Астана, 2015 жыл

ББК 63.3(5Ка)я6С 82

Қазақстандық тренд - тоталитаризмнен демократиялық және құқықтық мем-лекетке: сырттай көзқарас /Мақалалар жинағы. Жауапты ред. және алғы сөз авт. з.ғ.д., проф., Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері И.И. Рогов – Астана, 2015. - 242 бет. (қазақша)

ISBN 9965-27-571-8

ББК 63.3(5Ка)я6

Республика Президенті – Ұлттың Көшбасшысы Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен және тікелей басшылығымен әзірленген, 1995 жылғы 30 тамыздағы жалпыхалықтық референ-думда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы әлемдік конституциялық ой-пікірдің озық жетістіктері мен қазақстандық құндылықтардың диалектикалық үйлесімінің, бірыңғай конституциялық-құқықтық саясатты және тәжірибені құрудың, тоталитаризмнен кейінгі қоғамда бейбітшілік және қоғамдық келісім жағдайында нақты конституциализмді біртіндеп бекітудің табанды саяси-құқықтық іргетасы болып та-былды.

Осы басылымда Қазақстан Республикасы Конституциясының Қазақстанды терең және жан-жақты реформалаудағы, оны қазіргі заманға лайық, мықты, табысты және өркенді мем-лекетке айналдырудағы маңыздылығы туралы шетелдік мамандардың пікірлерін білдіретін мақалалар жарияланған. Сондай-ақ, жинаққа басқа елдердің ұқсас салаларымен және инсти-туттарымен салыстырылған қазақстандық құқық пен мемлекеттік институттардың даму тәжірибесі туралы талдамалық салыстырмалы материалдар да енгізілген.

Авторлардың қатарында – беделді халықаралық ұйымдардың өкілдері, әйгілі са-яси қайраткерлер, мемлекеттік органдардың басшылары, түрлі гуманитарлық білім салаларының әлемдік атағы бар ғалымдары.

Кітап саясаткерлерге, заң шығарушыларға және құқықты қолданушыларға, ғалымдарға және қалың жұртшылыққа үшін ден қоярлық және пайдалы.

ISBN 9965-27-571-8 © Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі, 2015

3

МАЗМҰНЫ

АлғЫ сөЗ ................................................................................................................................ 8

I. ҚОғАМ ҚАЙРАТКЕРлЕРІ ЖӘНЕ ХАлЫҚАРАлЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ өКІлДЕРІ

Джанни БуКиККиО – Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық комиссиясының (Венециандық Комиссияның) Президенті ........................................................... 10

Гагик АРуТЮНЯН – Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық комиссиясы (Венециандық Комиссия) бюросының мүшесі, Армения Республикасы Конституциялық Сотының төрағасы, Жаңа демократия елдерінің конституциялық бақылау органдары конференциясының төрағасы, заң ғылымдарының докторы, профессорҚАЗАҚсТАНДАғЫ ТРАНсФОРМАЦиЯлАНғАН КОНсТиТуЦиАлиЗМНІҢ АКсЕОлОГиЯлЫҚ ЕРЕКШЕлІКТЕРІ .......12

Тони БлЭР – Ұлыбританияның Премьер-Министрі (1997-2007 жж.) ҚҰҚЫҚТЫҢ ҮсТЕМДІГІ – ҚАЗАҚсТАН АМБиЦиЯсЫНЫҢ өЗЕГІ ...........................................................16

Жак АТТАли – Қазақстан Республикасының Президентi жанындағы Қазақстан Республикасы жаңа Конституциясының жобасы жөніндегі Сараптамалық-консультативтiк кеңесінің сарап-шысы (1995 г.), Францияның Мемлекеттік кеңесінің экс - кеңесшісі, экономика профессорыҚАЗАҚсТАНННЫҢ сЕНІМДІ КЕлЕШЕГІНІҢ ЕКІ НЕГІЗІ ...................................................................... 18

Юрий сОлОЗОБОВ – Ресей Федерациясының Ұлттық стратегия институтының халықаралық бағдарламалары жөніндегі директоры, саясаттанушы ҚАЗАҚсТАНДЫҚ ЖОл: КЕҢЕсТІК ТОТАлиТАРиЗМНЕН ДЕМОКРАТиЯлЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМлЕКЕТКЕ ............................................................................................... 21

Евгений ТАНЧЕВ – Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық комиссиясының (Венециандық Комиссияның) Вице-Президенті, София және Новоболгар университетінің құқық мектебінің конституциялық құқық кафедрасының меңгерушісі, профессор, Болгария Республи-касы Конституциялық Сотының төрағасы (2009-2012 жж.) КөПДЕҢГЕЙлІ МЕМлЕКЕТТЕГІ ЖӘНЕ ҮКІМЕТТІК ЕМЕс ҰЙЫМДАРДАғЫ ЕГЕМЕНДІК ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚПЕН ҮЙлЕсІМДІлІК (сӘЙКЕсТІК, КЕлІсІМ) ................................................................. 27

Талия ХАБРиЕВА – Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық комиссиясының (Венециандық Комиссияның) мүшесі, Ресей Федерациясының Үкіметі жанындағы Заңнама және салыстырмалы құқықтану институтының директоры, Ресей ғылым академиясының вице-президенті, заң ғылымдарының докторы, профессорҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ ЗАҢНАМАсЫН КОНсТиТуЦиОНАлДАу ............................................. 41

Аслан АБАШиДЗЕ – БҰҰ Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі комитетінің мүшесі, БҰҰ-ға жәрдемдесу Ресей Қауымдастығының халықаралық құқық комиссиясының төрағасы, Ресей халықтар достығы университетінің заң институтының халықаралық құқық кафедрасының меңгерушісі, заң ғылымдарының докторы, профессорҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ КОНсТиТуЦиЯсЫ ЖӘНЕ АДАМНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРғАу сАлАсЫНДАғЫ ЕлДІҢ ХАлЫҚАРАлЫҚ ЫНТЫМАҚТАсТЫғЫ ................................................. 49

4

Алексей АВТОНОМОВ – БҰҰ Нәсілдік кемсітушілікті жою комитетінің мүшесі (2012-2014 жж. – оның төрағасы), ЕҚЫҰ-ның іс басындағы төрағасының нәсілдік алалаушылыққа, ксенофобияға және кемсітушілікке қарсы күрес жөніндегі жеке өкілі, «Мемлекет және құқық» журналының бас редакторы, Ресей Ғылым академиясының Мемлекет және құқық институтының бас ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының докторы, профессорҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНДАғЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ сАЯсАТТЫҢ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ НЕГІЗДЕРІ (ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫ КОНсТиТуЦиЯсЫНЫҢ 20- ЖЫлДЫғЫНА) .......................................... 55

Джордж КРОл – АҚШ-тың Қазақстандағы елшісі ....................................................................... 59

Наталия ЗАРуДНА – Астанадағы ЕҚЫҰ бағдарламалары офисінің басшысыЕҚЫҰ МЕН ҚАЗАҚсТАННЫҢ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ БАҚЫлАу МЕХАНиЗМДЕРІН ДАМЫТу ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕФОРМАлАРДЫ ЖҮРГІЗу МӘНМӘТІНІНДЕГІ ЫНТЫМАҚТАсТЫғЫ ..................................... 61

Рикардо МильОРи – ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясының еңбек сіңірген төрағасы ...................... 65

Гунарс КуТРис – Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық комиссияның (Венециандық Комиссияның) орнын алмастыратын мүшесі, Латвия Республикасы Сеймінің Төралқасы Хатшысының орынбасары, Латвия Республикасының Конституциялық Сотының төрағасы (2007-2014 жж.)КОНсТиТуЦиЯлЫҚ КЕҢЕсТІҢ ДЕМОКРАТиЯНЫ ЖӘНЕ ЗАҢНЫҢ ҮсТЕМДІГІН ДАМЫТуДАғЫ РөлІ ............................................................................. 66

Маргарет сКОК – Карлетон Университеті жанындағы Норман Патерсонның халықаралық қатынастар мектебінің бас ғылыми қызметкері, Канаданың Қазақстан Республикасындағы елшісі қызметін Қырғыз Республикасында және Тәжікстан Республикасында қоса атқарушы (2006-2009 жж.)ҚАЗАҚсТАН БЕЙНЕсІ: МАРГАРЕТ сКОК-ТЫҢ ШОлуЫ ....................................................................... 69

Петко ГАНЧЕВ – Еуразия-София Геосаяси орталығының төрағасы, Болгарияның Беларусь Респуб- ликасындағы елшісі (2005-2009 жж.), философия және саяси ғылымдарының докторы, профессорҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ КОНсТиТуЦиЯсЫ ТуРАлЫ ............................................................ 71

Андрей ТРЕБКОВ – Халықаралық заңгерлер одағының төрағасы ................................................. 73

Захари ЗАХАРиЕВ – Ресей және ТМД елдерінің халықтарымен достастық федерациясының төрағасы, профессор (Болгария Республикасы) .......................................................................... 76

II. КОНсТиТуЦиЯлЫҚ сОТТАРДЫҢ ЖӘНЕ БАсҚА МЕМлЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫҢ БАсШЫлАРЫ

Фархад АБДуллАЕВ – Әзербайжан Республикасының Конституциялық Сотының төрағасы, заңғылымдарының докторыҚАЗАҚсТАН КЕШЕ, БҮГІН, ЕРТЕҢ: ТОТАлиТАРиЗМНЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМлЕКЕТКЕ .................................. 77

Туйгунаалы АБДРАиМОВ – Қырғызстан Республикасының Сайлауды және референдумдарды өткізу жөніндегі орталық комиссиясының төрағасыҚАЗАҚсТАН КОНсТиТуЦиЯсЫ МЕН сАЙлАуЫ ҚЫРғЫЗ ӘРІПТЕсТЕРДІҢ КөЗҚАРАсЫМЕН ........................ 86

Юрий БАулиН – Украина Республикасының Конституциялық Сотының төрағасы, заң ғылымдарының докторы, профессор, Украинаның Ұлттық құқықтық ғылымдар академиясының академигі уКРАиНАДАғЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚсТАНДАғЫ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ БАҚЫлАу: ҚҰРЫлуЫ ЖӘНЕ ҚАлЫПТАсуЫ .................................................................................................. 89

5

ларс БРОКЕР – Рейнланд-Пфальц жерінің (Германия Федеративтік Республикасы) Конституциялық Сотының және Жоғары әкімшілік сотының президентіТРАНсФОРМАЦиЯлЫҚ ҚОғАМДАғЫ КОНсТиТуЦиЯ ЖӘНЕ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ ДАМу: ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ ЖОлЫ ...................................................................................... 95

Валерий ЗОРьКиН – Ресей Федерациясының Конституциялық Сотының төрағасы, Ресей Федерациясының еңбек сіңірген заңгері, заң ғылымдарының докторы, профессорКЕҢЕсТЕН КЕЙІНГІ КЕЗЕҢДЕГІ МЕМлЕКЕТТЕРДІҢ КОНсТиТуЦиЯлАРЫНЫҢ ЖАҢА МЕМлЕКЕТТІлІКТІ ҚҰРуДАғЫ ЖӘНЕ ҚОғАМДЫ БІРІКТІРуДЕГІ РөлІ ................................................... 99

Хашим КЫлЫЧ – Түркия Республикасы Конституциялық Сотының төрағасы (2007-2015 жж.)ДЕМОКРАТиЯлЫҚ ШОғЫРлАНу ҮДЕРІсІНДЕГІ ҚАЗАҚсТАНДАғЫ КОНсТиТуЦиОНАлиЗМ ..................... 102

Петр МиКлАШЕВиЧ – Беларусь Республикасы Конституциялық Сотының төрағасы, Беларусь Республикасының еңбек сіңірген заңгері КОНсТиТуЦиЯНЫҢ ҮсТЕМДІГІ – ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ ДЕМОКРАТиЯлЫҚ ДАМуЫНЫҢ НЕГІЗІ ........ 109

Пржемысл сОБОТКА – Чехия Республикасы Парламентінің Сенаты төрағасының орынбасары ....... 111

Александру ТЭНАсЕ – Молдова Республикасы Конституциялық Сотының төрағасыКОНсТиТуЦиЯНЫҢ ДЕМОКРАТиЯлЫҚ МЕМлЕКЕТТЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГІЗГІ КөЗІ РЕТІНДЕГІ ҚҰНДЫлЫғЫ ........................................................................................ 112

Парк ХАН-Чул – Корей Республикасының Конституциялық Сотының төрағасыҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ КЕҢЕсІНІҢ ЖЕТІсТІКТЕРІ ЖӘНЕ ҮМІТТЕРІ .................................................................................................. 114

Тахер ХиКМАТ – Иордан Хашимит Корольдігі Конституциялық Сотының төрағасыҚАЗАҚсТАН КОНсТиТуЦиЯсЫНДАғЫ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ КЕПІлІ ............................................. 117

Герхард ХОльЦиНГЕР – Австрия Республикасы Конституциялық Сотының төрағасыҚҰҚЫҚТЫҢ ҮсТЕМДІГІ ЖАғДАЙЫНДА КОНсТиТуЦиЯлЫҚ ЗАҢДЫлЫҚТЫҢ ДЕМОКРАТиЯлЫҚ МЕМлЕКЕТТІ ОРНАТуДАғЫ МАҢЫЗДЫлЫғЫ ....................................................... 121

Юрий ЧАЙКА – Ресей Федерациясының Бас Прокуроры, іс басындағы мемлекеттік әділеткеңесшісі, Ресей Федерациясының еңбек сіңірген заңгері .......................................................... 125

III. ғЫлЫМи ҚАуЫМДАсТЫҚ өКІлДЕРІ

сурен АВАКьЯН – М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің конституциялық және муниципалдық құқық кафедрасының меңгерушісі, заң ғылымдарының докторы, профессор, Ресей Федерациясының еңбек сіңірген заңгері ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫ КОНсТиТуЦиЯсЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНғЫ КОНсТиТуЦиОНАлиЗМДІ ҚҰРуДАғЫ ЖӘНЕ ОНЫ ДАМЫТуДАғЫ РөлІ .............................................. 129

Григорий ВАсилЕВиЧ – Беларусь Республикасы Конституциялық Сотының төрағасы (1997- 2008 жж.), Беларусь Республикасының еңбек сіңірген заңгері, заң ғылымдарының докторы, профессор ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ КОНсТиТуЦиЯсЫ – ҚОғАМ МЕН МЕМлЕКЕТТІ ҚАЙТА ҚҰРуДЫҢ НЕГІЗІ ..... 132

6

Юрий ГОлиК – Ресей мемлекеттік сауда-экономикалық университетінің Экономикадағы және сауда-саттықтағы ұйымдасқан қылмысты зерттеу орталығының директоры, Тәуелсіз стратегиялық зерттеулер институтының Арнайы құқықтық бағдарламалар орталығының дирек-торы, «Мафияға қарсы» қордың вице-президенті, заң ғылымдарының докторы, профессор КОНсТиТуЦиЯ – ҚЫлМЫсПЕН КҮРЕсТІҢ ЗАҢНАМАлЫҚ ЖҮЙЕсІН ҚҰРу НЕГІЗІ .................................. 138

Нина ГОлиК – Ресейдің Федералды жазаны атқару қызметінің Ғылыми –зерттеу институтының жетекші ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының кандидаты, Ресей Федерациясының еңбек сіңірген заңгері ҚЫлМЫсТЫҚ ЖАЗА өТЕП ЖҮРГЕН АДАМДАР ҮШІН КОНсТиТуЦиЯлЫҚ сОТ ТөРЕлІГІ ........................... 140

Рольф КНиПЕР – Германияның техникалық ынтымақтастық қоғамының (GTZ) «Өтпелі эко-номика елдеріндегі құқықтық реформа» жобасының жетекшісі, Албаниядағы, Армениядағы, Әзербайжандағы, Грузиядағы, Тәжікістандағы, Қазақстандағы, Қырғызстандағы, Монғолиядағы, Ресейдегі, Өзбекстандағы, Молдавиядағы, Қытайдағы, Украинадағы азаматтық және экономикалық заңнама мәселелері бойынша кеңесші, өтпелі экономика елдерінде жеке құқық саласындағы заңнаманы жетілдіруге бағытталған жобаның үйлестірушісі, «Сыни әділет» және «Әлеуметтік және заң ғылымдары» мамандандырылған журналдардың бірлесіп шығарушысы, заң ғылымдарының докторы, профессор (Германия Федеративтік Республикасы) ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ КОДЕКсІНЕ ЕсКЕРТулЕР ............................................ 146

Емил МиНГОВ – Климент Охридский атындағы София университетінің Заң факультетінің Еңбек құқығы және әлеуметтік қамсыздандыру кафедрасының меңгерушісі, құқық докторы, профессор (Болгария Республикасы)БОлГАРиЯНЫҢ ЖӘНЕ ҚАЗАҚсТАННЫҢ ЕҢБЕК ЗАҢНАМАсЫНДА ЕҢБЕК ЕТу БОсТАНДЫғЫНЫҢ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ ПРиНЦиПІН ІсКЕ АсЫРу (сАлЫсТЫРМАлЫ ТАлДАу) ......................................... 150

лидия НуДНЕНКО – Ресей халық шаруашылығы және Ресей Федерациясы Президентінің жанындағы мемлекеттік қызмет академиясының Мемлекеттік қызмет және басқару институтының мемлекеттік және муниципалдық қызметті құқықтық қамтамасыз ету кафедрасының профессоры, заң ғылымдарының докторы, Ресей Федерациясының жоғары кәсіптік мектебінің құрметті еңбеккері ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНДАғЫ сАЙлАуДЫҢ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ НЕГІЗДЕРІ ................................ 156

игорь ОсТАПОВиЧ – Горно-Алтай мемлекеттік университетінің ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының кандидаты, доцент ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ КЕҢЕсІ ШЕШІМДЕРІНІҢ НОРМАТиВТІ сиПАТЫНЫҢ БІРЫҢғАЙ НОРМАлАРДЫ ШЫғАРу ЖҮЙЕсІН ҚАМТАМАсЫЗ ЕТуДЕГІ РөлІ ..................... 161

Татьяна ОТЧЕсКАЯ – Ресей Федерациясының Батыс Сібір округі Төрелік сотының судьясы, заң ғылымдарының докторы, профессорҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНДАғЫ КОНсТиТуЦиОНАлиЗМ – АҚиҚАТ БОлМЫс ................................. 168

Татьяна РОЖДЕсТВЕНсКАЯ – О.Е. Кутафин атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің қаржылық құқық кафедрасының профессоры, заң ғылымдарының докторыАлексей ГуЗНОВ – Ресей Банкінің заң департаментінің директоры, Ресей Федерациясының еңбек сіңірген заңгері, заң ғылымдарының кандидаты ҚАРЖЫ НАРЫғЫНЫҢ МЕГАРЕТТЕҮІШІ: ҚАЗАҚсТАН МЕН РЕсЕЙДІҢ ТӘЖІРиБЕсІ (сАлЫсТЫРМАлЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАлДАу) .................................................................................... 173

7

Мухаммадисо РАВШАНЗОДА – Тәжікістан Республикасының Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару институтының Құқық және мемлекеттік қызмет кафедрасының доцентіТуРА (ТІКЕлЕЙ) ҚОлДАНу КОНсТиТуЦиЯНЫ ҚОлДАНу МЕХАНиЗМІНДЕГІ БАсТЫ ЭлЕМЕНТ РЕТІНДЕ ......................................................................................................... 180

Марат сАлиКОВ – Орал мемлекеттік заң университетінің бірінші проректоры, конституциялық құқық кафедрасының меңгерушісі, Ресей Федерациясының еңбек сіңірген заңгері, Ресей Федерациясының құрметті жоғары кәсіптік білім еңбеккері, заң ғылымдарының докторы, профессорсАЯси ПАРТиЯлАРДЫҢ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ: КЕҢЕсТЕН КЕЙІНГІ КЕЗЕҢДЕГІ РЕсЕЙ МЕН ҚАЗАҚсТАННЫҢ ТӘЖІРиБЕсІ ........................................... 183

ульяна ФилАТОВА – Ресей сот төрелігі мемлекеттік университетінің Шығыс Сібір филиалының доценті, заң ғылымдарының кандидатыМЕНШІК ҚҰҚЫғЫНЫҢ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ КЕПІлДІКТЕРІ ДЕМОКРАТиЯлЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМлЕКЕТ – ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ: ОРТАҚ ҮлЕсТІ МЕНШІК ҚҰҚЫғЫ ҮлГІсІНДЕ КЕЙБІР ШЕКТЕулЕРДІ ТАлДАу .................................................................................... 191

Фридрих-Кристиан ШРЁДЕР – профессор, заң ғылымдарының докторы, құрметті доктор (Германия Федеративті Республикасы)ҚАЗАҚсТАНННЫҢ ҚЫлМЫсТЫҚ Іс ЖҮРГІЗу КОДЕКсІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМлЕКЕТТІлІКТІ ДАМЫТуғА ҚОсҚАН ҮлЕсІ: ГЕРМАНиЯ ТАРАПЫНАН КөЗҚАРАс ....................................................................... 196

людмила ТХАБисиМОВА – «Пятигорск мемлекеттік лингвистикалық университеті» федералды мемлекеттік бюджеттік жоғары кәсіптік білім беру мекемесінің заң институты директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, заң ғылымдарының докторы, профессор (Ресей Федерациясы) РЕсЕЙ МЕН ҚАЗАҚсТАННЫҢ ЖОғАРЫ МЕМлЕКЕТТІК БилІК ОРГАНДАРЫ ЖҮЙЕсІНДЕГІ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ ЖАуАПКЕРШІлІК ........................................................................................ 200

Вадим иПАТОВ – Беларусь Республикасының Заңнама және құқықтық зерттеулер Ұлттық орталығының директорыБЕлАРусь РЕсПуБлиКАсЫНДАғЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚсТАН РЕсПуБлиКАсЫНДАғЫ АлДЫН АлА КОНсТиТуЦиЯлЫҚ БАҚЫлАу .................................................................................. 208

Александр КОРОБЕЕВ – Қиыр Шығыс федералды университеті Заң мектебінің қылмыстық іс және криминология кафедрасының меңгерушісі, заң ғылымдарының докторы, профессор, РФ еңбек сіңірген ғылым қайраткері ҚЫлМЫсТЫҚ ЗАҢНАМАНЫ РЕФОРМАлАуДЫҢ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ: ҚАЗАҚсТАНДЫҚ БҮГІНГІсІНЕН – РЕсЕЙДІҢ КЕлЕШЕГІНЕ .............................................................. 218

Мукеш Кумар МиШРА – Джавахарлал Неру университеті Халықаралық құқық мектебінің Азияны ішкі саяси зерттеу орталығының Орта Азия елдерін зерттеу бағдарламасының жетекші сарапшысы (Үнді Республикасы)ЕГЕМЕНДІ ҚАЗАҚсТАНДАғЫ ДЕМОКРАТиЯ ЖӘНЕ КОНсТиТуЦиЯлЫҚ ДАМу ........................................ 223

Карлос Флорес ДЖуБЕРиАс – Валенсия университетінің конституциялық құқық профессоры (Испания)исПАНиЯНЫҢ 1978 ЖЫлғЫ КОНсТиТуЦиЯсЫН ЖАсАуДАғЫ КОНсЕНсусТЫҢ РөлІН сЫН ТҰРғЫсЫНАН БАғАлАу ..................................................................... 231

8

АЛҒЫ СӨЗ

2015 жылдың 30 тамызында Қазақстан Республикасының Конституциясына жиырма жыл толады.

Онда әлемдік конституциялық ой-пікірлердің ең үздік жетістіктері жүзеге асырылған. Қазақстандық құндылықтармен диалектикалық үйлестірілген идеялар мен принциптер жарияланған және бекітілген: халық егемендігі, саяси плюрализм, теңдік және барлық меншік нысандарын тең қорғау, құқықтың ұстемдігі, жеке тұлғаның бостандығы және жауапкершілігі, билік бөлінісі, парламентаризм, конституциялық бақылау, тәуелсіз және жауапты сот төрелігі, жергілікті өзін-өзі басқару және конституционализмнің басқа да негізгі бастаулары.

Республика Президенті – Ұлттың Көшбасшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың тікелей басшылығымен, әйгілі отандық және шетелдік сарапшылардың пікірлерін еске-ре отырып, бәрін тегіс қамтитын халық сараптамасы жағдайында әзірленген Конституция мемлекеттік тәуелсіздіктің алғашқы қалыптасу жылдары тәжірибесіне және Конституцияның бірегей рөлін, Қазақстанның оның жоғары құндылығы адам, оның өмірі, құқықтары және бостандығы болып табылатын егеменді, қуатты, өркенді, демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде даму перспективасының анық көрінісіне сүйенеді.

Өз-өзін еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, Қазақстан халқы Конституцияда дүниежүзiлiк қоғамдастықта лайықты орын алуды тілейтінін растады. Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтың принциптері мен нормаларын құрметтейді, мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату көршілік қарым-қатынас жасау, олардың теңдігі мен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді, қарулы күшті бірінші бо-лып қолданудан бас тартады.

Мәтініне адам тіршілігі үшін маңызды мәселелерге адал және бір мағыналы жауаптарды енгізуі, нормаларды баршаға түсінікті тілмен баяндауы Ата Заңды әр адамға түсінікті және қажетті етіп, оның тікелей және тиімді әсерінің кепілі болды.

Бүкілхалықтық референдумда тікелей дауыс беру арқылы айтылған қазақстандықтардың қалауы Конституцияға жоғары заң күшін берді, оның ауыспалы кезеңдегі, коғам мен мемлекетті кейін өзгертудің ең күрделі оқиғаларын бейбіт және келісім жолымен шешудегі беріктігінің іргетасы болып шықты.

Өткен жиырма жыл бойы дүниежүзілік қауымдастықта Қазақстан Республикасы заңды және нақты конституцияны, конституциялық нормалар мен ақиқат шындықты біріктірудің жарқын үлгілерінің бірі болып табылады. Конституцияға ықыласпен қарау, оның тұрақтылығы мен өзгерістерге төзімділігі арасындағы теңгерімді сақтау Конституцияға әрқашан салмақты әлеуеті мен беріктік қоры бар замануи, өзекті және қажетті, жұмысқа қабілетті құжат болуға мүмкіндік береді.

Әрине, кез келген басқа, бірінше кезекте, өзгеру жағдайындағы елдегі сияқты, Қазақстанда да қоғамның ішкі жағдайымен, халықаралық сын-қатерлермен және

9

тәуекелдермен ұштасатын қиыншылықтар бар. Олар белгілі. Оларды еңсеру немесе жеңілдету мақсатында жоғарғы биліктің ұзақ мерзімді саясаты, қазақстандықтардың сын-дарлы қауырт жұмысының бағыттары келешекке бағытталған жоғары мемлекеттік жоспар-лау құжаттарында - «Қазақстан – 2050» Стратегиясында және негізгі параметрлер бойын-ша орындалған «Қазақстан -2030» Стратегиясында», сондай-ақ Республика Президентінің жыл сайынғы жолдауларында белгіленеді. Мемлекеттік және қоғамдық институттардың ғылыми салыстырып тексерілген, бірізді, барлық деңгейлерде ұйлестірілген және күнделікті тәжірибесінің нәтижесі Ата Заңда бекітілген мұраттарға біртіндеп ұласады.

Елдің нығайып келе жатқан конституционализм саласындағы қорытындыларына Қазақстанның ішінде де, сондай-ақ оның шегінен тыс жерлерде де жоғары оң баға беріледі. Олар халықаралық форумдарда, ғылыми жарияланымдарда әйгілі саясаткерлермен, дипло-маттармен, қоғам қайраткерлерімен, түрлі білім беру салаларының өкілдері - әлемдік атағы бар ғалымдармен жеке кездесулерде айтылады.

Осындай форумдардың бірінде Еуропа Кеңесінің Венециандық комиссия бюросының мүшесі, Армения Конституциялық Сотының Төрағасы Гагик Гарушевич Арутюнян конституцияның жиырма жылдығы қарсаңында алыс және жақын шетелдегі әріптестерге Қазақстанның жаңа мемлекеттілігі, Республиканың Контситуциясы, оның қазіргі қоғамдық құрылысы мен қолданыстағы құқық жүйесін орнатудағы ерекше рөлі туралы өз кәсіби пікірлерімен бөлісуге мүмкіндік беру ниетін білдірді.

Осылайша, бүгінгі таңда жарық көрген кітапты дайындау идеясы туды. Оған Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық комиссиясы

(Венециандық Комиссия) Президентінің және мүшелерінің, Біріккен Ұлттар Ұйымының және Қазақстанды «ішінен» білетін басқа халықаралық ұйымдардың, әйгілі мемлекеттік қайраткерлердің, конституциялық сот төрағаларының және басқа мемлекеттік органдар басшыларының, сондай-ақ, жария және жеке құқық атақтың ғалымдарының пікірлері енгізілген.

Біз авторлардың әрқайсысына құттықтаулары, мақалалары, пікірлері мен ұсыныстары үшін алғысымызды білдіреміз. Біздің бұдан былайғы ынтымақтастығымызға үміт артамыз.

и.и. РоговҚазақстан Республикасы

Конституциялық Кеңесінің Төрағасы

10

Конституциялық реформалар саласында түрлі мемлекеттермен ынтымақтасу – Венециандық Комиссияның басты бағыттарының бірі. Соңғы 23 жыл ішінде еуропалық мемлекеттердің көбі конституциялық реформалар және Конституцияның мәтінін жазу бойынша консультациялар алды. Тарихи, экономикалық немесе мәдени ерекшеліктеріне қарамастан, конституциялық

реформалардың кейбір бәріне ортақ белгілері бар. Сірә, қабылдау сәтіне Конституция парламент пен қоғамның түрлі топтары арасындағы консенсуске

негізделуі тиіс. Көптеген елдерде бұл бұрынғы интситуциалдық нысаннан ортақ ниет пен келісімділікті талап ететін жаңа нысанға ауысуды білдіреді.

Конституциялардың көбі биліктің тармақтарға бөлінуіне, оларды құрметтеу бейбітшілік пен тұрақтылыққа мүмкіндік жасайтын негізгі құқықтарды, принциптерді, конституциялық құндылықтарды қорғаудың кепілі болады.

Конституция бөлмей, біріктіруге тиіс, сондықтан Конституцияның елдегі жаңа өзгерістерге және сын-қатерлерге орай әрекет ететін құралдары болуы тиіс.

Әр елдің өз тарихы, мәдениеті және Конституцияны қабылдау тәжірибесі бар. Дегенмен, түрлі мемлекеттердің табысты тәжірибесімен алмасу - маңызды қажеттілік.

Еуропада Венециандық Комиссия, Еуропаның бүгінгі бейнесін құруға мүмкіндік беріп, ерекшеліктер мен жалпы сипаттарын ескере отырып, идеяларды, жетістіктерді және құныдылықтарды туындататын бу-фер рөлін атқарады.

Нағыз демократия, құқықтарды қорғау, заңдылық, – өз бетімен елдің ішінде де, сондай-ақ, басқа елдермен де бейбітшілікті және тұрақтылықты сақтауға қажетті құндылықтар.

Қазақстан 2012 жылы Венециандық Комиссияның мүшесі болып, 10 жыл бұрын онымен ынтымақтастықты бастаған. Венециандық Комиссияға қосылып Қазақстан Венециандық Комиссияның көмегімен демократи-яны, адамның құқықтары мен заңдылықты жылжытуға өз дайындығын білдірді. Венециандық Комиссия мен

I. ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ ЖӘНЕХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҰЙЫМДАР

Джанни БуКиККиО – Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық комиссиясының(Венециандық Комиссияның) Президенті

11

Қазақстанның ынтымақтастығы басқа мемлекеттерге жақсы үлгі болып табылады. 2012 жылы Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясымен бірлесіп арнайы бағдарлама қабылданды. Сондай-ақ, сот төрелігі, халықаралық шарттарды имплентациялау және адам құқықтарын қорғау саласындағы бірсыпыра өте маңызды проблемалар бойынша жұмыстар жүргізілді. Қазақстанның өкілдері Комиссиямен ұйымдастырылған бірнеше көп тарапты кездесулерге белсенді қатысты.

Комиссия Қазақстанмен бұдан былайғы ынтымақтастыққа да мүдделі. Мен құқық төрелігі, қылмыстық іс жүргізу саласындағы құқықтық реформаларды халықарарлық стандарттарға сәйкес келтіру үшін Комиссияның тәжірибесі Қазақстанға пайдалы болатынына сенімдімін. Бұның үстіне, жүргізілетін ре-формалар қазақстандық тараптың қатысуымен дайындалған Іс-шаралар жоспары негізінде, Еуропалық Кеңестің қолдауын табуы мүмкін.

Комиссияның оның мүшелерімен негізгі ынтымақтастығы нысандарының бірі пікірлерді дайындау және олармен алмасу болып табылады. Осындай ынтымақтастық нысаны Қазақстанмен Комиссия мүшесі қатарына қабылдаудан бұрын ұйымдастырылған болатын.

2007 жылы Венециандық Комиссия Омбудсмен институтына қатысты өз қорытындысын дайында-ды, бұл Комиссияға Конституциялық Кеңес пен Омбудсмен арасындағы қатынастарды қалыптастыруға тікелей қатысуға мүмкіндік берді.

Венециандық Комиссияның 2011 жылдағы пікірі сот жүйесіне қатысты конституциялық нормаларды бағалаған кезде есепке алынғаны маған ұнайды. Тәуелсіз сот төрелігінсіз бір де бір демократия табысқа жете алмайды.

Заңнамалық, атқарушылық және сот биліктері адамның құқықтарын қорғау саласындағы реформа-ларды іске асыруға мүмкіндік береді, бұл қоғамдағы тұрақтылықты сақтау үшін маңызды. Осы тұрғыда сот төрелігі азаматтармен Конституцияны және заңдарды сақтауын қамтамасыз етуден басқа, азаматтардың құқықтарын қорғаудың кепілі болады.

Сот төрелігінің жаңартылған нысаны конституциялық принциптерге негізделуі тиіс. Біз реформалар әлі жалғастырылып жатқанын білеміз және Қазақстан біздің әріптестік қатынастарымызға сене алады.

Конституциялық сот төрелігінің демократиялық құндылықтарды қамтамасыз етудегі рөлі іргелі. Конституциялық Кеңес Қазақстан Комиссиямен өз ынтымақтастығын тұрақты негізде бастаған бірінші институт болды.

Қандай да бір басқа заңды құжаттарға қарағанда, Конституция оларды жүзеге асыруға Конституциялық Кеңес қатысатын қоғам құндылықтарын негізге алады және Конституцияны қорғауды қамтамасыз етеді. Бұдан басқа, әр судья, әр полиция қызметкері, әр мемлекеттік қызметші құндылықтарды қамтамасыз ету-ге қатысуы тиіс.

Конституциялық Кеңес халықаралық деңгейде тәжірибе мен пікір алмасуға белсенді қатысады және мен Кеңестің Конституциялық сот төрелігі жөніндегі әлемдік конференцияның мүшесі болу жайындағы шешімін мақұлдағым келеді.

Қазақстан оның негізі көпшілік мақұлдаған стандарттар мен еуропалық демократия тәжірибесі болған демократиялық қоғамды құруға бағытталған бірнеше реформаларды бастады. Идеялармен алмасу сөз бен саяси көзқарастардың шектелмеген бостандығын білдіреді, бұл демократияны құру үшін аса маңызды. Демократияны құру үрдісі азапты және көпшілік пен оппозицияның консенсусын, саяси даналығын талап етеді. Сонымен бірге, пікірлер плюрализмі Қазақстанның конституциялық дамуында маңызды рөл атқарады, экономикалық өсу серпінін қамтамасыз етеді және ішкі тұрақтылықты сақтауға мүмкіндік жасайды.

Мен Конституцияда бекітілген адам құқықтарын қорғау құралдарын жетілдіру мақсатында Қазақстандағы заңнамалық, атқарушылық және сот билігін реформалау одан әрі жалғасатынына сенімдімін. Осы реформалар қоғамдағы тұрақтылықты және келісімді сақтау үшін маңызды.

Мен Қазақстанның құқықтық реформалар саласындағы белсенді ынтымақтастығын қолдаймын. Реформа-ларды жалғастыру және ортақ іске қатысу үшін Венециандық Комиссия Қазақстанның қарамағында қалады.

12

Мен және менің әріптестерім біздің көптеген зерттеулерімізде қазіргі конституционализмнің гносеологиялық және аксиологиялық негіздерін анықтауға және ол бойынша конституциона-лизм ұғымын конституциялық құқықтың негізгі принциптерінің бірі ретінде емес, тұтас

қазіргі құқықтың іргелі принципі ретінде қабылдау қажет болатын тұжырымдаманы ұсынуға тырыстық [1]. Қоғамдық келісіммен орнатылған демократиялық және құқықтық тәртіптің іргелі ережелерінің бар болуы, олардың объективті және тіршілік ақиқаты ретінде қоғам өмірінде, әр индивидумның азаматтық тәртібінде, мемлекеттік билік уәкілеттігін жүзеге асыру барысында бар болуы қазіргі конституционализм болып табылатынын белгілеуге болады.

Құқықтың негізгі санаттар жүйесінің өзі, әлеуметтік-мәдени эволюциямен қатар, жаңа бейнеге және сипатқа ие болады. Осы жүйеде «конституционализм» ұғымы қоғамның әлеуметтік тәртібінің жалпықұқықтық принципі ретінде түбегейлі мағынанға ие болады. Бұл ұғым қоғамдық қатынастарды конституционалдаумен және конституциялық мәдениеттің жаңа сапалы түрлерімен ажырағысыз байланысты.

«Конституционализм» – бұл негізгі конституциялық құндылықтар мен принциптердің нақты қоғам өмірінде жүйелік, қоғаммен жете түсінілген, саналы бар болуы, барлық құқықтық жүйе

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАНҒАН КОНСТИТУЦИАЛИЗМНІҢ АКСЕОЛОГИЯЛЫҚ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Гагик АРуТЮНЯН – Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшінЕуропалық комиссиясы (Венециандық Комиссия)бюросының мүшесі, Армения РеспубликасыныңКонституциялық Сотының төрағасы, Жаңа демократия елдерінің конституциялық бақылау органдары конференциясының төрағасы, заң ғылымдарының докторы, профессор

13

осыған негізделеді. Осы қағидаттың нормативті сипаттамалары барлық құқық пен қоғамдық қатынастар жүйесінде құқықтар мен бостандықтарды саналы іске асыру үшін қажетті және жеткілікті құқықтық кепілдіктердің бар болуын болжайды. Құқықтық мемлекетте кез келген құқық нормасы адам мен мемлекеттің конституциялық өзара келісілген құқықтық тәртіп жүйесінің элементі ретінде байқалуы тиіс.

Конституционализм ұғымын конституциялық құқықтың негізгі принциптерінің бірі ретінде емес, тұтас құқықтың іргелі принципі ретінде қабылдау қажет. Бұл, ең алдымен, оған қоғам талпы-нуы тиіс өркениетті өзін-өзі реттеу идеалы.

Құқықтық мемлекетте құқықтың адамдардың қоғамдық өміріндегі қажетті бостандық, теңдік және әділдік нысандары ретінде, олардың серпінді әлеуметтік ортада қатар өмір сүру негізі ретінде болуы адам өмірінде жаңа рөлді атқарады. Әрине, құқықтық мемлекеттің мәні құқықтың ұстемдігін тануда және билікті құқықпен шектеу арқылы бостандықтың кепілі болуда. Әлеуметтік қоғам саналы және қоғамдық келісім мен осы принцип және одан шығатын бағалық-жүйелік критерийлер негізінде өмір сүруге және ойын іске асыруға ниет білдірген жағдайда, осы теориялық ұғым нақты мазмұнына ие болады. Олардың жиынтығы әр нақты қоғамның конституциялық құрылымының негізі болып табылады. Құқықтық мемлекетте құқықтың мән ретіндегі және оқиға ретіндегі ұғымы тиісті конституционализм деңгейімен сипатталады. Заң мен құқықтың диалектикасы да, Конституция мен конституционализмнің арақатынасы да осыған байланысты.

Конституционализм қоғамның белгілі даму деңгейіндегі құқықтың іргелі принципі ретінде құқықтық реттеудің жүйе құрушы және әмбебап сипатына ие болады, құқықтың ұстемдігіне кепіл болудың және қамтамасыз етудің құқықтық мазмұнын және адам құқықтарының тікелей әрекетін білдіреді және нақтылайды, құқықтық субъектілер тәртібі заңдылығының критерийі ретінде шығады, құқық шығару және құқықты қолдану қызметінің негізгі басы, осы қоғамның тари-хи дамуының нәтижесі болып табылады.

Конституционализм, құқықтық тақырыптың бейнесі ретінде, тиісті әлеуметтік-мәдени құндылықтар жүйесі негізінде әлеуметтік бостандықтарды және қоғамдық келісімді танудың белгілі бір эволюциясына жеткен әлеуметтік жүйелерге тән. Конституционализмді кез кел-ген өзгерту - бұл қоғамның негізі болатын конституциялық құндылықтарды және принциптерді бұрмалау, қоғамдық тұрмыстың әлеуметтік- мәдени құндылықтары жүйесіне қатысты жалпыға бірдей келісімнен ауытқу.

Әсіресе қоғамдық тарнсформациялау жағдайында конституционализмнің түрін өзгерту тұрақсызданудың және әлеуметтік катаклизмдердің басты факторлары болып шығады. Оларды еңсеру мақсатты және үздіксіз конституциялық диагностика негізіндегі пәрменді және жүйелік конституциялық мониторингінің бар болуын талап етеді.

2010 жылғы тамыз айында Астана қаласында сөз сөйлеген кезде, мен Қазақстанда трансформацияланған конституционализмді бекітудің оңтайлы және эволюциалық жолдары сәтті табылғаны туралы баса айт-тым, бұл басқа өтпелі елдер үшін де үлгі тұтарлық және аса пайдалы болады.

Сонда да, кейінгі жылдары да біз Ата Заңға барлық елдің айтулы көзқарасының куәгері болдық. Мен сонда қадірменді Президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Конференциядағы және Конституция құрметіне арналған салтанатты шеру күніндегі сөздері - бүгінгі сын-қатерлердің мәнін түбегейлі қорыту және жүйелік тарнсформация проблемаларына дұрыс көзқарас ретінде транзитология оқулықтарына енгізуге лайық екенін атап өткенмін.

2011 жылғы 15 желтоқсандағы «Казахстанская правда» газетінде Қазақстан халқын Тәуелсіздіктің 20 жылдығымен құттықтап, мен тәуелсіздік кеңестен кейінгі республикаларды ұлттық жандандыру үшін айтарлықтай мүмкіндіктерді ашқаны туралы баса айттым. Дегенмен, осы мүмкіндіктерді өте сауатты және епті пайдалану қажет. Халық даналығы бостандық – өз тағдырына билік ете білудің құдіретті сынағы деп айтады.

14

Кеңес Одағы күйрегеннен кейін біздің барлық елдерімізге өз философиясын, қоғамдық трансформацияның функционалды және институционалды негіздерін орнатуға өз көзқарастарын таңдауға тура келді. Ал бұл нақты құндылық-жүйелік вакуумы жағдайындағы тарихи аса күрделі про-цесс. Бүкіл әлем бүгін, біздің ойымызша, түбегейлі аксиологиялық сипаты бар жүйелік дағдарыстың бо-лып көрмеген сын-қатерлері алдында тұрғаны туралы асырмай айтуға болады.

Осындай жағдайда Қазақстан да жан-жақты тиянақты, ойластыр тұрақты-тиімді эволюциялық даму жолын таңдап, өз таңдауын жасады. Бұл Қазақстандағы трансформациялық конституционализмнің негізгі ерекшелігі. Бұл елді масқатты, тұрақты және серпінді дамытудың мықты жүйе құрушы экзогенді және эндогенді алғышарттарын жасауға бағытталған ел Президентінің аса маңызды Жолдаулары негізіндегі халықтың саналы таңдауы.

Қазақстан конституциялық романтизм мен идеализмнен құтыла алғаны және Конституция мен тұтас құқықтық жүйе арасындағы, тарихи және бүгінгі ақиқат арасындағы қақтығысты еңсере отырып, қоғамдық қатынастарды бірізді конституционалдау жолын таңдағаны даусыз тарихи факт бо-лып табылады.

Біздің елдеріміздегі трансформациялық конституционализмнің қалыптасу процестерін салыстырма-лы талдау, олардың барлық талқандаушы салдарларымен қоғамдық катаклизмдерді және әр текті түсті революцияларды болдырмау үшін, ең алдымен, конституционализмді қоғамда бекітуге ақиқат көзқарас қажет екенін дәлелді көрсетеді.

Өмір құқықтық мемлекетті құру қағидатына, қазақ халқы құндылықтарының әлеуметтік мәдени жүйесін ескере отырып, Конституцияның және құқықтың үстемдігін қамтамасыз етуіне негізделген қазақ конституционализмі қоғамда қалыптасқан тарихи ақиқаттарға толық сәйкес келетінін және ел дамуының мықты негізі болатынын дәлелді көрсетті. Бұл Қазақстанда тәуелсіздік жылдары ішінде әлеуметтік мемлекеттің мықты іргетасы құрылғанын дәлелдейтін тарихи факт. Сонымен бірге, ел Президентімен ұсынылған Жалпыға Бірдей Еңбек Қоғамына жетудің жаңа тұжырымдамасы ары қарай дамудың кең мүмкіндіктерін ашудан басқа, бүгінгі замандағы әлеуметтік катаклизмдерді еңсерудің іргелі көзқарасына айналды.

Осы тұжырымдама бойынша әлеуметтік жаңғыртудың мақсаты мен мәні – қоғамды жаңа индустриалды-инновациялық экономика жағдайындағы өмірге дайындауда, Қазақстанды үдемелі экономикалық дамыту мен қоғамдық игілікті кеңінен қамтамасыз ету арасындағы оңтайлы теңгерімді табуда, құқық және әділдік қағидаттарына негізделген әлеуметтік қатынастарды бекітуде. Бұл, біздің пікірімізше, елде қазіргі заманғы контситуционализмді орнатудың терең мағыналы және дұрыс жолы.

1977 жылы мен Белград университетінде ғылыми сынақтан өттім. Сол кезде Қытай мен ЮСФР ара-сында жеткілікті өзара достық қатынастары орнатылған болатын. Мүмкіндікті пайдалана отырып, ҚХР-да орын тапқан процестерді, Дэн Сяопиннің елді жүйелік реформалау жөніндегі жаңа идеяларын зерттей бастадым. Бүгін жасалған қадамдарды, көзқарастар жүйелілігін, қоғамдық өзгерістердің бағдарламалық –нысаналы бағытын ұғыну тереңдігін ескере отырып, осы үрдістер мен Қазақстандағы өзгерістерді қисынды қатарластыра салыстыруға болады.

Қазақстан, бұрынғы Кеңес Одағының басқа елдері сияқты, «қоғамдық жер сілкінісінен» кейін қиын жағдайға ұшырады. Хаос пен құлдырауды болдырмау, азаматтық бейбітшілікті сақтау және елді серпінді дамытудың іргетасын қалау үшін, құндылықты-жүйелік белгісіздіктен келе-шекке көзделген дұрыс, баламасы жоқ шығу жолын табу үшін зор даналық, көрегендік, ерлік пен батылдық қажет болған.

Өкінішке орай, кейбір кеңестік кезеңнен кейінгі мемлекеттерде мұның сәті түскен жоқ. Бүгінгі ақиқат қоғамдық дамудың әлеуметтік бағдарларын бірыңғай бағалық-жүйелік түсіну болмағандығы; тұжырымдаманы таңдаудағы белгісіздік; жоспарларды жүзеге асырудағы елеулі қателер және

15

олқылықтар; жеке және қоғамдық мүдделерді шеттету; сенім дағдарысының тереңдеуі; саясат пен қабылданатын шешімдердің конституционалдығы арасындағы антагонизм және басқалар қоғамдық трансформациялау жағдайында үстем болып қала бергенін дәлелдейді. Осының барлығы, сондай-ақ, же-келеген елдердегі тоқталмай отырған қантөгіс, біздің елдерде жиырмажылдық тәуелсіз конституциялық дамудан кейін қалыптасқан ақиқатты қайта түсінуді талап етеді.

