظر اکولوژیکی و دوري از مناطقی که

کند خطر سوانح طبیعی آنها را تهدید میها و مناطقی که داراي نظیر مسیل

.فرسایش شدید و یا لغزش زمین هستند- وجور پایدار الزاماً شهر بی شهر جمع

برعکس شهر . روحیه و فاقد لطافت نیست

75

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

بز کردن فضاهاي شهري و پایدار بر سطراحی متکی به درخت و فضاي سبز،

هاي شهري و باغ و باغچه و شبکه پارك- به هم پیوسته فضاهاي باز و سبز منطقه

.Gordon 1990, Platt et al)اي تأکید دارد

1994) .

ایجاد شهرهاي پایدار همچنین متضمن اداره و ةایجاد تغییرات عمده در نحو

- ا و چگونگی اتخاذ سیاستمدیریت شهره

ها براي گیريگذاري و تصمیمهاي سرمایهچنین تغییراتی . شهرها خواهد بود ةآیند

هاي جدیدتر در مستلزم اعمال برنامه زائد،بازیافت و کاهش مواد ۀزمین

پایداري و شهر پایدار یک جانشین موجه و ■

. معقول براي شهرسازي مخرب قرن بیستم استفه و رشته شهرسازي است که این بر صاحبان حر

هاي عملی دیدگاه جدید را قوت بخشیده، زمینه .و اجرایی آن را بیابند

هاي پاك نظیر خورشید، ترغیب به انرژي

صرفه جویی در مصرف آب و تدوین ةهاي قیمتگذاري که دربر گیرندسیاست

هاي واقعی زیست محیطی باشد و هزینه هاي مصرف متکی بر کاهشسیاست

ضایعات و تشویق استفاده از محصوالت .و کاالهاي بادوامتر و پایدارتر است

شهر پایدار شهري است که داراي آن - اقتصادي باشد که نه تنها کم ۀچنان پای

ترین اثر نامطلوبی را بر محیط زیست کیفیت ءنداشته باشد، بلکه در احیاء و ارتقا

صنعت و تجارتی که بر .آن نیز مؤثر باشدباید اساس پایۀ اصول پایداري متکن باشد

اقتصادي شهر را تشکیل ۀ اشتغال و پایهایی باید داراي حداقل چنین فعالیت. دهد

آلودگی، مصرف کم انرژي، محصوالت بدون مواد زیان آور، قابل تجزیه در

طبیعی و استفاده از مواد پایدار و ۀچرخیک فرایند بسته تولید براي محصوالت

اي که کاالهاي نظیر باشد؛ به گونه بادوامتلویزیون و یخچال پس از مصرف قابل

اصلی براي ةبرگرداندن به تولید کنند ۀنهایت اینکه، پای. بازیافت مواد باشند

المقدور از نظر اقتصادي یک شهر باید حتیها و شهرداري. اکولوژیکی پایدار باشد

توانند با اتخاذ سایر نهادهاي شهري می

76

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

یر گوناگونی مانند بخشودگی مالیاتی تدابهاي هماهنگ با محیط زیست، براي فعالیت

گذاري و حمایت مالی از چنین سرمایه- هایی، وضع قوانین و مقررات دقیقفعالیت

هاي آموزشی براي تر و برنامهتر و محکموالن، به ئها و نیز مسصاحبان فعالیت

هاي اقتصادي تشویق و ترغیب این فعالیت . کنند کمکهاي تجاري و در حمایت از فعالیت

صنعتی باید عالوه بر اشتغال، درآمد و اقتصادي، به ماهیت پایداري و احیاء ۀپای

زیست محیطی آنها نیز توجه کرد و این هاي مربوط گیريعوامل را نیز در تصمیم

پیشرفت واقعی به . به آنها دخالت دادنظر زیست سوي شهر پایدار از نقطه

محیطی نیازمند ایجاد نهادهاي اجتماعی شهر یا مجموعه شهرهایی که . جدید است

- در امتداد یک بستر آبخیز، پستی و بلندي

اي منطقه – ها و یا واحدهاي زیستیموجود سازمان پیدا کنند از این نظر بسیار

,Sale 1991,) (Dodge 1990معنی دارترند

Andrus et al 1990) ي دستیابی به الگوهاپایدارتر کاربري زمین نیز احتماالً نیازمند

اي نوعی تشکیالت و سازماندهی منطقهایالت کالیفرنیا در ایالت متحده به . است

زیستی تقسیم شده و براي ۀسیزده منطقاي هر کدام، یک شوراي زیست منطقه

. (Jensen et al. 1993)تعیین گردیده است

را ترین تالشکشور نیوزلند نیز که بیشبراي وارد کردن مالحظات پایداري در

ریزي خود به عمل آورده نظام برنامهاي با است، با ایجاد تعدادي شوراي منطقه

هاي آبخیز هایی که منطبق با حوزهمحدودهو یا آبریز است، سازمان و تشکیالت

.دولتی خود را متحول کرده استتالش زیادي براي ایجاد شهرهاي سبز

ت سبز در نقاط مختلف دنیا به و یا محالهاي گاهی سکونتگاه. عمل آمده است

جدیدي نیز بر اساس این مفاهیم و با اتکاء بر اصول اکولوژیکی شکل گرفته که شهر

))سروگوردو((در آریزونا و ))آرکوسانتی((برجسته آن است ۀدر اورگان دو نمون

Burning and) Holtzclaw 1992 ( .طرح -