Комммунизмнен кейінгі елдердегі жүйелік трансформациялау механизмдерін зерттеу, Қазақстанның сапалы ерекшелігі, ең алдымен, онда іргелі, стратегиялық жоспарлау қағидаттарына негізделген ел Президенті Жолдаулары негізінде мақсатты, тұрақты және серпінді дамудың мықты жүйе құрушы алғышарттары құрылғанында болғанын көрсетеді. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын, 2050 жылға дейін Стратегиялық даму жоспарын, елдің әлемнің 30 бәсекеге қабілетті және ең дамыған елдері қатарына кіру стратегиясын, ұлттық «Болашақ» бағдарламасын және басқаларды атап өтуге болады. Осы стратегиялық құжаттар халыққа анық перспективаны және ашықтықты бере отырып, өзін-өзі іске асырудың және тәуелсіз мемлекеттілікті қалыптастырудың тарихи маңызды үрдісіне қатысу мүмкіндігін берді. Ал бұның тұтас қоғамды да, сондай-ақ, әр тұлғаның әлеуметтік тәртібін де жүйелік-бағалық өзгерту үшін ерекше мағынасы бар. Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ – бұл адамды және нағыз азаматтық жұмыста, оқуда, күнделікті тұрмыста өзін-өзі көрсету үшін түбегейлі ынталандырудың, сондай-ақ мемлекеттік стартегиялық бағдарламаларды табысты іске асырудың кепілі болып табылады. Қазақстанның балаларға, жастарға, оқуға, ғылым мен мәдениетті дамытуға, әлеуметтік проблемаларды шешуге, бәсекеге қабілетті және жоғары технологиялық экономиканы құруға деген көзқарасы, жаһанды ықпалдастыру процестері саласындағы ынта-жігері және маңызды бастамалары бірегей жасампаздық және шығармашылық шарықтау ахуалын қалыптастырды.

Көп жылдар бойы мен «Конституциялық мәдениет: тарихи сабақтар және уақыттың сын-қатерлері» монографиясымен шұғылдандым. Конституционализмнің әлемдік тәжірибесін зерттедім. Және Қазақстандағы конституциялық дамудың оң серпінділігі, Ата Заң жайында қалыптасқан жалпыұлттық көзқарас елдің болашақ табыстарының негізгі кепілдіктерінің бірі болатынына сенімдімін. Қазақстан осы тынышсыз және үрейлі әлемде трансформациялық қиыншылықтарды еңсерудің лайықты жолын та-уып, тұрақты және өркениетті мемлекеттілікті қалыптастырудың берік негізін құрғанын ұрпақтар мақтан тұтатын болады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:Арутюнян Г.Г. Конституционализм: сабақтар, сын-қатерлер, кепілдіктер. – Киев: «Логос», 2011; Ару-

тюнян Г.Г. Конституциялық мәдениеттің тарихи эволюциясы мәнмәтініндегі конституционализмнің акциологиялық түп негізі. «Философия права Пятикнижия» жинағында (А.А. Гусейновтің және Е.Б. Рашковскийдің ред.). – М., 2012. – С. 70-82; Арутюнян Г. Конституционализм құқықтық мемлекеттегі құқықтың іргелі қағидаты ретінде // «Конституциялық сот төрелігі» халықаралық хабаршысы. 2012, 1(55). – С. 5-16; New Millennium Constitutionalism: Paradigms of Reality and Challenges. Published on the Initiative and with a Foreword of Dr. G.G. HARUTYUNYAN. Yerevan, 2013.

16

Әлемдегі күннен күнге үдей түскен тұрақсыздық жағдайында және осындай өте күрделі өңірде Қазақстан демократияға эволюциялық жолмен жүріп келе жатқан тұрақты ел болып табылады. 1995 жылғы Конституция осы ілгері дамудың негізі. Бұл елді саяси реформаларға және жаңғыртуға

әкелудің критерийі, және ол әлі де дұрыс жолды көрсетуде. Конституцияны жалпыхалықтық референдумда қабылдаған уақыттан бері жиырма жыл өтті, және

құқықтың үстемдігін орнату мен саяси эволюция жолымен жылжуда ілгері дамуға қол жеткені тура-лы айтуға болады. Анық және әділ құқық үстемдігінің үдемелі экономикалық, саяси және әлеуметтік даму үшін іргелі мағынасы бар. Демек, «Қазақстан 2050» Стратегиясын ойдағыдай іске асыру үшін құқықтық тәртіпті жетілдірудің маңызы зор болады. Оның, сондай-ақ, Қазақстан жаһандық және өңірлік саяси сахнада сенімді әріптес болып табылатынынан басқа, оның бизнесті, маңызды кездесулерді жүргізу үшін, өмір үшін қызықты және тартымды ел болып табылатынын көрсету үшін тіршілікке қажетті маңызы да бар.

ҚҰҚЫҚТЫҢ ҮСТЕМДІГІ – ҚАЗАҚСТАН АМБИЦИЯСЫНЫҢ ӨЗЕГІ

Тони БлЭР – Ұлыбританияның Премьер-Министрі (1997-2007 жж.)

17

Реформаларды жүргізу жөніндегі заңнамалық бастама құқығын белгілейтін және құқықтық жетілдіру мүмкіндіктеріне шоғырланатын құқықтық саясаттың тұжырымдамалық жобасы арқылы елеулі прогресске қол жетті. Үлгі ретінде мемлекеттің сатып алу саласында әділдікті және ашықтықты орнату мақсатында өзгерістерді енгізу жөніндегі ұсыныстарын келтіруге болады. Келесі қадам институттардың, бизнестің, азаматтарға білім беру саласының құқықтары мен міндеттерін бекітуді жалғастыру болып табылуы тиіс. Жетілдіру ашық және тәуелсіз және болжамды сот процестері үшін жол ашатын конституциялық заңды, бизнес үшін әділ құқықтық негізді орнататын қазіргі заманғы коммерциялық кодексті, дауларды шешудің балама механизмдерін, ашық және тиімді іс жүргізу нор-маларын нығайтуды және т.б қамтуы тиіс.

Барлық істерде ашықтықтың маңызы зор. Бұл тиімді институционалдық мемлекеттік басқаруды бекітуге негізгі қадам. Сот шешімдерін анық орындау, төрелік құқықтары және әкімшілік іс жүргізу кодексін енгізу бойынша прогреске қол жеткізілді. Жетілдіруге жататын салаларды айқындау және тиісті заңнаманы қабылдау маңызды қадам болып табылады, алайда, осы шараларды енгізу азаматтар және бизнес-кәсіпорындар үшін шынында өте маңызды. Нақты өзгерістер үшін, шаралар тиімді іске асырылуы тиіс. Қазақстан тиісті заңнаманы шығару үшін ғана емес, сол заңнаманы шынында және тұтас барлық ел ішінде іске асыру үшін қадам басты. Сонымен бірге, заңдарды бірыңғай енгізу кез келген елде, әсіресе, Қазақстан сияқты үлкен және алуан түрлі елде күрделі міндет болып табылады. Мен Қазақстанды, заңдарды күнделікті шындыққа айналдыру жеңіл тимейтініне және күш салуды талап ететініне қарамастан, өз мақсаттарына бет алуға, сондай-ақ, Конституцияның рухына және әрпіне сәйкес, өзінің барлық азамат-тары және бизнестің салалары үшін құқықтың үстемдігін нақты орнатудағы өз іждағатын жалғастыруға және жеделдетуге шақырамын.

1995 жылғы Конституциямен шабыттанған саяси өзгерістердің эволюциясы сайланған парламенттің рөлін нығайтуды қамтамасыз ету жөніндегі бастамаларда және саяси, экономикалық және қаржылық орталықсыздандыру бағытында жасалатын қадамдарда байқалуы мүмкін. Өңірлік қарбаластық болған жерлерде, проблемалардың тек симптомдарына ғана емес, негізгі себептеріне де назар аударылып, олар шешіледі. Сонымен бірге, Конституция бүкіл Қазақстанды, және барлық қазақстандықтарды қамтитын бірліктің абсолютті нышаны болып табылады.

Қазақстан соңғы 20 жыл ішінде жеткен прогресті тойлауда, бірақ ел осы жетістіктермен тоқтап қалмауы тиіс. Қазақстан халқының игілігі үшін осы өзгерістерді жалғастыру қажет. Бұл ерлік пен батылдықты талап етеді. Зор мүмкіндіктер мен мұнан былайғы істер әрқашан бола береді.

Қазақстан осы тұрақты саяси және экономикалық даму жолын қабылдауда айтарлықтай табысқа жете алады. Елдің Конституциясы реформалау және жетілдіру үшін басшылық ретінде шын ықыласты қызмет етуге, сондай-ақ, онда Қазақстан және оның азаматтары өз өсімін және дамуын жалғастыра ала-тын әділ және болжамды құқықтық жүйесін қамтамасыз етуге тиіс.

18

Жан басына шаққандағы ІЖӨ тұрғысынан Қазақстан келешекте Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы қатарындағы ең бай ел болады. Бұл беталыс Қазақстанның оның тәуелсіздігінен бастап экономикалық өсімге жету және әлемге ашылу үшін жұмсаған ерекше күш-жігерін көрсетеді.

Шынында, тәуелсіздікті алған жылдары Қазақстанның келешегі соншалықты үміттендіретіндей болып көрінген жоқ. Кеңес Одағы күйрегеннен кейін мемлекетке жаңа мекемелерді және жаңа экономикалық және әлеуметтік құрылымдарды нөлден бастап құруға тура келді.

Екі онжылдық аралығында ел, 2000 ж. мен 2013 ж. аралығындағы 8% жақын жылсайынғы орта көрсеткішімен ІЖӨ-нің жоғары өсім қарқынына және Адами әлеуетін дамыту индексін 2000 ж. 0.663-ден 2012 ж. 0.754-ге дейін өсіруге әкелген терең экономикалық өзгерістерді жүргізді. Бұл әрекеттер негізінде табиғи ресурстарды ашуға және алуға құрылған. Әйтсе де, Қазақстан оларды өз экономикалық құрылымдарын жетілдіру арқылы нақты өсімге айналдыруға тырысты. Реформалар бойынша осы белсенді қызметті 1999 жылы Бүкіләлемдік Банкті та-ныды, ол Қазақстанды бұрынғы кеңес одағы кеңістігіндегі ең күшті реформаторлардың бірі ретінде сипаттады.

Осы реформалар арқылы Қазақстан орта Азияда бірегей іскерлік және инвестициялық ортаны құрды. Бұл жұмыс Бүкіләлемдік Банкте 2006 жылдан бастап «Бизнесті жүргізу үшін» санатында 30 астам орынды алумен іске асырылды және Қазақстанға ірі халықаралық компанияларды тартуға мүмкіндік туғызды. Соңғылар ка-питалды табиғи ресурстарды алу салаларына айтарлықтай дәрежеде салды, олар Қазақстанның өз экономика-сын жан-жақты дамыту ықыласын мақұлдап, басқа секторларға да өз мүддесін көрсетеді. Келесі міндет – елді білімге негізделген экономикаға айналдыру – «Қазақстан -2050» Стратегиясының негізінде жатқан мақсат.

Бұл табысты экономикалық жетілдіру Қазақстанның экономикалық өсімінің қозғалтқыштарының бірі болды. Бірақ, бұл ұзақмерзімді экономикалық дамудың екі негіздерінің бірі ғана. Тарих көрсеткендей, экономикалық өсім тек тиісті жетілдірумен сүйемелденсе және мақұлданса ғана тұрақты болады. Қазақстан үшін бұл жігерлі азаматтық қоғамға сүйенетін және тұтастай заң әрпі бойынша жұмыс істейтін, жеке құқықтарды қолдайтын тым инклюзивті, демократиялық басқару құрылымына жету мақсатында оның саяси мекемелерін өзгертуді тұспалдайды. Бұл дамыған елдердің көбімен жақындаған Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азияның ең өркенді экономикалық жүйелері - Оңтүстік Корея, Тайвань және, келешекте, Индонезия - ерген жол қазіргі уақытта кейбір Сингапур сияқты басқа елдердің күн тәртібінде тұр. Бұл жолмен Орта Азия елдері

ҚАЗАҚСТАННЫҢ СЕНІМДІ КЕЛЕШЕГІНІҢ ЕКІ НЕГІЗІ

Жак АТТАли – Қазақстан Республикасының Президентi жанындағы Қазақстан Республикасы жаңа Конституциясының жобасы жөніндегі Сараптамалық-консультативтiк кеңесінің сарапшысы (1995 ж.), Франция Мемлекеттік кеңесінің экс-кеңесшісі,экономика профессоры

19

толығымен өтуі тиіс, және осы саладағы көршілерге үлгі болу үшін Қазақстанның әлеуеті бар.Ел онда ол өз институттарын жетілдіре алатын конституциялық негізге сене алады. Шынында, биыл

жиырмажылдығы тойланатын 1995 жылғы Конституция биліктің заңнамалық, атқарушы және сот тармақтары арасындағы бөлініс пен теңгерім қағидаттарын орнатады және олар қоғамдық мүдделерге сай әрекет ететініне кепілдік береді. Екіншіден, ол түрлі этнос топтары арасындағы қатар үйлесімді өмір сүрудің алғы шарты болып табылатын және елдегі діни төзімділікпен белгіленген идеологиялық және саяси алуан түрлілікке кепілдік беретін шарттарды қамтиды. Үшіншіден, бұл халықтың егемендігін және халықты және халық үшін басқаруды растайды, бұл әмбебап, тең және тікелей сайлауларға шақыратын конституциялық қағидаттармен расталады.

Бұдан әрі осы бірінші конституциялық негізге ере отыр, Қазақстан өз реттеу құрылымын асқан тиімділік жағына жетілдіруге тырысты. ЭЫДҰ-ның (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының) Реттеу Саясатын Шолуда мәлімденгендей, ел, онлайн-заңнамалар деректер қорын дамытып, қолданыстағы заңнаманы терең шолумен нормативті-құқытық актілер жобаларының «ғылыми сараптамаларын» жүргізу талабын енгізіп және қоғамдық консультацияларды өткізу үшін консультативті кеңестерді құрып, оның реттеуші саясатын және мекемелерін күшейту үшін бар күшін салды.

Осы қағидаттарды толық іске асыру және, мәдени, этникалық және тілдік алуан түрлілікті ескере оты-рып, конституциялық және реттеуіш шеңбер шегінде жұртшылықтың елді басқаруға және саяси шешімдерді қабылдауға белсенді қатысуын жылжыту үшін жағдайларды дамыту қазір Қазақстанның қолында. Бұл әр азаматқа елді және оның институттарын дамытуға толығымен қатысуға мүмкіндік берер еді. Қазіргі заманғы және демократиялық институттар соңғы онжылдықтар ішінде жасалған экономикалық прогресті нығайтуға жағдай жасайды және оның халқы үшін жаңа өркендеу мүмкіншіліктерін ашады. Осы өзгерістерге жәрдемдесу үш қиын-қыстау саладағы басты реформаларға шынайы берілгендікті талап етеді.

Бірінші кезекте, Қазақстан жаппай білім беруге инвестицияларын күшейтуі тиіс. Білімді және саяси сауатты халық – қазіргі заманғы күшті және жұмыс істейтін мекемелердің кілті. Қазақстан осы салаға айтарлықтай күш сал-ды, оның нәтижесінде Назарбаев зияткерлік мектептері, Назарбаев университеті және «Болашақ» бағдарламасы құрылды. Бұл білімді және білікті элитаның пайда болуына мүмкіндік туғызды. Енді мемлекет осы прогрестен пайда алып, білім беру жүйелерінде және халықтың барлық топтарында ең үздік білімді таратуға тиіс.

Екіншіден, Қазақстан оның мәдени, этникалық және лингвистикалық алуан түрлілігі шегінде ұйымдасқан, жігерлі және белсенді азаматтық қоғамды дамытуға мүмкіндік туғызуға тиіс. Осы азаматтық қоғам саяси талқылауларды қоғамның игілігіне қызмет ететін елдегі проблемалардың инновациялық шешімдері тура-лы ұсыныстармен байытады. Осы азаматтық қоғамның үндері, олардың сенімділігі, кредит қабілеттілігі, плюрализмі және тәуелсіздігі – Қазақстанның Конституциясында бекітілген қағидаттарды іске асырудың негізгі шарты болып табылатын Парламент сияқты саяси мекемелердегі және БАҚ қоғамдық саласындағы жоғары білікті өкілдермен ұсынылатын болады. Бұл қоғамдық жарыссөздерге және идеологиялық әр түрлілікке мүмкіндік жасайды және одан гөрі мықты, тұрақты және инклюзивті экономикаға жол салады. Ұзақмерзімді перспективада тек қана белсенді азаматтық қоғам ел бірлігінің кепілі бола алады.

Соңғы, бірақ маңыздылығы кем емес, Қазақстан үшін оның мекемелерін жетілдіру пайдалы болады. Бұл оның тиімділігін арттыру үшін, бюрократияны азайту үшін, мемлекеттік басқаруды өзгертуді, сыбай-лас жемқорлықпен күресті және транспаренттіктің ұлғайуын қамтиды. Бұл реформа саяси биліктің және мемлекеттік қызметшілердің Қазақстан азаматтары алдындағы жауапкершілігін арттыруға шоғырландырылуы тиіс. Институционалды жетілдіру Қазақстан халқына және шетелдік инвесторларға жоғары білікті судья-лармен атқарылатын тәуелсіз және тең құқықты сот төрелігін ұсыну үшін сот жүйесінің реформасын қамтуы тиіс. Ақыр аяғында, Парламент пен Үкіметтің автономиясын, міндеттері мен жауапкершілігін бекіту үшін, жетілдіру мемлекеттің ең жоғарғы деңгейдегі мекемелерін реформалауды қамтуы тиіс. Бұл Қазақстанға халықтың жаппай келісімі арқылы одан гөрі тиімді мекемелер жүйесіне жылжуға мүмкіндік береді.

Осы үш аспектілі реформалар жігерлі және плюралистік демократия арқылы тым қуатты Қазақстанды құруға үлесін қосады. Тек қана қуатты мемлекет ұзақмерзімді перспективада елдің бірлігін нығайтатын мықты және тұрақты демократияны жасай алады. Осы жол бүгінгі әр түрліліктің жақсы қоспасы болатын жаңа және нағыз қазақстандық мәдениет пен сәйкестіктің пайда болуына әкеледі. Бұл оған өз эконо-микасын жан-жақты дамытуға, дағдарысқа төзімділігін арттыруға, өз халқының өмір деңгейін көтеруге және, тұтас алғанда, өз мақсатына жетуге және 2050 жылы әлемнің ең дамыған 30 елдері қатарында бо-луына мүмкіндік жасай отырып, Қазақстанның жарқын келешегінің кепілі болады.

20

Кеңес Одағы қарқынды ыдырағаннан кейін Солтүстік Еуразияның орасан зор аумағында ондаған жаңа мемлекеттер бой түзді. Олардың барлығы тоталитарлық кеңестік жағдайдан қазіргі заманғы үлгідегі тұрақты заңды және демократиялық мемлекетті құруға көшуді талап етті.

Өткен екі онжылдықтан кейін ашық және тура айтуға болады – бұрынғы КСРО одақтас республикаларының кейбірі осыған қол жеткізе алмады!.. Кеңестік кейінгі кезеңнен көптеген «жаңа құрылымдар» тек қана сыртқы «демократиялық келбетін» суреттей алды. Олардың арасында – «сәтсіздікке ұшыраған мемлекеттердің» саяси құлдырауға түсіп кеткендері де бар. Және бұрынғы Одақтың тек қана екі мемлекеті – Ресей мен Қазақстан – барлық халықаралық критерийлер бойынша табысты «қалыптасқан мемлекет» бола алды.

Кеңестік кезеңнен кейінгі барлық кеңістікте Қазақстан Республикасы өз экономикалық-саяси дамуының ойластырылған стартегиялық бағытымен ерекшеленеді. Нұрсұлтан Назарбаевтың айтуын-ша, ел тәуелсіздіктің жиырма жылын «революциясыз және күйзеліссіз» өтті. Астана тиімді және әділ мемлекеттік тәртіпті тарихи өлшемдер бойынша жылдам құруға қабілетті болып шықты. Оның үстіне, бұл жаңа демократиялық және нарықтық негіздерде жасалды, және, көп кешікпей, Қазақстан Республикасы Орталық Азиядағы көпшілік мойындаған көшбасшы және халықаралық аренадағы жаңа беделді ойыншы болып қалыптасты.

Бірақ Республиканың Бірінші Президенті – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың саяси еркі мен стратегиялық даналығы болмаса, Қазақстан Республикасындағы саяси транзит сонша тегіс өтпеуі де

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖОЛ:КЕҢЕСТІК ТОТАЛИТАРИЗМНЕН ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ

ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТКЕ

Юрий сОлОЗОБОВ – Ресей Федерациясының Ұлттық стратегия институтының халықаралық бағдарламалары жөніндегі директоры, саясаттанушы

21

мүмкін еді. Бұл кезде көршілес Ресейдегі қайғылы оқиғаларды еске түсірсе жеткілікті болар: мысалы, 1993 жылы «Ақ үйді» - Ресей Парламентін танктерден ату. Бұл қайғылы күндерді әлем осы күнге дейін есте сақтауда. Биліктің екі тармағының – бұрынғы, Жоғарғы Кеңестің, және, жақында сайланған пре-зидент Борис Ельцин атынан жаңаның – қарама-қарсылығы Ресейде қарулы қақтығыспен аяқталып, көптеген адамдар құрбан болды. Қосөкіметтік: бұл кеңес үкіметінен қалған мұра Кеңес Одағының көптеген республикаларының соңынан қалмай қойды. Тек Қазақстан ғана осы қақтығысты бейбіт, сын-дарлы жолмен жөнге сала алды.

«Қазақстандық үлгі» табысының бірінші маңызды жерін атап өтейік – Қазақстан Республикасындағы барлық басты стратегиялық шешімдер мемлекет Басшысы –Н.Ә.Назарбаевтың тікелей қатысуымен басталып, жүргізіліп отырды. Осындай табысты «жоғарыдан реформалау» үлгісі халықаралық саясаткер-лерден көпшілік мақұлдаған «қазақстандық жол» деген атқа ие болды. Ол мықты жоғарғы билікпен сипатта-лады және көпшілік мақұлдаған демократия қағидаттарына және адамның құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуге негізделген. Қазақстандық мемлекеттілік қалыптасуының алғашқы, ең қиын кезеңінде билікті және жаңартушы мемлекеттік жігерді бір негізгі институтқа шоғырландыру табиғи және қисынды қадам болды. 1990 жылдың сәуір айында құрылған президенттік институты осыған әбден лайық еді.

Бұрынғы – кеңес кезіндегідей авторитарлық, мемлекеттік институттар құрып кеткен және құлдыраған жағдайда, нақ президенттік институты Қазақстанда жаңа демократиялық мемлекеттілікті құратын билік өзегі болды. Осы маңызды институттың беріктігі барлық жағынан егеменді Қазақстанның ойдағыдай қалыптасуын қамтамасыз етті. Және бұл Қазақстанның ең жаңа саяси тарихының екінші маңызды ерекшелігі.

Елдің формалды жоғарғы инстанциясы – КСРО-ның соңғы Жоғарғы Кеңесі 1989 жылы сайланғанын еске саламыз. Ол көп жұмыс істеген жоқ: 1991 жылдың 8 желтоқсанында КСРО-ны тарату туралы Бе-ловеж келісімдеріне қол қойылды. Осыдан кейін Ресей Федерациясы бірден КСРО Жоғарғы Кеңесінен өз депутаттарын шақыртып алды, ал Кеңес автоматы түрде кворумнан айырылды. Осымен оның жұмысы нақты тоқтатылды деп айтуға болады. Алайда, одақтық республикаларда – Қазақстанда, Қырғызстанда, Өзбекістанда, Тәжікстанда және Түркменияда - республикалық Кеңестер «инерция бойынша» өз жұмысын жалғастыра берді. Саяси қайта құрылудың қауырт айлары өте берді, бірақ кеңестер айналасындағы жағдай өзгерген жоқ. Бұл әлеуметтік өзгерістердің қайнап жатқан қазанындағы кішкентай тыныш авто-ритаризм аралындай болды.

Бірақ саяси өмірді тоқтатуға болмайды. 1991 жылғы 1 желтоқсанда Қазақстанда Президенттің алғашқы бүкілхалықтық сайлауы өтті. Олар баламасыз болды, жалғыз кандидат – Нұрсұлтан Назарбаев – сайлауға қатысушылардың 88,2 %-ның 99%-ы дауыс беріп, жеңіске қол жеткізді. Бұл нағыз жеңіс болды! Бірақ, жұртқа мәлім, көшбасшылықты жеңіп алудан гөрі, оны ұстап қалу қиынырақ болады. Осы мағынада ҚР Президентінің барлық кейінгі сайлалулары бүкіл халыққа қадірі артқан Н.Ә.Назарбаевтың көшбасшылық қасиеттерін көрсетті.

Құрғақ цифрларды мұқият қарап шығайық. 1995 ж. 29 сәуірінде жалпыхалықтық референ-дум нәтижесінде Президент Н. Назарбаевтың өкілеттігі 2000 ж. дейін ұзартылды. Осы үшін сайлауға қатысушылардың 91%-ның 95,26%-ы дауыс берді. 1999 ж. 10 қаңтарында өткен ҚР Президентінің ке-зектен тыс сайлауының қорытындысы бойынша Н. Назарбаев 79,78% дауысқа ие болып, жеңіске қол жеткізді. 2005 ж. 4 желтоқсанында Н.Ә.Назарбаев сайлаушылардың 91,15 пайыз дауысына иеленіп, Қазақстан Республикасының Президенті болып қайта сайланды. 2011 жылдың 3 сәуірінде өткен сайлау-да Нұрсұлтан Назарбаев рекордты 95,55 % дауыс жинады.

ҚР Президенті өз Ұлт Көшбасшысының халық мандатын жылдан жылға әрдайым құптап және нығайтып келеді.

Менің ойымша, жас елдің нақты тәуелсіздігі 1991 жылдың 16 желтоқсанында «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңнан басталды. Онда

22

заң елдің жаңа конституциясын әзірлеу үшін негіз болатыны жарияланды. Сол кезде ол бойын-ша ел өмір сүрген Конституция, Қазақ КСР Конституциясы, 1978 жылы қабылданған болатын және онда Қазақстан олар бойынша ары қарай өмір сүргісі келген тым болмаса ең негізгі – нарықтық, экономикалық, ықпалдастыру қағидаттары бектілмегендіктен, ел қарқынды өзгеріп жатқан жағдайға сай болмады.

Қазақстан тәуелсіздік туралы мәлімдемеге қол қойғанына қарамастан, негізгі шешімдерді бұрынғыдай формалды Жоғарғы Кеңес - бұрынғы авторитарлы саяси құрылыстан қалған құрылым – қабылдайтын.

«Қазақстан жолы» деген кітабында Президент Нұрсұлтан Назарбаев Жоғарғы Қеңес болған кезде шешімдерді уақтылы қабылдау қаншалықты қиын болғанын еске түсіреді. Жаңа билікке президент аты-нан елдің даму стратегиясын және Конституцияның жобасын әзірлеу қажет болды, бірақ осы идеялар-ды ой-өрісі кертартпа, сірескен және командалық-әкімшілдік Жоғарғы Кеңес алдында қорғау мүмкін емес дерлік болды. Сірә, кеңес құрылысының адепттері болып жатқан өзгерістердің мәнін түсіне алмай, Жаңадан мүлде қорқатын болса керек. Жоғарғы Кеңестегі жарыссөздер қыза түсті.

Тәуелсіз Қазақстан Конституциясының бірінші нұсқасы тез арада дайын болды. Бірақ дәл осы жерде проблемалар басталды. Жоғарғы Кеңес оны қабылаудан бас тартты. Оның мүшелерінің ба-сты міндеті сол кеңес кезіндегі билік сатысын сақтау болып көрінді. Жоғарғы Кеңес сұхбатқа дайын емес еді. Ең қызу талас ұлттық мәселе жайында болды. Конституциялық комиссияның кейбір мүшелері үшін өзге ұлт азаматтарының мүдделері мен құқықтары мүлдем маңызсыз болды: олар президент және Жоғарғы Кеңестің төрағасы тек қана қазақтар бола алатынын ымырасыз бекіткісі келді. Тіл туралы бапта алауыздықты тудырды: әрине, қазақ тілін жандандыру үшін жедел шаралар қолдану қажет болды, бірақ еш уақытта орыс және басқа тілдерді кемсіту арқылы емес...

Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан жолы» кітабында осы қиын кездер туралы былай дейді: «Пікір алалықтарының болуына қарамастан, мүмкін болса, Конституцияны тезірек қабылдау керек еді. Себебі, тәуелсіздік мәртебесі бар ел, екінші жыл, сол бұрынғы, қоғам талаптарына жауап беруден қалған кеңестік дәуірдің Конституциясы бойынша өмір сүріп жатты. Менің жаңа құжатты қабылдату үшін мәмілеге бару-ыма тура келді. Амалсыздан көптеген мәселелер бойынша шегініске барудың нәтижесінде, бірінші Кон-ституция қоғамдық және мемлекеттік дамудың өмірлік мәселелеріне жауап бере алмады».

Қос палаталы Парламент идеясын қорғап қалу әрекеті, меншіктің барлыќ түрлерінің, әсіресе жеке меншіктің, тепе-тең дамуы, Негізгі Заңға демократиялық құқықтық мемлекеттің қарапайым ережелерін – Парламентті тарату мен Президентке импичмент жасау құқығын енгізу – нәтижесін берген жоқ. Ұсыныстар Жоғарғы Кеңестің Төралқасы оқшауланды. Депутаттардың ешқандай сындарлы ұсыныстары болған жоқ, олар тек қана кез келген өзгерістерге бөгет жасаумен әлектенді. Олардың әр сессиясы нағыз «арқан тартысқа» айналды. Және әлемдік қауымдастықтың Қазақстанға қарағанда оптимизмі азая ба-стады. Сол жылдары жас мемлекеттің перзиденті осы қиын жағдайды шеше алатанына сенетін адамдар саны шамалы болды.

Қазақстан және оның Көшбасшысы, түрлі күйреуік болжамдарға қарамастан, әрқашан барлық қауіп-қатерлерді еңсере білді. Қазақстанның Көшбасшысы өз қоғамын шоғырландырып, елдің дамуын дұрыс жолға бағыттады. Көп адамдар (соның ішінде президенттің өз ортасында) Нұрсұлтан Назарбаевты мәмілеге келуге шақырды. Бірақ Президент өз айтқанынан қайтпады. Және бұл өз жемісін берді – жаңа Конституция бірауыздан қабылданды. Және Жоғарғы Кеңес мәжіліс залындағы электронды таблода да-уыс беру нәтижелері шыққанда, зал қол шапалақтап дүр сілкінді.

Демек, Қазақстан Республикасының конституциялық дамуының бастапқы кезеңі 1993 жылғы 28 қаңтарда оның Жоғарғы Кеңесімен тәуелсіз Қазақстанның тұнғыш Конституциясын қабылдаумен аяқталды. Оны енгізу қоғамның саяси-билік ұйымдастырылуы туралы бұрынғы тоталитарлық ұғымдардың көбімен формалды айырылуды білдіретінін белгілеуге болады. Ол қазіргі мемлекеттік

23

механизм мен құқықтық жүйе үшін дайындаманы жасап, тиімді нарықтық экономиканың іргетасын қалады; алғашқы рет адамның құқықтары мен бостандықтары, экономикалық бәсекелестік және саяси плюрализм қамтамасыз етіле бастады.

сонымен, Қазақстан ескі кеңес режиміне негізделген үлгілерден алшақтап, либерализм мен демократия жағына батыл қадам басты.

Алғашқы Конституцияны қабылдау Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі таратуына әкеп соққаны мәлім. Және бұл елдің уақыт талаптарына және халықтың еркін қалауына шынында сай болатын басты заңын жаңадан дайындауға жол ашты. Осы сәттен бастап статус-кво жағдайын сақтау орынсыз еді. Елге қауырт демократиялық реформалар қажет болды. Және бір– бірыңғай – билік. Және халық таныған бір Көшбасшы – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев.

Шешім қабылдау – бұл өте күрделі және жауапты. Ол үшін өзіңдікі жөн екеніне анық сенімді болу қажет. Көбінесе көптеген мамандардың және өзге де құзырлы адамдардың кеңесінсіз шешім қабылдау мүмкін емес. Көшбасшының жауапкершілігі – бұл әрқашан екі есе жауапкершілік. Ол және тек қана ол, ең ақырында, өз стратегиялық шешімдерінің салдары үшін тарихи жауапкершілікке тартылады.

Нұрсұлтан Назарбаев өзінде саяси көшбасшы үшін аса маңызды екі қасиетті біріктірген. Оның алдын ала болжау қабілеті бар, ол алысты болжайды. Және екінші – Қазақстан Президенті тек қана болжап қоймай, ойлағанын іске асыра біледі. Қазақстан Президентінің даналығы және дипломатиялық дарыны тез арада жемісін берді.

1993 жылғы 16 қарашада Алатау аудандық халық депутаттары кеңесі өзін-өзі тарату және депутат-тарды жаңа заңдар бойынша сайлау туралы теңдессіз шешім қабылдады. Републиканың және жергілікті кеңестердің халық депутаттарына: «Кеңестер көбіне көп бұрынғы үрдіс пен ескі идеологияның бейнесі болып қалып отыр. Жоғарғы Кеңес бұдан былай сайлаушылардың еркін іске асыра алмайды» деген үндеу жарияланды. Осы үндеу шешуші маңызға ие болып шықты. Екі күннен кейін астананың Ленин және Ок-тябрь аудандық кеңестері де өз өкілеттіктерін мерзімнен бұрын тоқтату туралы шешім қабылдады, оларға тағы екі ауданның, ал бірнеше күн өте – барлық республиканың депутаттары қосылды. Бір айдан кейін Жоғарғы Кеңес жоқ болды.

«Турасын айтатын болсам, мен еліміз үшін аса маңызды осы бір кезеңде үлкен жауапкершілік көрсеткен сол депутаттарға ризамын. Парасат жеңіске жетті және Жоғарғы Кеңестің өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтатуға қатардағы депутаттар бастамашы болды. Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі таратуы тәуелсіз Қазақстанның тарихындағы аса бір драмалы оқиға болды» - Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан жолы» кітабында осылай жазған.

Ресей және бұрынғы одақтың кейбір басқа республикалары конституциялық дағдарыстан туындалған жан тебірентерлік оқиғалардан кейін әзер есін жинап жатқан кезде, Қазақстан жаңа саяси жүйеге бейбіт деморкатиялық жолмен келді. Көптеген әлем елдерінің басшылығы Қазақстан Президентінің осы жетістігін жоғары бағалады. Мысалы, Түркияның экс-Президенті Сулейман Демирель: «Елдің сол оңай емес қалыптасу кезеңіне құрметті Нұрсұлтан Назарбаев қомақты үлес қосты. Мемлекетті құру жеңіл жұмыс емес. Ал Қазақстан сияқты үлкен мемлекетті соншама қысқа мерзімде, ішкі күйзеліссіз және ұлтаралық қақтығыссыз құру, бұл құрметтеуге және таңдандыруға лайық әрекет».

Сірескен Жоғарғы Кеңес болмағанда, елдегі жаңа демократиялық парламент идеясын әлдеқайда ерте іске асыру мүмкін болар еді. Жаңа парламенттің құрылымы Конституцияның жобасында 1993 жылға дейін жазылған болатын. Ол шет мемлекеттердің, атап айтқанда, Францияның, оң тәжірибесіне негізделген. Сонымен бірге, ол ешкімнің де парламентін дәл көшіріп алған жоқ: жұмыс тобы алдында халықаралық тәжірибені талдап, жеке ерекшеліктерін ескере отырып, нақты Қазақстан үшін жобаны дайындау міндеті тұрды. 1993 жылдың соңында парламенттің идеясы Жоғарғы Кеңестің мақұлдауына ұсынылды. Бірақ толығымен қабыл алынбады.

24

«Осы ұсыныстарға Төралқаның көпшілігі және Жоғарғы Кеңестің басшылығы үзілді-кесілді қарсы шықты. Қазақстан заң ғылымының кейбір корифейлерінің өздері керітартпа позиция ұстанды. Қос палаталық Парламентті енгізу қазақ халқының ұлттық мемлекеттігін жоққа шығарады дегендері де бол-ды». (Нұрсұлтан Назарбаев. «Қазақстан жолы» кітабы).

Және Қазақстанда парламенттік демократияға бейбіт жолмен– мақсатты және бірізді - өту үшін қаншама күш салынғаны – таңқалдырарлық. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы – қоғамның ой-өрісін оң трансформациялаудың және қазіргі заманғы демократиялық құрылымға көшудің жарқын үлгілерінің бірі. Қазақстанның Парламенті – Н.Ә. Назарбаевтың осындай даналық шешімдерінің жарқын үлгісінің бірі, өйткені көптеген кеңестік кезеңнен кейінгі елдерге қарағанда, 1995 жылдан бастап Респуб- ликада парламенттік дағдарыс бір рет де болған жоқ ...

Қазақстанға мемлекетті құруды нөлден бастауға тура келді. Мысалы, екі палатадан – Сенат пен Мәжілістен тұратын – тұрақты негізде әрекет ететін заман талабына сай демократиялық Парламентті құру. Онда алуан түрлі мүдделерді білдіру қамтамасыз етілетін және оның мүшелері толығымен заңнамалық қызметте шоғырлана алатын кәсіби екі палаталық Парламент. Қазақстан осы демократиялық жолға бет бұрған бірінші ортаазиялық ел болғаны есте қаларлық. Қалған республикалар болса қазақстандық тәжірибені пайдаланды.

1994 жылғы 7 наурызда жаңа парламентке сайлау өтті, оған 177 кәсіби депутат кірді. Осылайша, Қазақстан номиналды Кеңес халық депутаттарынан қазіргі заманғы демократия форматындағы кәсіби қос палаталық Парламентке дейінгі жолдан өтті. Парламенттік заңнама әлем елдерінің 90%-ында бекітілген. Сол кезде, 90-шы жылдардың ортасында, кеңестік кезеңнен кейінгі елдер үшін осындай парламент идеясы революциялық идея болды.

Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі таратуы елдің уақыт талаптарына және халықтың еркіне шынында сай келетін басты заңын жаңадан дайындауға жол ашты. «Алатау» санаторийінде, Алматының шетінде, толық құпиялылық жағдайда 12 адамнан тұратын ең үздік сарапшылар тобы жұмыс істеді... Олар көп күндер бойы әлемнің түрлі елдерінің ондаған конституцияларын зерттеді. ҚР Президенті олармен бірге жұмыс істеді: «Қазақстан жолы» кітабында Нұрсұлтан Назарбаев кемінде 20 әлемдік конституцияны өзі конспектілегені туралы баяндайды. Әлем елдерінің конституцияларынан ең жақсысын алып, қателерді жібермеу – басты міндет осы болды.

Сол жобада Қазақстан үшін көп мәселелер жаңа болды. Егер бұрын азаматтардың құқықтары кез кел-ген уәкілетті орган атынан және кез келген себеп бойынша мемлекетпен шектелсе, енді Конституцияның 39-бабында адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары тек қана заңдармен шектелуі мүмкін деп бекітілді. Және де тек қана конституциялық құрылысты, тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін қажетті шамада. Осы Конституция – Негізгі Заңның мәтінінде, 1993 жылғы Конституцияда тек қана жоба болып қалған қос палаталы Парламент бекітілді. Басты бағдар ретінде тек қана Батыс елдері демократиясының тәжірибелері ғана емес, сол сияқты Азия елдерінің тәжірибелері де есепке алынды.

Президент және жұмыс тобы Конституцияның мәтінін біржола құрғаннан кейін, ол бүкілхалықтық талқыға салыну үшін БАҚ-та жарияланды. Осы жұмысқа барлық ел ат салысты. «Қазақстан жолы: тәуелсіздік хроникасы» телехикаяның авторларының бірі және жүргізушісі ретінде мен мұрағаттан әкелінген, елдің түпкір-түпкірінен келген қап-қап хаттарды өз көзіммен көрдім. Нәтижесінде са-рапшылар санауы бойынша Конституцияның жобасын талқылауға 3 миллион 345 мыңнан астам қазақстандықтар қатысты, олар 32 мың ұсыныстар мен ескертулер енгізді. Нәтижесінде жобаның 98 бабынан 55-і өзгертілді! Бұл тәуелсіз елдегі демократияның таңқаларлық жетістігі!

Ақыр аяғында, Конституцияның жобасымен жұмыс аяқталуға жақындаған кезде, Президент «1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумды өткізу туралы» Жарлыққа қол қойды. Сол референдум-ге 90%-дан астам сайлаушылар қатысты. Оның ішініде 89% жаңа Конституцияны қабылдау үшін дауыс

25

берді. сөйтіп, жаңа Конституция қабылданды. Бұл шынында тікелей демократияның жеңісі бол-ды. Ал халық жаңа заңды бірауыздан құптағаны демократиялық өзгерістер – дұрыс бағыт екенін дәлелдеді. Уақыт оның өміршеңдігін толығымен дәлелдеді деп айтуға болады.

Сол кезден бері жиырмаға жуық жыл өтті – бұл аз емес. Бұл алынған бағыттың тұрақтылығын және Қазақстанның тәуелсіздік жылдары жеткен табыстарын бағалауға мүмкіндік береді. Қазақстанның Кон-ституциясы елдегі тұрақтылықты нығайтуға және діни және этносаралық келісімді қамтамасыз етуге едәуір үлес қосты. Бұл халықаралық қауымдастықпен бірнеше рет аталып өтті.

Қазақстан Республикасы Конституциясына екі реформадан өту – 1998 және 2007 жылдары, сондай-ақ бір баптың бір тармағымен толықтырылу алда тұрды. Біз серпінді әлемде өмір сүріп жатырмыз, заңдар да осы серпінге сәйкес өзгеруі тиіс. Бірақ Негізгі Заңның басты мәні ешқашан өзгермеген. 1995 жылы жаңа Конституцияның жобасына дауыс беріп, тәуелсіз Қазақстанның азаматтары демократия үшін сенімді таңдау жасады, өз дауысын жарқын және бақытты келешек үшін берді. Бұл Конституция шынында халықтың тікелей жалпы еркін білдіру болды. Ал халықтың өзі, келешекте ол бойынша өмір сүретін және табысты елді – Қазақстан Республикасын құратын Негізгі Заңның авторласы болды.

Қорытындысында мен Қазақстан халқын осы тарихи шешіммен және сіздердің елдеріңіздің жоғары дәрежедегі саяси тұрақтылыққа жетіп, экономикалық және әлеуметтік дамудың жоғары қарқын алғанымен құттықтағым келеді. Мен, Қазақстанның жаңа саяси тарихын көп жылдар бойы зерттеп жүрген сарапшы ретінде, халықтың деморкатияны таңдауында осы жағдайдың басты рөл атқарғанына сенімдімін. Барлығы ойдағыдай болды!

Президент Нұрсұлтан Назарбаев көз алдымызда Қазақстанның саяси бейнесін өзгертті. Ол шынында тек қана өз өңірінде емес, бүкіл әлемде беделі зор ұлы Көшбасшы. Нұрсұлтан Назарбаев, менің ойым-ша, тек қана қазақстандық емес, әлемдік ауқымдағы жарқын тұлға. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың басшылығымен Қазақстан мықты және табысты мемлекетті құру жөніндегі барлық қажетті демократиялық рәсімдерді аяқтап, ТМД елдерінің алдынғы қатарына шықты.

Бүгін Қазақстан гүлденуге бастаған өзінің тарихи жолының бірінші жартысын – қалыптасқан мем-лекет құру ісін табыспен жүзеге асырды. Таяуда мемлекет Басшысы Қазақстанның 2050 жылға дейінгі жаңа тарихи кезеңіне ойластырылған іс-қимыл стратегиясын жария етті. ҚР Президентінің жаңа стар-тегиясы – бұл, бір жағынан – «Қазақстан 2030» сияқты жұмыс бағдарламаларында белгіленген жүйелік реформалардың бағытын жоспарлы жалғастыру. Ал екінші жағынан – біз мүлдем өзіндік, жаңа саяси концепттермен, терең философиялық ақыл-парасатпен қаныққан құжатты байқадық. Енді сенімді «Назарбаевтық бағыт» арқылы еліміздің алдында тек қана алға басу – жаңа шыңдарға және жарқын жеңістерге жету жолы тұр.

26

I. Кіріспе ескертпелер Осы айтылған пікірлер (толғаулар, ойлар) - Венециандық Комиссия мен Қазақстан Республикасы

арасындағы табысты ынтымақтастық кезінде көтерілген проблемаларды одан әрі дамытуға қосқан үлес. Қазақстанның Конституциялық Кеңесінің шешімі және Венецианадық Комиссияның сот ісіндегі

пікірі [1] - ол көпдеңгейлі үкіметтік емес ұйымдар шегінде егемендік пен құқыққа сәйкестіктің пробле-малары мұқият қарастырылған шығу нүктесі.

Көпдеңгейлі ұлт үсті одақтар ұсынған шешімдерді саралау үшін мемлекеттік егемендіктің үш түрлі мәртебесін қарастыруға болар еді.

Бұл талдамалық ниет Жаңа Еуропалық экономикалық одақта және, оған сәйкес егемендік кәміл, Еуразиялық экономикалық және кеден одақтарына кіруге дейін және одан кейін егемендіктің жалғыз иелері болып қала берген мүше-елдердің мемлекеттеріне толық тиесілі болып қалуы тиіс, Кеден одағы туралы келісімде егемендік проблемасын жақсы түсінуді қамтамасыз етуде тұрады.

Егемендіктің басқа екі мәртебесі салыстыру үшін, қазіргі конституциялық және ашық халықаралық құқықтағы түрлі тәжірибелерді көрсету үшін қамтамасыз етілген. Олар түрі, мәнмәтіні және жаратылы-сы әр түрлі мүше-елдердің, мемлекеттері үшін жетілдіру жолдарын қамтитын әмбебап ұйғарымдарды ұсынуға арналған емес.

Сондай-ақ, бір Одақты ұйымдастыру түріне тән шешімдерді, басқа түрге еріксіз қолдануға болмайты-ны анық болды.

КӨПДЕҢГЕЙЛІ МЕМЛЕКЕТТЕГІ ЖӘНЕ ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАРДАҒЫ

ЕГЕМЕНДІК ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚПЕН ҮЙЛЕСІМДІЛІК (СӘЙКЕСТІК, КЕЛІСІМ)

Евгений ТАНЧЕВ – Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық комиссиясының (Венециандық Комиссияның) Вице-Президенті, София және Новоболгар университетінің құқық мектебінің конституциялық құқықкафедрасының меңгерушісі, профессор, Болгария Республикасы Конституциялық Сотының төрағасы (2009-2012 жж.)

27

II. Қазіргі әлемдегі ұлттық және ұлт үсті құқықтық тәртіптер арасындағы қолдау көрсету әдістері.

XX ғасырдың соңында және XXI ғасырдың бірінші онжылдығында ұлттық құқық пен ұлт үсті құқықтық тәртіп арасындағы қатынастардың екі түрі федералды Одақтардан тыс белгіленуі мүмкін.

Оның біріншісі келісімдерде жазылған халықаралық құқықтың, ал кейбір мемлекеттер үшін халықаралық құқықтың және, қазіргі демократиялық халықаралық қауымдастықпен танылған, халықаралық кәдімгі құқықтың жалпы қағидаттарының басымдылығымен байланысты. Мемлекеттердің қазіргі ұлттық конституцияларының көпшілігі халықаралық құқықтың ішкі (муниципалды) құқықтан басымдылығын жариялағанмен, заңнаманың иерархия проблемасына көзқарасы әр конституцияда ерекшеленеді.

Төртінші буындағы ұлттық конституциялары [2] немесе соғыстан кейінгі (Екінші дүниежүзілік соғыс) ұлттық мемлекеттік негізгі заңдар онда халықаралық құқықтың басымдылығы құқық үстемдігінің міндетті элементі бо-лып танылған, жаһандандырылған әлемде жобаланған болатын. Өз тіршілігін жаңадан бастаған демократиялық мемлекеттердің Берлин қабырғасы құлағаннан кейін қабылдаған конституциялары халықаралық стандарт-тарды және еуропалық конституциялық мұраның демократиялық дәстүрлерін бейнелейді.