نیز در خصوص هاي گوناگونیو (Bell 1992)هاي کوچک سکونتگاه

هاي شهري، هایی همچون باغچهروش

77

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

- هاي زیستی و مجموعهانرژي باد، سرپناه

روستاهاي .هاي زیرزمینی ارائه شده استاکولوژیکی در جاهاي مختلف نظیر

Walter et)نیویورك ساخته شده است

al. 1992). این اقدام که براي اولین بار درورهاي اسکاندیناوي به کار گرفته شد، کش

مفاهیم اکولوژیکی طراحی و مسکن اجتماعی درهم آمیخته شده است

)(Walter et (al. 1992, Gordon 1990. هاي اخیر ادبیات خوشبختانه در سال

پایدار شهري به سرعت ۀمربوط به توسعدر کشورهاي مختلف در حال افزایش

به پیدا بوده شهرسازان به راحتی قادر هاي مطلوب و تجربیات عملی کردن نمونه

ها براي استفاده در کارهاي خود این نمونه .هستند

پایداري اجتماعی و : شهر پایدار

کیفیت زندگی باالپایداري در شهر براي اینکه از اعتبار و

- باید جنبه ارزش باالتر برخوردار باشد

بنابراین، به . هاي اجتماعی را نیز دربرگیردموازات توجه به مسائل زیست محیطی،

شهر پایدار به مسائل اجتماعی و انسانی نیز توجه داشته باشد که منظور، ایجاد و

هاي انسانی فعال، حمایت از محیطفضاهاي زنده و شهرهایی است که کیفیت باالیی را براي زندگی شهروندانش فراهم

بدیهی است تعریف کردن ابعاد . نمایدمراتب از تعریف کردن ابعاد اجتماعی به

زیست محیطی و اکولوژیکی مهمتر و توان به سادگی بر تر است؛ زیرا نمیکیفی

برد طبیعی ظرفیت معیارهایی همچونزندگی هایی همچون قابلیتواژه. متکی بودزندگی تعاریف و مشخصات و کیفیت

هاي اخیر، در سال. خاص خود را دارندابی کیفیت هاي ارزیاستفاده از شاخص

محیط در کشورهاي مختلف متداول شده ها مجموعه اطالعاتی این شاخص. است

است که وضعیت کل یک مجموعه را

78

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

سازد و روشی است براي می منعکسدیدن تصویر کلی از طریق اجزاء آن که به

به کجا ) شهر( ۀدهد مجموعما نشان میبه طرف باال یا پایین، به جلو یا : می رود

عیت در حال بهبود است یا عقب، وضوخامت و یا اینکه تغییري نمی کند (Indicators of Sustainable)

(Community . در یک طرح پژوهشی در حال اجرا

مدل ارزیابی ۀتهی((با عنوان 2در ایران، عوامل اصلی ))کیفیت محیط زیست شهري

تشکیل دهنده کیفیت در سه بخش عمده و :شده انداساسی زیر تعریف

فیزیولوژیکی /نیازهاي بیولوژیکی -1 اساسی انسان به عنوان یک موجود زنده

:شامل محیط طبیعی؛) الف بهداشت و رفاه فردي؛) ب .ایمنی و بهداشت) ج :نیازهاي اجتماعی، شامل -2 مسکن؛) فال اقتصاد و اشتغال؛)ب آموزش؛ ) ج

محیط اجتماعی؛)د ؛ انرژي) ـه حمل و نقل؛) و .تأسیسات) ز :نیازهاي فرهنگی، شامل - 3 هنر و میراث فرهنگی؛) الف .محیط مصنوع) ب اي در شهر سیاتل امریکا، مجموعه

- شاخص با عنوان شاخص 40متشکل از

هاي شهر پایدار به منظور ارزیابی کیفیت این . محیط شهر تعیین شده است

محیط : لیشاخصها در چهار گروه اص زیست، جمعیت و منابع، اقتصاد و فرهنگ

Indicators)اند شده بندي دسته جامعه و

of Sustainable) .(Community 1993 هاي مذکور براي استفاده از شاخص

هاي شهري و اقدام ارزیابی کیفیت محیط .ناپذیر استبراي بهبودي آنها اجتناب

ه البته به وضوح دیده می شود ک شهري در اغلب نقاط ۀالگوهاي توسع

جهان بخصوص در کشورهاي در حال توسعه از نظر اجتماعی و روانی مطلوبیتی

79

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

هاي موجود به شهرها و سکونتگاه. ندارندوجه مطابق با معیارها و ضوابط مورد هیچ

مراکز شهري اغلب فرسوده و . نظر نیستندهاي شهري حومه. اندخالی از فعالیت شده

شهري و بشدت متکی بر ۀروحی فاقدها بر تفکیک قاطع کاربري. اتومبیل هستند

بندي متداول و الگوهاي پراکنده اثر منطقهرویه توسعه در مناطق شهري و بی

وابسته به یک شبکه ارتباطی و حمل و نقل هاي آن گره ۀپیچیده اي است که نتیج

طوالنی ترافیک و رفت و آمدهاي طوالنی و . روزانه است خسته کننده

مردم به طور روزافزونی از یکدیگر جدا الگوهاي کاربري زمین بر مبناي . شوندمی

تفکیک و جداسازي قشرهاي مختلف بر حسب درآمد و شغل استوار است و این خود ریشه در توزیع نامتعادل و