Бірақ, шарттық міндеттемелерді іске асыру жүйелері ұлттық конституцияларда монистік немесе дуалистік жүйе таңдалғаны себебінен ерекшеленеді [3, 1-2 б.]. Екі рәсімдер түрі соңынан келісімнің ережелерін біріктіруге ұласады [4]. Ұлттық конституциялардағы тиісті көзқарастарды қысқаша салы-стырмалы шолу мынадай суретті көрсетуші еді.

Еуропадағы доминанты монистік жүйеге сәйкес халықаралық келісім бекітілгеннен кейін ұлттық құқықтың ажыратылмас бөлігі болып табылады. Ел келісім имплементациясының екі жақтылығын қабылдағаннан кейін, міндеттемелер тек бекіткеннен кейін ғана емес, арнайы заңды қабылдағаннан кейін немесе қолданыстағы ұлттық заңнамаға ережелерді енгізгеннен кейін де пайда болуы мүмкін.

Еуропалық жүйелерді салыстырмалы талдау халықаралық келісімдердің ұлттық тәртіптегі орнына байланысты басқа ерекшелік түрін көрсетеді.

Бельгия, Люксембург және Нидерланды сияқты кейбір елдерде халықаралық келісімдердің шарттары ұлт үсті әсері бар және олар конституциялық нормалардың үстемдігін алмастыратын құқықтық жүйеден жоғары тұрады.

Австрия, Италия және Финляндия сияқты басқа елдердің конституциялық практикасында парламенттік дауыстарының көпшілігімен бекітілген келісімдер конституциялық ережелер сияқты дәл сондай міндетті заң күшіне ие.

Еуропадағы монистік жүйе жағдайында келісімдердің міндеттемелерін имплементациялаудың үшінші түрі оларды кәдімгі парламенттік заңнамадан жоғары, бірақ ұлттық конституцияларына сәйкес қояды. Бұл - Германиядағы, Франциядағы, Грециядағы, Болгариядағы, Кипрдегі, Португалиядағы, Испаниядағы және басқа елдердегі қолданыстағы тәжірибе.

Чехия Республикасында, Лихтенштейнде, Румынияда, Ресейде, Словакия Республикасында тек адам құқықтарына қатысты келісімдер ғана кәдімгі заңнамадан жоғары тұрады [5].

Халықаралық құқық стандарттарының басымдылығы ең аз мөлшер ретінде бағалануы тиіс, және, егер (әсіресе адам құқықтары және сайлау туралы заңдар саласына қатысты) ұлттық конституциялар одан гөрі демократиялық стандарттарды орнататын болса, ұлттық ережелерге ерекше ықылас бөлу және бұл келісімдерді бұзуға болады деп есептемеу қажет. Демек, келісімдерде ескертілген құқықтардың барлық рұқсат етілген шектеулерінің ішкі заңнамаға сәйкестігін қарастыру қажет [6].

Болгарияның 1991 жылғы конституциясы халықаралық құқықтағы міндетті заң күші бар және ұлттық заңнамаға қайшы келетін ережелерді ауыстыратын келісімдердің басымдылығын жариялады. Монистік тұрғыдан, конституцияға сәйкес бекітілген, Болгария Республикасында жарияланған және күшіне енген халықаралық келісімдер елдің мемлекеттікішілік құқығының бөлігі болады. Олардың ұлттық заңнаманың кез келген қарама-қайшы құқықтық нормалары алдында басымдылығы болуы тиіс.

Болгария Республикасының Конституциялық Соты, Конституция күшіне енуіне дейін қол қойылған барлық келісімдерді, егер олар 5-баптың 4-тармағына сай болса, енгізу үшін, түсіндірмелерді қамтитын қаулыда 5-баптың 4-тармағындағы осы конституциялық ереженің заңдылығын кеңейтті [7].

28

85-баптың 3-тармағына, 149-баптың 1, 4-тармағына, 5-баптың 4-тармағымен бірге түсіндірме беру Болгарияның 1991 жылғы конституциясы келісімдерді конституциядан төмен, бірақ ұлттық заңнамадан жоғары орналастырғанын анық көрсетті [8]. Осылайша, ұлттық мемлекеттің егемендігін ескере отырып, халықаралық құқықтың басымдылығы БҰҰ Жарғысының 2-бабының талаптарына сай болады.

Ұлт үсті және ұлттық құқық тәртібі арасындағы екінші қатынастар түрі ЕО құқығымен және ЕО-ға мүше елдердің ұлттық құқығымен дәйектеледі.

Келісімді ұлттық құқықтық жүйеде имплементациялау үрдісі ЕО-дағы құқық тәртібі мен ЕО-ға мүше-елдердің ішкі құқықтық жүйелері арасындағы өзара іс-қимылдан ерекшеленеді. Әрине, ЕО құқығының ұлт үсті, тура, тікелей және көлденең күші конституцияға жоғары өкілеттікті ЕО-ға және олардың мекемелеріне беруді қарастыратын ЕО тармағын енгізуді талап етеді.

Негізге алынатын келісімдер немесе негізгі заң (жазылмаған деп аталатын ЕО конституциясын қалыптастыратын), және ЕО мекемелерімен тапсырылған қайталама заңның бөлігі (ең алдымен регламент-тер және кейбір директивалар), егемендікті бергендіктен ұлттық конституциялық нормалардан басым бо-лады және ЕО мүше-елдерді тіркегеннен кейін міндетті заң күшіне ие болады. Сондықтан халықаралық құқықтық келісімдерге қарамастан, бұл ұлттық мемлекеттермен бекітуді немесе мемлекетішілік құқықты қабылдауды немесе өзгертуді талап етпейді. Сондықтан халықаралық келісімдердің стандарттарын им-плементациялау acquis communautaire (ұлттық конституцияларды бейімдеудегі және ЕО негізгі және институциалдық құқығының ұлт үсті, тура, тікелей және көлденең күшін қамтамасыз ету мақсатында заңнаманы жақындатудағы жалпы нормативті-құқықтық актілер жинағы) сәйкес келу міндеттемесіне ұқсамайды. Бұл Еуропалық одаққа мүше мемлекеттердің аумағы шегінде барлық ұлттық заңды және жеке тұлғалар үстіндегі ЕО құқығының ұлт үсті, тура, тікелей және көлденең (әмбебап) күшінен шығады [9].

Осы механизмді басқа ұлт үсті заңды тұлғалармен қолдану мақсатында, ашық мемлекеттілік қағидаттары, егемендікті беру, қазіргі жаһандандырудың және acquis communautaire проблемаларын шешу үшін, мүше мемлекеттер егемендігін біріктіру келісілуі тиіс. Бұдан әрі осындай ұлт үсті ұйым және оның мекемелері өз қызметін билікті беру, қаражаттандыру және мөлшерлестік қағидаттары бойын-ша жүргізуі тиіс. Ұлттық құқық тәртібін ұлт үсті құқық тәртібіне бейімдеуге негізгі келісімдерді бекіту, заңнамамен жақындасу және, қауымдастыққа мүше мемлекеттер міндеттемелерін орындамаған жағдайда, ұлт үсті сот билігіне интерпретациялау және айыппұлдар мен басқа санкцияларды салу өкілеттігін беру арқылы қол жеткізілуі тиіс. Ақыр аяғында, егер ұлттық заңнаманың шарттары ұлт үсті заңына қайшы кел-се, ұлттық соттар істерді қараған кезде негізгі және қайталама заңның (ұлт үсті ұйымның мекемелерімен ұйғарылған заң) ережелерін іске асыруы тиіс.

ЕО жағдайында ұлт үсті заңның басымдылығы (біріншілігі) [10], осы үлгі басқа ұлт үсті ұйымдармен пай-даланылуы тиіс болса, келісілген салаларда конституциялық ережелерде қатаң белгілене алатын егемендік өкілеттіліктерді бере отырып және ұлттық парламенттерге Одаққа және оның мекемелеріне берілген ұлттық өкілетткітердің саласын, ұлттық заңнамалық органдармен бақылау әдістерін және т.б. белгілейтін, негізге алынатын және конституциялық заңдарды білікті көпшілікпен қабылдауға рұқсат бере отырып қол жеткізілді. Және осы қағидаттар мен механизмдер қоғамды құру туралы ұлт үсті келісімге енгізілмей, ұлттық және ұлт үсті құқықтық жүйелердің қатынастары халықаралық құқық саласы шеңберінде қала береді.

Конституциялық сот билігі жөніндегі Лиссабон шартымен ЕО-ға мүше-елдердегі конституцияның басымдылығын қорғау үшін конституциялық сәйкестікке тиесілі ретінде бекітілген белгілі бір салаларда конституциялық сәйкестік ұғымы енгізілген болатын.

III. Ұлттық құқық тәртібі мен жаңа Еуразиялық экономикалық қауымдастықтың келісімдері арасындағы қарым-қатынастар. Қазақстан конституциясының сәйкестік талаптары.

Еуразиялық экономикалық одақ өз үлгісін Еуропалық Одаққа негіздеуге тырысады. Оның сипа-тын сәйкестендіру өзінің басты дәлелдерін келісімнің ережелерінен, шешімді қабылдау механизмінен, егемендік орын тапқан жерден, шарттық міндеттемелерді іске асыру құралдарынан және лидерлердің, саясаткерлердің және заңгер ғалымдардың пікірлерінен бастау алуға тиіс.

29

Еуразиялық экономикалық одақтың ең маңызды ерекшеліктерінің бірі мүше мемлекеттердің тәуелсіздігін және егемендігін құрметтеу болып табылады. Президент Н. Назарбаев Қазақстан оның тәуелсіздігіне қауіп төндіретін ұйымға қатыспайды деп баса айтты. «Біздің тәуелсіздігіміз – бұл ата-бабамыздан қалған ең қымбат қазынамыз. Біріншіден, біз тәуелсіздігімізді ешқашан қолымыздан жібермейміз және, екіншіден, біз оны қорғау үшін бар күшімізді саламыз» [11].

Еуразиялық экономикалық одақ туралы Шарттың 1-бабының 2-тармағына сәйкес, одақ – бұл халықаралық құқық субъектілігіне ие өңірлік экономикалық ықпалдастырудың халықаралық ұйымы [12].

Еуразиялық экономикалық қауымдастық – оның мүше мемлекеттері арасындағы көпжақты экономикалық ынтымақтастыққа кепілдік беретін халықаралық ұйым.

Көптеген саясаткерлер және саясаттанушылар одан ары ықпалдастыруға – саяси, әскери және мәдени одаққа шақырды. Бірақ бүгінгі таңда одақ таза экономикалық, өйткені ол өз тәуелсіздігін және егемендігін сақтауға тырысады. Халықаралық және конституциялық аппараттың белгілі санаттарының мәнмәтінінде бұл – мемлекеттік кәсіпорын емес, мүше мемлекеттердің тәуелсіздігін және егемендігін құрметтеуде құрылған конфедерацияның бейнесі емес [13]. Еуразиялық экономикалық қауымдастық классикалық конфедерациялардан ерекшеленеді және кейде экономикалық конфедерализм ретінде келтіріледі. Шынында мекеменің шешімдері – бір қатысушы бір дауыс – қағидасына сүйене қабылданған, бірақ конфедерацияда бірауыздылық немесе мүше мемлекеттің бір қарсы дауысымен еркін тыйым салу талаптары жоқ. Халықаралық ұйымдағы үкіметаралық әдіс – онда шешімдер бірауыздан қабылданатын, және жалғыз қарсы дауыс берудің еркін тыйым салынуы – егемендікке қол сұғушылықтан құтқарудың ақырғы құралы болып табылатын табиғи кеңістік.

Еуразиялық экономикалық қауымдастыққа арналған маңызды шешімдердің көбі мүше мемлекеттердің басшыларынан тұратын Жоғарғы Еуразиялық экономикалық кеңестің құзыретіне жатқызылған. Жоғарғы кеңес ықпалдастырудың стратегиясын, бағытын және перспективаларын белгілейді және одақтың мақсаттарын іске асыруға бағытталған шешімдерді қабылдайды.

Еуразиялық экономикалық комиссия өз жұмысын шарттық міндеттемелерді жүзеге асырудың құқықтық негізі және нормативті базасы болып табылатын Еуразиялық экономикалық одақ туралы Шартқа және халықаралық келісімдерге сәйкес атқарады. Еуразиялық экономикалық одақтың белгіленген құралдары келісімге негізделген, және оларды іске асыру мүше мемлекеттердің конституцияларындағы халықаралық құқық ережелерінің басымдылығына негізделген. Халықаралық келісімдерден шығатын міндеттемелерді жүзеге асыру үшін, мүше мемлекеттер мүше мемлекеттердің заңды көздерінің үйлесімділігіне жүгінеді. Бұл ешқандай ашық мемлекеттілік, жоғарғы өкілеттілікті ұлт үсті мекемелерге беру, ұлттық конституцияларды негізгі келісімдерге, acquis communautaire және Еуропалық қауымдастықтарда құрылған басқа құралдарға және ЕО өткен алты он жылдық ішіндегі дамуына бейімдеу Еуразиялық экономикалық одаққа қолайлы емес екенін білдіреді.

Бірақ халықаралық келісімдерді ішкі құқықтық жүйеде қолданыстағы ұлттық заңнамаға түзетулерді енгізу жолымен емес, бекіту арқылы жүзеге асырудың әдеттегі монистік нұсқасын жүргізген Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабындағы дәстүрлі әдістерден кейбір ауытқулар да бар.

Сондықтан Еуразиялық экономикалық одақтың және кеден одағының шешімдері әдеттегі халықаралық шешімдер сияқты міндетті күшке ие, бірақ мүше мемлекеттердің конституцияларына сай болуы тиіс.

Басқа бағыт Кеден одағының комиссиясы туралы Шартпен көрсетілді. Осы шартқа сәйкес белгіленген заңнаманың заң күші халықаралық келісімнен гөрі қарқындылау болады. Кедендік комиссия туралы келісім мәтінінің 2-бабына сәйкес комиссияға мүше мемлекеттердің мемлекеттік органдары өкілеттіктерінің бір бөлігін ерікті түрде бірте-бірте қадам қадаммен табыстау қағидатын көздеген. Бірақ бұл табыстау мүше мемлекеттер конституцияларында, соның ішінде Қазақстанның Конституциясында көзделмеген. (Мы-салы, Маастрихт шартынан кейін егеменді мемлекеттің өкілеттіктерінің бөлігін ЕО мекемелеріне табыста-уды көздейтін ЕО-ға мүше елдерінің жазбаша конституцияларының көбінде). Барлық басқа салаларда мемлекеттік егемендікті сақтай отырып, жалпыға бірдей егемендік емес, мемлекеттік функциялардың бір бөлігі берілгені туралы баса айту маңызды. Осындай жағдайлар ашық мемлекеттілік деген ұғымды нығайтады, және егемендіктің ол берілмеген салаларға күшпен кіруіне қарсы кепілдік болып табылады. Өкілеттіктерден

30

босатуға қарсы кепілдік 7-бапта белгіленген дауыс берумен және, шешімдер білікті көпшіліктің үштен екі бөлігімен қабылдансын деген талапта табылуы мүмкін болатын. Қазақстан Республикасында басқа екі мүше мемлекеттің шешіміне еркін тыйым салу құқығы жоқ. 7-баптың келесі параграфында ұсынылған аппеляциялық рәсім бар, оған Қазақстан Республикасы алауыздық жағдайында, мемлекет Басшыларынан тұратын жоғарғы кеңес деңгейінде шешім қабылдау үшін комиссияның шешіміне жүгіне алады.

Еске салынуы қажет басқа ереже Кеден одағының белгіленген құқықтық жүйесінен, ЕО құқығынан ерекшеленеді. Осы Шартты түсіндіруге және/немесе қолдануға байланысты Тараптар арасындағы да-улар мүдделі Тараптардың консультациялары мен келіссөздері арқылы шешіледі, ал келісімге қол жеткізілмеген жағдайда, дау Еуразиялық экономикалық қоғамдастық Сотының қарауына беріледі.

2000 жылғы 10 қазанда Астанада қол қойылған Еуразиялық экономикалық қауымдастықтың негізіне алынған Шарттың Кеден одағы комиссиясы туралы ағымдағы Шарттың негізі ретінде (кіріспеде) мәлімденген 8-бабына сәйкес, енді Еуразиялық экономикалық қауымдастық сотының өкілеттігімен және заңды құзырымен Қазақстан конституциясына сәйкестігі туралы шешімді күтуде. Біркелкі түсіндіруді және келісімдерді жүзеге асыруды қамтамасыз етуден басқа соттың Еуразиялық экономикалық қауымдастық мекемелерінің шешімдерін жүзеге асыру проблемалары жөніндегі тараптар арасындағы даулар бойын-ша шешімдерді шығаруға өкілеттілігі бар. Сотқа сондай-ақ, Кеден одағы мекемелері әрекеттерінің Кеден одағының құқықтық негізін белгілейтін негізге алынған келісімдерге сәйкестігі жөнінде шешім қабылдауға, Кеден одағының негізін қалайтын келісімдерді және Кеден одағы мекемелерінің әрекеттерін түсіндіруге өкілеттік берілген. Сот сондай-ақ, Кеден одағының комиссиялары мен мүше мемлекеттер арасындағы да-уларды және мүше мемлекеттердің келісімдер бойынша міндеттемелері жөніндегі дауларды шешуге тиіс. Бірақ, Еуропалық сотқа қарамастан, халықаралық келісімдерге сәйкес міндеттемелерін орындамағаны үшін мүше мемлекеттерге айыппұлдар мен санкцияларды салу өкілеттігі берілген жоқ [14].

Еуразиялық экономикалық одаққа мүше-мемлекеттердің конституцияларында құқықтың басым- дылығын сақтау, шарттық міндеттемелер халықаралық құқық ережелерінің басымдылығы негізінде орындалуы тиіс екенін білдіреді. Қазақстан Республикасы үшін халықаралық құқықтың басымдылығы Қазақстан Конституциясының 4-бабымен қамтамасыз етілді [15].

ҚР Конституциялық Кеңесінің екі шешімінде 4-баптың 3-тармағына қатысты (2000 ж. 11 қазандағы № 18/2 қаулы және 2006 жылғы 18 мамырдағы № 2 қаулы) тек бекiтiлген халықаралық келісімдердің заңдардан басымдығы және Республиканың аумағында тiкелей қолданылуы дегенде, мұндай шарттар нормаларының заң нормаларына қайшы келетiн реттерде басымдығы болуы тиіс.

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің осы екі шешімдерінен ең маңызды қорытынды шығады.1. Егер халықаралық келісім мен ҚР Конституциясы арасында қайшылық болса, Конституция басым

болуы тиіс және келісім іске асырылмайды.2. Егер келісім бекітілмеген жағдайда, бұл ұлттық заңнамаға қайшы келмейтін болса, халықаралық

құқықты басшылыққа алу қажет. Ұлттық заңнамамен халықаралық келісім араларында қайшылық болған жағдайда ұлттық заңнама басым болуы тиіс, ал халықаралық келісім іске асырылмауы тиіс.

Келісімді қолданысқа енгізу алдында келісім, конституция және ұлттық заңнама аралығындағы қайшылықтарды айқындау үшін және халықаралық құқықтың басымдығы қағидатының міндетті шарты ретінде, осы қорытындылардың екеуі де монистік жүйе үшін бекітудің маңызыдылығын баса айтады.

Егер заңнаманың белгіленген актілері бекітуге тартылмаса, олар ұлттық заңнамаға қайшы келмейтін жағдайда ғана күшіне енеді. Заңды негіздеменің гипотетикалық әдісі бар, менің ойымша, оған еру-ге болмайды. Кеден комиссиясы актілерінің басымдығын олар негізделген комиссия туралы келісімді бекітуден алуға болатын еді. Ары қарай комиссия актілерінің, келісімдерді түсіндіруге және сәйкессіздігі үшін санкцияларды салуға емес, тек қана енгізуге өкілеттігі бар Еуразиялық экономикалық қауымдастық Сотымен бекітілген Келісімдерге сәйкестігін қамтамасыз ету рәсімдерін қолдануға болады.

Бірақ мүше мемлекеттердің егемендігін қорғаудың ең маңызды кепілдігі – шешімдерді қабылдаудағы бірауыздылық қағидаты, ол бойынша мүше мемлекеттің қарсы дауысы Еуразиялық экономикалық қауымдастық мекемелерінің шешімдеріне еркін тыйым салынуына әкеп соғады.

31

Демек, егер осы алдын ала шарттар, яғни – егемендікті табыстау немесе бекіту жоқ болса, Еуразиялық экономикалық қауымдастық мекемелерінің әрекеттері, егер олар ҚР Конституциясына және ұлттық заңнамаға қайшы келмесе, іске асырылады.

Бұл идея Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесіңнің төрағасы И.Роговтың сөзінде айтыл-ды: «Халықаралық ұйымдардың және олардың мекемелерінің еліміздің егемендігіне нұқсан келтіретін шешімдерінің Қазақстан үшін міндетті күші жоқ» [16].

IV. Федерациялардағы және Еуропалық одақтың конституциясындағы егемендік Мемлекеттік егемендік ұлттық мемлекеттің өзінің ішкі және сыртқы саясатын өз бетімен, халықаралық

құқықтың басқа субъектілерінен тәуелсіз анықтау қабілеттілігі ретінде белгіленді [17]. БҰҰ жарғысында жарияланған ұлттық мемлекеттің егемендігі екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі уақыттағы халықаралық құқықтың критерийі болғанына қарамастан, қағидат абсолютті санат емес, өйткені ол деморкатиялық басқаруды заңдастыратын басқа қағидаттармен және құндылықтармен теңгеріледі [18]. Жаһандандыру, бір жағынан, халықаралық қатынастардың субъектілері ретінде мемлекеттердің экономикалық және саяси билігі, екінші жағынан, аумағы, экономикалық әлеуеті және халқы бойынша кішірек елдердің мемлекеттік егемендігін күйрететін алдын ала шарттар болып табылады. Бұл тенденция ішкі және халықаралық қатынастар саласында байқалған саяси егемендіктің құқықтық егемендіктен басымдығын тағы да көрсетеді.

Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін барлық демократиялық құқықтық мемлекеттер-де халықаралық құқықтың мемлекеттік құқықтан басымдығы қағидаты арқылы мемлекеттік егемендік көлемі тарылған болатын.

Еуропаны біріктіру үрдісі мемлекеттік егемендік мәселесін ерекше өткір етеді. Еуропалық мемлекеттердің бірегей саяси жүйесіне және одан арғы болашақта – оның классикалық фе-

дерализмге және конфедерализмге беймәлім екеніне қарамастан, федералды одаққа жету үшін, Еуропаның ықпалдастыру құрылымы өңірлік ұйымнан арнайы бірегей халықаралық одаққа дейін дамиды.

Еуропалық одақтағы көпдеңгейлі үкімет - қауымдастықтың, Еуропаның ықпалдастыру құрылымын құратын мүше мемлекеттердің және ұлт үсті құрылымдардың табысты дамуын қамтамасыз ететін үкіметаралық және федералды әдістердің үш тағаны.

Мемлекеттік егемендік тұрғысынан негізгі мақсат өзін-өзі жою емес, Еуропалық одаққа және оның мекемелеріне саяси өкілеттіктерді беретін мүше мемлекеттермен «ашық мемлекеттілікпен» қатар болуы. Фе-дералды одаққа қарай жылжу – автоматы түрде өкілеттіктерден айырылуды, Еуропалық одаққа егемендікті толық табыстауды білдірмейді. Бірақ бір де бір классикалық федерацияда мүше мемлекеттер өз егемендігінен айырылмайды және, біртұтас мемлекеттерге тән аумақтық құрылымдардың мәртебесін қабылдайды.

Классикалық федерализмнің барлық нысандарында саяси одақтың табысы, ең алдымен, одақтың мекемелері мен сол мүше мемлекеттердің аралығындағы егемендік және өкілеттіктерді бөлу (сатылы бөлініс) жөніндегі алдын ала келісімге байланысты.

Федералистік доктрина мен практиканың тарихы күрделі мемлекеттік құрылымдардағы егемендік бойынша түрлі шешімдерді ұсынады. Федерализмдегі түрлі егемендік доктриналары егемендік ұстаушыны саралайды және бір ел мен бір аумаққа бірден көп мемлекеттік егемендікті салады.

Конституционалисттердің бірінші тобы егемендікті федерация мен мүше мемлекеттер аралығында бөлу тезисін қабылдайды [19]. Осылайша, мемлекеттік құрылымдардың екеуі де – егемендікті қолдаушылар, және федерацияда екі егемендік бар – Одақтың және мүше-мемлекеттердің. Мүше мемлекеттердің егемендігі табиғи және негізгі, ал Одақтың егемендігі – туынды, федерацияның негізін қалаушы мүше мемлекеттердің құқықтарын беру арқылы құрылған.

Екінші мектепке сәйкес егемендік бөлінбейді. Мүше мемлекеттер немесе федерация –егемендіктің балама иелері.

Конституциялық басқару нысанын қолдаушылар егемендік мүше мемлекеттерге жатады деп пайымдаған сайын, олар федерацияны конфедерациямен теңдестіреді. Осылайша, Құрама Штаттар-да, тікелей азаматтық соғыс алдында, оңтүстік мемлекеттердің өкілдері өз егемендігін ол федерация

32

құрылғаннан бұрын болып өткені фактісімен дәлелдеді [20]. Федералды органдар – тек қана қатаң шектелген өкілеттіктері шегінде әрекет ететін федерация субъектілерінің агенттері [21]. Федералды мекемелердің ұйымдастырылуы және жұмыс істеуі Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қауым заңында орнатылған үкіметаралық әдіске жақын.

Басқа конституционалистер егемендік бөлінбейтінін, бірақ ол тек қана одаққа тиесілі екенін құптайды [22]. Федерацияны құратын мемлекеттер егеменді емес [23]. Сонымен бірге, федерацияның мәндері, олардың конституциясы мен азаматтығын қосқанда, оларды орталық үкіметтен орталықсыздандырылған біртұтас мемлекеттің аумақтық сараланған әкімшілік бөлімшелерінен айтарлықтай ерекшелендіретін ав-тономия деңгейін сақтайды. Бүгінгі таңда неміс кредиторлары, өз егемендігі болмай тұра, конституциялық қабілетті құрылымдар деп жарияланған [24]. 20-шы ғасырдың 1930-шы жылдары Құрама Штаттарда және 20-шы ғасырдың екінші жартысында Германияда дамыған бірлескен федерализм доктринасы фе-дералды мемлекетті икемді етеді. Осы мектептің өкілдеріне сәйкес, конституциялық реттеу бір жағынан ынтымақтастыққа және орталық үкімет пен кредиторлар аралығындағы шиеленістерді еңсеруге, және екінші жағынан, жерлер аралығындағы қатынастарды үйлестіруге бағытталған.

Дер кезінде К. Шмитт федерализмдегі егемендіктің ақауларын көріп қалған. Ол заңдағы қайшылықтардың теоретиктерін федерациядағы егемендік құрылымын құру талпынысында біріктірген қағидаттарды тұжырымдады. Егер егемендік бірыңғай және бөлінбес болса, онда федерацияның болуы мүлдем мүмкін емес. Егер ол федерацияға тиесілі болса, және федерацияның субъектілері – сенімсіз құрылымдар болса, федерацияның өзі біртұтас мемлекет болып шығады. Онда мүше мемлекеттер – егемендікті қолдаушылар болатын қайшы гипотезада тағы да конфедерация немесе халықаралық одақ бар болуы айқындалады [25].

Еуропалық конституциялық дискурс федерациядағы егемендіктің қайшылықтарын және антино-миясын жібермеді. Еуропаны біріктірудегі біртіндеген табыс функционалды ынтымақтастықтың және қоғамдық әдістерді дамытудың нәтижесі болып табылады. Толық емес саяси одақтың орны экономикалық ынтымақтастықпен, мүше мемлекеттердегі барлық құқық субъектілеріне қатысты тура, тікелей және жалпыға бірдей күші бар жаңа трансұлттық тәртіп ретінде құқыққа негізделген ықпалдастырумен тол-тырылды. Маастрихт шарты күн тәртібіне егемендікті ішінара табыстау проблемасын енгізді, бұл кейбір қатысушылардың конституцияларында бұрын жазылған болатын. Конституциялық келісім «ашық мемлекеттіліктен» тыс жүреді, өйткені ол құзыреттілікті Еуропалық одақ пен ұлттық мүше мемлекеттер арасында бөлу әдісімен көпдеңгейлі үкіметті ауыстырады.

Ықпалдастырудың чемпиондары, бір жағынан, ЕО конституциясын конституциялық келісім деп атап, және, екінші жағынан, мемлекеттік егемендік проблемасын үкіметтің федералды жүйесі ортасында шешу-ден бас тартып, Еруопалық одақты түбегейлі федерацияландыру күмәншілдерінің сынын төмендетуге ты-рысады. Бірақ федерациялар тарихынан Одақты заңды актінің атауы емес, мазмұны құратыны мәлім [26].

Егемендікті бөлудің немесе біріктірудің таптаурын жолымен жүру орнына, Еуропаны біріктіру ой-шылдары егемендік формулаларын біріктіруді ойлап тапты. Егемендіктің өзін біріктіру және бөлу иде-ясы Х.Макмилланмен 1962 жылы дәлелденген болатын [27]. Мәнсіз схоластикалық дауларға кірісу ор-нына, саясаткерлер мен теоретиктер олардың салаларын бекіте отыра, одақтың басымдығы мен мүше мемлекеттердің басымдығын біріктіру шешімін ұсынады [28]. Осылайша, жаһандандырылған қоршаған ортада мемлекеттердің ұлттық мүдделерін қорғау, оларға қарсы шығуды емес, олардың егемендіктерін біріктіруді талап етеді [29].

ЕО мекемелері мен мүше мемлекет арасындағы құзыреттілікті үйлестіру Еуропалық одақта өкілеттіктерді сатылы және көлденең бөлуді енгізу үшін федерализмде және алдын ала шарттарда егемендіктің антиномиясын жібермейтін практикалық шешім болып табылады.

Бірақ федералды конституцияларда өкілеттіктерді дәлме-дәл және жан-жақты бөлу де шиеленістерден құтқармайды. Еуропада 1920 жылдан кейінгі конституциялық заңдық хүкімін реттеу одақтың үкіметі мен мүше мемлекеттердің олардың өкілеттіктерін аттап өткен мекемелері аралығындағы дауларды реттейтін негізгі әдіс болған.

33

V. Федерацияларда және ЕО-да құзыреттілікті бөлу ЕО қазіргі уақытта - ұлт үсті құрылым, және Еуропалық соттың кейбір шешімдері ЕО құқығын теңдікке

және құқық билігіне негізделген белгілі бір ұлт үсті құқықтық жүйе ретінде сипаттауға негіз береді. Ол мүше мемлекеттердің егеменді өкілеттіктері қауымдастықтар пайдасына шектелген кезде құрылған.

Ұлт үсті, тура, тікелей және көлденең (әмбебап) күш-қауымдастық құқығының ішкі тәртіптегі әрекетін белгілейтін негізгі қағидат.

Федерация және конфедерация тарихында ЕО аналогы жоқ, бірақ билікті орталық пен мүше-мемлекеттер аралығында үйлестіруді федералды үлгілермен салыстыруға болады.

Федерацияны құру жөніндегі саяси келісім құзыреттілікті үлестіре отырып, федералды конституция-мен құрылды.

Федерализмді дамыту орталық үкімет пен мүше-мемлекеттердің мекемелері арасында құзыреттілікті бөлуден және жатқызудан шығатын биліктің әр түрлілігін құрады [30]. Өкілеттіктер федерализмде өкілеттіктерді негізгі және қайталама сатылы бөлумен белгіленген.

Федералды конституциялар ерекше құзыреттілік пен олардан аттап өтуге болмайтын мүше мем-лекеттер одағының және, ерекше жағдайларда көпдеңгейлі үкіметтің екі деңгейімен іске асырылатын біріктірілген (қатарлас) биліктің себепшісі болады. Өкілеттіктердің негізгі үлестірілуі өкілеттіктерді бөлу қағидатының сатылы аспектілері орнатылатын екінші қайтара саралаумен сүйемелденеді.

Құзыреттілікті екінші қайтара үлестіру нәтижесінде өкілеттіктер жалпы түрде бейнеленген:- тұспалданатын, берілген өкілеттіктермен болжанатын, - ажыратылмайтын – берілген өкілеттіктерді іске асыру үшін қажетті,- резервті, өкілеттіктердің алғашқы иесіне тиесілі,- қабылданбаған – орталық үкіметтен және федерация субъектілерінен, жеке немесе бірге. Федерализм үлгілерімен салыстырғанда, ЕО-да саяси ықпалдастыру едәуір нашар дамыған, бірақ

құқықтық реттеумен кең экономикалық ынтымақтастық бар бірегей құрылым, бұл ұлт үсті құзыреттілікті кеңейту қажеттілігін белгілейді.

Көпдеңгейлі үкімет және конституциялық басқару жүйесі – ЕО-ның негізгі функциялары. Федералды заң сияқты, Еуропалық экономикалық қауымдастықтың басымдығы бар. Қауымдастықтың кейбір билігінің табиғаты негізгі келісімдерде қамтамасыз етілмеген және Еуропалық соттың сот практикасымен негізделген.

Субсидиарлық [31] және мөлшерлестік - қауымдастықтың және мүше мемлекеттердің жалпы құзыреттілігі саласында билікті үлестіруді реттейтін негізгі қағидаттар. Субсидиарлық қағидатының мақсаты билікті тиімді үлестіруге және азаматтарға жақын шешімдерді қабылдауға кепілдік беруден тұрады. Амстердам келісіміндегі Субсидиарлық және Мөлшерлік Қағидаттарының Хаттамасында мәлімденгендей субсидиарлық – динамикалық ұғым. Еуропалық Одақ туралы Шарттың 94, 95 және 308-баптарын қолдана отырып, қауымдастықтардың билігі жалпы нарықтық құрылыс жұмысының және ұлт үсті құзыреттілік саласындағы келісімдерде реттелме-ген басқа Еуропаны ықпалдастыру мақсаттарына жету проблемаларын қамту үшін кеңейтілген.

ЕО-ның ішкі рыноктың және облыстардың жұмыс істеуі үшін қажетті бәсекелестік қағидаларын орнатуға ерекше құзыреті бар:

- Еуроаймақтағы валюталық саясат,- жалпы коммерциялық саясат,- кеден одағы,- теңіз биологиялық ресурстарын сақтау. ЕО халықаралық келісімдерге ЕО-ның заңнамалық актісінде белгіленген жерде немесе өз құзыретін

жүзеге асыру үшін қажет болған жерде немесе ол ЕО-ның ішкі актісіне қатысты болған жағдайда қатысады. ЕО-дағы мүше мемлекеттердің экономикалық саясатын және жұмыспен қамту саясатын жылжытуға

және үйлестіруге, сондай-ақ жалпы сыртқы саясатты және қауіпсіздік саясатын белгілеуге және жүзеге асыруға және бірте-бірте қорғаныс саласындағы саясатты белгілеуге құзыретті.

ЕО және мүше-мемлекеттердің қатарлас (жалпы) билігі олардың тиісті салаларда міндетті заңды актілерді заңдастыру және қабылдау өкілеттіктері арқылы жүзеге асырылады. ЕО осы құзыретті бұрын

34

жүзеге асырмаған немесе оны жүзеге асыруды тоқтатқан жерлерде, мүше мемлекеттер осы құзыретті жүзеге асырады. Бірлескен өкілеттіктер мына салаларда қолданылады:

- ішкі рынокта,-бостандық, қауіпсіздік және әділдік саласында,- ауыл шаруашылығында және балық шаруашылығында,-көлікте және трансеуропалық желілерде,- энергияда,- әлеуметтік саясатта,- экономикалық, әлеуметтік және аумақтық бірлікте,- қоршаған ортада,- тұтынушылардың құқықтарын қорғауда,- денсаулық сақтаудың жалпы проблемаларында.Ғылыми зерттеулер, технологиялық даму және ғарыш, даму және гуманитарлық көмек мақсатында

ынтымақтасу салаларында ЕО, мүше-мемлекеттерге өз өкілеттіктерін жүзеге асыруға кедергі жасамай, бағдарламаларды бекітуге және іске асыруға құзыретті.

ЕО-ның тұспалданатын өкілеттіктері оларды іске асыруға арналған қажетті құралдар ретінде анық реттелген өкілеттіктерден шығады.

Мүше мемлекеттердің ерекше өкілеттіктері – бұл Лиссабон шартында ЕО-ға берілмеген барлық басқа өкілеттіктер.

Ақыр аяғында, өкілеттіктерді толық анықтау, конституцияға түзетулерді қабылдау қажеттілігіне бай-ланысты, ЕО және мүше мемлекеттер мекемелерінде қатты саяси қарсылыққа соқтығатынын болжауға болады. Егемендікті табыстау формуласы билікті дәлме-дәл үлестіруді әзірлеуде жеткіліксіз болады. Конституциялық дамудың осы бағытынан бас тарту, өз кезегінде қақтығыстарды тудырады, оларды болашақта Еуропалық Соттың немесе ЕО Сотының сот практикасы тиімді шеше алар еді.

Бұл қысқаша шолу Лиссабон шарты немесе жазылмаған ЕО конституциясының негізгі бөлігі бір ғана әдістердің, мекемелердің және құқықтық актілердің иерархиясына негізделмегенін куәландырады. [32]. ЕО-ны үкіметаралық және қоғамдық әдістермен басқарудағы кері иерархия сақталады, бірақ ол ЕО мен мүше мемлекеттер арасындағы өзара байланысты жақсарту есебінен одан гөрі тиімді жұмыс істейтін бо-лады. ЕО конституциясының басымдығы бөлінген құзыреттер және ЕО, мүше мемлекеттердің мемлекеттік институттарының ерекше құзыреті саласында әрекет ететін түрлі ұстаушылар басымдыққа ие кері иерар-хия шегіндегі құқықтың басымдығын көрсетеді.

Мүмкін, көз жетерлік келешекте, ЕО сияқты мемлекеттік емес құрылымдар, және кейбір көз жетерлік келешекте, халықаралық ұйымдар, мүмкін, «ашық мемлекеттілікпен» қатысушы егеменді мемлекеттердің арасындағы келісімге негізделген БСҰ және/немесе БҰҰ, ұлттық конституциялармен бірге тіршілік ететін және өзара әрекеттесетін жазбаша конституцияда құқықтың басымдығын бекітеді.

Алайда, ЕО конституционализмінің табысы екі қарадүрсін қорытындыны алып тастайды.Бұл конституцияны қабылдап, ЕО мемлекеттік немесе толыққанды федерацияға айналады дегені емес.

Сондай-ақ, ЕО конституциясы және жаһандық конституционализмнің дамушы бастамалары ұлттық мемлекеттер-дің күйрегенін білдіреді дегені емес. Оның орнына, ЕО және жаһандық конституционализм мемлекеттердің кон-ституцияларымен қол ұстасып тіршілік етеді, ұлттық конституциялар және құқықтық жүйелер арқылы мүмкін болады, және оларды алмастырмайды. Оның үстіне, ұлттық мемлекеттер дамушы конституциялық плюрализмнің басты кейпкерлері болады және басқа мемлекеттік емес субъектілермен бірге жұмыс істейді.

VI. Қорытынды ескертпелер Жаһандандырудың қазіргі сын-қатерлерін ұлттық мемлекеттердің ортақ, бірлескен күшімен шешуге

болар еді, өйткені олар бір мемлекет институттарының әлеуетінен асады.Осы мақсатқа жету әдістерінің бірі – қауымдастықтың кешендері арқылы, үкіметаралық және фе-

дералды әдістермен ЕО расталды. Алты онжылдық ішінде ұлт үсті құрылымдар экономикалық және

35

құқықтық бірлестіктен көпдеңгейлі мемлекеттік құрылымға, acquis communautaire (Еуропалық одақ ая-сында жинақталған және оның қызмет барысында және ары қарай дамуында міндетті сақталуға жататын түрлі қағидаттар, қағидалар және нормалар жиынтығы) ашық мемлекеттілік және егеменді өкілеттіктерді ұлттық институттардан ұлт үсті институттарға табыстау арқылы эволюция жолымен бірте-бірте дамыды.

Еуразиялық экономикалық одақ үлгісінде ұсынуға болатын басқа әдіс, кезекті жаһандандыру про-блемаларын және олардың салдарларын шешу талпынысы болды.

Олар, егемендікті ұлт үсті ұйымдарға беруді талап етпейтін, бірақ мүше мемлекеттермен ұсталатын, үкіметаралық әдіске негізделген болатын. Ұлттық конституцияларды Еуразиялық экономикалық және Еуразиялық кеден одағына мүшелікке бейімдеу қол қойылған және бекітілген, заң күші бойынша ұлттық заңнамадан басымдығы бар, бірақ мемлекеттік егемендікпен шиеленіскен кезде конституциялық басымдықты еңсере алмайтын халықаралық құқықтық шарттардың үстемдігі ережелеріне негізделген болатын.

Мұнда жаһандық проблемаларды еңсеру қажеттілігі көну арқылы емес, мемлекеттік егемендіктерді та-быстау немесе біріктіру арқылы шешіледі. Жаһандандыру сын-қатерлері болған жағдайда үкіметаралық, онда шешімдер егемендіктен айыруға немесе озбырлықпен тартып алуға қарсы кепілдік болып табыла-тын бірауыздылық қағидаты негізінде қабылданатын мүше мемлекеттердің егемендігін бір уақытта өзара байланысты жүзеге асыруды тұспалдайды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:1. 2009 жылдың желтоқсан айында Венециандық Комиссияның 81-ші пленарлық сессиясында ҚР КК

Төрағасы И. Рогов Венециандық Комиссияға Кеден одағы комиссиясы туралы Шарттың Конституцияның талаптарына сәйкестігі мәселесі бойынша оны бекіту алдында пікір шығару туралы өтінішті енгізді. Мынадай сұрақтар қойылды:

1) егеменді мемлекеттермен белгілі бір өкілеттіктерді халықаралық ұйымдарға табыстау туралы;2) халықаралық ұйымдардың атқарушы органдары шешімдерінің мәртебесі туралы; 3) халықаралық ұйымдардың атқарушы органдарының актілері мен ішкі ұлттық заңнаманың

арақатынасы, атап айтқанда, халықаралық ұйымдардың актілерінің міндеттілігі және басымдылығы).2. S.E. Finer, Notes Towards a History of Constitutions, in Constitutions in Democratic Politics, ed. V.

Bogdanor, Aldershot, 1988, 17-32; аlso Constitutions and Constitutional Trends Since World War II, ed. A. Zurcher, Greenwood Press, 1955.

3. See for different legal orders in dualistic system and integrating the both legal orders in monism M.Kumm, Towards a Constitutional Theory of the Relationship between National and International Law International Law Part I and II, National Courts and the Arguments from Democracy, p. 1-2, www.law.nyu.edu/clppt/program2003/readings/kumm1and2.pdf ; L.Wildhaber, Treaty-Making Power and the Constitution,Bazel,1971, 152-153.

4. P. van Dijk, G. , J. Н. van Hoof, Theory and Practice of the European Convention on Human Rights, Boston,1990,11-12.A.Drzemczewski, European Human Rights Convention in Domestic Law, Oxford, 1985, 33-35.

5. C. Economides, The Elaboration of Model Clauses on the Relationship between International and Domestic Law, The European Commission for Democracy Through Law, Council of Europe, 1994, 91-113, 101-102; L.Erades, Interactions between International and Municipal Law , T.M.C. Asser Institute – The Hague, 1993; The French Legal System: An Introduction, 1992,45; Й.Фровайн, Европейската конвенция за правата на човека като обществен ред в Европа,София,1994, 32 ; Л.Кулишев, Прилагането на Европейската конвенция за права-та на човека в българския правен ред, сп.Закон, бр.2,1994, 3-25.

6. Draft Report on the Implementation of International Human Rights Treaties in Domestic Law and the Role of the Courts ,European Commission for Democracy Through Law (Venice Commission,)CDL(2014) 046.

7. The Constitutonal court ruled that the legal effect of treaties signed and ratified before 1991 Constitution entered in force is determined by the regime that was in effect at that time and especially according to the requirement for their publication. The treaties are part of the Bulgarian legal system if they are published or if there was no requirement to be published. If they are not published they do not have primacy to the contravening

36

provisions of the national legislation. They might acquire the superseding effect over the contravening norms of Bulgarian legislation from the moment of their official publication. вж. Мотиви на Решение N 7 от 1992 г. по к.д. № 6 1992, ДВ, № 56, от 1992 г.

8. Article 85. (1) The National Assembly ratifies or denounces with a law international treaties that: 1. Are of a political or military nature; 2. Concern the participation of the Republic of Bulgaria in international organizations; 3. Call for corrections to the borders of the Republic of Bulgaria; 4. Contain financial commitments by the state; 5. Stipulate the participation of the state in any arbitration or court settlement of international disputes; 6. Concern basic human rights; 7. Affect the action of a law or require new legislation for their implementation; 8. Specifically require ratification. (2) Treaties ratified by the National Assembly(2) Treaties ratified by the National Assembly may be amended or denounced only in accordance with the

procedures stipulated in the treaties themselves or in accordance with the universally accepted provisions of international law.

(3) The signing of international treaties that require constitutional amendments must be preceded by the passage of such amendments.Article 149. (1) The Constitutional Court:

4. Rules on the consistency between the international treaties signed by the Republic of Bulgaria and the Constitution, prior to their ratification, as well as on the consistency between the laws and the universally accepted standards of international law and the international treaties to which Bulgaria is a signatory.

9. These undoubted characteristics of the European law are formulated by the Court as early as the beginning of the 60s, N.V. Algemene Transport - en Expeditie Onderneming van Gend & Loos, v. Netherlands Fiscal Administration; Case 26/62; Costa v. ENEL; Case 6/ 64. See in a detail E. Stein, Lawyers, Judges and the Making of a Transnational Constitution, American Journal of International Law, vol.75, January 1975, N 1, 1-27; P. Pescatore, The Doctrine of Direct Effect, European Law Review, 8, 1983, 155-157; J. Weiler, The Community System: the Dual Character of Supranationalism, Yearbook of European Law 1, 1981; A. Easson, Legal Approaches to European Integration in Constitutional Law of the European Union, F. Snyder, EUI , Florence, 1994-1995.

10. See the comment of J.Dutheil De La Rochere and I.Pernice, in J.Dutheil De La Rochere and I.Pernice European Unon Law and National Constitutions,WHI-Paper 18/02,3.

11. Aгентство Tengri News, Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың «Хабар» телеарнасы бойынша сұхбаты.http://news.tut.by/politics/413506.htm

12. Treaty on the Eurasian Economic Union, «Еуразиялық экономикалық одақ туралы шарт» (Астана қ. қол қойылған 29.05.2014) http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_163855/

13. See the Treaty’s Azanov,s commentary? In Russian Еуропалық экономикалық одақ туралы шарт: кешенді құқықтық талдау (I. бөлім.Жалпы ережелер. II бөлім. Одақтың негізгі қағидаттары, құзыреті және құқығы) № 7, 8, 9 2014-Eurasian Law Journal www.eng.eurasialaw.ru/index.php, 7.

14. As it has been noted by Kazakhstan scholars concerning some state like elements performed by the EU without making it tantamount to a nation are not common to an international organizations., С.Ф. Ударцев, Жаһандандыру жағдайындағы мемлекеттілік, Құқық және мемлекет № 4(61),2013,18-23, 21.

15. Е.М. Абайдельдинов, Ұлттық конституцияның қабылданған халықаралық шарттардың нор-маларынан үстемдігі, Қазақстандағы конституционализмді дамыту проблемалары: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинағы. – Алматы: Қазақстандағы «Интерли-гал» саяси-құқықтық зерттеулердің қоғамдық қоры, 2002. – 372 с.

16. 2014 ж. 28 тамыздағы Казахстанская правда газеті.17. Some authors analyze the content of state sovereignty in several different aspects. Krasner maintains

that in international relations state sovereignty is exercised in the first place as Westphalian sovereignty, which excludes the intervention of external legal and political subjects in defining the internal organization

37

of the national state; legal sovereignty manifested in the requirement for international recognition of states; and interdependent sovereignty covering the methods employed by states to control trans-border migration, S. Krasner, Sovereignty, Princeton, 1999,9.

18. De Vattel is the first to write about Europe as a political system, meaning that the national states on the old continent are linked as a single body where the independent states are united by a common interest to maintain order and protect freedom. Of course, the European Union today is not a political system within the meaning attributed to this notion by Vattel, E. De Vattell, The Law of the Nations, Philadelphia, 1835, book 3., Ch. 3, sect 47; E. De Vattel, also maintained that protection of basic human rights might be argument in favor of limiting state sovereignty to guarantee freedom., Op.cit., 94 -96.

19. This view is expressed by J. Madison, A. De Tocqeville about the USA and G. Waitz, L. Duguit, op.cit., 189-194; G. Waitz, Grudzuge der Politik,Breslaw, 1862, 161-176; In modern times this school is represented by L. Siedentop, see Л. Зидентоп, Демокрация в Европа, София, 2003 , 132-133.

20. Sovereignty is a single whole, to divide it means to destruct it., See J. Calhoun, A Disquisition on Government, Boston, 1881, v. I, 118.

21. M. Seydel in Germany also maintains that sovereignty is indivisible and belongs to the states forming the federation, M. von Seydel, Staatrechtliche und politische Abhandlungen, Freiburg, 1893, 15.

22. P. Laband, Das Staatrecht des Deutschen Reiches, Tubingen, 1911, vol. I, 9123. G. Ellinek, op.cit., 280.24. E. Stein, Staatrecht, Tubingen, 1998, 103; The same view is maintained by O. Kiminih in the seven-volume

commentary of the fundamental law of FRG, Германияның мемлекеттік құқығы, Мәскеу, 1994, т 1, 77.25. C. Schmitt, Theorie de la constitution, Paris, 1993, 517-522.26. In his federation doctrine C. Schmitt notes that «the federal treaty is a constitutional treaty» and its

content immediately forms the federal constitution and becomes part of the constitution of each member state., see C. Schmitt, ibid, 518 The work of the European Convent seems to paraphrase his thesis reformulating it to mean that the development of a constitutional treaty establishes a federal union.

27. «Accession to the Treaty of Rome does not imply unilateral waiver of sovereignty on our part, but pooling the sovereignties of all parties concerned, mainly in the economic and the social area. Delegating some of our sovereignty we will get in turn part of the sovereignty delegated by the other members». H. Macmillan, Britain, the Commonwealth and Europe, 1962, in Tory Europe Network, www.toryeuropenetowrk.org.uk.

28. N. MacCormick, Beyond the Sovereign State, Modern Law review, v.56, January 1993, № 1, 16.29. In the EU internet site the introduction to EU’s institutions is preceded by the common understanding

of pooling of sovereignty. «The European Union is not a federation like the United States. Nor is it simply an organization for co-operation between governments, like the United Nations. It is, in fact, unique. The countries that make up the EU (its «member states») pool their sovereignty in order to gain strength and world influence none of them could have on its own». Pooling sovereignty means, in practice, that the member states delegate some of their decision-making powers to shared institutions they have created, so that decisions on specific matters of joint interest can be made democratically at European level, www.europa.eu.int/institutions/index_en.htm

30. The literature outlines many models of federalism, which reveal the diversity in regulating the distribution of competence between the central government and the subjects of the federation., See K. Lenaerts «Constitutionalism and the Many Faces of Federalism» in The American Journal of Comparative Law vol. 38 1990, p. 213-218. Distribution of competences constitutes the vertical dimension of the division of powers, first outlined by J. Madison in the USA. On the US, German and Swiss model of distributing authority in federations, see W. Lehmann, Attribution of Powers and Dispute Resolution in Selected Federal Systems, WP European Parliament, AFCO 103, Luxembourg, 2002.

31. The subsidiarity principle was first introduced with the Single European Act (1987) in the environment protection area only. With its recognition as a general principle of community law in the Treaty on European Union (1993) it is applied in all areas of joint competence.

32. V.Roben, Constitutionalism of Inverse Hierarchy: The Case of the European Union, J.Monnet Working Paper 8/03.

38

Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы мемлекет пен қоғамды ұйымдастырудың көпшілік мақұлдаған конституциялық-құқықтық стандарттарын бекіту, және, сонымен бірге, қазақ халқының әлеуметтік әділдік пен бірлік туралы мақсатын іске асыру талпынысын көрсетеді.

Ол уақыт сынынан өтті. Бүгінгі үздіксіз конституциялық реформалар ғасырында [1] оның негізгі құндылықтары өзгеріссіз қалды. 1998, 2007 және 2011 ж.ж. конституциялық түзетулер, негізінде, оларды нығайтуға және елдің қоғамдық және мемлекеттік өміріндегі көрінісін кеңейтуге бағытталған болатын. Мысалы, 2007 жылғы түзетулер мемлекеттіліктің демократиялық бастауларын дамыту үшін, Қазақстан халқының Ассамблеясына конституциялық-құқықтық мәртебені берді және, Премьер-Министрді Парламенттің Мәжілісімен бекітуді алдын ала қарастырып, заң шығарушы билікті бекітті [2].

Көбінесе, осындай тұрақтылық пен пәрменділік заңнаманы үздіксіз конституционалдау үрдісі арқылы - заңнамамен және құқықты қолдану практикасымен конституциялық құндылықтарды және нормаларды игеру арқылы қамтамасыз етілді.

Бұл – салыстырмалы жаңа тақырып, соның ішінде дәстүрлі сот конституциялық түсіндірмелерді зерт-теу және бақылау шегінде қалатын шетелдік заң ғылымы үшін жаңа тақырып [3].

Ал, сол кезде, заңнаманы конституционалдауды зерттеу конституцияның мемлекеттің және қоғамның негізгі заңы ретінде нақты дәрежесін бағалауға, заңнаманың дамуындағы беталыстарды айқындауға, құқықтық реттеудің әдістері мен құралдарының өзгеруін анықтауға осы саладағы проблемаларды белгілеуге мүмкіндік береді.

Заңнаманы конституционалдау үрдістері көптеген объективті және субъективті факторларға: экономикалық, әлеуметтік және саяси даму деңгейіне, халықаралық-құқықтық әсерге, қажетті институционалдық инфрақұрылымның болуына, контситуцияның құқықтық құжат ретіндегі сапасына, заң шығарушылардың еркіне, рухани-адамгершілік дәстүрлерге және т.б. байланысты - әр елде әр түрлі өтеді.

Қазақстанның қазіргі заңнамасын конституционалдау үрдісінің дамуында Ресей заңнамасын кости-туционалдау үрдісімен дәл келетін үш негізгі кезеңді белгілеуге болады [4] .

Бірінші - «формациялық» кезеңде егеменді Қазақстанның заңнамалық жүйесінің тірегі салынды. Оның алғашқы сұлбасы 1993 жылғы Негізгі заңмен белгіленді, ал негізгі қоғамдық қатынастарды қазіргі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫН КОНСТИТУЦИОНАЛДАУ

Талия ХАБРиЕВА – Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық комиссиясының (Венециандық Комиссияның) мүшесі, Ресей Федерациясының Үкіметі жанындағы Заңнама және салыстырмалы құқықтану институтының директоры, Ресей ғылым академиясының вице-президенті, заң ғылымдарының докторы, профессор

39

заманға сай регламенттеуін орнатқан қолданыстағы 1995 ж. Конституцияны қабылдаумен олар біржола ресімделді [5]. Осы кезеңде кодекстер, жаңа конституциялық-құқықтық координаттар жүйесінде қоғамдық қатынастарды реттейтін басқа жүйе құрушы заңнамалық актілер әзірленді.

Бірінші кезекті тәртіппен халық билігінің конституциялық құндылықтарының, билік бөлінісінің, идеологиялық және саяси алуан түрлілігінің мазмұнын ашатын ашық билікті ұйымдастыру және жүзеге асырудың заңнамалық базасын құру жүзеге асырылды (Қазақстан Республикасы Конституциясының 1, 3, 5-баптары) [6]. Сайлау жүйесінің негізі бекітілді [7], жоғарғы мемлекеттік билік органдарының құрылу тәртібі, өкілеттіктері және өзара іс-қимыл механизмдері белгіленді [8], әкімшілік-құқықтық құрылысы анықталды [9], басқа мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық бірлестіктердің құқықтық мәртебесі регламенттелді [10].

Бұрынғы социалистік экономикалық жүйені өзгерту күрделілігін ескере отырып, бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық дамудың конституциялық міндетін шешуге бағытталған жекеменшік саласының құқықтық негізін құру үрдісі тым ұзақ дамыды (ҚР Конституциясының 1-бабының екінші бөлімі). Оның негізгі элементтері Азаматтық кодекс, жекешелендіру, шаруашылық қоғамдар, банктер және банк қызметі, табиғи монополиялар және реттелетін рыноктар, инвестициялар, жеке өзіндік құқық қатынастарының басқа сегменттері және қатысушылары туралы заңдар болды [11] .

Жалпы алғанда, заңнаманы конституционалдаудың осы 1995 ж. мен 2003 ж. аралығындағы кезеңінде 24 конституциялық заң, 11 кодекс, 1027 заң қабылданды [12].

Қазақстанның сол кездегі заң шығару саясатын бағалай отырып, оның мынадай ерекшеліктерін атап өтуге болады.

Біріншіден, мемлекеттік билікті Конституция және заңдар негізінде жүзеге асыру туралы конституциялық талапқа сәйкес (ҚР Конституциясының 3-бабының төртінші бөлімі) заңның үстемдігі қағидатын біртіндеп бекіту [13]. Олардың мазмұны да өзгерді. Ол конституциялық құндылықтар мен нор-маларды көбірек іске асыру бағытында дамыды.

Екіншіден, мемлекет пен қоғамның жаңа жағдайына трансформациялық өтудің ерекшеліктері қоғамдық қатынастарды дамытудағы және реттеудегі басымдықтарды белгілегенде мемлекеттің жетекші рөлін сақтауды алдын ала белгіледі.

Үшіншіден, мемлекет пен қоғамды өзгерту міндеттерін бірте-бірте шешу ниеті басым болды. Бұл экономикалық реттеу үлгісінде жақсы байқалады. Осылайша, егер Ресейде 1993 жылғы Конституцияның алғашқы жылдары негізгі күш үдемелі нарықтық дамуға бағытталған болса, Қазақстанда тиімді әрекет етіп жүрген мемлекеттік реттеу, ішкі рынокты қорғау, әлеуметтік кепілдіктерді нығайту механизмдерін сақтап, нарықтық экономика элементтерін кезең-кезеңмен енгізу тенденциясы басым болды [14, с. 234.].

Төртіншіден, заң шығарушы Қазақстан халқының ежелгі дәстүрлерін сақтауға тырысты. Алғашқы заңдардың бірі тарихи-мәдени мұраны сақтауға және пайдалануға арналғаны кездейсоқ емес [15]. Қазақ тілін сақтауға [16], ұлты қазақ адамдардың (оралмандардың) [17] Қазақстанға оралыуына көп назар аударылды.

Бесіншіден, осы кезеңге Қазақстан заңнамасының озық дамуы тән. Ол кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте біріншілердің бірі болып Парламенттің комитеттері мен комиссияларының қызметін регламенттейтін [18], сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет туралы [19], әкімшілік рәсімдер туралы [20], атаулы әлеуметтік көмек туралы [21], қылмыстық сот іс қатысушыларын мемлекеттік қорғау ту-ралы [22] заңдарды қабылдады.

Құқықтық мемлекет құндылықтарының мазмұнын ашатын конституционалдаудың тек қана көрінісі емес, оны жүргізудің негізгі құралдарының бірі болып табылатын «Нормативті құқықтық актілер тура-лы» Қазақстан Республикасының заңы ерекше назар аударуға лайық (ҚР Конституциясының 1-бабының 1-бөлімі). Заң, оларға иерархиялық құрылған және ішінен өзара байланысты, бірыңғай қағидалар бойын-ша дамитын нормативті құқытық актілер жүйесінің белгілерін бере отырып, Республиканың нормативті

40

құқықтық актілер жиынтығын үйлестірді [23]. Кейіннен кеңестік кезеңнен кейінгі көптеген республика-лар Қазақстанның жолын қуды: Беларусь (2000 ж.), Өзбекстан (2001 ж.), Қырғызстан (2009 ж.), Грузия (2009 ж.), Әзербайжан (2010 ж.), Тәжікістан (2010 ж.) және Түркменстан (2010 ж.).

Оны қабылдау идеясы жарты ғасырға жақын талқыланғанына қарамастан, Ресейде осындай заң жоқ [24].

Жаңа ғасырдың бірінші онжылдығының айтарлықтай бөлігін қамтып алған Қазақстанның заң шығармашылығының екінші - «бейімделу» кезеңі саяси және әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды проблемаларын шешуге және қолданыстағы құқықтық реттегіштерді конституциялық қағидаттар мен нормалар негізінде түзетуге бағытталған болатын. Олардың сақталуын бақылауды ал-дын ала конституциялық бақылау тәртібінде Конституциялық Кеңес жүзеге асырған, бұл конституциялық негізсіз заңнамалық бастамалардың едәуір санын тоқтатуға мүмкіндік берді [25].

Ресейдегі сияқты, Қазақстанның осы заңнамалық даму кезеңі заңдардың жоғары жаңартылуымен ерекшеленді. Осылайша, 2014 жылғы 20 шілдедегі жағдай бойынша 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Азаматтық кодекстің жалпы бөлімі 97 рет жаңартылды; оның ішінде 2003 және 2011 жж. аралығында 52 рет. Басқа заңдар да осыған ұқсас серпінді көрсетеді. Сол кезеңде 1995 жылғы 31 тамыздағы «Бан-ктер және банк қызметі туралы» Заңның 70 өзгертулерінің жартысынан көбі және 1995 жылғы 21 желтоқсандағы «Прокуратура туралы» Заңның 26 өзгертулерінен 60%-ғы жуығы енгізілді.

Заңнамалық актілерді түзетуді үдету ең алдымен заң шығарушылардан экономикалық, әлеуметтік және саяси өмірдің жаңа сын-қатерлеріне орай шұғыл әрекет етуді талап ететін қоғамдық қатынастардың қарқынды дамуынан туындаған болатын.

Сол кездегі заңнаманы дамытудың көрнекті белгісі көп заңдардың мазмұнын күрделендіру болып табылатын, бұл олардың реттеу затына жиі сай келмейтін. Мысалы, әнгіме сайлау туралы заңнама ту-ралы болса [26] оның негізгі адресаты сайлаушылар болып табылады, бұл оның ережелерінің ба-рынша қолжетімділігін сақтау қажеттілігін керек етеді. Бірақ ресейлік заң шығарушылар сияқты, қазақстандықтар сайлау заңнамасын «технократтау» – оны негізінде сайлаудың ұйымдастырушыларына бағытталған техникалық нормалармен толықтыру жолына түсті [27].

Осындай жағдайлар заңнаманың қоғамдық өмірдің негізгі реттеушісі ретіндегі мүмкіндіктерін төмендетуі мүмкін.

Конституционалдаудың екінші кезеңінің келесі белгісі – заңнаманы дамытуды, соның ішінде заңнаманы көбінше әлеуметтендіру және оны әділдік, адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау деген конституциялық құндылықтардың жаңа иерархиясында дамытуды оңтайландыру [28].

Дәл осы уақытта Қазақстан мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы [29], мүгедектерді әлеуметтік қорғау [30], көпбалалы отбасыларды қолдау [31], экологиялық сақтандыру [32], жеке кәсіпкерлік [33], арнайы әлеуметтік қызметтер туралы [34] заңдар сияқты әлеуметтік салалар үшін маңызды актілерді қабылдады.

Жалпы алғанда, заңнаманы конституционалдаудың осы кезеңінде 20 конституциялық заң, 8 кодекс және 900 заң қабылданды [35].

Соңғы жылдары заңнаманы дамытудың жаңа, «жетілдіруші» кезеңі келді, оның тірек нүктелерінің бірі – 2011 ж. Қазақстан, Беларусь және Ресейдің ортақ кеден одағын құруы болып табылды. Осы кезеңде заңнаманы қандай да бір түбегейлі өзгерту міндеттері қойылған жоқ. Сонымен бірге, ол оны ағымдағы жетілдірумен шектелмейді. Жетілдіру ауқымымен және міндеттерді шешу әдісімен ерекшеленеді, бұл жаңа заңдарды қабылдауды талап етуден басқа, құқықтық ықпал етудің жаңа әдістері мен құралдарын қолдануды да талап етеді [36].

Заңнаманы дамытудың үшінші кезеңі, ең алдымен, заңнамалық даму бағытын жылжытумен сипатта-лады. Егер бұрын экономикалық бағытталған салаларға басым мән берілсе, қазірде заңнаманың барлық салаларының теңдестірілген дамуы байқалады [37].

41

Мысалы, әкімшілік заңнамасының негізгі объектісі көпшілік қызметтердің, техникалық реттеудің, әкімшілік араласу шегінің мәселелері негізгі объект болып табылады, бұны мемлекеттік қызметтер ту-ралы [38], рұқсаттар және хабарламалар туралы [39], әкімшілік тәртіпсіздік үшін жауапкершілік туралы [40] және т.б. заңнамалық актілер жақсы көрсетеді. Негізгі бағыт – әкімшілік тосқауылдарды төмендету. Осы мақсатта заңнама әкімшілік органдардың өкілеттіктерін егжей-тегжей регламенттейді және, шенеуниктердің озбырлығын жібермейтін қосымша кепілдіктерді белгілейді. Осындай жаңашылықтардың бірі, оған сәйкес заңмен белгіленген мерзімде әкімшілік органмен қарастырылмаған мәселе бойынша шешім қабылданған деп есептелетін қағидатты енгізу болып табылды.

Еңбек заңнамасы, еңбек нарығының өз бетімен дамуын қамтамасыз ете отырып, жаңадан дамуда [41]. Негізгі экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды ресурстық сүйемелдеуді реттейтін заңнама жетілдірілуде [42].

Аталған өзгерістер жеке, әлеуметтік-топтық және жалпымемлекеттік мүдделердің тепе-теңдігін қамтамасыз етеді. Сонда мемлекеттің мақсаты оның халыққа әлеуметтік қызмет көрсету жөніндегі функ-цияларымен одан сайын орайластырылады, бұл Қазақстанның 2008 жылғы 29 желтоқсандағы «Арнайы әлеуметтік қызметтер туралы» және 2013 жылғы 15 сәуірдегі «Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер тура-лы» заңдарында анық байқалады.

Жетілдірудің екінші белгісі – құқықтық ықпал ету әдістері композициясының өзгеруі. Реттеудің жаңа императивті және диспозитивті тіркестері пайда болды. Осылайша, оларда дәстүрлі түрде тараптардың теңдестігі болмайтын көпшілік салаларына шарттық және келісушілік рәсімдерді пайдаланумен байланы-сты жеке құқық элементтері жиі кіре бастайды. Осылайша, қылмыстық іс жүргізуде кінәні мойындау ту-ралы мәмілелерге, медиация механизмдеріне рұқсат етіледі, ал қылмыстық-атқару өндірісіне қоғамдық бақылау элементтері енгізілді [43].

Өзін-өзі реттеу құралдары экономикалық реттеу механизмдері жүйесіне одан гөрі кең енгізіледі, бұл нарықтық қатынастарды дамытудың объективті үрдістерімен байланысты. Бизнестің өзін-өзі басқаратын ұйымдары туралы [44], жеке микроқаржылық ұйымдарды құру туралы [45], инновациялық бастамаларды қолдау туралы [46] заңдар қабылданды.

Осы үрдістер, әлеуметтік келісім-шарттарды пайдалану үшін мүмкіндіктерді ашып, әлеуметтік заңнама саласын кеңінен қамтиды. Олар экологиялық құқықта да, мемлекеттік немесе жергілікті органдар мен жеке тұлғалар арасында жасасатын табиғатты пайдалану шарттары форматында да қарқынды дамуда.

Тұтас алғанда, соңғы жылдары жеке құқықтық және көпшілік –құқықтық құралдардың кең синтезі бағытына беталыс байқалады, бұл мемлекеттік-жеке серіктестік интситуттарын дамытудың, мемлекеттік корпорациялардың, басқа түп негізі қоспалы құқықтық заңды тұлғалардың, атап айтқанда, ақпараттық технологиялар және энергиямен қамтамасыз ету сияқты салаларда, жаңа құқықтық кешендердің және тіпті заңнама салаларының пайда болуының түрткі күші болып табылды.

Жетілдіру кезеңінің келесі белгісі – конституциялық қағидаттар мен нормаларды толығымен іске асырудың қажетті шарты ретінде заңнамалық реттеудің жүйелілігін және сапасын қамтамасыз ету. Нормативті құқықтық актілер санын ұлғайтумен байланысты заңнаманы экстенсивті дамытудан салмақты заңнамалық саясатқа көшуге беталыс байқалады.

Қабылданған актілер саны азаяды: 2012 жылдың 1 қаңтары мен 2014 жылдың 15 шілдесі аралығында тек қана 2 конституциялық заң, 1 кодекс және 271 заң қабылданды.

Қазақстан Республикасының 2001 жылғы Әкімшілік құқық бұзушылык туралы кодексі сияқты ескірген және тиімсіз заңнамалық актілерді жоспарлы ауыстыру жүзеге асырылады. Осы акт 2001 жылдың 30 қаңтарынан бастап (оны қабылдау күнінен бастап) 200 реттен астам жаңартылды, бірақ оның ішкі ақауларын түзетудің сәті түспеді. Сондықтан 2014 жылдың 5 шілдесінде Қазақстан Республикасында жаңа Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодекс қабылданды.

42

Заңнаманың әлеуметтік салаларын жүйелеуді тереңдету міндеттері шешілуде, бұны жаңа кешенді, соның ішінде ғылым туралы [47], көші-қон үрдістері туралы [48], діни бірлестіктер туралы заңнамалық актілер куәландырады [49] .

Және, ақыр аяғында, қазақстандық заңнаманы жетілдіру кезеңінің төртінші негізгі белгісі - мемле-кеттер арасындағы ынтымақтастық және тату көршілік қатынастар деген конституциялық құндылықтарды іске асыру нысаны ретінде ықпалдастыру үрдістерін қамтамасыз ету (Қазақстан Конституциясының 8-бабы).

Кеден одағы және еуразиялық экономикалық кеңістік аясында ықпалдастыру үрдістерін дамыту экономикалық қызметті құқықтық реттеудің көпдеңгейлі жүйесін құрды [50]. Осы саладағы заңнама тек конституциялық-құқықтық ғана емес, халықаралық шарттармен және Кеден одағы органдарының құқықтық актілерімен белгіленген халықаралық-құқықтық координаттар жүйесінде дамуда.

Заңнаманы мұнан былайғы жетілдіру тереңдігіне кейіннен, тауарлардың, қызметтердің, капиталдың және жұмыс күшінің еркін қозғалысын, жалпы экономикалық саясатты жүргізуді және олармен құрылған бірыңғай экономикалық кеңістік аясында Одақ мемлекеттерінің заңнамаларын үйлестіруді қамтамасыз ететін Еуразиялық экономикалық одақ туралы Шартты бекіту әсер етеді.

Бірақ, осы жағдайларда Қазақстанның заңнамасы, күмәнсіз, өзіндік ерекшелігін және оның өткен мемлекеттік және құқықтық даму жолын көрсететін және заңнаманы конституционалдауды және құқықты іске асыру практикасын одан әрі тереңдетуге бағытталған оған тән белгілерді сақтайды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ:1. зерттеулер әлемде 1990 жылдан бастап осы күнге дейін 130 конституция қабылданғанын

көрсетті. Кейбір елдерде конституциялар бірнеше рет бірбірін алмастырып отырды. Осылайша, осы кезде Нигерде 5, Бурундиде – 4, Нигерия мен Фиджиде – әрқайсысында 3 негізгі заңдар әрекет етті. Басқа мемлекеттердің басым көбінде конституциялық мәтіндерді тұрақты жаңарту немесе түзету үрдісі жүріп отырды. Осылайша Молдованың 1994 жылғы конституциясына түзетулер алты рет енгізілді (51 баптан 37 өзгертілді). Өзбекістанның 1992 жылғы Конституциясы бес рет жаңартылды (128 баптан 30 өзгертілді). Әзербайжанның 1995 ж. Конституциясы екі рет түзетілді (51 бапқа 72 өзгеріс енгізілді). Грузияның 1995 жылғы Конституциясында 109 баптан 58 өзгертілді, оның үстіне, оның мәтініне сегіз жаңа бап енгізілді. 15 жыл маңызды өзгерістерсіз жүрген ресей Федерациясының Консти-туциясына (тек қана федерация субъектілерінің құрамы және олардың атаулары нақтыланды) 2008 және 2014 жж. 13 баптың мәтінін өзгерткен және Конституцияның 1 бабын алып тастаған түзетулер енгізілді.

2. «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтыруларды енгізу тура-лы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы №254 Заңы

3. Gicquel J., Gicquel J.-E. Droit constitutionnel et institutions politiques. 25e ed. P.2011; Constitutional Law: Principles and Policies, 4th Edition (Aspen Student Treatise Series), 2011; Katz A. Staatsrecht. Grundkurs im offentlichen Recht. 18.Aufl. Munchen. 2010.

4. Толығырақ: Қазіргі ресей заңнамасын конституционалдаудың кезеңдері және негізгі бағыттары (Ресей Федерациясы Конституциясының жиырмажылдығына)// Конституциялық сот төрелігі журна-лы, 2013. № 6 (36).

5. Баймаханов М.Т. және басқ. (жауап.ред.) ҚР Конституциясы. Ғылыми-пракикалық түсіндірме. Алматы: Раритет, 2010; Кубеев Е.К. , Амандықова С.К. ҚР Конституциясы. Теоретикалық-құқықтық талдау. Алматы: Білім, 2008.

6. Сапарғалиев Г.С. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы. Академиялық курс. Ал-маты: Заң әдебиеті, 2006.

43

7. ҚР «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» 1995 жылғы 28 қыркүйектегі № 2464 Конституциялық Заңы; ҚР «Республикалық референдум туралы» 1995 жылғы 2 қарашадағы №2592 Конституциялық Заңы.

8. ҚР «Қазақстан Республикасының Президенті туралы» 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2733 Конституциялық Заңы; ҚР «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» 1995 жылғы 18 желтоқсандағы № 2688 Конституциялық Заңы; ҚР «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттары туралы» 1995 жылғы 16 қазандағы №2529 Конституциялық Заңы; ҚР «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» 1995 жылғы 29 желтоқсандағы №2737 Конституциялық Заңы; ҚР «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі ту-ралы» 2000 жылғы 25 желтоқсандағы №132 Конституциялық Заңы.

9. «Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 8 желтоқсандағы Заңы.

10. «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 21 желтоқсандағы №2709 Заңы; «Қазақстан Республикасы Парламентінің комитеттері мен комиссиялары туралы» Қазақстан Республикасының 1997 ж. 7 марыдағы №101-1 Заңы; «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Қазақстан Республикасының 1996 ж. 31 мамырдағы №3 Заңы және т.б.

11. Қазақстан Республикасының 1994 ж. 27 желтоқсандағы Азаматтық кодексі (Жалпы бөлімі); Қазақстан Республикасының 1999 ж. 1 шілдедегі № 409-1 Азаматтық кодексі (Ерекше бөлімі); «Шаруашылық серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж. 2 мамырдағы №2255 Заңы; «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж. 31 тамыздағы № 2444 Заңы; «Жекешелендіру туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж. 23 желтоқсандағы № 2721 Заңы; «Шаруа немесе фермер қожалығы туралы» Қазақстан Республикасының 1998 ж. 31 наурыздағы № 214 Заңы, «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкерлігі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасының 1998 ж. 22 сәуірдегі № 220 Заңы, «Табиғи моно-полиялар және реттелетін нарықтар туралы» Қазақстан Республикасының 1998 ж. 9 шілдедегі № 272 Заңы; «Жеке тұрғын үй құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 1994 ж. 3 қарашадағы № 213 Заңы; «Инвестициялар туралы» Қазақстан Республикасының 2003 ж. 8 қаңтардағы № 373 Заңы.

12. Есептер нормативті құқықтық актілерді ресми жариялауды жүзеге асыратын интернет-ре-сурс ретінде белгіленген ҚР «Әділет» нормативті құқықтық актілерінің ақпараттық–құқықтық жүйесінің деректері бойынша жүргізілді (http: adilet.zan/rus).

13. Президенттің заң күші бар жарлықтарын қабылдау негізінде Қазақстан тәуелсіздігінің бірінші бес жылына тән болды. Осылайша, мысалы, Азаматтық кодекстің Жалпы бөлімі Президенттің жарлықтарымен тек үш рет жаңартылды - 1995 ж. 31 тамызда, 1995 ж. 5 қазанда, 1996 ж. 27 қаңтарда.

14. Гамарник Г.Н. Қазақстанның экономикасын басқару: әдіснама, көзқарастар, іске асыру жолда-ры. - Алматы. -2002; Жақұпова А.А. ҚР өнеркәсібінде жеке кәсіпкерлікті дамыту. // Қазақстан жаңа даму үлгісіне бағытталған жолда: Өсу тенденциялары, әлеуеті және императиві Ч. 8. - Алматы, 2005.

15. «Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы» Қазақстан Республикасының 1992 ж. 2 шілдедегі № 1488-XII Заңы.

16. «Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» Қазақстан Республикасының 1997 ж. 11 шілдедегі № 151 Заңы.

17. «Халықтың көші-қоны туралы» Қазақстан Республикасының 1997 ж. 13 шілдедегі Заңы.18. «Қазақстан Республикасы Парламентінің комитеттері мен комиссиялары туралы» Қазақстан

Республикасының 1997 ж. 7 марыдағы №101-1 Заңы. 19. «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Қазақстан Республикасының 1998 ж. 2 шілдедегі

№ 267 Заңы.20. «Әкімшілік рәсімдер туралы» Қазақстан Республикасының 2000 ж. 27 қарашадағы Заңы.

44

21. «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы» Қазақстан Республикасының 2000 ж. 17 шілдедегі Заңы.

22. «Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2000 ж. 5 шілдедегі № 72 Заңы.

23. «Нормативті құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасының 1998 ж. 24 наурыздағы № 213 Заңы.

24. Осындай заңды қабылдау идеясы алғагқы рет 1970 жылдары негізделген болатын. 1990-шы жж. «Ресей Федерациясының нормативті құқықтық актілері туралы» федералды заңның жобасы дайындалған болатын. В 1996 жылы ол Ресей Федерациясы Федералды жиналысының Мемлекеттік ду-масымен бірінші оқылымда қарастырылды және қабылданды, бірақ осы сатыдан жоғары өткен жоқ. «Ресей Федерациясының нормативті құқықтық актілері туралы» заңының жаңа жобасы 2013 жылы дайындалды. Толығырақ: «Ресей Федерациясының нормативті құқықтық актілері туралы» федерал-ды заңның жобасы (бастамалы заң жобасы). М.: Ресей Федерациясының Үкіметі жанындағы Заң шығару және салыстырмалы құқықтану институты, 2013.

25. Алдын ала конституциялық бақылаудың артықшылығы ол заңның конституционалдығын оны қабылдау алдында немесе күшіне енуі алдында бағалауға мүмкіндік беретінінде тұрады. Сондықтан, ресей ғалымдарының көбі РФ Қонституциялық сотына осындай құқық беруді ұсынады. Осы мәселе бойынша қар.: Душников В.А. алдын ала бақыла // эж- ЮРИСТ. 2005 ж. № 12; Лазарев JI.B. Ресейдің Конституциялық Сотының құқықтық ұстанымдары. М. 2003 ж.

26. Қар.: «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж. 28 қыркүйектегі №2464 Конституциялық заңы, 19.06.1997 ж. № 133, 08.05.1998 ж. № 222, 06.11.1998 ж. № 285, 06.05.1999 ж. № 375, 28.06.1999 ж. № 407, 14.04.2004 ж. № 545, 15.04.2005 ж. № 44, 22.12.2006 ж. № 208, 19.06.2007 ж. № 268, 09.02.2009 ж. № 124-IV, 14.06.2010 ж. № 289-IV, 03.02.2011 ж. № 404-IV, 03.10.2013 ж. № 133-V Қазақстан Республикасының Конституциялық заңдарының редакциялары.

27. Осы мәселе бойынша В.И. Лафитскийдің РФ Орталық сайлау комиссиясы жанындағы Ресей сай-лау технологияларын оқыту орталығының интернет- порталы үшін сұхбатын қар.

http://www.rcoit.ru/actual/detail.php?ID=:16808&sphrase_id=277628. Заңнаманы әлеуметтендіруді дамыту заңдылығы туралы толығырақ қар.: Хабриева Т.Я.

Әлеуметтік заңнаманы дамытудың негізгі бағыттары және проблемалары //Ресей құқығы журналы. 2014, № 7.

29. «Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы» Қазақстан Республикасының 2005 ж. 12 сәуірдегі № 36 Заңы.

30. «Мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2005 ж. 12 сәуірдегі № 39 Заңы.

31. «Балалары бар отбасыларға мемлекеттік жәрдемақы тағайындау туралы» Қазақстан Республикасының 2005 ж. 28 шілдедегі № 63 Заңы.

32. «Міндетті экологиялық сақтандыру туралы» Қазақстан Республикасының 2005 ж. 13 желтоқсандағы № 93 Заңы.

33. «Жеке кәсіпкерлік туралы» Қазақстан Республикасының 2006 ж. 31 қаңтардағы № 124 Заңы.34. «Арнайы әлеуметтік қызметтер туралы» Қазақстан Республикасының 2008 ж. 29

желтоқсандағы № 114-IV Заңы.35. 2004 мен 2011 жж аралығын қамтитын кезең бойынша есептер ҚР «Әділет» нормативті

құқықтық актілерінің ақпараттық–құқықтық жүйесінің деректері бойынша жүргізілді. 36. Хабриева Т.Я. Заңнаманы тұрақтандыру, жетілдіру және заң ғылымының міндеттері//Заң:

тұрақтылығы мен серпіні. М, 2007; Атқарушы биліктің федералды органдар жүйесінде заң шығару қызметін ұйымдастыру / Т.Я. Хабриеваның ред.. М., 2005.

45

37. Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылық жағдайы туралы 2012. Қазақстан Республикасы Конституциялық кеңесінің 2012 ж. 12 маусымдағы № 09-3/1 Жолдауы.

38. «Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы» Қазақстан Республикасының 2013 ж. 15 сәуірдегі № 88-V Заңы.

39. «Рұқсаттар және хабаламалар туралы» Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 16 мамырдағы № 202-V Заңы.

40. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 5 шілдедегі № 235 Әкімшілік құқық бұзушылық тура-лы кодексі.

41. Хабриева Т.Я. Әлеуметтік заңнаманы дамытудың негізгі бағыттары және проблемалары //Ре-сей құқығы журналы. № 7.

42. «Жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдау туралы» Қазақстан Республикасының 2009 ж. 4 шілдедегі № 165-IV Заңы; «Ғарыш қызметі туралы» Қазақстан Республикасының 2012 ж. 6 қаңтардағы № 528-IV Заңы.

43. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 13 желтоқсандағы №206 Қылмыстық-іс жүргізу кодексі «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне құқықты қорғау қызметін жетілдіру және қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2011 ж. 9 қарашадағы № 490-IV Заңының, 2011 ж. 28 қаңтардағы № 402-IV Заңының редакциясында; Қазақстан Республикасының 2014 ж. 5 шілдедегі № 234-V Қылмыстық-атқару кодексі және т.б.

44. «Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы туралы» Қазақстан Республикасының 2014 ж. 4 маусымдағы № 129-V заңы.

45. «Микроқаржылық ұйымдар туралы» Қазақстан Республикасының 2012 ж. 26 қарашадағы № 56-V Заңы.

46. «Инновациялық технологиялар паркі» инновациялық кластер туралы» Қазақстан Республикасының 2014 ж. 10 маусымдағы 2014 г. № 207-V Заңы.

47. «Ғылым туралы» Қазақстан Республикасының 2011 ж. 18 ақпандағы № 407-ІV Заңы. 48. «Халықтың көші-қоны туралы» Қазақстан Республикасының 2011 ж. 22 шілдедегі № 477-ІV

Заңы. 49. «Дін қызметі және діни ұйымдар туралы» Қазақстан Республикасының 2011 ж. 11 қазандағы

2011 г. № 483-IV Заңы.50. Хабриева Т.Я. Қазіргі заманғы сын-қатерлердің халықаралық ықпалдасуы жағдайында РФ

құқықтық жүйесін үйлестіру //Шетел заңнамасы және салыстырмалы құқық журналы. № 1, 2014.

46

Қазақстан Республикасы Конституциясының 20 жылдық мерейтойы қарсаңында достас Қазақстанның халқын осы тамаша мерекемен құттықтап, елге жылдан жылға өркендей беруді және әлемдік қауымдастықпен тығыз және жемісті ынтымақтастықты одан әрі нығайтуды тілегім келеді.

Қазақстан тәуелсіздік жылдары бойы өз экономикалық, саяси- әлеуметтік дамуында қарқынды алға басып келе жатыр, және ел өз алдына 2050 жылы әлемнің ең дамыған 30 елі қатарына кіру мақсатын қойғаны әбден заңды. Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы өзін деморкатиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Оның үстіне ҚР Конституциялық Кеңесі қаулыларының бірінде белгіленгендей, «өзін орнықтырады» деген сөз тіркесі Қазақстанның үдемелі да-муын белгілейді [1] .

Мемлекеттің құқықтық және деморкатиялық ретінде қалыптасу немесе «орнығу» үрдісі – бұл ұзақ құқықты жетілдіру, экономиканы дамыту, басқа елдермен жемісті ынтымақтасты нығайту жолы. Барлық осы құрамдастар тек мемлекетішілік құқықтың нормаларымен ғана емес, халықаралық құқықтың норма-ларымен де реттеледі, халықаралық ұйымдардың, соның ішінде БҰҰ-ның қалт етпейтін бақылауында тұр.

Осы мерейтоймен байланысты шағын мақалада, мен тұтас Қазақстан Республикасының және маңызды көпшілік билік органдарының бірі ретінде - Конституциялық Кеңестің адам құқықтарын қорғау саласындағы қызметінің кейбір мәселелеріне тоқтағым келеді. Негізгі Заңның 72-бабына сәйкес ҚР Конституциялық Кеңесіне ел өмірі үшін маңызды бірнеше өкілеттіктер берілген, олардың ішінде мен (мақалада көтерілген мәселереге байланысты) мыналарды атап өткім келеді: осы мемлекеттік орган Пар-ламент қабылдаған заңдардың Республика Конституциясына сәйкестігін Президент қол қойғанға дейін қарайды; Республиканың халықаралық шарттарын бекіткенге дейін олардың Конституцияға сәйкестігін қарайды; Конституцияның нормаларына ресми түсіндірме береді.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫ ЖӘНЕ АДАМНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН

ҚОРҒАУ САЛАСЫНДАҒЫ ЕЛДІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ

Аслан АБАШиДЗЕ – БҰҰ Экономикалық, әлеуметтік жәнемәдени құқықтар жөніндегі комитетінің мүшесі, БҰҰ-ға жәрдемдесу Ресей Қауымдастығының халықаралық құқық комиссиясының төрағасы, Ресей халықтар достығы университетінің заң институтының халықаралық құқық кафедрасының меңгерушісі, заң ғылымдарының докторы, профессор

47

ҚР Конституциялық Кеңесі барлық өз қызметімен халықаралық және мемлекетішілік құқықтың теориясы мен практикасы деңгейінде анық белгіленген қазіргі заманға сай беталысын растайды, ағылшын тілінде ол былай айтылады: «Constitutionalization of International law, Internationalization of Constitutional law».

Сөз халықаралық құқықты түрлі салаларда және бағыттарда одан әрі үдемелі дамыту ісіндегі және БҰҰ-ға мүше мемлекеттерді (олар 193) одан әрі демократияландыру ісіндегі халықаралық құқық пен мемлекетішілік құқықтың өзара і-қимылының және өзара ықпалының нәтижелері туралы болып отыр.

Кез келген қоғамды деморкатияландыру ісінде адамның құқықтары мен бостандықтарын халықаралық-құқықтық стандарттар бойынша қамтамасыз ету және сақтау, осы қызметті ынталандыру бағытында күш салу маңызы шешуші болмаса да, зор деуге болады.

Осы саладағы нәтижелер анық: БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің (соның ішінде Ресей Федерациясының және Қазақстаннның) барлық негізгі заңдарында адам құқықтары туралы Халықаралық билльдің адам құқықтары мен бостандықтарының барлық негізгі санаттарын көрсететін «адам құқықтары туралы билль» толық бөлімі бар.

Мемлекеттердің конституцияларында олар бір-біріне қайшы болған жағдайда, халықаралық шарттардың ұлттық заңдардан басымдығы расталады. Іс тәжірибесінде БҰҰ-ның құқық қорғау механизмдерінің жүйесі жұмыс істейді (БҰҰ Жоғарғы комиссарының адам құқықтары жөніндегі басқармасы (ЖКАҚБ), БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі кеңесі (АҚК), Әмбебап мерзімді шолу механизмі (ӘМШ) механизмі, арнайы тақырыптық баяндаушылар, жұмыс топтары және т.б. түріндегі АҚК-нің 45-тен астам арнайы рәсімдері). Қатысушы мемлекеттердің адам құқықтары жөніндегі негізгі келісімдер бой-ынша міндеттемелерінің орындалуын халықаралық мониторингілеуді жүзеге асыратын адам құқықтары жөніндегі шарттық органдардың жүйесі әмбебап деңгейде қалыптасты (тұтас алғанда әлемнің барлық өңірлерінен 172 тәуелсіз, жоғары білікті сарапшылардан тұратын 10 шарттық орган).

Барлық БҰҰ мүше мемлекеттер, соның ішінде Қазақстан Республикасы да аталған үрдістің ықпалына түседі.БҰҰ жүйесіндегі адам құқықтары жөніндегі шарттық органдардың қызметінде біз қарастырып отырған

аспект, адам құқықтары жөніндегі тиісті комитетпен осы мемлекеттің баяндамасымен танысқаннан кейін мүше мемлекеттерге жолданатын сұрақтар тізбелерінің бірі түрінде немесе адам құқықтары жөніндегі тиісті комитет пен тиісті шартқа қатысушы мемлекеттің делегация мүшелері арасындағы интерактивті сұхбатта немесе тиісті комитеттің баяндама жөніндегі қорытынды ескертпелерінде көрсетіледі.

Әдетте, бұл сұрақтар мынадай болады: Адам құқықтары жөніндегі халықаралық шарттың оның қатысушысы болып табылатын тиісті мемлекеттің құқықтық жүйесіндегі мәртебесі қандай? Сот органда-ры өз шешімдерінде адам құқықтары жөніндегі тиісті халықаралық шарттың ережелеріне сүйене алады ма? Егер алса, ұлттық сот парктикасынан тиісті мысалдарды келтіре аласыз ба?

Қатысушы мемлекеттер, «монистік», «дуалистік» немесе «аралас» деп аталатын көзқарастарға сүйене отырып, осы міндеттерді әр түрлі шешеді [2, 23-33 б.].

Бұл ретте Қазақстан Республикасындағы жағдай қалай екен? Біз бұл туралы бұрын жазғанбыз [3, с. 60-65]. Бұл жерде негізгі ережелерді қысқаша атап өтеміз.

Референдумда (1995 ж. 30 тамызда) қабылдануының 20 жылдығын тойлап отырған Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясында: «Республика бекіткен халықаралық шарттардың ре-спублика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданылады» делінген (4 б. 3 бөл.). Конституцияның 4-баптың 4-тармағында «Республика қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттар жариялана-ды» деп белгіленген.

«Жалпы ережелердің» 1-бөлімінде келтірілген дәйексөзбен қатар 8 баптың мазмұнын келтіруге де болады, онда былай делінген: «Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтың принциптері мен нор-маларын құрметтейді, мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату көршілік қарым-қатынас жасау,

48

олардың теңдігі мен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді, қарулы күшті бірінші болып қолданудан бас тартады».

Халықаралық шарттарды қолдану үрдісіндегі маңызды жағдай - тиісті халықаралық шарттар «қолданыста» деп есептелуі тиіс екені, себебі тек қана осындай шарттар оларға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін туындатады. Бұл мәселе Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 1996 ж. 28 қазандағы (№ 6/2) Қаулысында анық түсіндірілген. 1-тармаққа сәйкес «қолданыстағы құқыққа» нақты жағдайда тоқтатылмаған, ал осы шарттар бойынша халықаралық міндеттемелер бұзылмаған Қазақстанның халықаралық шарттарының нормалары жатады.

Қазақстанның 1993 жылғы Конституциясында Республикамен жасасқан барлық халықаралық шарттардың оның заңдарынан басымдығы туралы норма болған. 1995 ж. Конституцияда тек Қазақстанмен бекітілген, яғни белгіленген рәсімді сақтаумен Парламентпен тиісті заңды қабылдау жолымен бекітілген халықаралық шарттардың заңдардан басымдығы болатыны белгіленген. Осындай халықаралық шарттар, халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданылады.

Конституциялық Кеңестің 2000 ж. 11 қазандағы Қаулысында (№ 18/2): «Ратификацияланған халық- аралық шарттардың заңдардан басымдығы мен Республика аумақтарында тікелей қолданылуы мұндай халықаралық шарттардың заңдардың нормаларына қарама-қайшы келген жағдайда жағдайға қарай басымдығын көздейді» деп белгіленген. Заңдардың қарама-қайшылығы және бекітуге жатпайтын халықаралық шарттар пайда болған жағдайда заңдар басымдыққа ие болады. Бұл қарама-қайшылықтар Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы шеңберінде халықаралық құқық нормаларына сәйкес келісімдік рәсімдер арқылы шешілуі мүмкін.

Конституциялық Кеңестің осы шешімі бекітілмеген, бірақ бұрынғы 1993 жылғы Конституцияға сәйкес жасалған халықаралық шарттарға да қатысты жауап береді. Оларға қатысты былай делінген: «Бекітуді күшіне енудің шарты ретінде көздемейтін 1995 жылғы Конституцияны қабылдағанға дейін жасасқан халықаралық шарттар, заң күші бар деп есептеледі, және, егер осы халықаралық шарттар үшін басымдық Республиканың тиісті құқық қатынастары салаларын реттейтін заңдарымен тікелей көзделсе, Республиканың заңнамасынан басымдығын сақтайды». Бұл жағдайда ақырғы шешімді Конституциялық Кеңес қабылдайды.

Халықаралық шарттарды қолданыстағы құқыққа жатқызу, оларды басым деп есептеу басталған сәтін белгілеу үшін оларды бекіту күні мен олардың әрекеті басталған сәті ғана емес, нақты халықаралық шарттың тиісті ережелері де маңызды.

ҚР 1995 жылғы Конституциясының ережелеріне түсіндірмелерде заң ғылымының докторы, профессор Ударцев С.Ф. барлық халықаралық шарттарға қатысты былай деп жазады: «жаһандандыру жағдайында Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігі мен мүмкіндігінің шоғырландырылған көрінісі ретінде Конституция нормаларының басымдығы қағидаты сақталады». Осыған орай, Конституциялық Кеңеске халықаралық шарттардың олар бекітілуіне дейін Конституцияға сәйкестігін тексеру құқығы берілген [4, с.23-24].

Конституциялық Кеңестің 2009 жж. 5 қарашадағы Нормативті қаулысындағы ережелерде маңызды (№ 6). Онда Қазақстан қатысушы болып табылатын халықаралық ұйымдары, олардың органдары, халықаралық сот мекемелері шешімдерінің заң күші туралы мәселе қозғалады. Конституциялық Кеңес 1995 жылғы Конституцияның 4-бабында Республикамен бекітілген халықаралық шарттардың оның заңдарынан басымдығы және тікелей қолданылуы туралы нормалары Қазақстанның халықаралық шарттарына сәйкес құрылған халықаралық ұйымдардың және олардың органдарының шешімдеріне таралады деп бекітті.

Халықаралық ұйымдардың және олардың органдарының шешімдері Конституцияға қайшы болма-уы тиіс. Оның үстіне, «халықаралық ұйымдардың және олардың органдарының адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қысым жасайтын шешімдері тікелей қолданыла алмай-ды, демек, олардың Қазақстан Республикасы нормативті құқықтық актілерінен басымдығы бола алмайды».