.ها داردغیرمنصفانه امکانات و موقعیتحال اجزاء و عناصر یک شهر پایدار دامند؟ک

شهرسازي سنتی جدید که امروز به نام New Urbanismشهرسازي جدید یا

)Katsz 1994 ( معروف شده استبسیاري از عناصر کالبدي شهر پایدار را

ترین اجزاء چنین مهم. معرفی کرده استتأکید بر عابر پیاده، : شهري عبارتنداز

ها و تأکید بر ترکیب و اختالط کاربريتماعی به عنوان عامل عملکردهاي اج

. وحدت بخش بناها و فضاهاي عمومیهاي گونه که بسیاري از توسعههمان

دهد، اهداف شهرهاي سنتی جدید نشان میروي، مقیاس انسانی و قابلیت پیاده

فضاهاي مدنی پویا مشخصاً با اهداف . پایداري زیست محیطی منطبق هستند

ایجاد فضاهاي فعال و زنده شهري نیز در . از یک مکان قابل زیست است جزئی

برخی از فضاهاي ستنی شهرهاي ایران و بسیاري از شهرهاي اروپایی چنین

. اي دیده می شوندفضاهاي فعال و زنده- خیابان چهارباغ اصفهان، میدان و خیابان

هاي اصلی شهر رشت، رأس رامبالس در بارسلوناي اسپانیا و استروگت در کپنهاگ

گونه فضاها ارز اینهاي بهلند نمونه

80

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

خصوصیات این فضاهاي بدون . هستند. آورزمان نه مرموز است و نه تعجب

ها و روي، اختالط کاربريقابلیت پیاده- ها، تراکم نسبی از مردم و فعالیتفعالیت

ها و هاي تجاري، ترکیب مطلوبی از فعالیترو عمومی را به وجود فضاهاي پیاده

- ن فعالیتساز ایآورده که خود زمینه

.هاستحسن مکان نیز بعد مهمی از پایداري

هاي جدید در بسیاري از توسعه. استترین احساس تعلقی به شهري مردم کم

زیرا فضاهاي حاصل از . مکان ندارند. گونه جذابیت و ارزشی ندارندتوسعه، هیچ

یک شهر پایدار، از کالبد و الگوي شهري ام بخش، کند که تعالی بخش، الهحمایت می

به خاطر سپردنی و داراي احساس خاص عالوه بر آن، یک .همبستگی و تعلق باشد

ۀشهر پایدار با شناخت و توجه به زمینپستی و بلندي و بستر (اي منطقه –زیست

ها، اراضی ها، تپهطبیعی، نهرها، رودخانههاي گیاهی و جانوري بومی باز، زیستگاه

ص و بسیاري از عوامل و عناصر خا

حس مکان را ایجاد و تقویت ) طبیعی محل .می نماید

توجه به ابعاد اجتماعی پایداري به این مفهوم است که یک شهر پایدار، شهري است که با مدنظر قرار دادن اهداف خاص نظیر سرپناه مناسب و مقرون به صرفه،

خدمات اصلی ۀبهداشت و درمان و ارائیط امن، دیگر به شهروندان، بتواند یک مح

انسانی و فعال که عاري از بزهکاري باشد ادغام مالحظات اجتماعی و . پدید آورد

زیست محیطی خصوصیت بارز و .یک شهر پایدار است ۀبرجست

نگر در دیدگاههاي جامع و کلی

شهر پایدار- شهر پایدار باید از راهبردها و راه حل

- هایی بهره بجوید که ماهیت جامع و کلی

شهر پایدار در پی . باشدنگري داشته هاي حلها و راهها، برنامهتلفیق سیاست

طراحی به منظور دستیابی به اهداف توان براي بنابراین، نمی. چندگانه است

مثال تصمیمات مربوط به حمل و نقل را ها در جدا از تصمیمات مربوط به کاربري

81

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

براي حل مشکل رفت و آمد در .نظر گرفتراه و بزرگراه در شهر به جاي ساختن

که هرگز انتهایی بر آن قابل –شهرها یک شهر پایدار باید در –تصور نیست

و هااول از طریق تغییر در کاربري ۀوهلالگوهاي توسعه، تقاضا براي چنین

پس از آن، . سفرهایی را کاهش دهدهاي حمل و نقل و گذاري در شبکهسرمایه

ام کرد کاربري زمین را باید در یکدیگر ادغتا از این طریق بتوان اهداف گوناگونی همچون ارتقاء، کیفیت هوا، حفاظت فضاهاي سبز و مسکن مناسب را تحقق ۀبخشید و این در حالی است که در کلی

تصمیمات شهر پایدار، باید مالحظات زیست محیطی و اجتماعی توأم با هم

.مدنظر قرار داد- شهر پایدار شهري است که وراي راه

هاي محدود و متعارف، مسائل حلاجتماعی و زیست محیطی را مورد توجه قرار داده آنها را با یک دید وسیع و جامع

براي مثال، موضوع مسکن مناسب . بنگردی محدود بررسی می اغلب از یک دید کم -

- ساختمان ۀآوردن هزینیعنی پایین. شود

سازي و یا هر چه سازي از طریق انبوهبا این همه، مسکن . ن واحدهاتر کردکوچک

و زندگی مناسب ) حداقل مسکن(مناسب به هیچ وجه مترادف هم ) حداقل زندگی(

مقرون به صرفه را می توان با . نیستندایجاد یک محیط شهري بدون اتومبیل و

هاي مربوط به آن تحقق حذف کل هزینهعالوه بر این، باید توجه داشت که . بخشید

ت بدون دسترسی مسکن حداقل ممکن اسبه اشتغال، خدمات، فضاي سبز و عناصر - دیگر مربوط به کیفیت زندگی، مضر و بی

).1375بحرینی ( دمعنی باشهایی از قبیل پر کردن گسترش فعالیت

مجدد از ةشهري و استفاد یفضاهاي خالبناها در عین حال که واحدهاي ارزان

دهد، از فشار قیمتی در اختیار قرار میعه در اراضی حساس از نظر زیست توس

هاي با ایجاد باغ. کاهدمحیطی نیز میشهري و حفظ اراضی کشاورزي نزدیک و درون شهري که بتوانند به تولید مواد غذایی تازه، محصوالت غذایی سالم و