49

Түсіндірмеде «Республика олардың қатысушысы болатын халықаралық шарттар, олардың бекітілуіне қарамастан, міндетті жариялануға жатады» делінген [5, с.25].

Қазақстанның бекітілген халықаралық шарттарымен байланысты аспектілерді нақтылау үшін, «Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы» 1995 ж. 30 мамырдағы (№ 54) Заңның ережелеріне жүгіну қажет. Осы Заңның 11-бабына сәйкес, мынадай:

1) нысанасы адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары болып табылатын;2) орындалуы қолданыстағы заңдарды өзгертудi немесе жаңа заңдарды қабылдауды талап ететiн,

сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарында көзделгеннен өзге ережелердi белгiлейтiн;3) Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк шекарасының өтуi туралы, сондай-ақ Қазақстан

Республикасының ерекше экономикалық аймағын және құрлықтық қайраңын межелеп бөлу туралы халықаралық шарттарды қоса алғанда, Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен аумақтық межелеп бөлiнуi туралы;

4) мемлекетаралық қатынастардың негiздерi туралы, қарусыздану немесе қару-жараққа халықаралық бақылау жасау, халықаралық бейбiтшiлiк пен қауiпсiздiктi қамтамасыз ету жөнiндегi мәселелер бойынша, сондай-ақ бiтiмгершiлiк халықаралық шарттар мен ұжымдық қауiпсiздiк туралы халықаралық шарттар;

5) Қазақстан Республикасының мемлекетаралық бiрлестiктер мен халықаралық ұйымдарға қатысуы туралы, егер мұндай халықаралық шарттар Қазақстан Республикасының егемендiк құқықтарының бiр бөлiгiн жүзеге асыруды оларға берудi көздейтiн болса немесе олардың органдары шешiмдерiнiң Қазақстан Республикасы үшiн заңдық тұрғыдан мiндеттiлiгiн белгiлесе;

6) мемлекеттiк қарыздар туралы;7) гуманитарлық көмектi қоспағанда, Қазақстан Республикасының экономикалық және өзге де

көмектер көрсетуi туралы;8) қол қою кезiнде келiссөздерге қатысушы тараптардың кейiннен оларды ратификациялау туралы

келiскен;9) егер халықаралық шарттарда мұндай келiсiм ратификациялау арқылы бiлдiрiлетiнi көзделсе,

халықаралық шарттар ратификациялауға жатады. Халықаралық шарттармен байланысты ережелерді Заң деңгейінде нақтылау, сөзсіз, халықаралық

шарттардың нормаларының ұлттық құқықтық жүйедегі мәртебесіне қатысты көптеген тұжырымдамалық және практикалық тұрғыда күрделі аспектілерді дұрыс түсінуге мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасы халықаралық шарттардың ережелеріне сәйкес түрлі шарттық органдарға (БҰҰ комитеттеріне) бір немесе басқа міндеттемелерді (мысалы, азаматтық және саяси құқықтар туралы, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы, әйелдерге қатысты кемсітушілікті жою туралы және басқа халықаралық пактілерді) орындау бойынша ұлттық баяндамаларды ұсынады.

Қазақстан Республикасымен ЖКАҚБ ұсынылған қатысушы –мемлекеттер баяндамаларының бөлігі болып табылатыны Жалпы базалық құжаттың [6], 83-тармағында былай делінген: «Конституция адамның негізгі құқытары мен бостандықтарына кепілдік береді» (Конституцияның II бөлімі). Осы құжаттың 90 т. былай айтылған: «Адам құқықтарын қорғау мәселесін реттейтін негізгі заңдар арасында Азаматтық кодексті, Қылмыстық кодексті, Қылмыстық-іс жүргізу кодексін, Азаматтық іс жүргізу кодексін, Қылмыстық атқару кодексін, Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы кодексті, Экологиялық кодексті, Зейнетақы жүйесі туралы заңды, Неке және отбасы туралы заңды, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексті, Әлеуметтік қамсыздандыру туралы заңды, Бала құқығын қорғау туралы заңды, Әйелдер мен ер адамдардың тең құқықтары және бірдей мүмкіндіктері туралы заңды, Білім туралы заңды, Медиация туралы заңды, Көші-қоны туралы заңды, Босқындардың құқықтары туралы заңды және басқа заңдарды атау қажет».

Жалпы базалық құжаттың 91 т. мынадай статистика берілген: «Бүгінгі күнде Қазақстан 825 халықаралық шартты бекітті (заңдар деңгейінде − 702, Жоғарғы Кеңестің қаулылары − 57 және Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары − 66). Осы бекітілген халықаралық шарттардың 33-і адам құқықтары саласындағы

50

әмбебап көпжақты конвенциялар болып табылады (Қазақстанның БҰҰ, ХЕҰ мүшелігі аясында). Аталған 33 конвенциядан БҰҰ-ның 7 конвенциясы адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын белгілейтін болып табылады, олар бойынша Қазақстан осы ұйымға мерзімді ұлттық баяндамаларды ұсынып отырады».

Бұдан әрі осы құжаттың 92 т.: «ТМД кеңістігінде Қазақстан біріншінің бірі болып адам құқықтары саласындағы Ұлттық іс-әрекеттер жоспарын қабылдады. Ұлттық жоспар азаматтық қоғаммен бірлесіп әзірленді және мемлекеттік Құқықтық саясат тұжырымдамасы аясында іске асырылуда» деп баяндалған.

Біз қарап жатқан құжаттың 93 т. «барлық халықаралық шарттар бекітілгендіктен Қазақстан Ре-спубликасы Конституциясының 4 б. сәйкес олардың республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттер-де, тікелей қолданылады». ҚР Президенті және ҚР Үкіметі Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз ету бойынша шаралар қолданады.

Жалпы базалық құжаттың келесі 94 т. былай деп айтылған: «ҚР Орталық мемлекеттік органда-ры, өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасымен халықраралық шарттар бойынша қабылданған міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етеді, осындай халықаралық шарттардан шығатын, Қазақстан Республикасына тиесілі құқықтардың іске асырылуын бақылайды».

Құжаттың осы бөлімінің қорытындысында: «бекітілген халықаралық нормаларын сот практика-сында белсенді қолдануды қамтамасыз ету үшін 2008 жылғы 10 шілдеде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты «Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының нормаларын қолдану туралы» нормативті қаулыны қабылдады. Онда ол «судьяларды Қазақстан Республикасындағы қолданыстағы заңнаманың құрамдас бөлігі болып табылатын Республика қатысатын халықаралық шарттардың норма-ларын басшылыққа алуға міндеттеді» деп баяндалған.

Құжаттың «Халықаралық ынтымақтастық» бөлімінде: «Адам құқықтарын қорғаудың халықаралық институционалдық механизмдер арасынан мемлекет Адам құқықтары жөніндегі комитеттің, Азаптауларға қарсы комитеттің, Нәсілдік кемсітушілікті жою жөніндегі комитеттің, Әйелдерге қатысты кемсітушілікті жою жөніндегі комитеттің жеке шағымдарды қабылдау құзыретін таныды. Қазақстан, шарттық органдарға өз баяндамаларын мерзімді ұсына отырып, олардың ұсынымдарын орындау үшін бар күшін сала және өз заңнамасын аталған шарттарға сай келтіре отырып, адам құқықтары саласындағы халықаралық-құқықтық бақылау механизмдерімен тұрақты түрде ынтымақтасады. Осы сәтте мемлекет алғашқы баяндамаларын, ал кейбір комитеттерде – екінші және үшінші мерзімді баяндамаларын табысты қорғады, бұл Қазақстанның өз міндеттемелерінен бұлжымастығының маңызды дәлелі болып табылады. 2010 жылы Қазақстан Адам құқықтары жөніндегі Кеңес аясында Әмбебап мерзімді шолу рәсімінен табысты өтті» деп айтылады (174-175 тт.).

Қазақстан Республикасында адам құқықтары саласындағы заңнаманың қалыптасуын және халықаралық ұйымдарға есептерді беруді шағын (мақала шеңберімен шектелген) шолу, елде осы бағытта ұйымдастырушылық, заң шығарушылық, әлеуметтік-экономикалық және басқа мазмұнды қамтитын бірталай қызмет атқарылып жатқанын көрсетеді.

Қазақстан ӘМШ бірінші кезеңінен өткен кезде ұсыныс ретінде «заңнаманың және практиканың халықаралық құқықтық жүйе қағидаттарына сәйкестігін қамтамасыз ету үшін, «құқықтың үстемдігін, соның ішінде сот билігінің тәуелсіздігін және сот процестерінің әділдігін нығайта беру», «судьялардың өз функцияларын бекітілген халықаралық шарттарға сәйкес орындауын қамтамасыз ету үшін нақты шараларды қолдану» деген тілектер айтылды. Осы және басқа ұсынымдарға Қазақстан «олар немесе орындалған, немесе орындалуда» деп хабарлады [7]. Осы мәлімдемемен Қазақстанның үкіметі өзіне аталған ұсыныстарды орындауға «ерікті міндетті» алды.

Елдегі адам құқықтарын қорғауды жетілдіру көп аспектілер бойынша Конституциялық Кеңестің және Жоғарғы Соттың сан қырлы қызметімен бағытталады, түзетіледі, толықтырылады. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша «Республикада мемлекеттік билік біртұтас» екенін ескере отырып, мына ұсыныстарды айтуға болады деп есептеймін .

51

• Женевадағы адам құқықтары жөніндегі шарттық органдардағы интерактивті сұхбаттасу кезінде Қазақстан Республикасының делегациясы құрамына Конституциялық Кеңестің өкілдерін енгізу, бұл конституциялық бақылау органының халықаралық ынтымақтастың осы бағытында заттық қатысуына мүмкіндік берер.

• Жоғарғы Сот басқа мемлекеттердің, мысалы, адам құқықтарының ең маңызды салалары бойынша сот практикасын қорытып, шарттық органдармен әзірленген және олардың жалпы тәртіптегі ескертулерінде көрсетілген халықаралық-құқықтық стандарттарға негізделген тиісті қаулыларды қабылдаған Колум-бия, ОАР сот практикасынан үлгі ала алатын еді. Осындай қаулылар ұлттық құқық қорғау жүйесіндегі кемшіліктерді анықтауға және жоюға және құқық қолданушы органдарға адам құқықтары жөніндегі тиісті халықаралық шарттардың ережелерін түсіну және мемлекетішілік деңгейде іске асыру бойынша кәсіби кеңестер беруге мүмкіндік жасайды.

• Әділет министрлігінің, Конституциялық Кеңестің және Жоғарғы Соттың қамқорлығымен адам құқықтары жөніндегі халықаралық-құқықтық стандарттарды зерттеу бойынша, адам құқықтары жөніндегі ұлттық мекемелердің жұмысы бойынша біліктілікті арттыру курстарын ұйымдастыру. Лектор-лар ретінде адам құқықтары жөніндегі түрлі шарттық органдардың мүшелерін шақыру қажет. Осындай курстардың маңызды сегменттерінің бірі, онда тиісті комитеттердің адам құқықтары жөніндегі негізгі келісімдердің ережелерін қалай түсінуге және қолдануға болатыны туралы пікірлері жазылған, адам құқықтары жөніндегі шарттық органдармен қабылданған Жалпы тәртіптегі қорытындыларды зерт-теу болуы тиіс. Осы саладағы білімді тереңдету адам құқықтары саласындағы халықаралық-құқықтық стандарттарға негізделген құқықтық ұстанымдарды анықтауға мүмкіндік береді.

• Конституциялық Кеңестің және Жоғарғы Соттың осы үрдістердегі белсенді рөлі Қазақстан Респу-бликасы қатысушысы болып табылатын адам құқықтары жөніндегі халықаралық келісімдер ережелерінің мәртебесін анықтау және жалпы юрисдикция сотымен тікелей қолдану бөлігінде белгіленген қайшылықтарды жоюға мүмкіндік береді.

Құқықтық демократиялық мемлекетті құру жолы әрқашан мемлекетішілік, сондай-ақ халықаралық ауқымдағы қандай да бір қазіргі заманғы сын-қатерлердің ең тиімді шешімін іздестірумен сүйемелденіп отырады. Көптеген ғалымдар мен практиктер сияқты, Қазақстан Республикасының негізгі Заңының мазмұны сарқылмас екеніне сенімдімін, осыған сәйкес Конституциялық Кеңестің де қызметі әрқашан қажетті болады. Осы қиын және игілікті жұмыста әріптестеріме табыс тілеймін.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ:1. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабының 1 тармағын ресми түсіндіру туралы.

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2001 ж. 21 желтоқсандағы № 18 Қаулысы // http://www.ksrk.gov.kz.

2. Aslan Abashidze The relationship between international law and municipal law: significance of monism and dualism concepts // Basic Concepts of Public International Law - Monism and Dualism / Ed. by Marko Novakovic, Belgrade, 2013.

3. Абашидзе А.Х. Мемлекеттердің конституциялары халықаралық шарттардың мәртебесі тура-лы (салыстырмалы–құқықтық талдау) // Ресей Халықтар достастығы университетінің хабаршысы. Топтамасы: заң ғылымдары. М: РУДН, 2012, № 5.

4. Қазақстан Республикасының Конституциясы: Ғылыми-практикалық түсіндірме. - Алматы: Ра-ритет, 2010.

5. Қазақстан Республикасының Конституциясы: Ғылыми-практикалық түсіндірме. - Алматы: Ра-ритет, 2010.

6. БҰҰ құж. HRI/CORE/KAZ/2012, 2012 ж. 19 қыркүйек.7. БҰҰ құж. A/HRC/14/10, 23 March 2010.

52

Қазақстан үстіміздегі жылда мерейлі тойын - қолданыстағы Конституцияның 20 жылдығын атап өтеді. Осыған орай конституциялық даму саласындағы жұмыстардың кейбір қорытындыларын шығарғымыз келеді. Контситуцияны қабылдау Қазақстан Республикасының бүкіл заңнамасын дамытуға қуатты

күш берді. Сонымен бірге, жеке және қоғамдық, саяси және мәдени, әлеуметтік және экономикалық тіршіліктің түрлі аспектілерін нормативті реттеуді жүйелі, ретті және бірте-бірте енгізуді қамтамасыз ету маңызды. Басқаша айтқанда, конституциялық іргетаста дұрыс және үйлесімді заңнамалық ғимаратты тұрғызу үшін ақылға салынған құқықтық саясат қажет. Осыдан он жеті жыл бұрын, елдің даму перспекти-валары туралы сөзінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстанның Консти-туциясы мықты президенттік республиканың орнығуын және өкілеттіктерді билік тармақтары арасында бөлуін заңды ресімдеді. Азаматтық қоғамның институттары құрылды, адам құқықтарының кепілдіктері сақталады, бұқаралық ақпарат құралдары еркін жұмыс істейді» деп айтқан [1, 165 б.]. Осылайша, қолданыстағы Конституция күшіне енгеннен кейін көп ұзамай Қазақстанның ұзақмерзімді құқықтық саясатының негізі салынды. Бұл жерде Қазақстан Республикасы Конституциясының 40 б. 1 т. сәйкес, мемлекеттің құқықтық саясатының негізгі бағыттарын одан әрі анықтау мақсатында 2009 жылы маңызды құжат – Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңдегі құқықтық саясатының тұжырымдамасы (2014 жылғы 16 қаңтардағы өзгерістермен және толықтырулармен), ал бұдан бұрын 2010 жылға дейінгі осыған ұксас бағдарлама қабылданғанын еске алу қажет.

Ресей ғалымы А.В. Мальконың пікірі бойынша, «қазір, құқықтық реформа жағдайында, алдыңғы қатарға құқықтық саясат шыға бастады, оны тиісті құрылымдардың (ең алыдмен мемлекеттік және муни-ципалды органдардың) тиімді құқықтық реттеу механизмін құру жөніндегі, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын әбден толық қамтамасыз ету, тәртіпті, заңдылықты және қоғам мен жеке тұлғаның құқықтық мәдениеті мен құқықтық өмірінің жоғары деңгейін нығайту сияқты мақсаттарға жету үшін заң

Алексей АВТОНОМОВ – БҰҰ Нәсілдік кемсітушілікті жоюкомитетінің мүшесі (2012-2014 жж. – оныңтөрағасы), ЕҚЫҰ-ның іс басындағы төрағасының нәсілдік алалаушылыққа, ксенофобияға және кемсітушілікке қарсы күрес жөніндегі жеке өкілі, «Мемлекет және құқық» журналының бас редакторы, Ресей Ғылым академиясының Мемлекет және құқық институтының бас ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының докторы, профессор

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ САЯСАТТЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ

НЕГІЗДЕРІ (ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНЫҢ 20 ЖЫЛДЫҒЫНА)

53

құралдарын өркениетті пайдалану жөніндегі ғылыми негізделген, бірізді және жүйелі қызметі ретінде түсінуге болады» [2, 54 б.]. Жоғарыда айтылғандай, құқықтық реформаны іске асыру тек Ресей үшін ғана емес, Қазақстан үшін де өзекті. Және, әрине, құқықтық саясатты мемлекеттің тиісті реттеуді талап ететін маңызды даму салаларында заң қорын қалыптастыруды қамтамасыз ету жөніндегі мақсатты қызметі ретінде жүргізу өзекті болады. «Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңдегі құқықтық саясатының тұжырымдамасы туралы» (2014 жылғы 16 қаңтардағы өзгерістермен және толықтырулармен) Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы №858 Жарлығында ұйғарылғандай «қоғам дамуының қазіргі заманғы үрдістеріне, жинақталған тәжірибеге және Қазақстандық мемлекет пен қоғамның таяу және алыс перспективалары туралы ғылыми негізделген, іргелі ұсынымдарға сүйенген бірыңғай құқықтық саясат қажет». Қазақстанда кезекті Құқықтық саясат тұжырымдамасы белсенді іске асырылуынан басқа, ұлттық және халықаралық деңгейдегі эккономикалық, әлеуметтік және саяси өмірдегі өзгерген жағдайларға және жаңа сын-қатерлерге орай құқықтық саясатты түзетулер де жүргізілуде, 2014 жылдың қаңтар айында (яғни, Жарлықты және, тиісінше, Тұжырымдаманы іске асыру басталғаннан кейін төрт жыл өте) Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңдегі Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының тұжырымдамасына арналған Жарлығына өзгерістер мен толықтыруларды енгізу осыған дәлел бола алады.

Кезекті құқықтық саясат тұжырымдамасын іске асыру мерзімі аяқталуына дейін бес жыл қалғанына қарамастан, осы және бұдан бұрынғы Тұжырымдаманы іске асырудағы мемлекеттің және қоғамның ин-ституттарын одан әрі демократиялауға бағытталған жетістіктері мен проблемалары енді байқалды. Атап айтқанда, қолданыстағы Конституцияны мақұлдаған күннен өткен жылдары Қазақстан Республикасының тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етіп, мемлекеттік және қоғамдық институттардың дамуына шынында позитивті әсер еткен маңызды заңнамалық актілер қабылданды. Сонымен қатар, кейбір жоспарлар іске асырылмай қалды. Осылайша, ол үшін заңнамалық база дайындалғанына қарамастан, ювеналды юстицияны толықауқымды енгізу әлі де аяқталған жоқ.

Алайда, Тұжырымдаманы іске асыру барысында ұлттық заңнаманың негізгі салалары елеулі жаңартылды: конституциялық, азаматтық, Әкімшілік, салықтық, банктік, қаржылық, кедендік, экологиялық, қылмыстық, қылмыстық-іс жүргізу және қылмыстық-атқару заңнамалары. Өткен жылда-ры кодификацияланған жаңа актілер қабылданды, олардың қатарында Орман, Жер, Кеден, Су кодекстері (2003), Еңбек, Экология кодекстері (2007), Бюджеттік, Салық кодекстері (2008). Көбінесе осылар арқылы елдегі норма шығарушылық үрдісті жаңа сапалы деңгейге шығару мүмкін болды.

Елдің үдемелі дамуын қамтамасыз ету мақсатында мемлекет қолданған шаралар арасында заң жобалық қызметті перспективалық жоспарлау; нормативті құқықтық актілер жобаларының ғылыми са-раптамасын, атап айтқанда, құқықтық, сыбайлас жемқорлыққа қарсы, криминалистік сараптаманы жүргізу, сондай-ақ, қабылданатын заңдарды толық қаржылық қамсыздандыру. Парламент палаталарының рөлін және бір уақытта елдегі жағдай үшін жауапкершілігін нығайтқан, 2007 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтыруларды енгізу туралы» Заңы туралы жеке айтуға болады. В.А.Малиновскийдің айтуынша, «конституциялық реформа – Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымына төрағалық ету үшін қатаң бәсеке жағдайында да қара бастың қамы емес. Бұл оны жоғалту салдары насырға шабатын елдің басқарушылығы шүбәсіз сақталған жағдайда саяси өмірді бел-сендете түсу құралы» [3, 43 б.] . Ендеше, Конституция құндылықтарын құрастырушылардың бірі құқықтық реттеудің тұрақтылығы, ал екіншісі қоғамдық дамудың маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылатынына назар аударайық. Кез келген мемлекеттің Конституциясы (әрине, ол жалған болмаса) ел-мен бірге дамып, өмір сүреді. Кез келген Конституцияны дамыту конституциялық ережелерді нақтылайтын заңнаманы қабылдау жолымен, Конституцияның заңи үстемдігін қамтамасыз ететін органдардың актілерін түсіндіру жолымен, оған өзгерістер мен толықтырулар енгізу жолымен жүргізіледі.

Сол кезде Конституцияны дамытудың алғашқы екі жолы Конституцияның өзінің әріпімен және ру-хымен, мәтінімен және мәнімен шектеледі, ал үшіншісі – Конституцияны өзгертуге мүмкіндік береді, бұл оған бұрын болмаған сын-қатерлерге орай әрекет етуге мүмкіндік туғызады. Сондықтан, әр Конституция

54

уақыт өте бере түзетулерді енгізуді қажетсінеді, бірақ Конституцияны жөнсіз жиі өзгертулер құқықтық реттеу тұрақтылығын бұзбас үшін, осындай түзетулердегі қажетсінудің шынында уақыты жету керек. Қазақстан Республикасының Конституциясына түзетулер дүркін-дүркін енгізіліп отырады, бірақ сонша жиі емес, оның үстіне, олар Республиканың қоғамдық және мемлекеттік өміріндегі өзгерістерден туын-дайды және қолданыстағы Конституция жүйесіне сай келеді.

Азаматтық қоғам мен мемлекет институттарының диалогын және өзара іс-қимылын дамытуға, жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытуға бағыталған беталысты бірізді жүзеге асырудың маңызды мәні бар екендігі сөзсіз, бұл кейіннен тұтас социум мен мемлекеттің жағдайына игілікті әсер етеді. М.Ә. Әбішева атап өткендей, «Қоғамдық құрылысты бірізді демократияландыру мемлекеттің де, ұлттың да бәсекеге қабілеттілігін арттырудың қажетті шарты ретінде қабылданады. Оған қоса, оның аясында қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік жаңғыруы жүзеге асырылатын қолданыстағы Негізгі Заңның әлеуетін және ресурстарын бағалау заңға сай жүріп отырады» [4, 29 б.]. Азаматтық қоғам мен мемлекеттік билік органдарының өзара іс-қимылы қазіргі жағдайда тұрақты демократияның нақты іргетасы болып табылады. Қоғам мен мемлекеттің арақатынасы М.Т. Баймахановтың әйгілі «Мемлекет және құқық негiздерi» [5] деген жұмысында ашылған, алайда, әр елдің нақты демократиясы әр тарихи кезең жиынтығында халық атынан мемлекеттік билікті жүзеге асыратын құрылыстар мен органдардың азаматтық қоғамның жұмысы барысында еркін қалыптасатын тура және кері байланысының ерекше нысандары мен әдістерін ашуды және пысықтауды қажеттенеді. Сол кезде ел дамуының ахуалына және шарттарына сайма-сай азаматтық қоғам мен мемлекеттік билік органдары институттарының өзара іс- қимылы тиісті құқықтық базаны қажетсінеді. Сондықтан аталған өзара іс-қимылды нормативті реттеуді қамтамасыз ету құқықтық саясаттың түбегейлі бағыттарының бірі болуы тиіс. Қазақстанда осы салада заңнамалар қабылданады, бірақ азаматтық қоғам мен мемлекеттік билік органдары институттарының өзара іс- қимылын толығымен нормативті реттеуді қамтамасыз ету жөніндегі резервтер әлі де едәуір.

Бұдан бұрын атап өтілгендей, Қазақстан Республикасының Конституциясындағы өзгерістер кейбір мемлекеттік билік органдарының өкілеттіктерін нақтылауды қозғады. В.А.Малиновскийдің орынды ескертпесі бойынша, «қандай да бір құрылымның мемлекеттік механизмдегі орнын және рөлін талдау мақсаты органның мақсатын, функцияларын, мәртебесін және нысанын, басқаша айтқанда, басқарушы организмнің басқа инсти-туттарымен өзара іс-қимылдағы ұйымдастырушылық әлеуетін түсіну болып табылады; сондай-ақ басқарушы құрылымды осы әлеуеті барынша пайдалануға мүмкіндік беретін жағдайда ұстау жөніндегі шараларды әзірлеуді тұспалдайды» [6, 13 б.]. Осындай көзқарас мемлекеттік құрылыс саласындағы құқықтық саясатты билікті іске асыру механизмінің функционалдық және институционалдық компоненттерін уақыт жағдайына қарай өзгеріп отыратын міндеттерді шешу үшін оның жұмысын жетілдіру бағытында түрлендіру жолымен құруға мүмкіндік береді. Салыстырып дұрысталған құқықтық саясат билік органдары мен деңгейлері арасында өкілеттіктерді үлестіруді және қайта үлестіруді түзетуге мүмкіндік береді. Билікті жүзеге асыру механизмінде жергілікті өзін-өзі басқару демократияның базалық деңгейі ретінде ерекше орынға ие.

Қолданыстағы Құқықтық саясат тұжырымдамасына сәйкес жергілікті өзін-өзі басқаруды дамы-ту нәтижесі халықтың жергілікті маңызы бар мәселелерді шешудегі белсенділігін және жергілікті жерде қабылданатын шешімдердің тиімділігін арттыру болады. 2010-2020 жж. арналған Тұжырымдама, оған сәйкес мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқарудың тиімді жүйесін жасау мақсатында осы жұмысты мемлекеттік биліктің әртүрлі деңгейлерінің арасындағы қызмет салаларының, функциялары мен жауапкершілігінің аражігін одан әрі ажыратумен бір мезгілде жүргізу қажет болатын ережені көздейтінін атап өту қажет. Бұл жерде құқықтық реттеу механизмдерін жетілдіру көбінесе құқық шығару және құқықты қолдану үрдістеріне ақпараттық технологияларды, сондай-ақ, ғылыми сараптаманы енгізумен байланысты.

Конституция құқықтық саясатты әзірлегенде де, сондай-ақ, оны іске асырғанда да маңызды рөлді атқарады. М.Т. Баймахановтың айтуынша, «барлық нормативті реттеудің өзегі бола отырып, Конститу-ция демократиялық азаматтық қоғамның және құқықтық мемлекеттің қалыптасуына, республиканың тәуелсіздігін нығайтуға, оның экономикасы мен мәдениетін жандандыруға, жеке адамдардың мәртебесін жетілдіруге мүмкіндік жасауы тиіс» [7, 362 б.]. Конституция бір уақытта Құқықтық саясат тұжырымдамасының іргетасы да, және ол бағытталған объектілердің бірі де болып табылады.

55

Демек, аталған Тұжырымдамада заң жобаларының сараптамасына ғылыми құқықтық сараптаманың барлық түрлерін бекітетін, «құқық шығару үрдісі барысында нормативті құқықтық актілерді қабылдаудың қаржылық-экономикалық, саяси-әлеуметтік салдарларын толық есепке алуды қамтамасыз етуге» мүмкіндік беретін дұрыс көзқарас ұсынылған. Сонымен ғылыми сараптама жүйесін дамыту мемлекет пен қоғам дамуының қазіргі жағдайына және келешек перспективасына сай нормативті құқықтық актілердің жобасын дайындау міндетін шешуге көмектеседі.

Конституциялық бақылау да маңызды рөл атқаратыны күмәнсіз. Бұл барлық мемлекеттерге қатысты, өйткені, әр жеке алынған елдің олардың мемлекеттік-құқықтық дамуына байланысты ерекшеліктеріне қарамастан, конституциялық бақылаудың бір ғана маңызды міндеті бар– бұл қабылданатын және қолданыстағы нормативті-құқықтық актілерінің конституцияға сәйкестігін тексеруді жүзеге асыру, сондай-ақ, қандай да бір қайшылықтар анықталған жағдайда, тиісті шаралар қолдану.

Әрине, сот-құқықтық реформасы барысында сот төрелігін іске асырған кезде соттардың тәуелсіздігін нығайту, сондай-ақ, сотты ізгілендіру бағыты конституциялық деңгейде жалғастырылуы тиіс екенін атап өтпеуге болмайды. Атап айтқанда, қамауға алуды сотпен санкциялау енгізілді, прокуратурамен және сот-пен тергеуді жүргізу мүмкіндігіне конституциялық тыйым салу алып тасталған, өлім жазасын қолдану саласы қысқартылды, бұл Қазақстан жағдайында өлім жазасының іс жүзінде жойылғанын білдіреді.

Тұжырымдама халықаралық стандарттарды пайдалануға, сондай-ақ «қазіргі кезеңде басым ұлттық жобаларды табысты іске асыру, қоғамдық маңызы бар өзекті міндеттерді шешу теңгерімді құқықтық сая-сат жүргізуден тікелей туындайды, бұл үшін тек өз тәжірибесі мен практикасын ғана ескеріп қана қоймай, қажет кезде біздің құқықтық жүйемізге дәстүрлі түрде тән болмаса да, іс жүзінде өзінің тиімділігін дәлелдеген, біздің ұлттық мүдделерімізге сай келетін басқа да институттарды пайдаланатын барынша прагматизмді» пайдалануға бағыттайды. Бүгінгі әлемде бір құқықтық жүйенің институттарын басқа жүйеге пайдалану үрдісі байқалады, бірақ кез келген табысты пайдаланулар тек осы мәселені мейлінше пысықтау, алынатын құқықтық институт жұмыс істейтін жағдайларды зерттеу, оларды өз еліндегі жағдаймен салыстыру, шетел институтын отандық құқықтық жүйеге және институт жұмыс істейтін рецепиент-мемлекеттегі жағдайға бейімдеу негізінде ғана мүмкін болады.

Алға қойылған міндеттерді жоспарлы түрде жүзеге асыру Қазақстан Республикасына мәлімденген аса күрделі, бірақ маңызды стратегиялық мақсатқа жетуге мүмкіндік берері сөзсіз – 2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған отыз мемлекеті қатарына кіру, бұл тек заңның үстемдігін, ел азаматтарының құқықтары мен заңды мүдделерін сақтауды, олардың өмір сапасын және мемлекеттің тұрақтылығын арт-тыруды қамтамасыз ететін құқықтық жүйе жағдайында ғана мүмкін болмақ.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ:1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан XXI ғасыр қарсаңында. Алматы: Өнер, 1998.2. Ресейдің құқықтық саясаты: теория мен практика. / Н.И.Матузов және А.В.Малько. ред. М.: ТК

Велби, Проспект басп., 2006 ( «Құқықтық саясат қазіргі Ресейдегі құқықтық реформа жағдайында» бөлімі А.В.Малько жазылған).

3. Малиновский В.А. «Қазақстан: жаңа әлемге жаңартылған Конституциямен» // Конституциялық ре-форма – Қазақстан дамуындағы жаңа кезең. 22 мамыр 2007 ж. Алматы: ҚР Президенті жанындағы ҚСЗИ, 2007.

4. Абишева М.А. «Қазақстан Республикасының партиялық жүйесін дамыту перспективалары конституциялық реформа тұрғысынан».

5. М.Т. Мемлекет және кұқық негiздерi. Алматы: Жетi жарғы, 2001, 5-7 б. («Коғам және мемле-кет»), 75-76 б. («Мемлекет және коғамдық ұйымдар»).

6. Малиновский В.А. «Қазақстан Республикасының Президенті: билік және қызметті қамтамасыз ету құралдары». Алматы: АЮ-ВШП «Әдiлет», 2003.

7. Баймаханов М.Т. Мемлекет және құқық теориясы бойынша таңдаулы еңбектер. Алматы: АЮ-ВШП «Әдiлет», 2003.

56

Биыл Қазақстан өз Конституциясының жиырмажылдығын атап өтеді. Мен Қазақстан елін құқықтың үстемдігі және азаматтардың конституциялық құқықтарын құрметтеу қағидаттарына негізделген мемлекет пен қоғамды құру жолындағы жетістіктермен құттықтауға қуаныштымын.

Америка Құрама Штаттары бүгінге дейін мемлекеттің негізі болып келе жатқан бұрынғы Консти-туциясын мақтан тұтады. Ол Штаттармен 1787 жылы әзірленіп, бекітілген. Келесі екі жүз жыл ішінде оған америкалық қоғамдағы өзгерістердің көрінісі болып табылатын өзгерістер 26 рет енгізілді. Тарихи бола тұра, Америка Құрама Штаттарының Конституциясы қолданыстағы құжат болып табылады және американдықтардың өміріне қатысты барлық дауларға, соның ішінде АҚШ Жоғарғы Сотының шешімдеріне қатысады. 220 жыл бұрын пергаментте жазылған конституцияның түпнұсқасы қазір қорғауда және біздің Ұлттық мұрағатта сақталатынына қарамастан, Жоғарғы Соттың судьялары өз қаулыларының көбінде осы конституцияға тікелей сүйенеді.

1789 жылы америкалық мемлекеттің негізін қалаушылары «одан гөрі жетілген одақты құру үшін» конституцияны құру қажет деген ойға келді. Ұлыбританиядан тәуелсіздігін алып, штаттар құрамы адамдардың қауіпсіздігі мен өркенді өміріне кепілдік беретін бірізді басқару нысанын дамыта отырып, көптеген қиыншылықтарға тап болды. Филадельфияда өткізілген жиналыс нәтижесінде Одақтың барлық көп санды да, аз санды да, Оңтүстік де, Солтүстік де штаттары атынан әрекет ететін Құрама Штаттардың федералды үкіметін құруға мүмкіндік беретін құжат жасалды.

Джордж КРОл – АҚШ Қазақстандағы елшісі

57

Конституцияны талқылаған кездегі қызу пікірталасқа қатысушылар және кейбір әйгілі американдық- тар конституцияның ішінде азаматтар құқықтарының декларациясы болмағаны фактісін сынға алды.

Сондықтан жаңа конституцияға бірінші түзету адам құқықтарына кепілдік беретін “Құқықтар тура-лы билль” деп тұжырымдалды. Конституция алғашқыда құлдық институтын есепке алған, бірақ қантөгіс азаматтық соғыстан кейін құлдық тоқтатылды да конституцияға тиісті түзетулер енгізілді. Кейінгі жыл-дары одан да көп түзетулер енгізілді, соның ішінде әйелдердің дауыс беру құқығы. Бұл өзгерістерге жету оңай тиген жоқ, конституцияны өзгерту және адам құқықтарын сақтау үшін үкіметтік емес ұйымдардың және көптеген жанкешті адамдардың күш-қуатын, кейде өмірін де салу қажет болды.

Америкалық конституцияда әдемі (көп үміт күттіретін) сөздер көп, бірақ осы сөздердің іс жүзінде іске асырылуына кепілдік беру - бұл үкіметтің, соттардың, және, тіпті, америкалық азаматтардың да міндеті. Америкалық конституцияны жүзеге асыру – бұл американың тарихы.

Қазақстан Республикасының Конституциясында, менің елімнің Конституциясындағы сияқты жақсы сөздер көп, бірақ ең маңыздысы, ол Қазақстан азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын тұжырымдайды және оларды іске асыру механизмдерін белгілейді. Бұл таяуда тәуелсіздікке ие болған және өз азаматтарының өркениетті, тұрақты, бейбіт өмірін қамтамасыз етуге тырысатын мемлекет үшін айтарлықтай жетістік. Қазақстан Конституциясы ережелерін іске асыру Қазақстан Республикасының та-рихына айналады.

Сондықтан, мен және менің отандастарым мемлекет пен оның азаматтары Қазақстан Республикасының Конституциясында жазылған қағидаттарды сақтап, оларды бірізді жүзеге асыруға бар күшін салатыны-на үміт артамыз. Осы бағытта Құрама Штаттар Қазақстанға көмек көрсетуге әрқашан дайын, ал Құрама Штаттар конституциясының тарихы – зерттеу үшін үлгі.

58

Биыл 40 жылдығын атап өтетін Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы өз қызметінің басынан бастап құқықтық реформаларға және конституциялық құрылысқа, қауіпсіздік секторын реформалауға және оларды жүргізу құралдарын ұсынуға басым назар аударады.

ЕҚЫҰ-ның негізге алынған қағидаты – адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын сақтау қауіпсіздік пен тұрақтылықтың кепілі болып табылады, ал жеке тұлғаның қауіпсіздігіне жету арқылы қоғам мен мемлекеттің қорғалуына жетуге болады. Осы мәнмәтінінде ЕҚЫҰ әскери-саяси, экономикалық-экологиялық және адами өлшемдері түйісінде тұрған құқықтың үстемдігі және конституциялық заңдылығы мәселелері қауіпсіздік пен тұрақтылықты, тиісті басқаруды, өзара тиімді сауда-экономикалық қатынастарды, инвестицияларды кепілдендіруді, сыбайлас жемқорлықпен және ұйымдасқан қылмыспен табысты күресуді қамтамасыз ету тұрғысынан қарастырылады.

Әділет жүйесін және тиісті заңнаманы дамыту, асырмай айтқанда, кез келген қатысушы-мемлекеттің саяси, экономикалық, әлеуметтік және экологиялық дамуының кепілі болып табылады. Қатысушы мем-лекеттер плюралистік демократия мен заң үстемдігіне негізделген негізгі еркіндік пен адам құқықтарын толық құрметтеу және қоғамның дамуы баянды бейбітшіліктің, қауіпсіздіктің, әділеттілік пен

Наталия ЗАРуДНА – Астанадағы ЕҚЫҰ бағдарламалары офисінің басшысы

ЕҚЫҰ МЕН ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУ МЕХАНИЗМДЕРІН ДАМЫТУ ЖӘНЕ

ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕФОРМАЛАРДЫ ЖҮРГІЗУ МӘНМӘТІНІНДЕГІ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ

59

ынтымақтастықтың тұрақты ахуалын орнату ісіндегі ілгерілеушілікті қамтамасыз ету үшін қажетті шарттар болып табылатынын ЕҚЫҰ аясында қабылданған құжаттар растайды. Қатысушы елдер «үкіметтің және мемлекеттік биліктің конституцияны сақтау және заңға сай әрекет ету міндеті» адам тұлғасына тән қадір-қасиетін және барлық адамдардың тең және ажыратылмас құқықтарын толық көрсету үшін айтарлықтай қажетті әділдік элементтеріне жатады деп салтанатты түрде мәлімдеді [1].

ЕҚЫҰ-ға қатысушы елдердің Министрлер кеңесі 2008 жылы «ЕҚЫҰ өңірінде құқықтың үстемдігін одан әрі нығайту туралы» шешім қабылдады, оған сәйкес барлық қатысушы мемлекеттер халықаралық және ұлттық деңгейлерде және биліктің заң шығарушы, әкімшілік және сот тармақтары қызметінің барлық аспектілерінде құқықтың үстемдігіне қатысты өз халықаралық-құқықтық міндеттемелерін сақтауға тиіс.

2010 жылғы саммит қорытындысы бойынша қол қойылған Астана декларациясында, Қазақстан қатысушы елдер қатарында Хельсинки қорытынды актісінде, Париж хартиясында, Еуропалық қауіпсіздік хартиясында және Ұйымның барлық басқа құжаттарында бекітілген ЕҚЫҰ нормаларына, қағидаттарына және міндеттемелеріне өзінің толық бейілділігін растады. Ол оларды, соның ішінде құқықтың үстемдігі және Конституцияға бейілділік мәселелерінде, толық және адал жүзеге асыру үшін өз жауапкершілігін растады.

ЕҚЫҰ бірнеше рет атап өткендей, тиімді конституциялық бақылау құқықтың үстемдігін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады және тек қана әділ конституциялық сот төрелегін немесе қадағалауды атқарушы органдармен жүзеге асырыла алады. Конституциялық соттар конституциялық ережелердің үстемдігін және халықаралық-құқықтық міндеттемелерді, соның ішінде адам құқықтары саласында, қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады.

Конституциялық бақылау органдары бірегей дәлелдеу әдістерін пайдаланады және, көп жағдайларда, түпкілікті және орындау үшін міндетті болып табылатын шешімдерді қабылдайды. Атқарушы биліктің қандай да бір заңын немесе актісін конституциялық емес деп тани отырып, сот үкіметке немесе органға жаза қолданбай, тек биліктің саяси тармақтарына қандай әрекеттер немесе шешімдер конституцияға қайшы келетінін көрсеткені аса маңызды.

ЕҚЫҰ-ға қатысушы елдерде конституцияны сақтауды қамтамасыз ету үшін түрлі институционалдық үлгілер әрекет ететініне қарамастан, олардың конституциялық органдары құқықтың үстемдігін қорғау ісінде маңызды рөл атқарады және заңнаманың конституцияға сәйкестігінің кепілі болып табылады. Со-нымен олар заңнамадағы тұрақтылықты, үйлесімділікті және тәртіпті қолдайды және конституциялық қағидаттарды және құқықтың үстемдігін қорғауға мүмкіндік жасайды [2]. ЕҚЫҰ-ның адами өлшемінің мәнмәтінінде түсіндірілетін құқықтың үстемдігі қағидаты конституциялық соттардан немесе кеңестерден ұлттық конституцияларды 1990 жылғы Копенгаген кеңесінің қорытынды құжатында жарияланған «адам тұлғасының жоғары құндылығы» рухында түсіндіруді талап етеді.

Осыған орай ЕҚЫҰ-ның Қазақстандағы миссиясы сот төрелігінің және құқықты қолданудың, соның ішінде конституциялық, демократиялық аспектілерін өз қызметінің басым тақырыптарына дәстүрлі түрде жатқызады. Конституцияның ережелерін іс жүзінде орындау, билік органдарының, ең алдымен, күш және құқық қорғау құрылымдарының есеп берушілігі, олардың қызметінің ашықтығы және сот төрелігі жүйесі қызметкерлерінің кәсіпқойлығы азаматтар тарапынан сенімділіктің артуында және, тиісінше, қоғамдағы қарбаластықты және шиеленіс әлеуетін төмендетуде, қылмыстың алдын алуда және құқықтық тәртіпке жетуде маңызды факторлар болып табылады. Швейцария 2014 жылы ЕҚЫҰ-дағы өз төрағалығының ұранын «Әрқайсының игілігі үшін қауіпсіздік қауымдастығын құру» деп текке алмаған [3].

Біздің Астанадағы Офисіміз, осы ұранмен қаруланып, бәрін тегіс қамтитын қауіпсіздік тұжырымда- масы аясында мақсатты және көпжоспарлы жұмысты жалғастырып отыр. Демократиялық институттар және адам құқықтары жөніндегі бюромен (ДИАҚБ) және ЕҚЫҰ Хатшылығы ынтымақтасып, біз құқықтық реформалар үшін қажетті заңнамалық негізді дамыту, құқық қорғау органдарының және сот корпусының қызметкерлерін кәсіптік даярлау және қайта даярлау, халықпен жұмыс істеудің және тәжірибе алмасудың

60

қазіргі заманғы әдістерін енгізу, сондай-ақ, ЕҚЫҰ кеңістігінде трансұлттық қауіп-қатерлер мен сын-қатерлерді еңсеру мақсатында халықаралық ынтымақтастыққа жәрдемдесу мәселелеріне шындап көңіл аударамыз.

Біздің Офис ұлттық заңнаманы ЕҚЫҰ қағидаттары мен міндеттемелеріне сәйкес әзірлеу, сондай-ақ, Қазақстан мемлекеттік органдарының әлеуетін нығайту мәселелері бойынша Жоғарғы Сотпен, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігімен, Бас Проркуратурамен, басқа құқық қорғау органдарымен және Қазақстанның Парламентімен белсенді ынтымақтасады.

Біздің әріптестерімізбен өзара тығыз әрекеттесу үлгілерінің бірі соңғы жылдары Қылмыстық, Қылмыстық-іс жүргізу және Қылмыстық –атқару кодекстерін реформалау жөніндегі түрлі іс-шараларды өткізу және бастамаларды іске асыру болды. Біз мемлекеттік органдардың жәрдемдесу туралы өтінімдерін құптадық және азаматтық қоғамның, ұлттық және шетелдік сарапшылардың қатысуымен сараптамалық кездесулерді, түрлі форматтағы қоғамдық талқылауларды және конференцияларды өткізуге, сондай-ақ, ЕҚЫҰ елдеріндегі қылмыстық-құқықтық саланың даму тәжірибесін зерттеу бойынша сапарларды ұйымдастыруға мүмкіндік жасадық.

Біздің әріптестеріміз арасында Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің орны бөлек. 1999 жылы Қазақстанда ЕҚЫҰ миссиясын ашқан сәттен бастап біз онымен тығыз өзара іс-қимылды және ақпаратпен алмасуды реттедік. Соңғы жылдары осындай ынтымақтастық, әсіресе қылмыстық әділет жүйесін реформалау мәнмәтінінде жүйелік сипатқа ие болды. 2012-2014 жж. Конституциялық Кеңес Бас прокуратурамен, Адам құқықтары жөніндегі Ұлттық орталықпен және Жоғарғы Сотпен бірлесіп халықаралық стандарттарды ескере отырып, қылмыстық, қылмыстық-іс жүргізу және қылмыстық-атқару кодекстерінің жаңа редакцияларын дайындау мақсатында біздің қолдауымызбен өткізілген көптеген шараларға белсенді қатысты.

Біздің миссия, соның ішінде Конституциялық кеңестің сұрау салулары бойынша, Қазақстан заңнамасының жекелеген мәселелері бойынша заң тұрғысындағы сараптаманы жүргізуге көмек көрсетіп отырды. Осылайша, Конституциялық Кеңес басшысының заң тұрғысынан сараптаманы жүргізу туралы 2012 жылғы жүгінуіне жауап ретінде, ДИАҚБ/ЕҚЫҰ халықаралық-құқықтық құжаттар негізінде Қазақстан Конституциясында белгіленген шекті мерзімдерді есептеуге қатысты екі мәселе бойынша тұжырымдаманы [4] дайындады. Бұл сұрау салу Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің Конституциялық Кеңеске Коснтитуцияны ресми түсіндіру туралы жүгінуінен кейін келді.

Қазақстан Республикасының Конституциясы күніне арналған конференцияны –Тамыз оқуларын жеке атап өткім келеді, оның халықаралық қатысушылар саны да, сондай-ақ, елдегі және шетелдегі беделі де жылдан жылға өсіп келеді.

Егемен Қазақстанның негізін қалаушы саяси-құқықтық құжатқа – Конституцияға 2015 жылы 20 жыл толады, бұл тарихи өлшемдер бойынша кез келген елдің негізгі заңы үшін азғантай мерзім. Бірақ Қазақстан осы 20 жыл ішінде өз конституциялық дамуында көп жетістіктерге жетті. Бүгінгі таңда негізгі заңның қойылған мақсаттарға жетудегі табысты рөлін сенімді бағалауға болады.

Қазақстан Конституциясы уақыт және іс тәжірибесі сынағынан өтті және айдан анық жетістіктерге жетті. Сонымен бірге, өмір бір орында тұрмайтындықтан, кез келген заң дамуды талап етеді. Конституциялық құндылықтарды қорғау, бұл ең жоғары мұраттарды іске асыру жөніндегі күнделікті жұмыс. Конституциялық Кеңестің Төрағасы өз сөзінде белгілегендей: «Конституциялық тәртіп пен конституциялық заңдылық өз бетімен өмір сүре алмайды. Олар да жақтауды және қорғауды қажетсінеді. Оларды барлық мемлекеттік органдар мен мекемелер, ұйымдар және азаматтар қамтамасыз ету-ге міндетті. Ерекше жауаптылық, әрине, арнайы мемлекеттік органдарға - олардың шешімдері елдегі құқықтың үстемдігі қағидатын және конституциялық заңдылық тәртібін нығайтуға мүмкіндік жасайтын, конституциялық бақылау органдарына артылады [5].