حمل و ۀارزان قیمت به خاطر کاهش هزین

82

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

توان به اهداف اقتصادي نقل کمک کنند، می .فوق دست یافت

ۀماهیت غیر منسجم و از هم گسیخت هاي شهرسازي درست بر خالف سیاست

هاي منسجم و جامعی جهت چنین سیاست ۀمثالی که اغلب به عنوان یک نمون. است

هاي جامع در این موفق اعمال سیاستشود شهر کوریتیبا زمینه به آن اشاره می

در این شهر، هر ابتکار . در برزیل استه را توأم با هم مدنظر پایداري چند جنب

ال، شهرداري از براي مث. دهدقرار میکند ولی به طبقات فقیر زباله خریداري می

- جاي پول به آنها غذا و بلیط اتوبوس می

زباله را ۀدهد و به این ترتیب، هم مسألکند و هم مواد غذایی و نیازهاي حل می

سازد حمل و نقل محرومان را برطرف می(Robinovitch 1992). این مثال اهمیت

نگرش جامع و ابتکاري را براي رسیدن به .پایداري نشان می دهد

پایداري و توجه به چهارچوب

اخالقیپایداري اساساً به اخالقیات و قبول ةاخالق و رفتار جدید زندگی بر روي کر

ۀاین اخالق، روحی. شودزمین مربوط میاحترام و ةاجتماعی را که در برگیرند

یف افراد است به طور عمده بسط می وظاتعاریف پایداري و ۀتقریباً در هم. دهد

اجتماعی به ۀپایدار، این روحی ۀتوسعهاي آینده را یابد که نسلاي بسط میگونه

گیري حاضر نیز در فرایند تصمیماخالقی ما را از ۀپایداري، توج. دربرگیرد

هاي زمانی محدود زمان حال و چارچوب. کندتر میابعاد زمانی بلندمدت معطوف به

چنین وضعیت اخالقی به مراتب از دنیاي .تر استطبیعی ارزشمندتر و محترم

یک شهر پایدار طبعاً نیازمند چهارچوب به این مفهوم که شکل . متفاوتی است

کالبدي و اجتماعی، مصرف زمین و منابع برداري تحت تأثیر و اصول اداره و بهره

هاي آینده قرار هاي نسلاستنیازها و خو- چنین چهارچوب اخالقی زمینه. گیردمی

اجتماعی را نیز ۀهاي دیگر بسط روحیبراي مثال، از نظر . سازدفراهم می

جغرافیایی و فضایی، یک شهر پایدار، آثار هاي خود را بر شهرها ها و سیاستفعالیت

ها و و مناطق همجوار و همچنین بر قاره

83

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

توجه قرار می دهد کل جهان مورد )Beatly 1989, 1994 (.

بنابراین، از بسیاري جهات تفکر شهر تر پایدار معرف یک نگرش جدیدتر و عمیق

. ها و باورهاي سنتی استاز همان ارزشهاي مبتنی بر چنین نگرشی سیاست

یک طرح ۀبراي نمونه، تهی. فراوان هستندمعنی نخواهد وجه بیساله به هیچ 500- چنین چهارچوب زمانی طبعاً با طرح .بود

هاي کوتاه مدت هاي جامع شهري که دورهساله را مدنظر 25ساله و 20ساله، 15

هاي زیادي خواهد دهد تفاوتقرار مینگري احتماالً موجب چنین آینده. داشت

ریزي ها و ابزار برنامهپیدایش روش. متناسب با بعد زمانی جدید خواهد گردید

ه اخالقی جدید اهمیت زیادي را این دیدگاهاي شهري بادوام، محافظت از به محیط

عملکردهاي اساسی زیست محیطی و هایی که در بقاي حیات نقش اکوسیستم

اساسی دارند و بازگذاشتن انتخاب و جلوگیري از اقدامات غیر قابل جبران یا

ها، تخریب برگشت ناپذیر انقراض گونهن آثار فرهنگی و منابع طبیعی و از بین رفت

ها، تاریخی و توجه و تقویت خاك، جنگلها و منابع تجدیدناپذیر دیگر، اقیانوس

پرهیز از تولید ضایعات در هر سطح و خودداري از تحویل یک محیط مسموم و

آیند، خطرناك به کسانی که پس از ما می .دهدمیحفظ هاي پایداري،در برخی از تعریف

از اینکه وضعیت اطمینان(وضع موجود موجود در آینده نیز حفظ شده دچار

. مورد توجه قرار گرفته است )نقصان شودبا این همه، باید گفت که خصوصیت - اخالقی پایداري چیزي بیش از این را نمی

هاي جدیدتري را براي باید کوشش. طلبدهاي گذشته به عمل جبران و ترمیم خرابی

ود و آورده جهانی را به نسل پس از خهاي بعدتر تحویل دهیم که هم از نظر نسل

طبیعی و هم از نظر انسانی از کیفیت باالتر . و مطلوبتري برخوردار باشد

1400در کشور ما اخیراً بحث ایران ها و مطرح شده که گرچه نسبت به طرح

مدت موجود مدت و میانهاي کوتاهبرنامهر تري را مورد توجه قراافق زمانی گسترده

دهد اما با این حال، با توجه به تعدد، می

84

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

تواند از تنوع و عمق مسائل موجود نمیجامعیت الزم براي ایجاد تغییر در ساختارهاي نامطلوب و فراهم آوردن

پایدار ۀکلی براي دستیابی به توسع ۀزمین .مند باشدبهرهدالیلی وجود دارد که ما را نسبت به

ا جمعیت جهان، توانایی خود در برخورد بروند مصرف و تخریب محیط زیست سه

این نگرانی ةآورندعامل اصلی به وجودالبته، سطوح قابل پذیرش باالتري . هستند

اي که پایداري در سطوح محلی و منطقهتر سازد نه تنها دست یافتنیمطرح می

هستند بلکه از نظر اخالقی نیز ضروري به از نقاط اگر چه در بسیاري. رسندنظر می

هاي موفقی از حفظ و احیاء جهان نمونههاي کوچک محلی محیط زیست در مقیاس

اي وجود دارد ولی نقش این و منطقهها در ارتباط با مسائل موجود نمونه

.بسیارناچیز استپایدار صرفاً ۀهاي اخالقی توسعزمینه

- هاي زیست محیطی محدود نمیبه زمینه

الها و منابع عدالت در توزیع کا. شوداجتماعی و تأمین حداقل معیشت براي

طبقات محروم جامعه فقیر از ارکان اصلی تواند تحقق نیافتن این اهداف می. آن هستند

به همان . اساس پایداري را متزلزل سازدمحرومیت و فقر در مناطق ۀنسبت که ادام

- جنگلی غرب کشور به تخریب شدید جنگل

.انجامیده است ها و مراتع غنی این منطقه

هایی از انسجام و هماهنگی شهرها باید نمونه ■هاي بزرگ باید نسبت به پروژه. زیست محیطی باشند