61

Конституционализм мен конституциялық бақылау механизмдері елдің құқықтық жүйесінің ең жоғары дәрежесі ретінде, сөзсіз, құқық үстемдігінің негізін қалаушы элементтерді және мемлекеттік билікті атқару тармағын, сайланған парламент және тәуелсіз сот билігі арасында үлестірудің кепілі бо-латын тежеме және қарама-қайшылық жүйелерін іске асыру үшін одан әрі дамуы тиіс.

Тағы да бір маңызды мәселені атап өту қажет. Конституция – бұл тікелей әрекет құжаты. Осы тұрғыдан, ұлттық құқықтық жүйе, мемлекет және қоғам дамуының ұзақмерзімді көрінісін белгілейтін кез келген басқа құжат сияқты, оның билік органдарымен және сот жүйесімен оны тікелей қолдану үшін үлкен әлеуеті бар. Конституцияның нормалары мен қағидаттарын негізгі заң ретінде практикалық іске асыру маңызды және оның ерекше мәртебесін дәлелдейді. Конституциялық қағидаттарды, нормаларды және кепілдіктерді іске асыру жөніндегі жұмысты күшейту әлеуеті дәл осында тұр. Жергілікті атқарушы органдарды және жергілікті соттарды Конституцияны мемлекеттің негізгі заңы ретінде тиісті және дұрыс пайдалануға ынталандыру қажет. Конституцияны кәдімгі азаматтармен жергілікті жерлерде, елдің түпкір-түпкірінде түсіну, құрметтеу және сақтау деңгейі мемлекет пен қоғамның құқықтық сипатының көрсеткіші болып табылады.

Конституциялық құқықтарды құрметтеу – бұл мемлекеттіліктің негізі. Конституция кез келген уақытта және кез келген жерде, полиция учаскесінен және митингті, шеруді немесе пикетті өткізу орын-дарынан бастап және ең жоғары тұрған мемлекеттік қызметшілердің кабинеттеріне дейін шартсыз және тиімді орындауды талап етеді.

Өз тарапынан Астанадағы ЕҚЫҰ бағдарламалары Офисі бұдан әрі де Қазақстанға демократиялық құқықтық институттарды дамытуға көмек көрсетуге дайын, бұл елдеріңіздің Негізгі заңындағы қағидаттарды бірізді және тікелей іске асыруды талап етеді.

ЕҚЫҰ Қазақстанмен және, ең алдымен, Конституциялық Кеңеспен ынтымақтастық үшін салынған, негізі осы мақаланың басында сөз болған құқықтың үстемдігі туралы қағидаттар мен идеялар, ба-сты конституциялық бақылау органының жұмысында тікелей жалғасын тауып, біздің ұйымымыздың барлық 57 қатысушы елдің сараптық және ресурстық әлеуетін тарту арқасында жаңа күш-қуат алаты-нына сенімімізді күшейтеді. Осы өзара іс-қимыл ЕҚЫҰ аясындағы ынтымақтастық процесінің барлық қатысушыларына өзара тиімді пайда әкеліп, жылдан жылға тереңдейтініне үміт артамын.

Біздің әріптестеріміз бен серіктестерімізді, барлық қазақстандықтарды Конституцияның жиырмажылдығымен шын жүректен құттықтағым келеді. Сіздерге Конституцияның сарқылмас әлеуетін барлық өмір салаларында толық іске асыруды, даму және тәуелсіздік таңында еліңіздің негізгі заңына салынған қағидаттар мен идеалдарды іске асырудың стратегиялық мақсаттарына жетуді тілеймін.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ:1. ЕҚЫК-тің адами өлшемі жөніндегі конференцияның Копенгаген кеңесінің құжаты 1990 ж., §5.3.2. Адами өлшемі жөніндегі «Конституцииялық сот төрелігі» семинарының материалдары, Варшава,

2008 ж.3. 2014 жылы ЕҚЫҰ Швейцария төрағалығының басымдықтары, http://www.osce.org/ru/cio/111182 4. ДИАҚБ/ЕҚЫҰ Қазақстан Республикасы Конституциясындағы шекті мерзімдерді есептеу жөніндегі

тұжырымдамасы, http://legislationline.org/ru/search/runSearch/1/type/2/country/21 5. Конституциялық Кеңестің Төрағасы И.И.Роговтың Конституциялық соттар мен балама

институттардың азиялық қауымдастығының (КСБИҚ) 2-ші Конгрессіндегі сөзі «Қазақстан Республи-касы Конституциялық Кеңесінің мемлекеттік билік тармақтарымен конституциялық заңдылықты қамтамасыз ету саласындағы өзара іс-қимылы Стамбул қ., 2014 ж. 27 сәуірі– 1 мамыры.

62

Республикасының 1995 жылғы Конституциясы 1998, 2007, 2011 жылдары енгізілген түзетулермен елдің рухани және саяси куәлігі болып табылады. Бұл осы орта азиялық елдің Конституциялық құжатында көрсетілген үлгілі құндылықтар жинағы, ДНК тек халықтың ықыласы мен мәдени сипаттарын ғана емес,

болашағы мен амбициялық мақсаттарын да көрсетеді.Осы құжат әрдайым және айтарлықтай шамада «болашақ ұрпаққа» сүйенетіні кездейсоқ емес. Қоғамды

бүгінгі ұрпақтың үміттерін қозғай отырып, алыс болашаққа көз тігетін қағидаттар мен құндылықтар негізінде құру ниеті. Дәл осындай ниет Қазақстан Республикасының Президентін өз халқына Жолдауды дайындауға бағыттады, бұл Жолдауды болашақ Қазақстанның айбындылығына жетелейтін, және, демек, негізінде жастарға арналған «жол картасы» деп атауға болады.

Конституцияның негізінде тұрған еркіндік, теңдік және келісім мұраттары бүгінгі таңда елді жаңғыртудың теңдессіз үрдісі үшін, оның халықаралық аренадағы жетекші рөлі үшін, оның халықаралық қауымдастықтағы саяси көшбасшылығы үшін қажетті шарт болып табылады.

Бұл тек үлгілі, демократиялық және зайырлы құндылықтарды көрсету мәнмәтінінде ғана емес, мемлекетті ұйымдастыру тұрғысынан да Конституция арқасында мүмкін болады.

Президенттік басқару нысаны елге жетілдіру үрдісінде және Қазақстан халқының игілігі жолында қозғаушы күш ретінде «басқарушы демократия» қағидатын пайдалануға мүмкіндік берді.

Президенттік басқару барлық азаматтар үшін танылған негізгі конституциялық құқықтарды іске асыруға кедергі жасаған жоқ, керісінше, оның кепілі болып табылды, және келешекте Қазақстан Республикасы Конституциясының 5-бабымен кепілдік берілген идеологиялық және саяси «алуан түрліліктерді» айтарлықтай іске асырудың кепілі болып табылады.

Конституцияның 17-бабында адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды деп айтылған, және осы алғышарттан азаматтардың нақты жеке құқықтары шығады, соның ішінде, Конституцияның 22-бабына сілтеме жасалатын ар-ождан бостандығы.

Қазақстан Конституциясы әлеуметтік деңгейде де үлгі болып табылады. Компанияларға және жеке коммерциялық кәсіпорындарға меншік құқығына, мұрагерлікке кепілдік берілді, бұл өз кезегінде азаматтың «табиғи» бостандықтары мен құқықтарының нәтижесі мен жалғасы деп есептелуі мүмкін.

Отбасы, аналық, балалық шақ, мүгедектік, денсаулық сақтау, зейнетақы жүйесі мәселелері де шет қалған жоқ.Биліктің атқару, заң шығару және сот тармақтары арасындағы тепе-теңдік осы қағидаттарға сүйене оты-

рып белгіленетініне сенімдімін.ЕҚЫҰ Парламенттік ассамблеясының еңбек сіңірген Төрағасы ретінде, мен Қазақстанға оның 2010

жылдағы осы Ұйымдағы төрағалығы үшін, Астана қаласында өткізілген қатысушы мемлекеттер мен елдер басшыларының саммиті үшін, және, әсіресе, адамдарды өлімнен құтқарып, үрейлі күйзелістердің алдын алуға мүмкіндік берген, Қырғызстандағы дағдарысты еңсеруге араласқаны үшін алғысымды білдіргім келеді.

Барлық халықаралық қауымдастық Қазақстанға дінаралық диалогты дамытудағы үлгілі істері үшін, сөз бостандығын қамтамасыз еткені үшін және әр азаматтқа өз дінін еркін уағыздау мүмкіндігін бергені үшін алғысын білдіреді.

Бұл да бүгінгі таңда 20 жылдығын айтарлықтай жетістіктермен қарсы алып отырған Қазақстан Конституциясының жеңіс нәтижесі болып табылады.

Рикардо МильОРи – ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясының еңбек сіңірген төрағасы

63

Мен 10 жыл бойы Конституциялық Соттың судьясы және 7 жыл бойы Конституциялық Соттың Төрағасы ретіндегі заңнамалық мерзім кезінде, тек қадағалаушы ғана болмай, конституциялық құндылықтар мен бостандықтарды қорғай отырып, Латвияның құқықтық жүйесін жақсарту үрдісіне

тікелей белсенді қатысу мүмкіндігі берілді. Сол кезде мен бірнеше мемлекеттердегі демократиялық және құқықтық өзгерістердің куәгері болдым.

Менің пікірім жүз пайыз объективті болмауы мүмкін, бірақ субъективті болғанына қарамастан, оның негізінде қолданыстағы құқықтық нормалар, мемлекеттің Конституциясы, біздің мемлекетіміздегі конституциялық бақылау институтының қаулылары мен шешімдері жатыр. Сонымен бірге менің пікіріме әріптестерім, түрлі елдерде іссапарда болған кезде кездестірген адамдар ықпалын тигізді.

Мемлекеттің тарихы, оның мәдениеті, салт-дәстүрлері, қоғам, білім және басқа да факторлар мемлекеттегі құқықтың үстемдігінен, демократиялық құндылықтардың сақталуынан, адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуден көрінеді. Мемлекеттің басты құжаты барлық осы факторларды, олардың квинтэссенциясын тұтас көрсетеді.

Бұл теоретикалық болжам емес, менің өз тәжірибем Конституция мен конституциялық бақылау инсти-туты мемлекеттегі демократияның дамуын және құқықтың үстемдігін қамтамасыз етеді деп пайымдауға мүмкіндік береді (Латвияда – Конституциялық Сот, Қазақстанда – Конституциялық Кеңес). Сонымен бірге, конституциялық бақылау Конституцияны түсіндіруге де, сондай-ақ Конституцияның мазмұнына да тікелей әсер ететін демократиялық үрдістердің көрінісі болып табылады.

Халықаралық институттар мен сарапшылар атап өткен Қазақстанның үдемелі дамуына қарамастан, адамның құқықтарын және құқықтың үстемдігін қамтамасыз етуге қатысты шешуді талап ететін пробле-малар орын алып отыр.

2011 ж. И.И. Рогов, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің Төрағасы, Индонезиядағы халықаралық симпозиумде сөз сөйлегенде [1], тәуелсіздік алғалы 20 жыл ішінде Қазақстан «демократи-ясы өрлеген» мемлекетке айналғанын атап өтті [2].

Бұл дамудың ілгерілеуін және бағытын көрсетеді. Сонымен бірге, Қазақстанның осы жылдар бойы өткен жолын бағалай отырып, Қазақстандағы демократия таяудағы күрделі тарихи оқиғалар жағдайында пайда болғанын есепке алу қажет. Қазақстан Республикасының Президенті [3] адам құқықтарын және демократияны құру үрдісі ұзақмерзімді үрдіс екенін атап өтті [4].

Мен Қазақстандағы демократияның дамуына әсер еткен екі факторға, бетбұрысты кезең рөлін атқарған, демократиялық және құқықтық мемлекетке жылжуда маңызды орын алған екі тарихи оқиғаға

Гунарс КуТРис – Еуропа Кеңесінің Құқық арқылы

демократия үшін Еуропалық комиссиясының (Венециандық Комиссияның) орнын алмастыратын

мүшесі, Латвия Республикасы Сеймінің Төралқасы Хатшысының орынбасары,

Латвия Республикасының Конституциялық Сотының төрағасы (2007 – 2014 жж.)

КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕСТІҢ ДЕМОКРАТИЯНЫ ЖӘНЕ ЗАҢНЫҢ ҮСТЕМДІГІН ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ

64

назар аударғым келеді. Ең алдымен, Қазақстан халқының Конституцияны референдумда қабылдауы [5], және екінші – оның қызметіне Конституцияның жеке тарауы арналған Конституциялық Кеңес атынан конституциялық бақылау органын құру.

Конституция көрегендікпен әзірлегендіктен, Конституциялық Кеңеске билік өкілеттіктері берілген және ол халықтың сеніміне ие, бұл мемлекеттің құқық аясында дамуына алғышарттар жасайды. Мемлекеттің қызметі, оның Конституцияда белгіленген құқық, басқару және сот төрелігі институттарының жүйесі көбінесе конституциялық бақылау органдарының шешімдеріне бағынышты. Осы институттардың беделі Конституцияның беделіне негізделеді. Конституциялық Сот немесе Кеңес өз шешімдерімен Кон-ституцияны және оның жоғары күшін бекітеді.

Қазақстан халқы 1995 жылы қабылдаған құжат Қазақстандағы байыпты жұмыстың, тарихи оқиғалардың нәтижесі болды. Президенттің «Қазақстан жолы» кітабы маған Қазақстан Конституциясының даму тарихына ішкі жағынан қарауға мүмкіндік берді. Сондықтан мен Конституцияны қабылдау қазіргі Қазақстанның тарихында ең жарқын оқиғалардың бірі болды деп сеніммен айта аламын.

Әр мемлекеттің, ұлттың конституциялық құндылықтары конституциялық тәртіпке тікелей әсер ететін мәдени-әлеуметтік ерекшеліктерге байланысты (Конституциядағы конституциялық шешімдер). Ол бой-ынша қазақ стилі, қазақтың ділі, даралығы, салт-дәстүрлері және болашағы Конституцияның нормала-рында көрінісін тапқан бұл себеп жоғарыда аталған кітапта көрсетілген.

Бірақ, Конституцияның өзінің бар болуы емес, адам құқықтарына кепілдік беретін, азаматтардың міндеттерін қамтитын, билік институттарын, олардың құзыретін белгілейтін, мемлекет пен қоғамның құқықтық негізін қалыптастыратын Конституция шеңберінде жұмыс істеп жатқан мемлекеттің бар болуы маңызды.

Конституция ақиқаттан және қоғамнан тыс бола алмайды. Конституцияда көрсетілген идеялар келе-шекте өзгеріс күшіне ие. Бірақ бұл тек Конституция белгілі бір уақыт кезеңімен үйлесімде өмірге бейімді құжат ретінде түсіндірілген жағдайда ғана ақиқат болады. Сондықтан Конституцияның беделін қолдау үшін және оның ережелерін іске асыру үшін арнайы институт қажет, мысалы, Латвиядағы Конституциялық Сот және Қазақстандағы Конституциялық Кеңес. Конституциялық бақылау органдары, тәуелсіз органдар ретінде конституциялық жүйенің серпінін және Конституцияның тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

Конституция өзін-өзі дамытады және өз бетімен жұмыс істейді, сонда өз өкілеттігін іске асыратын Конституциялық Кеңес – өзін-өзі дамыту құралы. Конституцияны іске асыру үшін оның нормалары түсінікті болуы тиіс. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Конституциялық Кеңеске Конституциялық нормаларды ресми түсіндіру функциясы берілген. Латвияда Конституциялық Сот Конституцияның ережелерін өз өкілеттіктері шеңберінде сот істерін тексеру арқылы, түрлі актілердің Конституция нормаларына және басқа құқықтық актілеріне сәйкестігін бағалау жолымен түсіндіреді.

Конституцияны түсіндіру замана тынысына ашық. Бұл ақиқатпен тікелей байланысты, бірақ қысқа уақыт аралығында саяси идеялардың ықпалына түспес үшін, абай болу қажет. Конституциялық Соттың немесе Конституциялық Кеңестің жаңа нормаларды шығаруға құқылы емес екенін ойда ұстау қажет. Конституцияның нормаларын түсіндірген кезде негізгі ережелердің мәні қоғамның және халықаралық міндеттемелердің дамуын ескере отырып талдануы тиіс.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі өз қаулыларында Латвияның Конституциялық Соты сияқты [6], Конституция басқа нормалармен бірге біртұтас түсіндірілуі тиіс деп белгілейді [7]. Бүгінгі таңда демократиялық мемлекет конституциялық бақылау органысыз жұмыс істей алмайды. Латвияда және Қазақстанда осы институттар өзін конституциялық құқықтарды қозғайтын маңызды институттар ретінде көрсетті. Конституциялық құндылықтарды қорғау, заңнамаға әсер ету, қоғамда демократиялық мәдениетті дамыту және білім беру осы органдардың маңызды функцияларына айналды.

Басқа мемлекеттердеге сияқты, Қазақстанның Конституциялық Кеңесі беделге ие және белгілі дәрежеде түрлі салаларда құқық нормаларының болуын анықтайды, жаңа құқықтық институттарды құруға және басқаларды жетілдіруге мүмкіндік жасайды. Конституциялық Кеңестің Қаулылары құқық жүйесін жетілдіруде маңызды рөл атқарады.

Конституциялық бақылау институттары олардың өкілеттіктері және мемлекет органдары жүйесіндегі орыны, миссиясы форматында, олар құқықтық жүйені қалыптастыра бастаған сәттен бастап саяси про-блемаларды шешуге тартылатын болды. Бірақ өкілеттіктерді іске асыру жолдары мен ауқымын абайлап таңдау қажет. Сондықтан осындай жұмысқа ғылым және өнер ретінде, бірақ, негізінде, конституциялық

65

бақылау институтының мәртебесіне және оның мемлекеттегі өкілеттігіне байланыссыз сот төрелігінің әкімшісі ретінде қарайды.

Конституциялық Кеңестің мүшелері оның ережелерін Конституцияны уақытпен шектелмеген тірі құжат ретінде түсіндіру жолымен іске асырады. Конституцияны түсіндіру конституциялық жүйені тарихи уақыт кезеңімен үйлесімде дамыту үшін және Конституцияның тұрақтылығы үшін қажет.

Конституцияны ұдайы дамыту – конституциялық міндет, және мен, мемлекеттің конституциясын түсіндірген кезде және конституциялық нормалардың құқықтық ақиқатқа сәйкестігін бағалаған кез-де салыстырмалы құқық институттары мен конституциялық сот арасындағы ынтымақтастық маңызды екеніне сенімдімін. Осылайша, мемлекеттің ұлттық, мәдени, дәстүрлі ерекшеліктерін ескере отырып, Кон-ституция нормаларындағы халықаралық құндылықтар құрамының аясы кеңдігін бағалауға болады. Бұл басқа мемлекеттерде табысты шешілген проблемаларды шешуге көмектеседі.

Сонымен бірге, конституциялық бақылау органы тек тәуелсіз, әркімге қолжетімді, қаулылары баршаға, соның ішінде мемлекеттік органға, міндетті, мәжбүрсіз іске асырылатын, юрисдикциясы бар және қоғамда беделге ие болған жағдайда ғана өз өкілеттіктерін барынша іске асыра алады.

Өз тәжірибеме сүйене отырып, мен конституциялық органның тиімді жұмыс істеуінің аталған алғышарттарын объективті бағалау заңнамалық актілерді тексеру, қоғам үшін позитивті қаулыларды қабылдау жолымен тұрақты түрде жүзеге асырылуы тиіс екенін атап өткім келеді. Сондай-ақ, конституциялық бақылау институттарын, өкілеттіктерді, рәсімдік мәселелерді және т.б. жетілдіру қажеттілігіне қатысты өзін-өзі бағалау, сарапшылардың пікірі маңызды.

Мемлекеттің міндеті – Конституцияның нормалары сақталатын және құрметтелетін, сондай-ақ, тұрақты негізде іске асырылатын, мемлекет пен жеке адам арасындағы қатынастар Конституциямен белгіленетін және әлеуметтік-экономикалық даму іске асырылатын ақиқатты құру. Осындай даму табиғи болуы тиіс, өйткені кез келген қабылданатын заңдар Конституцияның нормаларына және ережелеріне сәйкес болуы тиіс.

Конституцияның жасына қарамастан, ол ұрпақтан-ұрпаққа табыс етіліп келе жатқан қағидаттарды қамтиды. Біз осы құндылықтардың бастауында тұрған, оларды сақтап, біздің қолымызға ұстатқан аға ұрпаққа алғысымызды білдіруге тиіспіз, осы құндылықтар негізінде біз демократиялық, құқықтық және әлеуметтік бағытталған мемлекетті нығайта аламыз. Мүмкін, Конституция арқасында біздің балаларымыз бен немерелеріміз антиктік мәдениет құнылықтарының және дамыған демократиялық, құқықтық және әлеуметтік бағытталған мемлекет артықшылықтарының рақатын көре алар.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:1. Қазақстан Республикасы Кнституциялық Кеңесінің Төрағасы И.Роговтың 2011 ж. 10-14

шілдедегі «Конституциялық демократиялық мемлекет» атты халықаралық симпозиумдегі сөзі. Джа-карта, Индонезия, «Конституциялық Кеңестің Қазақстан Республикасында демократиялық мемлекет қағидаттарын іске асырудағы рөлі».

2. Биыл Қазақстан Тәуелсіздіктің 20 жылдығын атап өтті. Бірізді, мақсатты өзгерістер арқылы Қазақстан Республикасы өрлеу демократия елі болды. Сонымен бірге, демократия заңдылықсыз қолжетімсіз болады. Көптеген жылдар бойы Қазақстан осы құндылықтарға жетуде айтарлықтай табысқа ие болды.

3. Ұлттың Көшбасшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев.4. Мәскеу уақыты, 2013 ж. 1 шілде; Интерфакс, 2013 ж. 1 шілде.5. 1995 ж. Конституцияның кіріспе сөзбасы: «Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан

халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүз. қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей отырып, қазiргi және болашақ ұрпақтар алдындағы тарихи жауапкершiлiгiмiздi сезiне отырып, өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, осы Консти-туцияны қабылдаймыз».

6. Конституциялық соттың № 2000-03-01 ісі.7. ҚР Конституциялық Кеңестің 2009 ж. 05 қарашадағы №6 нормативті қаулысы

66

Қазақстан Республикасының Президенті 2014 ж. қаңтардағы «Қазақстан-2050» Жолдауында жас мемлекеттің бағытын белгілеп, «Мемлекетіміздің лайықты болашағы ең дамыған елдер арасында» деп атап өтті.

1991 ж. бүліктен кейін тәуелсіздік алған, Батыстың көп елдеріне беймәлім, ашық теңізге шығар жолы жоқ Қазақстан амбициялық мақсаттарымен және экономикалық қиыншылықтарды еңсеру және бейбітшілік пен тыныштықты сақтау жөніндегі іс-әрекеттерімен қайран қалдырады.

Сақтарды, Скифтерді, Түріктерді, Монғолдарды, Қазақ хандығын, Орыс империясын, Кеңес кезеңін бастан кешкен Қазақстан Батыс пен Шығысты тарихи біріктіретін көпұлттық және зайырлы мемлекеттің үлгісі болып табылады. Қазақстан аумағы арқылы Еуропа мен Қытай арасындағы дәліз болып табылатын Ұлы Жібек жолы өткен (ұзындығы 6000 км астам). ЮНЕСКО-ның 2014 жылы Ұлы Жібек жолына әлемдік мұра мәртебесін тағайындағаны оның ерекше тарихи маңыздылығын куәландырады.

Өңірлік жұмысты атқарып жүргенде мен Мәскеудегі 1991 ж. тамыздағы бүліктің, бұрынғы кеңес республикаларының алдынан шыққан қиыншылықтардың, қарулы қақтығыстардың және мемлекетті батыл реформалаудың куәгері болдым. Олардың арасында Қазақстан ерекше орынға ие. Тарихи мұра, белгілі бір регресс кезең-кезеңмен реформалауға және ілгерілеуге кедергі болған жоқ. Кез келген сая-си, әлеуметтік және экономикалық реформаларға, соның ішінде астананы Алматыдан Астанаға көшіруге, қиыншылықтар ілесе жүреді. Ван ден Берг өзінің «Адамның құбылмалы табиғаты» деген кітабында (1961 ж.) «адамзат Орта ғасырлардан, Қайта өрлеу дәуірінен бастап қазіргі заманға дейін ұдайы өзгерістерді бастан кешіп келе жатыр» деп айтқан, бірақ адам баяу өзгереді, сонда ұлттық құрамы қатар жүруі мүмкін. Қазақстан, осы тенденцияға қайшы, не бары 23 жыл ішінде ерекше жетістіктерге жетті. Жаһандану дәуірінде Қазақстан екіжақты және көпжақты ынтымақтастықты, өңірдегі қоғамдық қауіпсіздікті және экономикалық тұрақтылықты нығайту, жаңа технологияларды енгізу үшін бар күшін салуда.

Реформалар кезеңі ішінде Қазақстан Конституцияны (1995 ж.) қабылдады, ЕҚЫҰ-ға төрағалық етті, түрлі халықаралық ұйымдардың мүшесі болды, Ауғанстанды қалпына келтіру жөніндегі халықаралық

Маргарет сКОК – Карлетон Университеті жанындағы Норман Патерсонның халықаралық қатынастар мектебінің бас ғылым қызметкері, Канаданың Қазақстан Республикасындағы елшісі қызметін Қырғыз Республикасында және Тәжікстан Республикасында қоса атқарушы (2006-2009 жж.)

ҚАЗАҚСТАН БЕЙНЕСІ: МАРГАРЕТ СКОКТЫҢ ШОЛУЫ

67

бағдарламаларға белсенді жәрдемдесуде. Ядролық, биологиялық қарудан бас тарту, 1949 жыл мен 1991 жыл аралығында 500-ден астам ядролық жарылыстардан кейін ядролық қаруды сынайтын полигондарды жабу жөніндегі халықаралық міндеттемелерді орындауға арналған Қазақстанның бейбіт бастамаларын да елемеуге болмайды. Босқандардың, балалардың құқықтарын сақтау және іске асыру, гендерлік белгі бойынша, этникалық топтарды, ұлттық азшылықтарды кемсітуге тыйым салу адам құқықтарын қорғау саласындағы позитивті беталысты куәландырады. Конституцияның ережелерін, қолайлы инвестициялық жағдайды жасау, Конституцияның және қолданыстағы заңнаманың үстемдігі саласындағы заңдарды іске асыру маңызды болып табылады. Осындай аумағы ауқымды елде қалаларды, аудандарды, ауылдарды кешенді дамытудың басымдығы орташа тапты қалыптастыруға мүмкіндік жасайды. Қазақстанның басты экспорты –шикі мұнайға және минералды ресуртарға сұраныс өсуде (Бүкіләлемдік банктің мәліметтеріне сәйкес). Экономиканың дамуы ІЖӨ 5,5 % -дан 6 %-ға дейін өсуіне мүмкіндік береді. 2014 жылдың мау-сым айынан бастап іске асырылған жаңартылған инвестициялық режим инвестициялық ағымдарды тарту үшін оң әсер етеді. Сонымен бірге, Ресей айналасындағы жағдай Қазақстанға инвестицияларды тартуға жағымсыз әсер етуі мүмкін. Экономиканы әртараптандыру экономикалық даму саласының басым бағыты болып сақталады. Қызмет көрсету, спорт, мәдениет, білім беру секторына инвестициялар қазақстандық брендті әлемдік аренада оң жағынан танытып, өз нәтижесін берді.

Үздіксіз дағдарыстар жағдайында жарқын үміт, алынған бағыт және алдағы кедергілер арасында теңгерім жасау күрделі міндет, бірақ көздеген бағыт бойынша кәміл қадам басып келе жатқан Қазақстан, оның халқы, Үкіметі, Президенті үшін бұл шешілетін міндет.

68

Қазақстанның 1995 жылғы Конституциясы жоғарғы заң ретінде Қазақстан халқының алғашқы егеменді мемлекетінің нысанын, сипатын және қағидаттарын бекітеді. Қазақстан Республикасы кеңестік нысандағы одақтық республикадан егеменді президенттік республикаға ауысты, онымен

салыстырғанда Болгария өзінің 1350-жылдық тарихында 1330 жыл орталықтан басқарылатын мемлекет болып, кейін коньюнктуралық ойларымен «парламенттік демократия» деп аталатын нысанға ауысты, оның нәтижесі соңғы 24 жыл ішінде байқалады. Қазақстан Конституциясы жарияланғаннан кейінгі баспасөз конференциясы барысында «Президенттік республика нысаны демократияны шектемей ме?» деген сұраққа Н.Назарбаев Франция үлгісін келтірді, онда бұдан да мықты перзиденттік республика нысаны орнықтырылған, алайда, бұл француз халқының демократиялық бостандықтарын ешқандай дәрежеде азайтпайды. Оның сөзі бойынша, Қазақстан Республикасы өзін «демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады». Осылайша, Қазақстан Республикасының Конституция-сына даму да, өрлеу де қағидаттары салынған.

Конституцияны осы қоғамның Негізгі заңы ретінде құру практикасында алғашқы рет, Президенттің ұсынысы бойынша мына қағидаттар негізге алынды: барлық жалпыұлттық проблемаларды шешудің басты шарты ретінде қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылық; тұтас қоғам игілігіне экономикалық даму; олардың ежелгі борышы ретінде барлық қазақтандықтардың патриотизмі; қоғамның барлық проблемаларын демократиялық жолмен шешу; қажет болған жағдайда бүкілхалықтық референдумдарды өткізу және т.б.

Қазақстан Президенті Н. Назарбаев және оның командасы кеңес дәуіріндегі ескі мемлекеттік институттардың жұмыс істеу нысандары мен қағидаттарын ауыстырмай, осы конституциялық қағидаттарды қазақстандық қоғамның өмірінде іске асыра алмайтынын жақсы түсінеді. Осылайша, Жоғарғы Кеңес ор-нына Президенттің үстем рөлі бекітілді, сондай-ақ, заң шығарушы билік органы ретінде қос палаталық парламенттің функциялары мен құқықтары сипатталды. Екіншіден, Конституциялық Сот орнына Конституциялық Кеңес құрылды. Көпұлтық мемлекет ретінде Қазақстанда алғаш рет, және әлемде де алғаш рет сайланатын Мәжіліс депутаттары арқылы жаңа қоғамды құруға заңнамалық бастамаларды

Петко ГАНЧЕВ – Еуразия-София Геосаяси орталығының төрағасы, Болгарияның Беларусь Республикасындағы елшісі (2005-2009 жж.), философия және саяси ғылымдарының докторы, профессор

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫ ТУРАЛЫ

69

енгізу құқығы бар Қазақстан халқының Ассамблеясы құрылды. Қазақ және орыс тілдерінің мәртебесі туралы мәселе де ешқандай шайқалыссыз шешіледі, бұл қазақ тілін жандандыру перспективаларын аша-ды және, сонымен бірге, Қазақстанның этникалық алуан түрлілігін нығайтады. Алғаш рет Ұлттық Банк құрылды және өз ұлттық валютасы – теңге енгізілді.

«Құқықтық және әлеуметтік мемлекет» ретінде мемлекеттік меншіктің басым рөлі туралы ескі кеңестік көзқарасты, сондай-ақ, неолибералдардың нарықтың іргелі рөлі және мемлекеттің араласпауы туралы көзқарасын еңсере отырып, Қазақстан елдің Конституциясы арқылы барлық меншік нысандарының тепе-теңдігін бекітеді. Экономикалық байланыстардың ашықтығы және жаһандануы жағдайында Конститу-цияда нарықтың рөлі де, сондай-ақ мемлекеттің стратегиялық, заң шығарушылық және реттеушілік рөлі де бекітілді. Қоғамның экономика саласындағы бизнестің еркіндігіне кепілдік беру үшін, конституцияда әлеуметтік нарықтық шаруашылық үлгісі бекітілді.

Бұл барлық өндіріс үрдісінің субъектілері өкілдерінің өз құзыреті шегінде, осы үрдісті басқаруға меншік нысанына қарамастан қатысуын білдіреді. Оның үстіне, түрлі табиғи немесе жасанды монополиялардың нарықтан үстем болу талпынысын бейтараптандыру үшін нарық жұмысының әмбебап бәсекелес тәртібі бекітілді.

. Қазақ халқының дәстүрлеріне сүйене отырып, Конституция барлық табиғи байлықтар – жер үсті және жер асты пайдалы қазбалар халыққа, мемлекетке мәңгі тиесілі екенін бекітеді.

Қазақстан Республикасы азаматтарының барлық бостандықтары жаңа экономикалық іргетаста құрылады – тегін денсаулық сақтау, тегін орта білім беру, барлық этностардың, діндердің және дін ұстанудың теңдігі. Сонымен бірге, экстремистік, саяси және діни құрылымдардың қарқындауы байқалған кезде, Конституция оған салмақты кедергі жасап, азаматтардың тыныштығын және қоғамдық дамудың тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

70

1991 жылдың желтоқсан айында жаңа геосаяси ақиқат пайда болды – Кеңес одағы күйреді. Оның кеңістігінде жаңа тәуелсіз мемлекеттер өмірге келіп, Тәуелсіз Мемле-кеттер Достастығы құрылды (ТМД).

Тәуелсіздік жылдары ішінде Қазақстан едәуір табыстарға жетті және бүгінгі таңда КСРО күйрегеннен кейін құрылған тәуелсіз мемлекеттер арасында ерекше орынға ие.

Қазақстандықтардың экономиканың нарықтық үлгісін орнықтырудағы, демократиялық реформа-ларды бірізді жүргізудегі жетістіктері аса маңызды.

Қазақстан – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығындағы, Еуразиялық экономикалық қауымдастықтағы, Шанхай ыньымақтастық ұйымындағы ықпалдастыру үрдістерін үдетудің тұрақты бастамашысы.

Республиканы Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымның (ЕҚЫҰ) Төрағасы етіп сайлау Қазақстанның жоғары халықаралық беделін тану болып табылды.

Халықтың еркін білдіретін, жоғары заң күшіне ие, қоғамдық құрылыстың, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің, мемлекеттік құрылыстың негіздерін, сондай-ақ мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін ұйымдастыру негіздерін бекітетін қоғамның және мемлекеттің Негізгі заңы, яғни Конституция мемлекеттегі қоғамдық қатынастарды құқықтық реттейтін барлық жүйенің өзегі ретінде сипатталатын, негізгі құқық көзі болып табылады.

Қазіргі түсінікте Конституция қоғам мен мемлекеттің негізін бекітетін және өркениетті мемлекеттің демократиялық дамуының заңдылығын білдіретін күрделі тарихи, әлеуметтік және құқықтық құбылыс болып табылады.

«Конституция» терминінің өзі латын тілінен шыққан, оның мағынасы - орнату, құру, ұйымдастыру. Антиктік дәуірде түрлі құқықтық актілер осылай аталған. Осы сөздің қазіргі мәніндегі алғашқы конституциялар буржуазиялық революциялардың бәрін қамтитын жеңістің қорытындысы ретінде, адамзаттың адамгершілік көзқарасын нығайта отырып, жеке тұлға бостандығының жоғары құндылығын және мемлекеттің озбырлығы мен мемлекеттік билікті шектеу қажеттілігін жете түсінген кезеңде, XVIII ғасырда пайда болды.

Андрей ТРЕБКОВ – Халықаралық заңгерлер одағының төрағасы

71

Нағыз халықтық конституцияны қабылдау – азаматтық қоғам кемелділігінің, оның мемлекеттік билік қызметінің шегін және нысандарын белгілеу және оны тиімді бақылауды жүзеге асыру қабілеттілігінің көрсеткіші. Өркениетті қоғамның Конституциясы халық еркін білдіретін акті болуы тиіс. Жалпыдемократиялық бастауларды бекітуден тұратын конституцияның мәні, олардың шеңберінде адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары танылатын және кепілдік берілетін мемлекеттің негіздерін орнықтыруда өз көрінісін табады.

1995 жылғы 30 тамыздағы республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы демократиялық мемлекеттің конституциялық даму тәжірибесін көрсете отырып, конституциялық заң шығармашылығының халықаралық стандартарына сәйкес келеді және оның мәні мен мазмұнын белгілейтін жалпыадамзаттық құндылықтарға кепілдік беруге міндеттелген.

Қазақстан Конституциясының 15 жылдығына арналған халықаралық конференцияда, ел Президенті қадірменді Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев ол өз басы, ел Президенті ретінде, қолы бос болмауына қарамастан, Негізгі заңның жобасымен жұмыс істегені, түрлі елдердің қаншама конституцияларын оқып, конспектілеп алғаны, жобаның ең даулы ережелері бойынша көптеген пікірталастарға қатысқаны туралы баяндады.

Жаңа тәуелсіз мемлекеттердің негізгі заңдарының жобаларын әзірлеуге қатысқандардың ұлы еңбегі лайықты табыспен аяқталды. Осы нәтиже баршаға мәлім. ТМД елдерінің көбінде, соның ішінде Қазақстан Республикасында да, қолданыстағы конституциялар әлемде демократиялық қоғамның міндеттеріне сәйкес келетіндер ретінде танылады, олар әлемдік конституциялық үрдістің жалпы тенденцияларын көрсетеді.

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің барлық конституцияларында басты орында адам құқықтары. Оларды сақтау және қорғау – мемлекеттің конституциялық міндеті. Онда мемлекет қоғамдық әлем шыңында тұрған бұрынғы құндылықтар жүйесі қабыл алынбады. Конституцияларда елмен бекітілген халықаралық шарттар мемлекеттің құқықтық жүйесінің бөлігі болып табылатыны, ал адам құқықтары мен бостандықтары адам құқықтары жөніндегі халықаралық стандарттарға сәйкес қолданылатыны тура-лы ереже бекітілген.

Қазақстанның Конституциясы елдің ұлттық келісім және азаматтық бірлік жағдайында бірізді дамуы үшін кең мүмкіндіктерді ашты.

Қазақстанның Негізгі заңының 4-бабында оның ең жоғары заңды күші бар екені және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылатыны, яғни мемлекеттегі қоғамдық қатынастарды барлық құқықтық реттеу жүйесінің өзегі ретінде сипатталатын құқықтың басты көзі болып табылатыны бекітілген.

Қабылданатын нормативті құқықтық актілер Коснтитуцияға сай болуы және оған қайшы болмауы тиіс.Осыған орай, құқықтың үстемдігі идеясын халықаралық деңгейде бекіту тұрғысынан да, тәжірибе

алмасу және заң кәсібін дамыту тұрғысынан да, күмәнсіз, түрлі мемлекет заңгерлерінің ынтымақтастығы, аса маңызды болып табылады.

Осы жылдар ішінде Халықаралық заңгерлер одағы мен Қазақстанның заңды құрылымдары ара-сында жемісті ынтымақтастық орнықты. Халықаралық заңгерлер одағы тұрақты негізде Қазақстанның Конституциялық Кеңесімен, Жоғарғы сотымен, Парламентімен, Бас прокуратурасымен және басқа құқық қорғаушы органдармен тұрақты негізде өзара әрекеттеседі.

Бұл үрдіс жыл сайын тереңдеп келе жатыр. Бүгінгі күні Қазақстан заңгерлер одағы және Қазақстан криминологиялық қауымдастығы Одақтың мүшесі болып табылады. Осы құрылымдардың өзара іс-қимылы құқықтық саясаттың өзекті мәселелері жөніндегі ынтымақтастықтың форматын кеңейтуге мүмкіндік жасайды.

Заңгерлер бірлігінің түп негізі, ең алдымен, қоғамдық қатынастар мен адамдар тәртібінің әмбебап-жалпыға бірдей реттегіші ретінде ҚҰҚЫҚТЫҢ ӨЗІ болып табылады. Құқықпен жұмыс істеген кезде заңгерлер әрдайым тұтас мемлекет пен қоғамға қатысты проблемаларға шығып отырады.

72

Достастық елдерінің конституцияларын салыстырмалы талдау ТМД шеңберінде жүріп жатқан мемлекеттік және қоғамдық құрылымдардың құқықтық мәртебесін реттейтін конституциялық-құқықтық нормаларды ықпалдастыру, бірегейлендіру және үйлестіру үрдістерін куәландырады.

Ресей, Қазақстан және басқа ТМД елдерінің Конституцияларында қоғамдық бірлестіктердің конституциялық негіздерін белгілейтін баптар бар. Мысалы, әр азаматтың бірлесу бостандығына құқығы бекітілген (Қазақстан Республикасы Конституциясының 23-бабының, 1-тармағы және Ре-сей Федерациясы Конституциясының 30-бабының 1-тармағы). Қоғамдық бірлестіктер қызметінің бостандығына кепілдік беріледі (Ресей Федерациясы Конституциясының 30-бабының 1-тармағы). Қазақстан Республикасының Конституциясы (23-бап, 1-тармақ), қоғамдық бірлестіктердің қызметі заңмен реттеледі деп белгілейді.

Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша (5-бап, 2-тармақ) Қоғамдық бірлестіктер ісіне мемлекеттің және мемлекет ісіне қоғамдық бірлестіктердің заңсыз араласуына, қоғамдық бірлестіктерге мемлекеттік органдардың қызметін жүктеуге жол берілмейді.

Ары қарай қоғамдық бірлестіктердің құқықтық мәртебесін реттейтін конституциялық нормаларға жүгінейік.

Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабының 3-тармағындағы ереже ден қойдырады.

Онда, атап айтқанда, былай делінген: Қоғамдық бірлестіктер әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен,

шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті.ТМД елдерінің барлық Конституциялары қоғамдық бірлестіктердің заң алдындағы теңдігін бекітеді. Сондай-ақ, олардың мақсаттары мен әрекеттерінде конституциялық құрылыстың негіздерін күштеп

өзгертуге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық және діни алауыздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық ұйымдар қызметіне тыйым салу көзделеді.

Конституцияға сәйкес және оны орындау үшін қоғамдық бірлестіктер туралы заңдар қабылданды. Бұл заңдар қоғамдық бірлестіктердің, соның ішінде Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің Заңгерлер одақтарының қызметін толық регламенттейді.

Қазіргі жағдайда азаматтарды құқықтық ақпараттандыру және құқықтық оқыту мәселелеріне қандай көзқарас болу қажет екені туралы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев әрдайым айтып отырады. Ол «XXI ғасыр табысты қоғам – заңды сауатты білетін адамдар қоғамы» деп баса айтқан.

Заңды сауатты білу негізі – бұл, ең алдымен, Конституцияны білу. Сондықтан әлеуметтік жетілдірудің маңызды мәселесі халықтың құқықтық мәдениетін тәрбиелеу болып табылады. Мұны балабақшадан және мектептен бастап, колледждерде және жоғары оқу орындарында, әр жұмыс орында жалғастыру қажет. Бұл барлық мемлекеттік органдардың және ұлттық компаниялардың, барлық меншік нысандарының жұмыс берушілерінің міндеті.

73

Қазақстанның Конституциясы КСРО күйрегеннен кейін әлемнің саяси картасындағы жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуын біріншілердің бірі болып белгіледі. Өз мәнінде ол кеңестік жүйенің әлеуметтік-экономикалық дәстүрлерін ол қабылданған кездегі жаңа уақыт ақиқатымен

үйлесімін де, сондай-ақ жаңа қалыптасқан егеменді мемлекеттің қоғамдық құрылысқа қатысты одан гөрі демократиялық критерийлерін де көрсетеді. Қазақстанның Негізгі заңының ең маңызды сипа-ты – бұл қазіргі заманғы конституционализмнің негізгі жетістіктері мен қазақстандық мемлекеттілік ерекшеліктерінің епті үйлесімі – мәдени-этникалық та, халықтық-психологиялық та, әкімшілік-басқарушылық та, әлеуметтік-экономикалық та тұрғысынан солай.

Бұл рете тәуелсіз Қазақстанның іргетасын қалаушы Нұрсұлтан Назарбаевтың еңбегі зор. Оның сарқылмас қуаты, айбынды саяси қайраты және даму стратегиясын анық көруі перзиденттік респбуликаға тән мемлекет басшысына конституциялық құқықтары мен жауапкершілігін беруді алдын ала белгілейді.

Бірақ бұл, саяси тәжірибемен расталғандай, республика азаматтарының негізгі бостандықтарын ешқандай шектемейді, оларға азаматтық қоғамға тән құқықтарға кепілдік бере отырып, мемлекеттің қоғамның әр азаматы алдындағы жоғары әлеуметтік жауапкершілігін белгілейді. Осы орайда, әр азаматтың заң алдында теңдігіне және қоғамдық игілікті үлестіру жүйесіне де, сондай-ақ барлық меншік нысандары арасындағы плюрализмге де кепілдік беретін конституциялық нормалардың маңызы зор.

Қазақстан Республикасының Конституциясы – «жаңа демократия» деп аталатын жаңа құрылымдардың ең үдемелі негізгі заңдарының бірі деп баса айтуға болады.

Захари ЗАХАРиЕВ – Ресей және ТМД елдерінің

халықтарымен достастық федерациясының төрағасы,профессор (Болгария Республикасы)

74

ҚАЗАҚСТАН КЕШЕ, БҮГІН, ЕРТЕҢ: ТОТАЛИТАРИЗМНЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТКЕ

Кеңес Одағының қарқынды ыдырауы мен жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы, бір жағынан, жаһандану үрдісін жеделдетті, ал екінші жағынан, өңірлерге бөлу және жалпы құндылықтарға негізделген көпқырлы ықпалдастыруды құру тенденциясын күшейтті. Қоғамдық дамудың

социалистік үлгісінен экономикалық, саяси, гуманитарлық, әлеуметтік және мәдени ынтымақтастыққа көшу ірі тарихи масштабта өріс алды.

Әлем жаһандық деңгейде бір біріне қарсы тұрған әскери-саяси блоктары бар қарама-қарсы құрылымнан көпполюсті, көпөңірлік жүйеге қарай жылжыды. Бұрынғы КСРО аумағында пайда болған мемлекеттер тобы қазіргі әлемде өз орнын іздей бастады.

Әлемдегі ықпалдастыру толқынының үдеуі, күткендей, түркі әлеміне де әсер етті. Нәтижесінде, ортақ тілі, діні, тарихы пен мәдениеті сияқты жалпы құндылықтары бар Әзірбайжан мен Қазақстан тәуелсіздікке ие болды, бұл мемлекеттеріміз арасында қатынастарды дамытуға талпынысты өрістетті.

Қазақстандық-әзербайжандық қатынастар тарихының, соның ішінде біртұтас мемлекет құрамындағы, көпғасырлық барысы, қазіргі уақытта елдеріміздің тепе-тең әріптестік қатынастарын дамытудың негізі бол-ды. Мемлекеттің екеуі де осы кезеңде өзінің әлемдік саясат жүйесіндегі мәртебесін анықтау, жетекші әлемдік державалармен өзара қатынастарды құру, халықаралық- құқықтық аясына кіру проблемаларын шешуде.

Фархад АБДуллАЕВ – Әзербайжан РеспубликасыныңКонституциялық Сотының төрағасы,заң ғылымдарының докторы

II. КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ СОТТАРДЫҢ ЖӘНЕ БАСҚА МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫҢ БАСШЫЛАРЫ

75

Бүгінгі таңда Қазақстан – Еуразияның ірі мемлекеттерінің бірі, халықаралық саясаттың салмақты субъектісі. Ұтымды геосаяси орыны, өңірлік лидер рөлін бекітетін бастамалар, сондай-ақ, басқа айтарлықтай маңызды белгілері оның халықаралық саяси аренадағы мәртебесін көрсетеді. Әзербайжан мен Қазақстанның өзара қатынастары екі жаққа да барлық еуразиялық тұжырымдаманы одан әрі дамыту үшін аса маңызды болып табылады, ішкі ұлттық-мемлекеттік дамудың көптеген проблемаларын шешуде позитивті рөльді атқара алады. Осындай тәжірибе біздің елдерімізді және халықтарымызды өзара бай-ытады, олардың ежелгі достығы дәстүрін жаңа жағдайда күшейтеді. Тәуелсіздікті алғаннан кейін біздің елдеріміз дезинтеграциялық үрдістердің зиянын барынша азайту үшін және өз қатынастарын ортақ мүдделер, тату көршілік және өзара сыйласу негізінде құру үшін бар күштерін шоғырландырды.