والنه برخورد ئهاي زیست محیطی کامالً مسجنبههاي خود را به طور صریح کرده، آثار فعالیت

.مشخص نمایند تحقق اخالق زیست محیطی از طریق

یت همه جانبه از آموزش و همچنین حماهنگامی . ریزان امکانپذیر استسوي برنامه

هاي ها و نیازهاي نسلتوان خواستمیها منعکس کرد که ریزيآینده را در برنامه

نیازهاي نسل حاضر تا حدود قابل قبولی . برآورد شده باشد

عدالت و برابري در شهر پایداراي مبتنی بر پیداري باید با ایجاد جامعه

- این سؤال را می. لت و برابري بینجامدعدا

85

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

توان همیشه مطرح کرد که پایداري براي چه کسی؟ باید توجه داشت که شهر پایدار باید براي همه افراد اعم از نژاد، فرهنگ، سن، شغل و درآمد یکسان بوده و تنوع

.اجتماعی و فرهنگی را ترغیب نمایدتوان گفت که الگوهاي طور کلی می به

شهري در بسیاري از نقاط ۀعاصر توسعمآفرین لجهان از نظر عدالت و برابري مشک

شهرها حومه ۀرویبا گسترش بی. اندبودهجدایی ۀنشینی، مسألنشینی و حاشیه

امروز . ه استقشرهاي فقیر نیز پدیدار شدهاي چه علتمشخص شده است که گر

بروز این مسائل کامالً پیچیده است، ولی هاي ز خصوصیات سیاستبسیاري ا

به آنها ترکه پیش –معمول شهرسازي- یعنی عدم توجه به ظرفیت –اشاره شد

هاي محدود، نگرش یک بعدي در تأمین مع شهري واقع اهاي جمسکن، فقدان طرح

بینانه و کارا و همچنین وابستگی به ها اتومبیل و بزرگراه و جدا کردن کاربري

مر داشته از یکدیگر، نقش مهمی در این ا .اند

بنابراین، شهر پایدار شهري است که تنوع در آن وجود داشته مورد حمایت قرار گیرد و تفکیک و جدایی فضاي بارزي

هاي درآمدي و اجتماعی وجود در گروهافراد و گروهها به ۀنداشته باشد و کلی

خدمات و تسهیالت اساسی دسترسی بر هاي براداشته ساکنان آن داراي موقعیت

موضوع برابري هنگامی نیز که . باشندبرداري از الگوهاي موجود استفاده و بهره

- منابع جهانی را بررسی کنیم مطرح می

بارها گفته شده است که گر چه . شوددنیاي پیشرفته درصد کمی از جمعیت

آن کشورها ةجهان را داراست اما استفاداز منابع طبیعی و تولید ضایعات و

کشورهاي . العاده زیاد استآلودگی، فوقصنعتی در استفاده از منابع و تولید

ها از کشورهاي بخش ۀها در همآلودگیمصرف ۀسران. در حال توسعه جلوترند

سوخت فسیلی در کشورهاي صنعتی تقریباً ده برابر کشورهاي در حال توسعه

استفاده از منابع تجدیدناپذیر نظیر . استرابر و مصرف ب 20و 17مس و آلومینیوم

اگر چه . چوب دوونیم برابر بیشتر است

86

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

میزان مصرف این منابع در کشورهاي در حال توسعه در حال افزایش است، اما در

تولید دي اکسیدکربن نیز ۀعین حال سرانبراي مثال، این امر در . بسیار باالتر است

مرتبه 18تر از چین و مرتبه بیش 9امریکا شود گفته می. تتر از هندوستان اسبیش

- زمین هم ةپنجم جمعیت کر که حدود یک

به سر می )) فقر مطلق((اکنون در وضعیت دالر درآمد 370برند؛ یعنی داراي کمتر از

Carely and Christie).ساالنه هستند

والن محلی و ئهاي مسکوشش (1993تواند بسط پایداري می ۀاي در زمینمنطقه

و جهانی هاي محلیبه کاهش نابرابري .منجر شود

بسیاري بر این باور هستند که کشورهاي پیشرفته بیش از سهم خود

هاي اند و بنابراین نهضتمصرف کردهپایداري و همچنین مفهوم شهر پایدار

بدیهی است که . درپی ایجاد برابري هستندبسیاري از شهرهاي این کشورها سبک زندگی و سطح مصرف خود را نه تنها با

ترش ظرفیت برد منطقه و شهر به گس .اندخارج از آن باال نگهداشته

گرایی در شهر تأکید بر حس جمع

پایدارالگوهاي معمول توسعه تاکنون قادر به

الگوهاي .اندایجاد چنین حسی نبودهشهري به زعم بسیاري از ۀمتداول توسع

هایی که صاحبنظران بر ضد ایجاد مکانواقعی با یکدیگر مردم بتوانند یک پیوند ولیت و نزدیکی ئبرقرار کنند و احساس مس

الگوهاي مصرف . کنندایجاد نمایند عمل میسال گذشته حاکی از 50و توسعه در

مفهوم پایداري . رونق فردگرایی بوده استاین تعهدها را در مقابل اجتماع احیاء مجدد - کرده از فردگرایی محدود پا فراتر می

.گذاردگرایی لی طرفداران اجتماعاص ۀفرضی

بر این است که جامعه بیش از حد در جهت حقوق فردي پیش رفته و بنابراین از

اجتماعی و تعهد نسبت به مسئولیتمفاهیم وقت .اجتماع بزرگ شهري دور شده است

خود مسئولیتآن رسیده است که تعهد و را نسبت به اجتماع پذیرفته به آن عمل

ي براي ایجاد چنین هاي زیادراه. کنیموضعیتی وجود دارد از جمله، ایجاد

87

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

فضاهایی که مردم خود را نسبت به آن گذاري کرده متعهد دانسته، در آن سرمایه

و خود را در آن درگیر نمایند و نیز تأمین نیازهایی که مردم در آنها با یکدیگر آشنا

هاي شهر مشارکت کرده شده، در فعالیتت و محیط در خصوص وضعیت بهداش

.کنند مسئولیتزیست شهر احساس بدیهی است که طراحی و شکل کالبدي

تواند نقش مهمی در ایجاد یک شهر میالگوهاي . حس اجتماعی شهر داشته باشد

شهري و نبود ۀکم تراکم و پراکنده توسعفضاهاي عمومی، فردگرایی را تقویت کرده

. دهدارتباط بین مردم را کاهش میکالبدي یک شهر پایدار به خصوصیات

ایجاد حس اجتماع یعنی حس مالکیت، تعهد تر بزرگ ۀو احساس تعلق به یک جامع

روي، بناهاي فضاهاي پیاده. کند کمک میهاي فرهنگی، میدان و بوستان و مکان

عمومی دیگر داراي توان بالقوه براي ایجاد .تعهد و وابستگی به اجتماع است

پایدار، هم عنوان به نظر می رسد شهر یک دیدگاه و هم یک نهضت و امیدهاي

هاي جدیدي که سیاست ۀفراوانی را در ارائ

حاوي کلیه عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی ن همه دادشهر و درگیر کردن و مشارکت

ها گیريها در تصمیمیا اغلب افراد یا گروهپایداري شهر . گذاردباشد، در اختیار می

ب وحدت بخشی را تواند چهارچومییک دیدگاه ةتدوین نماید که در برگیرند

نگرتر باشد که در آن تر و کلیجامعسالمتی جامعه به طور کلی اهمیت

.بیشتري پیدا می کندپایداري شهري به عنوان یک نهضت

با این . سیاسی هنوز بسیار جوان استآن ۀهاي اولیرسد زمینه همه، به نظر می

.باشد گیري در حال شکل

هاي حلشهر پایدار شهري است که وراي راه ■محدود و متعارف، مسائل اجتماعی و زیست محیطی را مورد توجه قرار داده آنها را با یک دید وسیع و

.جامع بنگرد

بررسی سود و زیان اجتماعی و زیست

محیطی تصمیمات در شهر پایدار

هاي اقتصادي به اگر چه اصالح شاخصهاي هزینه هاي در برگیرنده اي کهگونه

واقعی تصمیمات دولتی و خصوصی باشد

88

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

اما با این . پاسخ کاملی به پایداري نیست. کندحال، حرکت به سوي آن را تسهیل می

ها براي مثال، آگاهی از وضعیت یارانهگذاري آن سوخت و قیمت ۀنظیر یاران

شود که ممکن است تعدیالتی را موجب می ۀباید دید هزین. شود به پایداري منجر

واقعی زیست محیطی و اجتماعی آلودگی ها هوا، آلودگی آب و یا تخریب زیستگاهتوان چه مقدار است؟ و به همین ترتیب می

اجتماعی تبعیض و ۀسؤال کرد که هزینجداسازي قشرهاي اجتماعی و اقتصادي

روح چقدر است؟یک سکونتگاه پرت و بیها را این هزینه یک شهر پایدار باید کل

برآورد کرده و براساس آنها تصمیم اتخاذ یک شهر پایدار باید تا آنجا که مقدور .نماید

- ها و اهرمباشد به نیروهاي بازار و انگیزه

در برخی کشورها . هاي آن متکی باشدهایی در سطح ملی در خصوص بحث

چنین . مطرح شده است ))هاي سبزهزینه((سطح محلی نیز به توان درابزاري را می

براي مثال، در شهر سیاتل . کار گرفتامریکا براي تشویق مردم به کاهش تولید

آوري زباله جمع ۀهاي خانگی، هزینزباله

چنین . شودبر حسب وزن دریافت میتوان در ارتباط با سایر اقداماتی را می

کاالها و خدمات زیست محیطی نیز که ه کار ب –مانند آب –محدودیت دارند

ۀتر بتوان هزینگرفت تا بهتر و صحیحواقعی آن را تعیین کرده به این طریق

جویی و رفتار پایدارتري را ترغیب صرفههاي ترافیکی مرکز تعیین محدوده. نمود

شهر تهران و فروش مجوز روزانه براي ورود به این محدوده در صورتی که

گذاري دقیق و صحیح باشد همراه با قیمت. خوبی از این اقدامات باشد ۀاند نمونتومی

در شهر اسلونروژ سالیانه بابت صدور هاي شخصی به مرکز مجوز ورود اتومبیلمیلیون دالر دریافت 74شهر مبلغی حدود