Әзербайжан Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы қазіргі саяси қатынастар 1992 жылғы 30 тамызда орнатылған болатын.

Елдеріміз арасындағы қатынастар бірнеше негізгі деңгейлерде құрылған. Олардың арасында екіжақты қатынастар басым болып табылады. Соңғы 20 жыл ішінде елдер арасында саясат, экономика, мәдениет, қауіпсіздік саласындағы 90-нан астам құжатқа қол қойылды.

Тәуелсіздік жылдары Қазақстан Әзербайжан үшін Карабах мәселесінде әділ, ақылға салынған көзқарасты ұстанатын негізгі әріптестердің бірі болды, бұны біздің халық жоғары бағалады. 1991 жылдың қазан айында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев бірінші болып Әзербайжан мен Армения ара-сында татуластырушылық ынтасын көрсетті.

Республиканың жалпыұлттық көшбасшысы әзербайжан халқының Президенті Гейдар Әлиев басқарған кезде Қазақстанмен қатынастар жаңа деңгейге шықты.

1996 жылғы 16 қыркүйектегі кездесуде Гейдар Әлиев былай деді: «…Бүгін, Қазақстан мен Әзербайжан тәуелсіз, егеменді мемлекет болғанда, біздің қатынасымыз жаңа сапалы сипатқа ие болды және осы қатынастарды тереңдету және дамыту үшін біздің мүмкіндігіміз де қажеттілігіміз де бар. Әзербайжан осыған мүдделі. Біздің қатынастарымыздың келешегі тұрғысынан мен осы жұмыс сапарына үлкен үміт артам …». Жұмыс сапары шын мәнінде жемісті болып шықты. Сапар аясында Әзербайжан Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы Қатынастар негізі туралы шартқа қол қойылды. Құжатта тарап-тар өзара қатынасын достас мемлекеттер ретінде құрып, саяси, экономикалық, сауда, ғылыми-техникалық, экологиялық, мәдени және басқа салалардағы өзара іс-қимылын тәуелсіздік пен егемендік, тең құқықтық, өзара тиімділік және бір-бірінің ішкі істеріне араласпаушылық негізінде дамытады. Шартта, сондай-ақ, та-раптар олардың мүдделеріне қарсы бағытталған қандай да бір одақтарға немесе блоктарға қатыспайтыны, екінші тарапқа қарсы агрессияны іске асыру үшін өз аумағын, коммуникациялар жүйесін және басқа инфрақұрылымдарды үшінші мемлекеттің пайдалануына жол бермейтіні белгіленді.

2000 жылғы сәуір айындағы тағы да бір жұмыс сапарының қорытындысы бойынша Әзербайжан Республикасының Президенті Гейдар Әлиев пен Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Бірлескен Декларациясына қол қойылды, онда Қазақстан Республикасы мен Әзербайжан Респу-бликасы XXI ғасырда өзара іс-қимылды арттыру жолында одан әрі қадам басуға, саяси, экономикалық, мәдени, гуманитарлық және басқа салаларда қазақстандық-әзербайжандық қатынастарға жаңа сапалы сипат беруге бел байлағандығын растады. Гейдар Әлиевтің басшылығы жылдары екі мемлекет бірнеше форматтар аясында, соның ішінде түркі тілдес мемлекеттердің, ЭЫҰ және басқа саммиттер аясында табысты ынтымақтасты.

Әзербайжан Республикасының Президенті Ильхам Әлиев сыртқы саясаттағы қалыптастырылған бағытты табысты ұстануда. 2004 жылғы наурыз айындағы ресми сапар барысында мемлекет басшылары Ильхам Әлиев пен Нұрсұлтан Назарбаев мұнай-газ секторында жүзеге асырылып жатқан ірі ауқымды жобалардың, және, атап айтқанда, Қазақстанның Баку – Тбилиси – Джейхан жобасына қатысуының айтарлықтай маңызын атап өтті.

2011 жылдың қазан айында Әзербайжан Республикасының Президенті Ильхам Әлиев пен Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Әзербайжан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Президентінің Бірлескен Декларациясына» қол қойды.

76

Қол қою рәсімі барысында Ильхам Әлиев Қазақстан Әзербайжан үшін жақын, стратегиялық серіктес болып табылатынын атап өтті. Нұрсұлтан Назарбаев мырза өз кезегінде Әзербайжанды негізгі экономикалық және саяси серіктес деп атады. Ол Қазақстан мен Әзербайжан Каспий теңізі бойынша көршілес екенін атап өтті, ал Каспий – Қазақстанның Кавказға, Қара теңізге және Еуропаға шығу үшін көлік артериясы. Сонымен бірге, Президент Назарбаев Әзербайжан мен Қазақстанның түпнегізі бір екенін және олар түрік әлеміне жататынын, осыны екі мемлекеттің одан әрі тығыз өзара іс-қимылында пайдалану қажеттілігін атап өтті.

Жемісті мемлекетаралық қатынастармен қатар құқықтық салада да ынтымақтастық дамуда. Осы мәнмәтінінде, ӘР Конституциялық сотының және ҚР Конституциялық Кеңесінің ынтымақтастығына тоқталсақ болар еді. Біздің конституциялық бақылау органдары бұрыннан жылы қатынастарды орнатып келеді. ӘР Конституциялық соты өз қазақстандық әріптесінің практикасын ықыласпен бақылайды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 13 наурыздағы №283 Жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасы Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық Комиссиясының (Еуропа Кеңесінің Венециандық Комиссиясы) мүшесі болғаны мәлім. Осы Комиссия қызметінің басты мақсаты конституциялық бақылау органдарының құқықтық мемлекеттің негізгі құндылықтарын жылжытудағы, демократиялық институттар жұмысының тиімділігін арттырудағы және заңның үстемдігі қағидатын іске асырудағы, негізгі құқықтар мен бостандықтарды, әсіресе, азаматтардың қоғамдық институттардың қызметіне қатысу құқықтарына қатысын нығайтудағы; жергілікті және өңірлік өзін-өзі басқару органдарының демократияны дамытуға қосатын үлесін кеңейтудегі ынтымақтастығы болып табылады.

2013 жылдың 24 сәуірінен бастап Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Азиялық конституциялық соттар қауымдастығының және балама институттарының – адамзаттың жалпы құндылықтарын – демократияны, адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуді жылжыту жөніндегі Азия елдерінің конституциялық әділет органдарының ашық өңірлік алаңшасының мүшесі бо-лып табылады.

Осылайша, біздің конституциялық бақылау органдарымыз екіжақты деңгейде де, сондай-ақ, халықаралық ұйымдар аясында да ынтымақтасады.

1995 жылғы Конституцияны қабылдауына дейін Қазақстанда Конституциялық Сот болатын, бірақ жаңа Негізгі заңға сәйкес конституциялық бақылау органы ретінде Конституциялық Кеңес құрылды. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің оның алдындағыдан түбегейлі айырмашылығы, ол көбінесе сот функцияларын емес, конституциялық бақылау функцияларын жүзеге асыратынын-да, олардың арасында басты функция Конституциялық Кеңестің Қазақстан Республикасының барлық аумағында құқықтың үстемдігін қамтамасыз ету мақсаты. Конституциялық Кеңестің заң шығармашылық қызметі Конституцияны қорғау және оның «тірі құқық» ретінде жұмыс істеуі үшін, нақты конституциялық заңдылықты қамтамасыз ету үшін аса маңызды.

Құқықтық мемлекеттің жұмыс істеуінің басты қағидаттарының бірі және өркениетті қоғам тіршілігінің негізі бола тұра, заңдылық көпшілік мүдделерін қамтамасыз ету, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау және елдегі құқық тәртібін сақтау үшін қызмет етеді. Ол мемлекеттік органдардың қызметін анық, толық регламенттеуді де, сондай-ақ, заңдарды және басқа нормативті актілерді мүлтіксіз сақтауды да және орындауды да болжайды. Заңдылық мемлекеттік органдар мен азаматтар арасында тек қана заңдар негізінде құрылатын қатынастарды орнатуды көздейді, оның үстіне оларды сақтау жөніндегі міндеттілік екі тарапқа да жүктеледі. Құқықтық мемлекетте заңдылық тәртібін сақтау тек субъективті құқықтар мен бостандықтарды іске асыратын субъектілерге ғана емес, биліктің заң шығармашылық қызметінің сапа-сына, қолданыстағы заңнаманың анықтығына және қарама-қайшылықсыздығына да бірнеше талаптар қояды. Заңдылықтың жағдайы заңның үстемдігін іске асырумен тікелей байланысты, ал оның тәртібі адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын нақты қамтамасыз етумен байланысты.

Қазақстан Республикасы Конституциясының негізгі ережелерін, сондай-ақ, Конституциялық Кеңестің құқықтық ұстанымдарын талдау заңдылық ұғымында Республикадағы заңдылықтың негізгі қағидаттары

77

ретінде түсіндіріле алатын бірнеше құрастырушыны бөліп шығару үшін негіз болады. Заңдылықтың негізгі конституционалдық қағидаттарына Конституцияның үстемдігі қағидатын, адам құқықтары мен бостандықтарының басымдығы қағидатын және билікті бөлу қағидатын жатқызуға болады.

Мемлекеттік егемендікке ие болу және әлемнің саяси картасында тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы мем-лекет пен биліктің отандық үлгісін құру қажеттілігіне себепші болды. Ел түбегейлі өзгерістер дәуіріне қадам басты. Президент Н.А.Назарбаев қазіргі заманғы қазақ мемлекеттілігін орнықтыру үрдісінің азаматтық қоғам дамуының және, мемлекеттің аса маңызды элементі ретінде, мемлекеттік басқару нысанының демократиялық институттарын орнықтырудың қазіргі деңгейіне сайма-сай перспективасын белгіледі. Санаулы тәуелсіз даму жылдары ішінде Қазақстан Республикасы нағыз демократиялық мемлекет ретінде орнықты, оның азаматта-ры өзін еркін, өркениетті қоғамның толық құқықты мүшелері ретінде сезінді.

Қазіргі қазақ мемлекетін қалыптастырудың және басқару нысанын дамытудың бірінші кезеңі 1990 жылдың 25 қазанында Қазақ Кеңес Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы декла-рацияны қабылдаудан басталды. Декларация Қазақ КСР мемлекеттік билігіне үстемдік, дербестік, Ре-спублика ішінде, сондай-ақ, Одақтық шартпен белгіленген сыртқы қатынастарда толықтық берді. 1993 жылдың 28 қаңтарында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі егеменді тәуелсіз мемлекеттің алғашқы Конституциясын қабылдады, оның Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін нығайтуда, халыққа қызмет етуге міндеттенген, азаматтардың кең құқықтары мен бостандықтарын жариялап, халықтың еркін білдіретін жаңа мемлекеттік органдарды құруда маңызы зор болды, Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының 1993 жылғы үлгідегі Конституция жаңа мемлекеттегі проблемаларды көрсете алма-ды. Бұл мемлекеттік, экономикалық өмірге, адам құқықтары мен бостандықтарына және т.б. қатысты мәселелер. Басқару жүйесі туралы мәселе үзілді-кесілді шешілген жоқ.

Президенттің құқықтары шектелген болатын, бұл оған реформаларды іске асыру бойынша дербес саясатты жүргізуге мүмкіндік бермеді, сондықтан өмір өзі Конституцияны қайта қарау мәселесін қойды. Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен жаңа Конституцияның жобасы дайындалды, және 1995 жылғы 30 тамызда жалпыхалықтық дауыс беру нәтижесінде Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қабылданды.

Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекеттің құқықтық жүйесінің өзегі, барлық заңнаманы дамытудың негізі. Қазақстан Республикасының Конституциясы түрлі көпшілік билік органдарының норма шығармашылық жөніндегі құзыретін бекітеді, осындай норма шығармашылықтың мақсаттарын, конституциялық заңдармен, заңдармен, Президенттің жарлықтарымен, ҚР мемлекеттік билік органдарының нормативті құқықтық актілерімен реттелетін қоғамдық қатынастар салаларын белгілейді, оның үстіне ол құқықтың басқа салаларын дамыту үшін көптеген базалық ережелерді қамтиды.

Осылайша, азаматтық заңнама меншік нысандарының алуан түрлілігі және теңдігі туралы, экономикалық кеңістіктің біртұтастығы туралы, экономикалық қызметтің және кәсіпкерліктің еркіндігі туралы, адал бәсекелестікті қолдау туралы конституциялық қағидаттарды есепке ала отырып құрылған (26, 88, 89 б. және т.б.). Еңбек заңнамасы еңбек еркіндігі туралы, демалыс алу құқығы туралы, жылсайынғы төленетін демалыс алу құқығы туралы, еңбек дауларын шешу құқығы және т.б. туралы конституциялық ережелер негізінде құрылған (24 б.). Отбасылық заңнама ҚР Конституциясының 27 б. отбасын, ананы және баланы мемлекеттік қорғау туралы, ата-ана мен балалардың негізгі құқықтары мен міндеттері туралы ережелерін, ескере отырып құрылған. Кез келген нағыз демократиялық мемлекеттегі сияқты, ҚР Конституциясы тек конституциялық құқықтың ғана емес, қазақстандық құқық жүйесінің барлық салаларының негізгі көзі болып табылады.

Осылайша, жоғары заң күшіне және тұрақтылыққа ие, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі, азаматтық қоғам институттары, мемлекетті ұйымдастыру және көпшілік биліктің жұмысы саласындағы қоғамдық қатынастарды бекітетін және реттейтін Республиканың Конституциясы тәуелсіз, егеменді мемлекет Қазақстанның конституциялық дамуының жаңа кезеңін бастаған акт болып табылады.

Қоғамның әлеуметтік-экономикалық, рухани және құқықтық дамуының нәтижесі ретінде, белгілі бір кезеңде Конституция демократияның даму деңгейін белгілейтін, осы қоғамдағы тұлғаның құқықтары

78

мен бостандықтарын көрсететін, меншікке және шаруашылық жүргізу нысандарына қарым-қатынасты бекітетін, халықтың және саяси жүйенің қоғамдық белсенділігін сипаттайтын, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік өмірдегі рөлін белгілейтін құжатқа айналды.

Конституцияның 4-бабына сәйкес Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық шарттары мен Республиканың басқа да міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады. Конституцияның ең жоғары заңды күші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады.

Негізгі заңның үстемдігі туралы нормалардың мазмұны Конституциялық Кеңестің бірнеше шешімдерінде ашылған. Осылайша, 2001 жылғы 7 мамырдағы № 6/2 қаулысында Республиканың бүкіл аумағында заңды күші бар Қазақстан Республикасының Конституциясы барлық құқық субъектілерінің тәртібін реттейтін негізгі құқықтық құжат болып табылады деп белгіленген. Конституциялық Кеңестің бірнеше қаулыларында Республиканың аумағында Конституцияның үстемдігі қағидаты белгіленген, халықаралық шарттардың оған сәйкес болу міндеттілігі көрсетілген ( 1996ж. 28 қазанындағы № 6, 1997 ж. 6 наурызындағы № 3, 2000 ж. 15 маусымындағы № 8/2 және 2000 ж. 11 қазанындағы № 18/2).

1995 жылғы үлгідегі Конституцияны қабылдағаннан кейін Қазақстанда жаңа кезең басталды, оның аясында құқықтық жүйе адамның құқықтары мен бостандықтарын ең қымбат қазына ретінде тануға және оларға кепілдік беруге бет бұрды (Конституцияның 1-бабы 1-тармағы ). Конституция жаңа жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі тұжырымдамасын бекітті. Конституциямен бекітілген конституциялық құқықтар мен бостандықтардың қазақстандық тұжырымдамасы негізінде өркениетті қоғам оған көп жылдар өте жаңа жеткен жалпыадамзаттық құндылықтар жатыр. Құқықтар мен бостандықтардың табиғи-құқықтық тұжырымдамасы Қазақстан Республкасының Конституцияларында барлығын қамтитын өз көрінісін тапты. Осы тұжырымдамаға сәйкес, адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды (Қазақстан Республикасының 1995 жылғы үлгідегі Конституциясының 12-бабы). Адамның құқықтары мен бостандықтары азаматтығына байланыс-сыз Қазақстан мемлекетімен танылады, оларға кепілдік беріледі және қорғалады.

Қазақстанның конституциялық доктринасы жеке тұлға құқықтарының табиғи жаратылысы туралы ережені бекітті және 12-баптың 2-тармағында, адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды деп жариялады. Бұл Қазақстан Республикасының заңдарын шығарған кезде мемлекет жеке тұлғаның конституциялық құқықтары мен бостандықтарына, адамның және азаматтың мүдделеріне сүйенуі тиіс екенін білдіреді. Конституцияның осы бабы конституционализм қағидаттарын, атап айтқанда, адамның мемлекеттен басымдығын, адамның құқықтары мен бостандықтарын алғаш рет Қазақстан қоғамының өмірінде нақты іске асырады, заңдарды немесе өзге нормативті құқықтық актілердің мазмұнын және оларды қолдануды белгілейді, осы құқықтарды және бостандықтарды іске асыру шарттарын және тәртібін белгілейтін заңдарды және өзге нормативті құқықтық актілерді әзірлеген және қабылдаған кезде негізін қалаушы болып табылады.

Тұтас алғанда, ҚР соңғы Конституциясына салынған адамның құқықтары мен бостандықтары пробле-масына жаңа көзқарас жалпыадамзаттық құндылықтарды, соның ішінде, адам құқықтарын құрметтеуді, оның құқықтық қорғалуын, жеке тұлғаның автономиясын, мемлекет араласуынан, лауазымды тұлғалардың озбырлығынан бос саланың болуын тануға негізделген.

Жеке тұлғаның конституциялық құқықтары мен бостандықтарының заңи табиғатын анықтау үшін олар адам мен мемлекет арасындағы қатынастар мен байланыстарға ара жүретіні аса маңызды. Қазақстан Республкасының Конституциясы жаңа тұжырымдаманы бекітті, оған сәйкес жеке тұлға Қазақстан Респу-бликасымен өзара құқықтардан және міндеттерден және тұлғаның елдегі егеменді билікті жүзеге асы-ратын Қазақстан халқына саяси-құқықтық тиесілігімен осы қатынастарға ара жүруден тұратын саяси-құқықтық байланысқа тартылды (Конституцияның 3-бабының 1-тармағы). Оларда жеке тұлға өзін адам ретінде де, азамат ретінде де, сондай-ақ орайластырылған егемендікті қолдаушы ретінде де көрсетіледі.

79

Бостандық, теңдік, гуманизм, жауапкершілік, кепілдік – бұл оларды Қазақстан Республикасының Кон-ституциясында көзделген жеке тұлғаның конституциялық құқықтары мен бостандықтарында бекіту және сақтау, қоғамдық даму логикасын қазақстандық қоғамда адамның құндылықтарын барынша көтеруге бағыттайтын қағидаттар.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы ережелерінің Қазақстан Республикасы Конституциясының кіріспесімен, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Конституциясының «Адам және азамат» атты 2-бөлімімен өзара байланыстылығының Қазақстанның барлық конституциялық-құқықтық жүйесі үшін анықтамалық маңызы бар. Осыған орай, жеке тұлғаның конституциялық құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беру міндеті тек мемлекеттік органдар мен мемлекеттік лауазымды тұлғаларға ғана емес, тұтас мемлекетке де жүктеледі.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы және онымен жүйелік байланысты 12, 40, 76-бап-тары ережелерінің мағынасы олардың жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарының конституциялық кепілдік механизмі болып табылатынында ғана емес, аталған конституциялық нормаларда тұтас мемлекет, мемлекеттік органдар және лауазымды тұлғалар арасында тиісті заңды міндеттерді үлестіру негіздерін бекітетінінде жатыр.

Заңдылықтың конституциялық қағидаттарын, соның ішінде адам құқықтарын сақтау кепілдігі проблемасының бірнеше аспектілері бар, олардың әрқайсысы зерттеу үшін тәуелсіз тақырып бола ала-ды. Бірақ, көтерілген тақырыпты ескере отыра, конституциялық ұйғарымдар арақатынасы және олардың конституциялық бақылау жүйесіндегі орыны туралы нақты мәселесіне тоқталайық. Нақ конституциялық бақылау арқасында жаңа демократиялардағы көкейкесті құқықтық проблемалар конституциялық аяда, Негізгі заңның шеңберінде және негізінде шешіледі.

Конституциялық Кеңестің адам құқықтарын іске асырудағы және қорғаудағы басымдығы Конституциялық Кеңестің нормативті қаулыларында, соның ішінде «Конституцияны ресми түсіндіру» қаулысында анық байқалады. Осыған орай, Конституциялық Кеңестің кейбір қаулыларына толық тоқталғым келеді. Конституциялық Кеңестің «Адам және азамат» бөлімін ресми түсіндіру жөніндегі қолда бар актілері оларды түсіндірілетін ережелерге байланысты жіктеуге мүмкіндік береді.

1. Адам құқықтары саласындағы іргелі конституциялық нормаларды ресми түсіндіру туралы қаулылар.

Осындай нормаларды түсіндірудің басты міндеті құқық шығармашылық және құқықты қолдану үрдісінде оларды сақтау мндеттілігін көрсету болып табылады. Мысалы, «Қазақстан Конституциясының 4.б. 1.т. және 12 б. 2 т. ресми түсіндіру туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 1996 ж. 28 қазандағы № 6 қаулысы «құқықтар мен бостандықтарды абсолютті деп тану олардың Қазақстан Республикасында тұратын кез келген адамға, оның Республика азаматтығына қарамастан тарайтынын білдіреді. Адамның құқықтары мен бостандықтарының ажыратылмастығы Конституцияда және оның негізінде қабылданған заңдарда көзделген жағдайлардан басқа, ешкім,соның ішінде мемлекет те, адам-ды белгіленген құқықтары мен бостандықтарынан айыра алмайтынын білдіреді» деп жарияланған.

Адам құқықтары қағидаттары арасында азаматтық туралы нормалар ерекше белгіленеді, сондықтан осы конституциялық норма топтарын түсіндіру туралы нормативті қаулылар арасында Конституциялық Кеңестің Қазақстан Республикасы азаматтығының конституциялық негіздерін түсіндіретін қаулыларын ерекше атап өту қажет. Негізіне алынатын түсіндірмелер «Қазақстан Конституциясының 10 және 12-бап-тарын ресми түсіндіру туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2003 жылғы 1 желтоқсандағы №12 қаулысында берілген, онда Қазақстан Республикасы азаматтығы қағидаттарының мәні толық түсіндірілген: бірлік, азаматтықтың конституциялық-құқықтық заңдылығы, сондай-ақ азаматтық институтының қазақстандық мемлекеттілік үшін ерекше маңызы белгіленген. «Азаматтық ин-ституты Республика егемендігінің, тәуелсіздігі мен конституциялық құрылысының айқындаушы белгісі болып табылады, өйткені мемлекеттің азаматтарынан тұратын Қазақстан халқы ғана «мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы» болып табылады және «билікті тікелей республикалық референдум және

80

еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді» (Конституцияның 3-бабының 1 және 2-тармақтары). Конституция «Қазақстан Республикасының азаматы», «әрбір», «бәрі», «шетелдіктер» және «азаматтығы жоқ адамдар» деген ұғымдарды пайдала-на отырып, адамның құқықтық мәртебесін саралайды. Бұл орайда, Конституцияның мәтінінде «әрбірі» және «бәрі» туралы айтылған кезде, Республика азаматы да, Республика азаматтығына ие емес адамдар да назарда ұсталынады; «Қазақстан Республикасының азаматтары» дегенде - Қазақстан мемлекетімен азаматтық байланысы бар адамдар ғана назарда ұсталады деп түсінген жөн. Сол арқылы Конституция бұл субъектілер үшін олар пайдалана алатын құқықтар мен бостандықтардың әр түрлі көлемін, және оларға жүктелетін міндеттердің әр түрлі көлемін белгілейді»

2. Конституциялық Кеңестің бір немесе басқа конституциялық құқықтың мазмұнын түсіндіретін қаулылары.

Осы топқа сот арқылы қорғалуына құқықты, жеке салымдар және жинаған қаражат құпиялылығын сақтау құқығын, бірлесу еркіндігіне, қоғамдық бірлестіктер қызметіне құқықты, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғауға құқықты, ауырған жағдайда әлеуметтік қамсыздандыруға құқықты ресми түсіндіруді жатқызуға болады. Мысалы, «Қазақстан Конституциясы 13-бабының 2-тармағын, 14-бабының 1-тармағын, 76-бабының 2-тармағын ресми түсіндіру туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 1999 ж. 29 наурыздағы қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасы Конституциясының 13 б. 2 т. «Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар» деген нормасы кез келген адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғауға және қалпына келтіруге сотқа жүгіну құқығын білдіреді. Сот арқылы қорғалуына құқық та адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының конституциялық кепілі болып табылады, сондықтан, Конституцияның 39 б.3 т. сәйкес, ол ешбір жағдайда да шектелмеуге тиіс. 13 б. 3 т. білікті заң көмегін алу құқығына кепілдік береді. «Адвокаттық қызмет туралы» 1997 жылғы 5 желтоқсандағы ҚР заңы адвокатураға адамның өз құқықтарын, бостандықтарын сотта қорғауға және білікті заң көмегін алуға мемлекет кепілдік берген және Қазақстан Республикасының Конституциясымен баянды етілген құқығын жүзеге асыруға жәрдемдесуді жүктейді. «Адвокаттық қызмет туралы» Заңның 6-бабы заң көмегін тегін көрсету жағдайларын көздейді: сенім білдірушілер олардың өтініші бойынша төлемнен босатылады, ал заң көмегі адвокатпен адвокаттық кеңсе немесе адвокаттар алқасының қаражаты есебінен көрсетіледі.

3. Адамның конституциялық құқықтарын шектеу шектерін және негіздерін түсіндіретін қаулылар.

Конституциялық Кеңестің осы қаулылары ең алдымен, адам құқықтарын шектеудің конституциялық шектерін сақтауға міндетті заң шығарушыға бағытталған. Осылайша, мысалы, 2008 ж. 27 ақпандағы №2 қаулысында Конституциялық Кеңес «заң шығарушы заң қабылдау кезінде конституциялық құқықтар мен бостандықтардың мән-жайын бұрмаламай, конституциялық тұрғыдан айқындалған мақсатқа сай келмейтін шектеулер енгізбей, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеудің жол берілетін конституциялық шектерін негізге алуға міндетті» деп атап өткен болатын. 1996 ж. ба-стап Қазақстан Республикасының Конституциялық кеңесі азаматтардың мынадай конституциялық құқықтарының шектеулеріне ресми түсіндірме берді: өмір сүру құқығы, жеке бостандық құқығы, жеке салымдар мен жинаған қаражат құпиясының құқығы, жеке меншік құқығы және т.б. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің 2009 жылғы 20 тамыздағы «Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабы 2-тармағын ресми түсіндіру және «Заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасы Заңының және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» №5 Қазақстан Республи-касы Заңының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы» нормативті қаулысы да үлгілі болып табылады. Онда жеке салымдар құпиялылығы құқығын шектеудің ерекшелігі

81

түсіндіріледі, оған рұқсат етіледі, бірақ ол заң шығарушының дәргейі болып табылады және заң шығарушы басқа мемлекеттік органға немесе лауазымды тұлғаға жеке салымдар мен жинаған қаражат құпиялылығы құқығын шектеу шегін заң күшіндегі нормативті құқықтық актілермен реттеуге өкілеттік беруге құқылы емес»

Конституциялық Кеңестің кез келген қаулысының құқықтық ұстанымының іс бойынша қорытындылардың мәні мен көзі ретінде ерекше маңызы бар. Қандай да бір құқықтық ұстаным бір шешімнің ішінде болуы мүмкін, бірақ ол басқа ұқсас істерге қатысты да қолданылады, осылайша, бірте-бірте ресми құқықтық док-трина сипатына ие болады. Құқықтық ұстанымдар, конституциялық бақылау органы қызметінің қажетті элементі бола тұра, заңды ұғымдардың, нормалардың және қағидаттардың түсіндірмесі болып табылады және осы ретінде конституциялық-құқықтық ақиқат саласына тікелей әсер етеді.

Конституциялық Кеңеспен қалыптастырылған құқықтық ұстанымдар пайда болған конституциялық-құқықтық белгісіздікті жояды және, сонымен барлық құқық субъектілері тәртібінің бір ғана ықтимал нұсқасын белгілейді де қандай да бір шамада заң шығарушы қызметінің шегін белгілейді. Сонымен бірге, заңдардың және заң шығарушы биліктің өзге актілерінің конституцияға сәйкестігін бақылауды заң шығарушының функцияларына қол сұғушылық деп қарастыруға болмайды, ал атқарушы биліктің актілерін бақылау басқарушы салаға араласпайды.

Позитивті құқық едәуір кертартпа, сондықтан жаңа институттардың, санаттардың, ұғымдардың пайда болуы көбінесе қарама-қайшы қатынасқа соқтығады. Құқықтық ұстанымдарға қатысты сондай-ақ, белгілі бір, мысалы, оларды құқық көздерінің бірі ретінде бағалауға байланысты проблемалар анықталды. Негізгі Заң мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот билігіне бөлінісін құқықтық мемлекетті қалыптастырудың және оның жұмыс істеуінің негізіне алынған қағидаттарының бірі ретінде бекітті.

Бірақ биліктердің өзара іс-қимылынсыз, үйлесімді теңгерімді қамтамасыз ететін тиісті құқықтық кепілдіктер, тежемелер және тепе-теңдік жүйесін құрусыз, қағидатты іске асыру мүмкін емес.

Бір жағынан, билік тармақтарының өзара іс-қимылының және өзара әсерінің бір түрі, заң шығарушы Конституциялық Кеңестің құзыретін, оның мүшелерін сайлау тәртібін олардың өкілеттіктері мерзімін белгілеу арқылы, оған әсер етуі мүмкін. Екінші жағынан, заңнамалық актілерге түсіндірме бере отырып, сот оларды, онсыз заңның мәтіні толық болып есептеле алмайтын, жаңа мәнмен толтырады, сонымен, шын мәнінде, заң шығарушы тармағының негізгі функциясымен - заң шығармашылығымен айналысады.

Заңдылықтың билік бөлінісі – конституциялық қағидат туралы айтқанда, осы қағидат бұзылған кез-де құқық өзінің шын мақсаты мен мәнін жоғалтады. Қағидатты іске асырудан ауытқулар неғұрлым көп болса, құқық нормаларының құлдырау ықтималдығы соғұрлым жоғары, онда заңды билік құқықтық мәні жойылған шешімдерін қабылдауға және қолдануға тырысумен ауыстырылады. Құқықтық мемлекетте бір де бір билік тармағы өзін шектелмеген деп сезінбеуі тиіс, өйткені шектелмеген болғанда, ол құқықтар мен бостандықтарды бұзады. Сондықтан, билік бөлінісі заңдылықтың конституциялық қағидаттар санына кіреді.

Аталған қағидат Қазақстан Республикасының Конституциясында да бекітілген. 3-бабына сәйкес, Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.

Әсіресе өтпелі қоғамда Конституциялық Кеңес мемлекеттік билікті озбырлықпен басып алуды жібермеуге, тек қана құқықпен шектелген билік болуы мүмкін жағдайды сақтауға міндетті. Конституциялық Кеңес мемлекеттік биліктің өзін құқықтың қағидаттары пайдасына шектеуді қамтамасыз ететін негізгі мемлекеттік билік органы болып табылады деп белгілеуге болады. Ешнәрсе, ешқандай билікті бөлу ту-ралы қасаң қағидалар, ешқандай сот билігінің классикалық схемалары конституциялық сот төрелігінің мәнін объектіивті, жан-жақты зерттеуге қысым жасамауға тиіс. Конституциялық Кеңес саяси шешімдер құқығына бағындыру функциясын атқаратындықтан, ол осы қоғамның серпінді дамуына кедергі жасайтындардың «бір сарынды жойылуын» қамтамасыз ете отырып, қоғамның терең құндылықтары мен мүдделерін қорғауда тұр.

82

Мемлекет органдары жүйесінде Конституциялық Кеңеске ерекше рөл берілген. Бұл Конституциялық Кеңес арнайы құзыретке ие болғанымен және ол оның функциясы –Конституцияның және конституциялық заңдылықтың үстемдігін қамтамасыз ету болатын жалғыз орган болып табылатынымен себептеледі. Оның конституциялық мәртебесі заң щығармашылық үрдісінде Парламентпен қабылданатын заңдардың сапасына және қабылданатын заңдардың Конституцияға сәйкестігіне айтарлықтай әсер етуге мүмкіндік береді. Конституциялық бақылау органы негізінде француз үлгісі алынғанын атап өту қажет.

Конституциялық Кеңес, мемлекеттік орган бола отырып, мемлекеттік биліктің бір де бір тармағына ықпалдастырылмаған. Өз өкілеттіктерін жүзеге асырған кезде Конституциялық Кеңес дербес және мемлекеттік органдардан, ұйымдардан, лауазымды тұлғалардан тәуелсіз және өз қызметінде тек қана Қазақстан Республикасының Конституциясын басшылыққа алады.

Сонымен бірге Конституциялық Кеңеске заң шығармашылық үрдісінде құрылымдық рөлі беріледі. Конституциялық Кеңес заң шығарушы үрдісінің барлық сатыларында мынадай түсіндірмелер берген: заңнамалық бастаманы іске асыру, заң жобасын Парламент палаталарынан өткізу, заң жобасын шұғыл деп жа-риялау, келісу рәсімдерді қолдану, түзетулерді енгізу тәртібі, олардың көлемі, заңдарды жариялау мәселелері.

Республикада құқықтық мемлекетті құру және конституциялық заңдылықты нығайту заңнаманың серпінді дамуымен байланысты. Бұл мемлекеттік, экономикалық және әлеуметтік өмірдің негізгі салала-рын реттейтін заңдарды қабылдауды талап еттеді.

Мемлекет Басшысының 2009 жылғы 24 тамыздағы №858 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасын орындау үшін, Қазақстан Республикасы Парламентімен адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын нығайтуға, мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік және құқықтық жүйелерін дамытуға мүмкіндік жасайтын заңдар қабылданды. Халықаралық құқықтың талаптарын ұлттық заңнамаға кезең-кезеңмен имплементациялауға көмектесетін бірнеше халықаралық шарттар бекітілді.

Өз кезегінде Конституциялық Кеңес жыл сайын «Республикадағы заңдылықтың жай-күйі туралы» жолдауларын дайындайды. Қазақстан Республикасы конституциясының 53 б. 1 тармағымен көзделген бұл өкілеттік Конституциялық Кеңеспен конституциялық өндіріс практикасының жалпы қорытындысы бойынша жүзеге асырылады.

Қорытындысында Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Төрағасы И.И.Роговтың сөздерін келтіргіміз келеді: «Конституционализмді нығайту жөніндегі салмақты, тұрақты және мақсатты қызмет арқасында Қазақстан демократиялық өрлеу еліне айналды. Ал демократия жоғары заңдылықсыз мүмкін емес. Тәуелсіздік жылдары Қазақстан осы мұратқа қарай едәуір жылжыды. Қоғамдық құрылыстың өзгеруі саяси, экономикалық және әлеуметтік айтарлықтай күйзелістермен, дамудың түрлі нұсқаларын іздестірумен және оларды сынаумен сүйемелденді. Либерализм мен адамдардың талаптары мұраттарының арақатынасын, реформалардың басымдықтарын дұрыс анықтауды; адам құқықтары мен бостандықтарының үстемдігін және т.б. біз өз тәжірибемізден түсініп білдік. Ел жеткен табыстар, бейбіт және тыныш өмір, халықаралық аренада Қазақстанның беделі өсуі Конституциямен белгіленген құқықтық негіздерге негізделеді. Конституция арқасында қоғам өмірінің барлық салаларында адамның басымдығы қамтамасыз етіледі. Конституция мемлекеттің ең жоғарғы құндылықтары ретінде адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын белгілейді».

Мемлекеттің қуаты, бұдан басқа, азаматтардың өз конституциялық құқықтары мен бостандықтары қорғалуының кәміл болуына сенімділігінде тұрады. Тиімді жұмыс істейтін конституциялық бақылау органының болуы осы сенімділікті нығайтуға мүмкіндік береді.

Бүгінгі таңда Қазақстанның әр азаматы Конституциялық Кеңес қызметінің нәтижесін тікелей не-месе жанама пайдаланады. Ол осыны сезінсе де, сезінбесе де, Конституциялық Кеңес Конституциямен белгіленген адамгершілік стандарттарын сақтайды және қорғайды. Конституциялық Кеңестің қауыларын барлық құқықты қолданушылармен жалпыға бірдей орындау бөлек алғанда конституциялық құрылысты және тұтас алғанда құқықтық мемлекетті нығайтуға мүмкіндік береді. Онда адамның құқықтары шынын-да ең жоғары құндылық болып табылатын, заңдарды қатаң сақтауға негізделген мемлекет.

83

Қазақстан Республикасы Негізгі заңының 20 жылдығын тойлау қарсаңында мен шын жүректен осы қуанышқа ортақтаспын.

Қазақстан Республикасы, Қырғызстан сияқты, 1991 жылы өз тәуелсіздігін жариялағаны баршаға мәлім. Ал Қазақстан Республикасының Конституциясы мәтінінің редакциясы 1995 жылғы 30 тамызда жалпыхалықтық референдумда қабылданды. Осы қиын кезеңдерде қазақстандықтар бір адамдай бірігіп, өз Тұңғыш президентіне сенім білдірді.

Конституциялық құрылыстың жаңа қазақстандық үлгісін және елдің негізгі заңының – Конституцияның жобасын жасау – бұл Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың идеясы. Бұл Конституция барлық Қазақстан халқы игілігінің және өркендеуінің кепілі болды. Көбінесе соның арқасында Қазақстан айтарлықтай жетістіктерге жетіп, КСРО ыдырағаннан кейін құрылған тәуелсіз мем-лекеттер арасында алдынғы орынға ие болып отыр.

Қазақтар мен қырғыздар арасындағы қатынастар ежелден тату көршілік және достас болып келе жа-тыр. Қазақстан Республикасы мен Қырғыз Республикасы арасындағы дипломатиялық қатынастар 1992 жылғы 15 қазанда орнатылған болатын. 1993 жылдың 8 маусымында Алматы қаласында Қазақстан Ре-спубликасы мен Қырғыз Республикасы арасындағы достық, ынтымақтастық және өзара жәрдем туралы шартқа қол қойылды, онымен біздің мемлекеттеріміз арасындағы ынтымақтастықтың негізгі қағидаттары бекітілді.

Қазақстан Республикасы мен Қырғыз Республикасы арасындағы ынтымақтастықтың шарттық-құқықтық базасын 150-ден астам екі жақты келісімдер мен шарттар құрады, соның ішінде Мәңгілік достық туралы 1997 жылғы 8 сәуірдегі шарт және Одақтастық қатынастар туралы 2003 жылғы 25 желтоқсандағы шарт бар.

Қазақстан мен Қырғызстан көпжақты келісімдерде де ынтымақтастықты дамытады. Бұл Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы (ТМД), Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі ұйым (ЕҚЫҰ), Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ), Шанхай ынтымақтастық ұйымы (ШЫҰ), Орта Азиялық

Туйгунаалы АБДРАиМОВ – Қырғызстан Республикасының Сайлаудыжәне референдумдарды өткізу жөніндегі

орталық комиссиясының төрағасы

ҚАЗАҚСТАННЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫ МЕН САЙЛАУЫ ҚЫРҒЫЗ ӘРІПТЕСТЕРДІҢ КӨЗҚАРАСЫМЕН

84

ынтымақтастық ұйымы(ОАЫҰ), Ислам ынтымақтастық ұйымы (ИЫҰ) және тағы да басқалар сияқты халықаралық ұйымдар арасындағы ынтымақтастық.

Аса маңызды шарттарға сондай-ақ, сауда-экономикалық ынтымақтастық қағидаттары туралы, еркін сауда аймағы туралы, халықаралық автомобиль қатынасы туралы, әуе көлігі саласындағы ынтымақтастық туралы және т.б. келісімдерді жатқызуға болады. Олар стратегиялық, тең құқықтық әріптестік бағытындағы мықты шарттық-құқықтық базаны құрады, достық дәнекерлерін жылдан жылға бекіте оты-рып, мемлекеттеріміз арасындағы жоғары сенім деңгейін көрсетеді.

Бұл қандай да бір саяси немесе экономикалық алауыздықтың болмауымен расталады, көптеген өзекті халықаралық және өңірлік мәселелер бойынша тараптардың ұстанымдары ұқсас.

Бүгінгі таңда Қазақстан Қырғызстанның маңызды сауда әріптесі болып табылады. Қырғыз Республикасының сыртқы сауда айналымында Қазақстан үшінші орында. 2013 жылдың қорытындылары бойынша екі жақты қазақстан-қырғыздық тауар айналымы 2011 жылдағы 750 млн. АҚШ долл. қарағанда, 1,07 млрд. АҚШ долл. құрады.

Қазақстан мен Қырғызстанның мәдени-гуманитарлық ынтымақтастығы да серпінді дамуда. Елдеріміздің зиялы қауым және жұртшылық өкілдері қатысуымен көрмелер, халықаралық ғылыми симпозиумдар, халықаралық конференциялар, «дөңгелек үстелдер», авторлық кештер мен семинарлар тұрақты негізде өткізіледі.

Біздің екі жақты ынтымақтастығымыздың маңыздылығы, көпқырлылығы, оның құқықтық ресімделуі, мемлекеттеріміз бен халықтарымыздың оның негізгі бастаулары Қазақстанның Конституциясына және Қырғызстанның Конституциясына салынған теңдестірілген сыртқы саясаты арқасында мүмкін болды.

Оның үстіне, жақында өткен Жоғарғы Еуразиялық экономикалық қауымдастықтың мемлекет бас-шылары деңгейіндегі отырысын атап өткім келеді. Ол 2014 жылғы 29 мамырда Астана қаласында Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясы арасында Еуразиялық Экономикалық одақ туралы Шартқа қол қойылумен белгіленді, Қырғызстан да осы одаққа қатысуды жоспарлайды.

Бұл қауымдастық біздің мемлекеттерімізді одан гөрі жоғары халықаралық деңгейге көтеретініне және қатысушы елдердің экономикалық, әлеуметтік және басқа салалардағы рөлін арттыратынына сенімдімін.

Қазақстан 23 тәуелсіздік жыл ішінде серпінді даму жолын өтті. Саяси, әлеуметтік және гуманитарлық салаларда өткізілген реформалар, әлемдік қауымдастыққа ықпалдасу бағытында жасалған маңызды қадамдар елдеріңіздің әлемдік аренадағы беделін арттырды. Астана туралы айтсақ, ол тіпті керемет.

Негізгі заңның – Конституцияның мәні елдің қоғамдық және мемлекеттік өмірінің негіздеріне адамның іргелі құқытары мен бостандықтарын бекіту болып табылатыны мәлім. Бұл бағытта Қазақстан Республикасының Конституциясы дұрыс таңдаған жолмен келе жатыр.

Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданған сәттен өткен уақыт ішінде өзгерістер мен толықтырулар оған үш рет енгізілді: 1998, 2007 және 2011 жылдары. Қырғыз Республикасының Консти-туциясына да өзгерістер бірнеше рет енгізілген. Ал 2010 жылы Қырғыз Республикасының жаңа Консти-туциясы қабылданды.

Конституция елдің жоғары заң күшіне ие негізгі заңы болып табылады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабына сәйкес «Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді». Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы Қазақстан Республикасы Конституциясының 3, 33, 41, 51, 86, 87-баптарының нормаларын іске асыра отырып, еркін және демократиялық сайлауды ұйымдастыруды және өткізуді қамтамасыз ететінін білеміз.

Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы мен Қырғыз Республикасының Сайлау және референдумдарды өткізу жөніндегі орталық комиссия арасындағы қол қойылған өзара түсіністік

85

Меморандумының негізгі ережелерін іске асыра отырып, мен Қазақстан Республикасының Орталық сай-лау комиссиясы Төрағасының шақыруымен Қазақстан Республикасына бірнеше рет келдім.

2014 жылдың басында өткізілген Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясындағы ресми кездесу жоғары деңгейде ұйымдастырылды. Маған Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2014 жылғы 17 қаңтардағы «Қазақстандық жол-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауының негізгі ережелерін толық баяндап берді. Осыған орай, 2013 жылы жазда лайықты кандидаттар санынан сайланған ауыл әкімдері осы Жолдауды іске асыру ісіне елеулі үлесін қосатыны маған түсінікті болды.

Мені аудандық маңызы бар қалалардың, ауыл аймақтарының, кенттердің және, ауыл округтеріне кірмейтін ауылдардың әкімдерін сайлау туралы толық ақпаратпен таныстырды. Әкімдердің сайланбалығы идеясы Қазақстан Республикасының Конституциясында көрсетілген, және ол барлық ел ішінде 2457 ауыл әкімдерін сайлау жолымен імке асырылды.

Өңірлер бойынша іссапар барысында мен және менің әріптестерім жергілікті жерлерде комиссиялардың жаңа құрамдарын қалыптастыру жөніндегі тәртіпке салынған жұмысты көрді, бұл Қазақстан мен Қырғызстанның сайлау комиссиялары арасында тәжірибе алмасу үрдісіне мүмкіндік жа-сады.

Біздің электоралды ынтықмақтастығымыз жалғаса береді, және болашақта ол, мемлекеттеріміз арасындағы ынтымақтастық сияқты одан әрі жемісті болады.

Мен барлық қазақстандықтарды Қазақстан Республикасы Конституциясының 20 жылдығымен шын жүректен құттықтаймын және елге, оның халқына табыстарға жете беруді және одан әрі өркендеуді тілеймін.

86

Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін құрылған егеменді мемлекеттер үшін конституциялық сот төрелігі – бұл «жалпыхалықтық» деп аталған социалистік қоғамдық құрылыс жағдайында баламасы болмаған жаңа құқықтық құбылыс.

Тиісінше кеңестік ғылымда «Конституцияны сақтау», «заңдардың конституцияға сәйкестігі», «конституциялық сот ісін жүргізуі» сияқты ұғымдар зерттелмеген және мемлекеттік қызмет практика-сында қолданылмаған.

Билік органдары құрылысының және қызметінің негізіне алынған қағидаттар, сондай-ақ, мемлекет азаматтарының құқықтары, бостандықтары және міндеттері конституцияда бекітілетіні жалпыға мәлім. Конституцияның нормалары, әдеттегідей, тікелей әрекет нормалары болып табылады, заңдар және басқа нормативті құқықтық актілер құқықтың үстемдігіне сәйкес конституция негізінде қабылданады және оған қайшы келе алмайды.

1. В.Погорилко «Құқықтық актілер жүйесіндегі конституциялардың үстемдігі әрқашан олардың ерек-ше белгісі болады, бірақ конституциялардың басты белгісі билікті шектеу, және бұл оның негізгі міндеті болып табылады» деп белгілейді. [1, 23–32 б.].

2.Басқаша айтқанда, конституция іс жүзінде мемлекет пен оның азаматтары арасындағы өзара қатынасты белгілейтін жалпыұлттық саяси-құқықтық шарт болып табылады. Осы шартқа сәйкес халық өз егеменді құқықтарын билікке осы шартпен белгіленген көлемде тапсырады, ал мемлекет билік ор-гандары атынан азаматтардың конституциямен кепілдік берілген құқықтары мен бостандықтарының сақталуын және қорғалуын қамтамасыз етуге міндеттенеді.

Қазіргі демократиялық құқықтық мемлекеттің өзіне тән белгісі – адамдардың, биліктің, заңды не-месе басқа тұлғалардың әрекеттері жарияланатын мақсаттарға қатыссыз моралды немесе бейморалды, ықтимал немесе рұқсат етілмейтін, заңды немесе жазаға тартылатын ретінде тек қана осы әрекеттердің Конституцияға, сондай-ақ заңдарға және қабылданған этика және адамгершілік нормаларына сәйкестігі немесе сәйкессіздігі негізінде бағаланады.