ونقل حمل ۀ شده که صرف ایجاد شبک (Ecological. است شده عمومی

rebullding 1994 ( . به این ترتیب، تحققاي ستلزم دگرگونی عمدههدف پایداري م

.در نظام مالیاتی شهرهاست

چه باید کرد؟بدیهی است براي رسیدن به هدف شهر

در . هاي متعددي وجود داردپایدار راه

89

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

مناسبت نباشد به این نکته اول بی ۀوهلبیندیشیم که پایداري کامل و واقعی هرگز

با این حال، این امر . قابل حصول نیسترا از تالش براي حرکت به هرگز نباید ما

شهري که حتی . سوي پایداري باز داردیک قدم در جهت پایداري بردارد باید

حال . مورد تشویق و حمایت قرار گیردبازیافت باشد، ۀخواه این تصمیم در زمین

یا استفاده از انرژي خورشیدي و یا مشکل . مشترك از وسایل نقلیه ةاستفاد

حتمال عدم تحقق تحقق پایداري کامل و یا ا. آن نباید ما را از شروع به اقدام بازدارد

حرکت به سوي پایداري بهتر از عدم آن . استتوانند نقش مهمی در شهرسازان می - هاي مربوط به پایداري و تدوین راهبحث

هاي کلی براي دستیابی به پایداري حل ۀشهرسازان به نوب. شهري داشته باشندي شهرسازي رایج و خود باید ناپایدار

هاي موجود توسعه را یادآوري سیاستکرده تصویر متفاوتی از آینده که بیشتر با

هاي اخالقی و ارزشی جامعه منطبق جنبهمهم در هر ۀاولین مرحل. باشد ارائه نمایند

شهر این است که تعدادي شاخص که نمایانگر وضع موجود شهر از نظر

نظیر . ه گرددپایداري یا ناپایداري باشد تهیاین کار در شهر سیاتل امریکا انجام شده

(Sustainable Seattle, 1973) و برايدر . شهرهاي ایران نیز در حال تهیه است

ها نیز اقدامات قابل متعددي را دانشگاهتوان براي آشنایی دانشجویان مختلف می

اکثر . با مفاهیم پایداري انجام داددر دانشجویان ما حتی کسانی که

- هایی که به طور مستقیم با فعالیت زمینه

هاي توسعه در ارتباط هستند با مفاهیم هاي آموزشی برنامه. اندپایداري بیگانه

هاي وابسته شهرسازي و معماري و رشته ۀهاي توسعها و روشهمچنان دیدگاه

). 1375بحرینی (کنند کالسیک را دنبال میه پایداري نیز از جمل ۀپژوهش در زمین

- هاي حیاتی است، در این میان میموضوع

هایی همچون مفاهیم توان به موضوعهاي اجتماعی و سنتی پایداري، هزینه

رویه و مصرف محیطی گسترش بیزیستزیاد زمین و همچنین تجزیه و تحلیل و ارزیابی تجارب مختلف پایداري اشاره

فتهیار

ره

شماهم

فده

- ان

ستزم

76

90

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

موضوع تا آنجا پیش رفته است که . کردها اقدام به ایجاد انشگاهاخیراً بعضی از د

مرکز تحقیقاتی خاص تحت عنوان

محیط ۀاند، نظیر مؤسسنموده)) پایداري((و مرکز 4زیست در دانشگاه اورگان

هاي پایدار در دانشگاه سکونتگاهدر کشور ما نیز عالوه بر . 5واشنگتن

پایدار که با ۀتدوین راهبرد ملی توسعتصویب شوراي عالی حفاظت محیط

ةبه عهد 1372ت در شهریور ماه زیس، انجمن 6پایدار قرار گرفت ۀتوسع ۀکمیت

متخصصان محیط زیست ایران نیز یکی از هاي اصلی فعالیت تخصصی خود را گروه

شهري ۀپایدار و توسع ۀبه توسعاختصاص داده که به بررسی مفاهیم،

پایدار در یک ۀهاي توسعاهداف و سیاست .ردازدنظري می پ –چارچوب علمی

پایدار باید توجه خود را از ۀیک جامع هاي معنوي هاي مادي به کیفیتکمیت

نهایی این امر ۀالبته، نتیج. معطوف نماید- تر و لذتتر، پرمعنیمآالً یک زندگی مرفه

.تر نیز خواهد بودبخش

بنابراین، مفهوم شهر پایدار مفهومی : بسیار ارزشمند و نویدبخش است

هویتی، زدحام و شلوغی، بیآلودگی، اروحی و دوري از طبیعت را از بیگانگی، بی- هایی قابل پیادهگیرد و محیطشهر می

روي، فعال، پرتحرك و اجتماعی تحویل شهرسازان باید تالش کنند که . دهدمی

اي روشن پایداري را به گونه ةچنین آیندبراي مردم توصیف کنند تا تصور مزایاي

مکانپذیر گشته، تفاوت آن را آن براي آنها ابا وضع موجود شهرها به خوبی درك

پایداري و شهر پایدار یک جانشین . نمایندموجه و معقول براي شهرسازي مخرب

و بر صاحبان حرفه. قرن بیستم استرشته شهرسازي است که این دیدگاه

و علمی هاي جدید را قوت بخشیده، زمینه ■ .بیابند را آن اجرایی

یادداشتها

طرح جامع جدید شهر سیاتل و شوراي .. 1 .داري توماس جفرسون در ویرجینیاي مرکزيیپاطرح پژوهشی تهیۀ الگوي ارزیابی کیفیت . 2

محیط زیست شهري که با اعتبارات پژوهشی اجتماعی برنامه و _برنامۀ دوم توسعۀ اقتصادي

91

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

گري سید حسین بحرینی در ه مجريبودجه بدانشکدة محیط زیست دانشگاه تهران در حال

.اجراستسالۀ توسعه و سازندگی مصوب 25برنامۀ . 3

هیأت وزیران جمهوري 1375سوم مرداد ماه .اسالمی ایران

4 . Insitute for a Sustainable Environment

5 . Center for Sustainable Communities

وب راهبرد ملی محیط زیست و توسعۀ چهارچ. 6پایدار در جمهوري اسالمی ایران، سازمان

.1374حفاظت محیط زیست، آذر

منابع1.Andruss, et al. eds 1990. Homes! A bioregional reader. Philadelphia: New Society.

: بحرینی، سید حسین، توسعه و توسعۀ پایدار. 2سعۀ پایدار و محیط یک تحلیل نظري، سمینار تو

. زیست، انجمن متخصصان محیط زیست ایران .، دانشگاه تهران1375آبان، 30و 29

بحرینی، سید حسین و دیگران، تحلیلی بر . 3، ايجزایر حرارتی در شهر تهران، کنفرانس منطقه

.، تهران1375تغییر اقلیم، خرداد هاي تولید بحرینی، سید حسین، اثر سیاست. 4

مسکن حداقل بر کیفیت محیط زیست انبوه و اي اثرات متقابل جمعیت و شهري، سمینار منطقه

اي اثرات محیط زیست شهري، سمینار منطقه

متقابل جمعیت و محیط زیست بر توسعۀ پایدار ، 1374آذر ماه 14تا 12شهري و روستایی،

.دانشگاه تهران، شهر، شهرسازي 1376بحرینی، سید حسین، . 5

.19شناسی، شمارة ت، مجلۀ محیطو محیط زیس، کاربرد مطالعات 1376بحرینی، سید حسین، . 6

نمونۀ (هواشناسی آلودگی هوا در طراحی شهري .18شناسی، شمارة ، مجلۀ محیط)خاص تهران

7. Bahrainy,. H. 1996. Third World Urban Planning in the 21st. Century: Urgent need for a new paradigm of sustainability. NETTLAP Regional Conference on Professionsl Development of Environmental Management. Thailand, Dec. 13-16, 1996. 8. Beatley, T. 1989. Environmental ethics and planning Theory. Journal of planning literature 4,1: 1-32. 9. Beatley, T. 1994. Ethical land use: principles of policy and planning. Baltimor: Tohns Hopkins Univ. Press. 10. Beatley, T. 1995. Planning and Sustainability: The Elements of a New (Improved) Paradighm. Journal of Planning Literature, Vol. 9.No.4.May. 11. Bell, G. 1992. The Permaculture Way: Practical Steps to Create a self-sustaining World. New York: Thorsons. 12. Cardey, M., and I an Christie 1993. Managing Sustainable Development. Minneapolis: University of Minnesota Press.

92

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

13. Daly, H. et al. eds. 1993. Valuing the Earth: Economics, ecology, ethics,

Cambridge, Ma.: MIT Press. 14. Designing America, 1995. P. 59. 15. Dodge, J. 1990. Living by life: Some bioreginal theory and practice. In home! A bioregional reader. 16. Ecological rebuilding around the world. 1994. The Urban Ecologist 3: 12-13, 17. 17. Freund, P., and George M. 1993. The Ecology of The Automobile, Montreal: Black Rose. 18. Gordon, D., ed. 1990. Green Cities: Ecologically sound affroaches to urban space. Montreal: Black Rose. 19. Hart, S. I., and Alvin L.S. 1993. The elephant in the bedroom. Pasadena, Cal: New Paradigm. 20. Jensen et al. 1993. In our own hands: A strategy for conserving California’s diversity. Berkeley: Univ. of Cal. Press. 21. Ketz, P. 1994. The New Urbanism. New York: Mc Graw-Hill. 22. Low, M. 1990. Alternatives to automobile: Transport for liveable cities. Washington D.C. World watch Institute. 23. Low, M. 1994. Reinventing Transport. In state of the World 1994. Washington D.C.: World watch Institute.

من توسعۀ پایدار، نشریۀ انج. مکنون، رضا. 24متخصصان محیط زیست ایران، شمارة اول،

.1374تابستان راهبرد توسعۀ پایدار، سمینار . مکنون، رضا. 25

توسعۀ پایدار و محیط زیست، انجمن متخصصان

، دانشگاه 1375آبان 30و 29محیط زیست ایران، .تهران

26. Marsh, W.M. 1991. Landscape planning: Environmental application. New York: Wiley. 27. Mc Harg. I. 1969. Design with nature. Garden city, N.J: Anchor. 28. Meadows, D. 1994. Can Los Angles Learn to live with limits. Utne Readers 66 ( November/ December): 136-38. 29. Nadis, S. and James J.M. 1993. Car trouble. Boston: Beacon. 30. Rabinovitch, J. 1992. Curitiba: Towards sustainable urban development. Environment and urbanization 4,2:62-73. 31. Roseland, M. 1992. Toward sustainable communities. Ottawa, Ontario, National Roundtable on the Environment and the Economy. 32. Sale, K. 1991. Dwellers in the land: The bio-regional vision. Philadelphia: New Society. 33. Salverson, D. 1990. Wetlands: Mitigating and regulating development impacts. Washington, D.C.: Urban Land Institute. 34. Schneider, D.M. et al. 1978. The carrying capacity concept as a planning tool. Planning Advisory Service Report no. 338. Chicago: American Planning Association. 35. Selman, P. 1995. Local Sustainability: Can the planning system help get us from here to there? T.P.R. 66(3) 1995. 36. Spirn, A. W. 1984. The granite garden. New York: Basic Books.

93

فتهیار

ره شما

همفد

ه_

ان ست

زم13

76

37. Steiner, F. 1991. The living landscape: An ecoligical approach to landscape planning. New York: Mc Graw-Hill. 38. Sustainable Seattle, 1993. Indicators of Sustainable Community: The Sustainable Seattle 1993. Seattle, Wa. 39. Thurow, C.W.T. and Duncon E. 1975. Performance controls for sensitive lands. Advisory system Report no. 307/308. Chicago: APA.

40. Walter, et al. eds. 1992. Sustainable cities: Concepts and strategies for eco-city development. Los Angles: Eco-Home Network. 41. World Resources Institute (WRI). 1994. World Resources 1994-95. Washington, D.C.: World Resources Institute. 42. Zuckerman, W. 1992. End of the Road: From World car crisis to sustainable transportation, Post Mills, VT.: Chelsea Green.