Юрий БАулиН – Украина Республикасы Конституциялық Сотының төрағасы, заң ғылымдарының докторы, профессор, Украинаның Ұлттыққұқықтық ғылымдар академиясының академигі

УКРАИНАДАҒЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУ: ҚҰРЫЛУЫ

ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУЫ

87

Конституцияның үстемдігін және тікелей әрекетін қамтамасыз ету жалпымемлекеттік механизмнің басты және белгілеуші құрылымдық элементі, әдеттегідей, тәуелсіз мамандандырылған органмен жүргізілетін конституциялық бақылау болып табылады.

Мамандандырылған конституциялық бақылау органдарының негізгі белгілері мынадай: 1) бұл мемлекеттік органдар; 2) конституциялық бақылауды іске асыру жөніндегі функциясы оның басты міндеттерінің бірі болып

табылады; 3) осындай органдарды ұйымдастыру және олардың жұмысының негіздері конституцияда бекітілген; 4) олар құқықтық актілердің конституцияға сәйкестігін алдын ала да, сондай-ақ, кейінен де бақылауды

жүзеге асырады; 5) олардың шешімдері конституцияға негізделеді; 6) олар, ерекшелік ретінде, конституцияны түсіндіру жөніндегі өкілеттіктерге ие болуы мүмкін.Конституциялық бақылауды енгізу қажеттілігі туралы мәселе конституциялық мемлекеттік-құқықтық

реформалау үрдісі басталған сәттен пайда болды. Осылайша, 1988 жылы КСРО Конституциясына толықтырулар енгізілді, оларға сәйкес арнайы орган –Конституциялық бақылау комитеті құрылды, ол өз қызметін 1990 жылы бастады, бірақ белгілі жағдайлар себебімен, кейін оны тоқтатты.

Кеңестік Украинадағы «қайта құрылыс» кезеңінде конституциялық бақылау заң шығарушы биліктің үстемдігі қағидатына, демек, халық егемендігі қағидатына да қайшы келеді деген пікір көп таралған болатынына қарамастан, УКСР Жоғарғы Рада 1989 ж. 27 қазанда УКСР Конституциясының 112-ба-бына өзгерістер енгізу жолымен Конституциялық бақылау комитетін құруды көздеді. Көп адамдар конституциялық бақылау органына халық мүддесін білдіретін жалғыз органның – Жоғарғы Раданың актілерін тоқтату өкілеттігін беру халық егемендігі қағидатын жалғанға айналыдарды деп ойлады.

Осылайша, формалды түрде 1992 жылға дейін, ал нақты айтқанда 1996 жылға дейін Украинада конституциялық бақылауды Конституция мен заңдарды ресми түсіндіру жолымен Украинаның Жоғарғы Радасы жүзеге асырды. Әңгіме 1992 жылдың маусым айында «Украинаның Конституциялық Соты тура-лы» Украина Заңы қабылданғанына [2] және Украинаның 1978 жылғы үлгідегі Конституциясына тиісті өзгерістер енгізілгеніне қарамастан, Украинаның Конституциялық Соты құрылмағаны туралы болып отыр. Украинадағы конституциялық юрисдикцияның жалғыз органы өз қызметін тек қана Украинаның 1996 жылғы үлгідегі Конституциясымен және «Украинаның Конституциялық Соты туралы» жаңа заңымен бекітілген өкілеттіктер негізінде және шегінде 1996 жылы бастай алды [3].

Украинаның Конституциясына сәйкес Украинаның Конституциялық Соты конституциялық юрисдикцияның жалғыз органы болып табылады. Оның құрамына Украина Президентімен, парламентпен және судьялар съезімен тең квотамен тағайындалатын 18 судья кіреді.

Конституциялық Соттың өкілеттігіне: - Жоғарғы Рада заңдарының және басқа құқықтық актілерінің, Президент және Министрлер кабинеті

актілерінің, Жоғарғы Рада құқықтық актілерінің Конституцияға сәйкестігі туралы мәселелерді шешу; - Конституцияның және Украина заңдарының ережелерін ресми түсіндіру; - қолданыстағы халықаралық шарттардың және олардың міндеттілігіне келісім беру үшін Украинаның

Жоғарғы Радасына енгізілетін шарттардың конституцияға сәйкестігін тексеру; - Президентті импичмент тәртібінде орнынан алу туралы және Жоғарғы Раданың Конституцияны

және Украина заңдарын бұзуы туралы істерді тексерудің және қараудың конституциялық рәсімін сақтау туралы тұжырымдама беру.

Украинаның Конституциялық Соты Украинаның Негізгі Заңына өзгерістерді енгізу үрдісінің міндетті қатысушысы болады. Оның өкілеттігіне осы мәселе бойынша алдын ала конституциялық бақылауды жүзеге асыру және оның Украина Конституциясының 157 және 158-баптарына сәйкестігі туралы тұжырымдаманы ұсыну жатады.

Атап айтқанда, Украина Конституциясының 157-бабының ұйғарымына сәйкес, егер өзгерістер адам мен азаматтың бар құқықтары мен бостандықтарын алып тастауды немесе шектеуді көздейтін болса, ол өзгертіле алмайды, бұл оларды сақтау кепілінің бірі болып табылады. Украинаның Негізгі Заңының

88

өзгерістері Украинаның тәуелсіздігін жоюға немесе аумағының бүтіндігін бұзуға бағытталмауы тиіс. Оның үстіне, Украинаның Конституциясын соғыс немесе төтенше жағдайларда өзгертуге болмайды.

Украина Конституциясының 158-бабымен қағидалар бекітілді, оларға сәйкес Парламентпен қаралған және заң қабылданбаған, Украинаның Конституциясына өзгерістерді енгізу туралы заң жобасы осы заң жобасы бойынша шешім қабылданған күннен бастап бір жылдан бұрын емес Украинаның Жоғарғы Рада-сына берілуі мүмкін (бірінші бөлім); Украинаның Жоғарғы Радасы өз өкілеттігі мерзімі ішінде Украина Конституциясының сол ережелерін қайта өзгерте алмайды (екінші бөлім).

Қазақстан Республикасында конституциялық бақылау институтын қалыптастыру үрдісі, кезең-кезеңмен жүзеге асырылды.

Бірінші кезең – мемлекеттік биліктің бөлінісін болдырмайтын жағдайда одақтық республиканың жоғары билік органдарымен Конституцияны қорғауды формалды жүзеге асыру. Қазақ Кеңес Социалистік Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Қазақ КСР Кон-ституциясын сақтауды бақылауын жүзеге асыруға және Қазақ КСР заңдарын түсіндіруге ерекше өкілеттігі болды [4] .

Екінші кезең – одақтық деңгейдегі тиісті институтқа ұқсас Республиканың конституциялық бақылау комитетін құру талпынысы (1988 -1991 жж.).

Үшінші кезең – мемлекетпен жарияланатын билікті бөлу демократиялық қағидатын көрсететін ин-ститут ретінде Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотын құру (1991 - 1995 жж.).

Төртінші кезең – саяси реформаларды біртіндеп іске асыруды және даму тұрақтылығын болжай-тын Қазақстанда жарияланған басқарылатын «демократия» бағытының «тумасы» болып табылатын Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің құрылуы және оның жұмысы (1995 ж. қазіргі уақытқа дейін) [5, с.103]. И.Остаповичтың сөзінше, «мамандандырылған конституциялық бақылаудың француз үлгісі қазақстандық үлгінің болар-болмас аналогы болды. Олар арасында құрылу тәртібінде, құқықтық мәртебеде, құзыретінде ұқсастық байқалады. Оларға тағайындалатын мүшелерден басқа, оларға «құқық бойынша» мүшелер – Республиканың экс-президентері кіретіні Қазақстан мен Францияның Конституциялық Кеңестерін құрудың жалпы белгісі болып табылады. Кеңестердің төрағаларын тағайындау - республика президенттерінің құқығы және т.б.» [6, 25 б.].

Қазақстан Республикасы Конституциясының 71-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады (бірінші бөлім); Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды және дауыс тең бөлінген жағдайда оның даусы шешуші болып табылады (екінші бөлім); Конституциялық Кеңестің екі мүшесін - Республика Президенті, екі-екі мүшеден тиісінше Сенат пен Мәжіліс тағайындайды. Конституциялық Кеңес мүшелерінің жартысы әрбір үш жыл сайын жаңартылып отырады (үшінші бөлім).

Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабына сәйкес: Конституциялық Кеңес Қазақстан Республикасы Президентінің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс

Төрағасының, Парламент депутаттары жалпы санының кемінде бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің өтініші бойынша:

1) дау туған жағдайда Республика Президентінің, Парламент депутаттарының сайлауын өткізудің дұрыстығы және республикалық референдум өткізу туралы мәселені шешеді;

2) Парламент қабылдаған заңдардың Республика Конституциясына сәйкестігін Президент қол қойғанға дейін қарайды;

2-1) Парламент және оның палаталары қабылдаған қаулылардың Республика Конституциясына сәйкестігін қарайды;

3) Республиканың халықаралық шарттарын бекіткенге дейін олардың Конституцияға сәйкестігін қарайды;4) Конституцияның нормаларына ресми түсіндірме береді;5) Конституцияның 47-бабының 1 және 2-тармақтарында көзделген реттерде (Қазақстан Республи-

касы Президентінің өкілеттігін мерзімнен бұрын тоқтату) қорытындылар береді.2. Конституциялық Кеңес соттардың өтініштерін Конституцияның 78-бабында белгіленген реттерде

қарайды.

89

Осылайша, Украина мен Қазақстанның конституциялық юрисдикция органдары қызметінің кейбір аспектілері принципті тұрғыда ұқсас болғанына қарамастан, олардың құрамын қалыптастыру тәртібі және өкілеттіктер көлемі едәуір ерекшеленеді.

Ең алдымен, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне және Украинаның Конституциялық Сотына өз мемлекеттерінің халықаралық шарттарын конституциялық бақылау, президенттерді мерзімнен бұрын лауызымынан босату конституциялық рәсімін сақтау және белгілі бір нормативті-құқықтық актілердің конституцияға сәйкестігі туралы мәселелерді шешу салаларында шамамен бірдей өкілеттік берілген.

Бірақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің алдын ала бақылау саласындағы өкілеттігі Украинаның Конституциялық Сотының өкілеттіктерінен ерекше, бұл біріншіге мынадай құқықтарды бе-руде білдіріледі:

- дау туған жағдайда Республика Президентінің, Парламент депутаттарының сайлауын өткізудің дұрыстығы және республикалық референдум өткізу туралы мәселені шешкен кезде азаматтардың элек-торалды құқықтарының сақталуын бақылау;

- Парламент қабылдаған заңдардың Республика Конституциясына сәйкестігін Президент қол қойғанға дейін қарау;

- конституциялық өндіріс практикасын қорытындылау нәтижелері бойынша конституциялық заңдылық жағдайы жөнінде ақпараттық функцияны орындау (республикадағы конституциялық заңдылық жағдайы туралы Парламентке жыл сайын жолдау жіберу).

Конституциялық Кеңес қабылданған шешімдерді қайта қарау құқығына ие, бұл жағдайға назар аудару қажет. Осындай қайта қарау үшін негізгі нормативті жағдайлар да (олар бойынша шешім қабылданған Конститу-ция нормаларының өзгеруі), сондай-ақ, бағалау да – жүгіну мәні үшін маңызды жаңа жағдайлардың пайда болуы (rebus sic stantibus – жағдайлар өзгермегенше), сондай-ақ, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, ұлттық қауіпсіздікті, мемлекеттің егемендігін және тұтастығын қамтамасыз ету қажеттілігі немесе қабылданған қаулыға Қазақстан Республикасы Президентінің қарсылығы түскені болып табылады [7].

Украинаның Конституциясы және «Украинаның Конституциялық Соты туралы» Украинаның Заңы қабылданған шешімді қайта қарауды көздемейді, және бұл жағдай кейбір отандық конституционалист-ғалымдар тарапынан сын объектісі болды. Осылайша, Украинаның Конституциялық Сотының отставкадағы судьясы П. Ткачук Украинаның Конституциялық Сотының ерекше жағдайларда жаңа шешімдерді қабылдаған кезде өмір ақиқатын есепке алу үшін өзінің бұдан бұрынғы құқықтық ұстанымынан бұрылып кетуге құқығы болуы тиіс деп есептейді. Оның үстіне, Украинаның Конституциялық Соты өзінің бұрынғы құқықтық ұстанымдарын мәні және құрамы жағынан дамыта және байыта алады [8, с. 21].

Сонда кейбір отандық конституционалистер осындай қайта қараудың заңнамамен белгіленген негізі ретінде «Украинаның Конституциялық Соты туралы» Украина Заңының 68-бабына сілтеме жасай-ды. Бұнымен келісуге болмайды. Өйткені, осы заң бойынша Украинаның Конституциялық Соты «оның қарауының мәні болмаған, бірақ істі қарау және шешім қабылдау немесе қорытынды шығару уақытында болған іс бойынша жаңа жағдайлар анықталған жағдайда іс бойынша жаңа өндірісті ашады». Басқаша айтқанда, әңгіме бұрын қабылданған шешімді немесе онда тұжырымалған құқықтық ұстанымдарды қайта қарауда немесе тоқтатуда емес, жаңа жағдайлар анықталғанда жаңа конституциялық өндірісті ашуда болып отыр. Бұл, біздің пікірімізше, конституциялық юрисдикция органы бұл жағдайларда, ол бойынша шешім қабылдай алатын басқа істі қарау рәсімін бастайды.

Бұдан басқа, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесімен жүзеге асырылатын алдын ала бақылаудың ерекше өзгешелігі, осындай бақылау Республиканың Конституциясымен кепілдік берілетін заңнамалық нормалардың адамның және азаматтың құқықтарына және бостандықтарына сәйкестігін белгілеу аспектісінде жүзеге асырылатыны болып табылады. Осы жайда Конституциялық Кеңес өз ұстанымын қалыптастырды, оған сәйкес заң оның ішіндегі ережелер бір мағыналы түсіндірілу үшін жағдай жасау қажет, керісінше жағдайда бұл практикада осы заңнамалық актінің жөнсіз түсіндірілуіне және теріс қолдануына, және, нәтижесінде, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын негізсіз шектеуге әкеп соғуы мүмкін. [9, с. 25].

90

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесіне және Украинаның Конституциялық Сотына олар қабылдаған шешімдердің орындалуын бақылау өкілеттігі берілген.

Осылайша, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Регламенті бойынша, осындай бақылау оның отырысына материалдарды дайындаған Конституциялық Кеңестің мүшесіне, Конституциялық Кеңес аппаратына жүктелген. [10].

«Украинаның Конституциялық Соты туралы» Украина Заңының 70-бабына сәйкес, қажет болған жағдайда Украинаның Конституциялық Соты өз шешімінде, тұжырымдамасында оны орындау тәртібін және мерзімін белгілей алады, сондай-ақ тиісті мемлекеттік органдарға шешімді орындауды, тұжырымдаманы сақтауды қамтамасыз ету бойынша міндеттерді жүктей алады (екінші бөлім).

«Сонда , - Украинаның Конституциялық Соты өзінің 2000 жылғы 14 желтоқсандағы Шешімінде баса айтқандай, - Украинаның Конституциялық Сотының шешімінде (тұжырымдамасында) оны орындау мерзімі орнатылғанына, орнатылмағанына қарамастан, тиісті мемлекеттік органдар тек қана өкілеттігі негізінде, шегінде және Конституциямен және Украинаның заңдарымен көзделген әдістермен әрекет ету-ге міндетті» [11]. Заңмен қағидалар белгіленген, оларға сәйкес:

- Украинаның Конституциялық Соты 70-бапта аталған органдардан шешімді орындаудың, тұжырымдаманы сақтаудың жазбаша растауын талап етуге құқылы (үшінші бөлім);

- Украинаның Конституциялық Сотының шешімдерін орындамау және тұжырымдамаларын сақтамау заңға сәйкес жауапкершілікке әкеп соғады (төртінші бөлім). Сонымен бірге, соңғы ереже іс жүзінде фор-малды болатынын мойындау қажет, өйткені, көзделген заң бүгінгі күнге дейін қабылданған жоқ, өкінішке орай, практикада кездесетін, Украинадағы жалғыз конституциялық юрисдикция органының шешімдерін орындамау оқиғалары тиісті жауапсыз қала береді.

Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістерді енгізудің ерекше құқығы Респу-блика Президентінің шешімі, Парламенттің немесе Үкіметтің ұсынысы бойынша ұйымдастырылатын республикалық референдумға берілген. Сонда Конституциялық Кеңес тиісті заңдарға қол қойылғанша осындай мәселелерді қарауға конституциялық бақылау кезеңінде де қатыспайды. Сонымен бірге, Украинаның Конституциялық Соты, Украина Конституциясына өзгерістерді енгізу туралы заң жобасын алдын ала бақылау құқығына ие бола отырып, адам мен азаматтың құқықтарын, тәуелсіздікті және аумағының бүтіндігін қорғауды қамтамасыз етеді [12].

Осы аспектіде Украинаның Конституциялық Соты, 2008 жылғы 26 маусымдағы шешімінде, Украина Конституциясының 124-бабының екінші бөліміне сәйкес, соттардың юрисдикциясы мемлекетте пайда бо-латын барлық құқықтық қатынастарға таралатынын белгіледі. Сондықтан Украинаның Конституциялық Соты Конституцияға өзгерістерді енгізу туралы заңға қатысты ол күшіне енгеннен кейін конституциялық бақылауды дәл өзі жүргізуі тиіс деп есептейді, өйткені Украина Конституциясының XIII бөлімінде белгіленген оны қарау және қабылдау рәсімін сот арқылы бақылау болмағаны, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарынан айыруға немесе оларды шектеуге, тәуелсіздікті жоюға немесе Украина аумағының бүтіндігін бұзуға, сондай-ақ конституциялық құрылысты Украинаның Негізгі Заңында көзделмеген әдіспен өзгертуге әкеп соғуы мүмкін. Жоғарыда баяндалғанның негізінде сот «Украинаның Конституциялық Соты туралы» Заңы, оның юрисдикциясы Конституцияға өзгерістерді енгізу туралы күшіне енген заңдардың конституцияға сәйкестігі ту-ралы мәселесін шешуге таралмайтыны туралы ережесін конституцияға сай емес деп таныды [13].

Қазақстан Республикасының және Украинаның заңнамаларымен азаматтардың конституциялық юрисдикция органына конституциялық шағыммен тікелей жүгіну мүмкіндігі көзделмегенін атап өту қажет, бұл Германияда, Австрияда, Ресей Федерациясында және кейбір басқа елдерде көзделген.

Бірақ, Украина Конституциялық Сотының отставкадағы судьясы В. Шаповал белгілегендей, «Кон-ституциямен конституциялық шағым институты көзделмегеніне қарамастан, Заң өзгеше алмастырғышты енгізді. Егер қандай да бір заңды түсіндірген кезде, оның Конституцияға сәйкессіздігі анықталған бол-са, Конституциялық Сот осы өндірісте осы заңның конституцияға сәйкессіздігі туралы мәселені шешеді (95-бап). Сонымен, конституциялық юрисдикция органында заңдарды ресми түсіндіру рәсімін бастау жолымен заңды қолданудың конституцияға сәйкессіздігін тану арқылы жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қорғау мүмкіндігі жасалды» [14].

91

Армения Республикасының Конституциялық Сотының Төрағасы, Венециандық комиссияның мүшесі Г. Арутюнян, Украинаның заңдарына ресми түсіндіру беру тәртібін реттейтін отандық заңнаманың нор-маларын талдап, «Украинадағы қолданыстағы азаматтың конституциялық жүгіну институты іс жүзінде конституциялық шағым нысандарының бірі болып табылады, шын мәнінде, нормативті конституциялық шағым функциясын атқарады» деген қорытындыға келді [15, с.77].

Осылайша, Қазақстан Республикасы мен Украинаның конституциялық әділет органдарының өкілеттіктерін талдау олардың қызметі осы мемлекеттердің аумағында конституцияның үстемдігіне кепілдік беруіне, сондай-ақ, осы құқықтық актілермен жарияланған жалпыадамзаттық құндылықтарды, ең алды-мен адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында, іске асыруға бағытталғаны туралы қорытынды шығаруға мүмкіндік береді. Ұйымдастырушылық-құқықтық қызметтің нәтижесі бола тұра, аталған мемлекеттердің конституциялық өндіріс практикасында көпшілік мақұлдаған субсидиарлық қағидатына сәйкес, Украина мен Қазақстан халықтарының тарихи дәстүрлерін, мәдени, діни және өзге ерекшеліктерін ескере отырып, заңнама деңгейінде белгіленетін өз ішкі заңдылықтары бар.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ:1. Погорилко В. Конституцияның украиндық құқық шығармашылығындағы және мемлекетті

құрудағы рөлі / В. Погорилко // Украина Ұлттық ғылым академиясының хабаршысы. – 2005. – № 12. 2. Закон України „Про Конституційний Суд України” від 3 червня 1992 року № 2400–XII // Голос України.

– 1992. – № 123 (Закон втратив чинність на підставі Закону від 16 жовтня 1996 року № 422/96-ВР).3. Закон України «Про Конституційний Суд України» від 16 жовтня 1996 року № 422/96-ВР //

Відомості Верховної Ради України. – 1996. - № 49. - Ст. 272.4. Қазақ КСР 1978 жылғы үлгідегі Конституциясы [Электронды ресурс].–Қолжетімдік режимі:

http://www.worldstatesmen.org/Constitution_of_KazSSR-1978.pdf.5. Саяси ғылым. Кеңестен кейінгі мемлекеттердегі саясаттану: ғылыми еңб. жин. М. ИНИОН РҒА 2004 № 2.6. Остапович И. Ю. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі: Теория мен практика

мәселелері. – заң ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін диссертацияның авторефераты. Ммандығы 12.00.02 - Конституциялық құқық; Муниципалды құқық /И. Ю.Останович. -Томск, 2005.

7. «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 29 желтоқсандағы № 2737 Конституциялық Заңы.

8. Ткачук П.М. Правові позиції Конституційного Суду України / П. М. Ткачук // Вісник Конституційного Суду України. – К., 2006. – № 2.

9. Остапович И. Ю. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі: Теория мен практика мәселелері. – заң ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін диссертацияның авторефераты. - Томск, 2005.

10. «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің Регламентін бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің 2002 жылғы 19 сәуірдегі №1 Қаулысы (14.08.2013 ж. жағдай бойынша өзгерістермен және толықтырулармен) // Электронды ресурс: «zakon.kz» // Қолжетімдік режимі: http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1031056.

11. Украина Конституциялық Сотының шешімдерін орындау тәртібі туралы іс бойынша Украина Конституциялық Сотының 2000 жылғы 15 желтоқсандағы № 15-рп шешімі // Офіційний вісник України від 05.01.20012000 р., № 51, стор. 80, 2226 б..

12. Украинаның Конституциясына өзгерістер енгізу туралы Украина Конституциялық Сотының 1998 жылғы 9 маусымдағы № 8-рп шешімі.

13. Рішення Конституційного Суду України від 26 червня 2008 року № 13-рп у справі про повноважен-ня Конституційного Суду України // Офіційний вісник України.— 2008.— № 52.— Ст. 1742.

14. Шаповал В.М. Конституційна скарга / Володимир Миколайович Шаповал / Електронний ресурс: За-конодавча база «Юридичний словник» / Режим доступу: http://www.zakony.com. ua/juridical.html?catid=40016.

15. Арутюнян Г.Г. Конституционализм: сабақтар, сын-қатерлер, кепілдіктер / Гагик Гарушевич Арутюнян. – К.: Логос, 2011.

92

I. Алғы сөзМерейтойлық мақала белгілі бір адамға немесе институтқа емес заң мәтініне арналғаны, бұл

күнделікті факт емес. Оның үстіне, әңгіме кез келген заң мәтіні туралы емес – биыл жиырмажылдық мерейтойын аталып өтетін, мемлекеттің ең жоғары құқықтық негізі - Қазақстан Республикасының 1995 жылғы үлгідегі Конституциясы туралы болып отыр.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары, ең алдымен, Президент, Конституциялық Кеңес және Бас Прокуратура өздеріне «сырттың көзқарасын тарта отырып» Қазақстанның осы күнге дейін жет-кен жетістіктері үшін мақтанышын білдіреді. Бұл Республиканың халықаралық деңгейдегі құқықтық мемлекеттер арасында өз орнын табуы ғана емес, сондай-ақ, оның трансформациялық үрдісті өз бетімен бірізді дамытуға талабын да білдіреді. Бұл қарқынды және жүйелі құқықтық сұхбаттасу аясында жүріп жатқан, мемлекеттің күш салуының маңыздылығын және мақсаттылығын көрсетеді.

2013 жылдан бастап мен Германия халықаралық құқықтық ынтымақтастық қорының (IRZ) сарап-шысы ретінде конституциялық құқық саласындағы құқықтың барлық салаларын қамтитын сұхбатқа қатысып жүрмін. Осы тұрғыдан және сол кезде алған тәжірибе әсерінде мен Сіздерді шын жүректен Конституцияның 20 жылдығымен құттықтаймын.

Мен Конституцияның бұдан бұрынғы дамуының негізгі сатыларын қысқаша шолудан бастағым келеді (II.). Осындай шолу, әрине, бұрынғы Кеңес Одағының жалпы мемлекеттеріндегі, және әсіресе, Қазақстандағы трансформациялық үрдістің түбегейлі проблемаларын қысқаша қараумен шектелмейді (II.1.). Қазақстан Республикасының конституциялық құқық және конституциялық даму саласындағы жолы және бүгінгі қол жеткізген табыстарының жоғары маңыздылығы тек осы аяда дұрыс және әділ бағалануы мүмкін (II.2.).

ларс БРОКЕР – Рейнланд-Пфальц жерінің (Германия Федеративтік Республикасы) Конституциялық Сотының және Жоғары әкімшілік сотының президенті

ТРАНСФОРМАЦИЯЛЫҚ ҚОҒАМДАҒЫ КОНСТИТУЦИЯ ЖӘНЕ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ДАМУ:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖОЛЫ

93

II. «өзіндік жолы»1. Трансформациялық мемлекеттердегі конституциялардың рецепциясы 1989 жылғы КСРО Конституциясының негізге алынған реформаларынан бастап, КСРО ыдырағаннан

кейін және тәуелсіз ұлттық мемлекеттер құрылғаннан кейін көп кешікпей Орталық және Шығыс Еуропа-да, сондай-ақ Орталық Азияда тарихта бұрын ешқашан болмаған конституциялардың рецепциясы үрдісі басталды. Конституциялық құқықтың бұл рецепциясы мемлекеттің заңды негізін құруға және құқықтық мемлекет құрылымдарына кепілдік беруге және, сонымен бірге, халықтар қауымдастығын құруға және іске асыруға бағытталған болатын. Бірақ осы конституцияларды толықтыру және дамыту үрдісі құрылымдық жағынан қиын, тәуекелді іс, сондықтан, конституция және оның кепілдіктері тек бірте-бірте құқықтық ақиқаттың бөлігіне айналып, оның әрекетін толық өрістете алады [1, 919 ff. б.]. Трансформациялық үрдіс содан басталады, бірақ аяқталмайды.

Бұл Орта Азия мемлекеттері үшін және, әсіресе, осы өңірдегі ең үлкен және геостартегиялық тұрғыдан ең маңызды мемлекет ретінде, Қазақстан үшін ақиқат. Еуропалық конституцияның (америкалық ықпалды «қосалғанда»), рецепциясы, және, сонымен бірге демократияны, құқықтық мемлекетті және адам құқықтарын мойындауды, мемлекеттік органдардың қолданыстағы билік нысандарына, және, ең алдымен, тарихи қалыптасқан менталитетке шынтайтына келгенде құнттап үйлестіруі және бейімдеуі керек [2, 383 б.].

Қазақстан Конституциясының тарихы КСРО ыдырауынан емес және Қазақ Кеңес Социалистік Республикасының 1937 жылғы үлгідегі Конституциясынан емес, одан ерте - XV ғасырдың ортасынан, қазіргі Қазақстан Республикасы аумағында оңтүстік хандықтардан тәуелсіз өз билік нысандарын құрудан басталады. Кеңес, ал одан бұрын патша үкіметі кезінде тоқтатылған және өзгертілген, бірақ жойылмаған түпнегіздер мен әсерлер, тіпті жанасу нүктелері бар. Осы дәстүрлердің және ақиқаттың, сондай-ақ азаматтық қоғамның әлі де ұзақ уақыт орнықпауы «сырттай көзқараста» көзге түспей қоймайды. Бұл ең алдымен, өз дәстүрлерінің келеңсіз нәрсе емес екенін, керісінше, оның бүгінгі күнмен едәуір дәрежеде сәйкестілігін анықтап, трансформациялық үрдісті жеңілдетумен бірге, оның мүмкіндігін де арттырады.

Осы себеппен трансформациялық үрдістің бірінші сатысында – бұл кейде байқалмайды - күшті президенттік аппарат қажетті реформаларды іске асыру және Конституциямен көзделген құрылымдарды құру үшін реформалар үрдісін жүргізудің ең жақсы кепілі болып табылады [3, 927 б.]. Бұл – табысты «өзіндік жол» үшін алғы шарт. Осылайша, Қазақстан Республикасы Президентіне неміс мемлекеттік құқығында «саяси тұрақтылықты міндетті қамтамасыз ете отырып, әкімшілік-экнономикалық жаңғырту мақсатымен мәжбүрсіз басқару стилі» және, тиісінше, Орта Азиядағы жетекші рөлі беріледі [4, . 607 (634)б.].

2. Конституция және конституциялық даму a) Қазақстан Республикасының Конституциялық дамуы және конституциялық құқық дәстүрлеріне

негізделген бөтенді рецепциялау және өзінікін дамыту «өзіндік жолы» 1995 жылғы үлгідегі конституци-ядан емес, 1990 жылғы 25 қазандағы «Қазақ КСР мемлекеттік егемендігі туралы декларациядан», дәлірек айтқанда, 1991 жылғы 16 желтоқсанда қабылданған «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңнан басталады. Конституциялық заңда былай делінген: «Қазақстан Республикасы тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет болып табылады» [4, 610 б.]. Бұл конституция тура-лы неміс ілімінен туындайтын, өзін құқықтық мемлекетті қолдаушы деп тану Қазақстанның (ең жаңа) конституциялық дәстүрлеріндегі конституционалдық элемент болып табылады. 1991 жылдан бастап бұл Конституция мәтінімен қабысып және біртінде өмір заңдарымен толықтырылуда.

b) 1990 жылы Президент төрағалығымен құрылған Конституциялық комиссиямен ұсынылған және 1993 жылғы 28 қаңтарда Жоғарғы Кеңеспен қабылданған Қазақстан Республикасының (Бірінші) Конституциясы кіріспеде өткен коммунистік өмірден бас тартуды, негізгі заңдар тізімдемесін, құқықтық мемлекетті, адам құқықтарын, биліктің бөлінісін, халықтың егемендігін және демократияны тануды бекітті.

Конституцияның үстемдігін және сонымен бірге оның «ең жоғары басымдығын» қамтамасыз ету үшін құзыреті мол конституциялық сот құрылды. Оған, атап айтқанда, жеке конституциялық шағыммен жүгінуге және – соттың кәдімгі функцияларының шегінен шығатын құзырет – өз бастамасы бойынша өндірісті бастауға болатын еді. Бұл күшті конституциялық сот өз жұмысын 1992 жылғы 5 маусымда баста-

94

ды [4, 615 б.]. 1995 жылғы 6 наурызда сайлау құқығы теңдігінің ( 1993 жылғы Конституцияның 109, 111 және 117 б.) негізгі мәселелері жөніндегі конституциялық шағым негізінде қабылданған – 1995 жылғы 10 наурыздағы шешіммен расталған– оның шешімі заң тұрғысынан дәлелді болды және конституциялық даму үшін, Парламенттің таратылуына байланысты, салдары зор болып, Конституцияны өзгертуге әкеп соқты, нәтижесінде 1995 жылғы 30 тамыздағы жаңа Конституция жарық көрді [4, 618 ff. б.].

c) 1995 жылғы 30 тамыздағы Референдумда қабылданған бұл жаңа Конституция бұрынғы Конституция-дан гөрі анық және құрылымдалған, дәлме-дәл және бірізді жүйеленген Конституция болды. Оның шарықтау шегі адамның құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп аталатын 1 б. 1 т. көрсетілген. Адамның абыройы – Германия Федеративті Республикасы Конституциясының негізгі ең жоғары нормасы – 17 б. 1 абз. оған қол сұғылмайды деп анық белгіленген. Конституция демократияны, құқықтық мемлекеттілікті және әлеуметтік мемлекеттілікті таниды. Ең алдымен, құқықтық мемлекет негізгі құрылымдық қағидат ретінде бекітілген. Бұл маңызды қағидат тәуелсіздік жарияланған сәттен бастап Қазақстан Республикасының конституциялық дамуында және конституциялық дәстүрінде кәміл бекітілген.

Бұл жаңа Конституция мемлекеттік билік құрылымын жаңадан, нақтылап реттеді. «Президенттік басқару нысаны» Парламенттің және сот билігінің құзыретін қысқарту есебінен күшейтілді, бұл, ең алдымен, шетелдің шымбайына бататын сынға себеп болды. Әрине, 1993 жылғы үлгідегі Конституция-мен салыстырғанда, трансформациялық үрдістің күрделі жағдайларынан туындаған осы өзгерістерді мемлекеттік билік органдары тұрғысынан түсінуге болады [4, с. 633].

2007 жылғы 21 мамырдағы парламенттік реформа және сонымен байланысты Конституцияға енгізілген өзгерістер арқасында (әсіресе 50, 51, 52 б.) билік құрылымы тағы да Парламент пайдасына ауыстырылды. Оның үстіне, бұл реформаның мақсаты саяси партияларды, яғни, демократияның маңызды институттарын дамыту үшін алғышарттарды жақсарту деп мәлімденді [5, с. 125 ff.].

Бірақ әңгіме Президент – Парламент арақатынасы туралы емес. Құқықтық мемлекет Конституцияның негізгі қағидаты болғандықтан, әділетке ерекше көңіл бөлу қажет. Оның жағдайы құқықты іске асыру механизмдерінің тиімділігі үшін маңызды болып табылады. 1995 жылы Конституциялық Сот құзыретін едәуір кеміту, оны француз үлгісі бойынша Конституциялық Кеңеске айналдыру (ст. 71 ff.) құқықты іске асыру механизмдерін күшейтуге маңызды үлес қосқан жоқ.

Бұл құқықты бұзу жайында билік органдарының актілеріне қарсы сотқа жүгіну кепілдігін алып тастауға да қатысты [6, с. 927 f].

Әрине, бұны да асыра бағалауға болмайды, өйткені 13 б. 2 абз, әркімнің «өз құқықтары мен бостандықтары- ның сот арқылы қорғалуына құқығы бар» деп анық кепілдік береді. Бұл билік органдарына да қатысты.

Бірақ Конституциялық Сотқа қатысты жағдай басқаша: осы мерейтойлық мақаланың «тоталитаризм-нен демократияға және құқықтық мемлекетке» тақырыбында тұжырымдалғандай, құқықтық мемлекет конституциясының табысты рецепциясының және оның мемлекеттің трансформациялық үрдісіне шын енгізілуінің маңызды критерийі - конституциялық-құқықтық көзқарас тұрғысынан, ең алдымен, құқықты іске асыру механизмдерінің тиімділігі (соттарға қолжетімдік кепілдігін іске асыру) және конституциялық соттардың Конституцияны тиісті түсіндіруі болып табылады. Құқықтық мемлекет қағидаты сияқты, толықтыруды талап ететін құқықтық қағидаттарды түсіндіруде де ерекше еркіндік қажет. Бұл негізгі құқықтар саласына да қатысты [7, 927 ff. б.].

Соынмен бірге, заң әдебиетінде трансформациялық мемлекеттердің конституциялық соттары салы-стырмалы құқықтанумен өте сирек айналысады немесе мүлдем айналыспайды деген сын да айтылады, ал бұл конституцияны «бөтен» құқық тәртібінен рецепциялауға байланысты, қажетті болып табылады [7, с. 929 ff.]. Қалай болса да, бұл сынның Қазақстанға қатысы жоқ. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі салыстырмалы құқықтанудың, атап айтқанда, өте сезімтал сайлау саласындағы қиындықтарынан қорықпайтынын, 2011 жылғы 31 қаңтардағы өз шешімінде сенімді дәлелдеді. [8, с. 116 ff.].

Мүмкін, сондықтан да, «Конституцияны сақтаушы» ретінде Конституциялық Кеңесті тағы да күшейтіп, 1993 жылғы 28 қаңтардағы Конституция үлгісі бойынша тағы да мықты Конституциялық сот-ты енгізу жайында ойлану қажет шығар. Еуропа Кеңесінің Венециандық комиссиясы, конституциялық

95

соттардың юрисдикциясы жаңа демократиялық конституциялық құрылысты бекіту үшін маңызды фактор болатынына сүйенуге болады деп есептейді [9, с. 103]. Конституциялық Кеңес, осылайша, Конституцияға және қоғамға қатысты өзінің тұрақтандыру әсерін күшейте алар еді.

Әкімшілік юрисдикция және оның біртұтас және сенімді әкімшілік практиканы дамытудағы рөлі отандық саясаткерлер тарапынан ден қойдырады, бұны, атап айтқанда, Қазақстан Республикасы өкілдерінің IRZ ұйымдастырған 2010 жылғы 15-17 қарашадағы Киевте (Украинада) өткен «Әкімшілік юрисдикция және әкімшілік құқық практикасы» атты конференцияға қатысуы күәландырады [10, 1007 (1008) б.]. Осы күнге дейін әкімшілік соттармен бақылау күн тәртібінен басым орындалып келген жоқ, өйткені ең алдымен шаруашылық құқық, жеке құқық және қылмыстық іс жүргізу мәселелері қаралатын болған. Бірақ бұл осындай көзқарастар ұмытылған немесе қабылданбаған дегенді білдірмейді.

Құқықтық мемлекет туралы сұхбаттың жариялылығы, қарқындылығы және реформаларға стратегиялық бағытталғандығы, оның Қазақстан Республикасы институттарымен және оның басшы өкілдерімен – атап айтқанда, Президент Әкімшілігімен, Конституциялық Кеңеспен және оның төрағасымен, сондай-ақ Бас прокуратура аппаратымен жүргізілетіні және тереңдетілетіні – осы тақырыптар жақын арада күн тәртібіне шығатынын куәландырады [11].

III. Қорытынды ескертпе1995 жылғы үлгідегі Конституция және 1993 жылғы үлгідегі оның ізашары, сондай-ақ Қазақстан

Республикасындағы конституциялық даму трансформациялық үрдісті қамтамасыз етуге елеулі үлес қосты. Сонымен бірге Конституцияның мәтініндегі ең басында айтарлықтай дәрежеде рецепцияланған өзгерістерге қатысты сын, әрқашан орта азиялық кеңістіктегі қоғамның ерекшеліктерін және дәстүрлерін есепке алуы тиіс. 1995 жылғы көлемді реформалар кезінде және бүгінгі таңда 20 жыл толатын Конститу-цияда байқалатын қалыптасқан өзіндік дәстүрлерін сақтау, мемлекеттік құрылымдардың тұрақтылығын және тиімді қалыптасу мен трансформациялық үрдісті қамтамасыз ету үәждемесі түсінікті де, дәлелді де. Ең бастысы үстем құқықтық мемлекет қағидаты негізге алынып әрдайым толықтырылып отырды. Осы қағидаттың тиімділігін арттыру бағытындағы жұмыс күшеюде. Оның өкілдері әріптестермен құқықтық мемлекет туралы сұхбатты жалғастырып жүрген Қазақстан Республикасының «өзіндік жолы» басқа мем-лекеттер үшін алға қарай жетелейтін жарқын жұлдыз болып табылады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ:1. М.Хартвиг, Конституцияны рецепциялау жолымен Орталық және Шығыс Еуропада мемлекетті

заңдастыру: Шетел көпшілік құқық және халықаралық құқық журналы. 59 (1999).2. Д.Миров/Ш. Хюльсхерстер, Құқықтың трансфері және әділеттің сыртқы саясатындағы

құқықтың трансформациясы: Неміс судьялар одағының газеті 2011.3. М.Хартвиг ( 1 сілтеме).4. О.Люхтерхандт, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы үлгідегі Конституциясы: Қазіргі

заманғы көпшілік құқық жылнамасы. Жаңа топтамасы т. 47 (1999).5. М.Сарсембаев Қазақстан Республикасындағы парламенттік реформа: ЕҚЫҰ жылнамасы. 13 (2007), с. 125 ff.6. О.Люхтерхандт (o. Fn. 4); М.Хартвиг (1сілтеме).7. М.Хартвиг (1 сілтеме).8. Р. Книпер/Й. Пуделька, Қазақстан Республикасы: Құқықтық мемлекет туралы табысты диалог

үлгісі: Шығыс Еуропадағы экономика және құқық 2011.9. С.Рюльке Венециандық комиссия және конституциялық соттардың юрисдикциясы, 2003.10. Ц.Штайнбайс-Винкельманн Әкімшілік юрисдикцияны құрған кездегі құқықтық және құрылымдық

мәселелер: Жаңа әкімшілік құқық журналы 2012. 11. И.Рогов IRZ қорының қазақ институттарымен ынтымақтастығы,: Ш. Хюльсхерстер/

Д.Миров (жауапты редактор), IRZ 20-жылдығына арналған мерейтойлық мақала, 2012, с. 439 f.; И.Меркель, Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасы мен IRZ қоры арасындағы құқықтық ынтымақтастығын ұйымдастыру және дамыту с. 441 f.

96

Өткен ғасырдың 90-шы жылдары бұрынғы КСРО республикаларымен қабылданған Конституциялардың осы елдердің тарихындағы рөлі ерекше. Олардың негізінде мемлекеттер аса ауқымды, шын мәнінде, революциялық өзгерістерге толы қиын жылдардан қоғамды шайқамай және мемлекеттіліктен айырыл-

май өте алды. Шынында тарихи революцияны жасап, егемендікке ие болған елдердің саяси, экономикалық, әлеуметтік тұтастығын қамтамасыз еткен құқықтық іргетасын біз нақ конституциялардан алдық.

Біздің конституциялар Ресей мен Қазақстанды егеменді демократиялық құқықтық мемлекеттер ретінде заңдастырудың жоғары әмбебап нысаны болып табылады. Олар біздің елдеріміздің халықтың құқық билігі аясындағы саяси қауымдастығы ретінде ұйымдастырылуының құқықтық негізі болып табы-лады. Конституциялар жаңа мемлекеттіліктің бет жүзін белгілейтін негізгі құқықтық құндылықтардың жүйелік заңды көрінісіне айналды.

Конституция, өз құқықтық жаратылысына байланысты, халықтың саяси-идеялық бірлігінің жалпыға бірдей негізі болып табылады. Бұл идеологиялық және саяси (партиялық) плюрализм қағидатына қайшы емес. Кон-ституция – бұл кеңестен кейінгі кеңістікте егемендікке ие болған елдердің қоғамдарын идеялық біріктірудің партия үсті, топ үсті, этнос үсті жалпыға бірдей көзі. Біздің кеңестік патриотизміміз өз мәнінен –КСРО-дан айырылған қиын кезеңдерде, осы елдердің конституциялық патриотизм идеясы аса маңызды болды.

Функционалды, құқықтық аспектіде Конституция — барлық құқықтық жүйенің негізі, қаңқасы. Егер қаңқасы бұзылса, немесе біраз уақытқа болса да әлсіресе, барлық заң шығарушы жүйе әуеде ілініп қалып, енжар, қолынан түк келмейтін, үйлесімсіз «ботқаға» айналады.

Конституция демократия, билік бөлінісі, адам мен азаматтың тумысынан жазылған және айырыл-мас құқықтары мен бостандықтарының басымдығы, құқықтық заң қағидаттарына негізделген қазіргі

Валерий ЗОРьКиН – Ресей Федерациясының Конституциялық Сотының төрағасы, Ресей Федерациясының еңбексіңірген заңгері, заң ғылымдарының докторы, профессор

КЕҢЕСТЕН КЕЙІНГІ КЕЗЕҢДЕГІ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ КОНСТИТУЦИЯЛАРЫНЫҢ ЖАҢА МЕМЛЕКЕТТІЛІКТІ ҚҰРУДАҒЫ ЖӘНЕ

ҚОҒАМДЫ БІРІКТІРУДЕГІ РӨЛІ

97

өркениетті мемлекеттің құқықтық негізін бекітеді. Сонымен мемлекет құқық аясына енгізілді. Ол заңға сыйымды объект ретінде әрекет етуі тиіс.

Адам — саналы тіршілік иесі болғандықтан, ол құқықтық тіршілік иесі. Адамның тумысынан жазылған және айырылмас құқықтары мен бостандықтары туралы ұғым осымен байланысты. Және қазіргі конституциялық мемлекет – бұл құқықтық мемлекет, яғни, заңды теңдік және әділдік негізіндегі егеменді билік аясындағы құқықтық одақ.

Құқық еркіндіктің нормасы (өлшемі) болып табылады. Солонның әйгілі нақыл сөзі бойынша «Ешнәрсе шамадан тыс болмауы тиіс». Мемлекеттік өмірде билікті жүзеге асырған кезде құқықтан тыс, құқық үсті ешнәрсе болмауы тиіс. Дәл осы негізде күш пен құқықтың қосылуы (құқықтың билігі және биліктің құқығы) іске асырылады. Қаншама билік заңдастырылған болса, соншама ол құқыққа сүйенеді. Өз мәні бойынша ол құқықтың оның әрекетіндегі көрінісі болып табылады. Бұл күштің озбырлығы емес, құқықтың күші. Либе-ралды шаралар және мықты құқықтық тәртіп, конституционалдық заңдылық тәртібі – тек осындай жолмен ғана табысты саяси-құқықтық жаңғыртуды жүргізуге және жаңа мемлекеттілікті нығайтуға болады.

Бұрынғы КСРО мемлекеттері үшін олардың экономикалық, аумақтық және геосаяси факторлармен, сондай-ақ кең ауқымды әлеуметтік трансформация және түбегейлі реформалар жағдайымен байланысты нақты–тарихи ерекшеліктерін ескере отырып, құқыққа негізделген және барабар ұйымдастырушылық–құқықтық нысандарға құрылған мықты мемлекеттік билік қажет болды. Уақыт сын-қатерлеріне қарсы тұра алатын берік және икемді билік болмаған жағдайда – ел хаосқа батады. Мықты және пәрменді құқық жүйесі болмаған жағдайда — мемлекеттік билік озбырлыққа айналады, ал ел ыдырап кетеді.

Мемлекеттік биліктің міндеті – құқық үстемдігі шегінен шықпай, шиеліністерді (өзекті және әлеуетті) және олардың артында тұрған қайшылықтарды жою. Тежемелік және тепе-теңдік жүйесі осыған арналған. Бірақ өтпелі кезеңдерде біздің елдерімізде жүктеменің басым бөлігі Президентерге түсті. Президенттің мемлекет бас-шысы және конституцияның кепілі ретіндегі міндеті – соттар мен заң шығарушы өз өкілеттіктері арқылы сол үшін шараларды қолданатынына қарамастан, биліктердің өзара іс-қимылын және келісімін қамтамасыз ету.

Конституцияның президенттік өкілеттігіне ерекше көңіл бөлгені Ресейді мемлекеттік құлдыраудан құтқарды. Қазақстандағы жағдай, сырттан қарағанда, соншама қатерлі болмаған сияқты. Бірақ Қазақстан 1993 жылғы үлгідегі парламенттік Конституцияны 1995 жылғы шын мәнінде президенттік Конституцияға ауыстырғаны – жеткілікті үлгі. Елдеріміздің халқы тәуекелдіктерді жете түсініп, оларға тиісті конституциялық жауапты тапты. Кеңестен кейінгі кеңістіктің кейбір елдеріне осындай сәт түскен жоқ, және оның салдарын біз қазір байқап отырмыз.

Әлем тәжірибесі көрсеткендей, өтпелі және дағдарыс кезеңдерінде елдің және қоғамның бүтінтігін және тұрақтылығын сақтау үшін аса мықты және белсенді атқарушы билік қажет. АҚШ демократиясы Ұлы депрессиядан Президент Ф Рузвельттің өте авторитарлы «жаңа бағыты» арқылы шыққаны баршаға мәлім. Францияда әлсіреген, нақты парламенттік Төртінші республика азаматтық соғысқа және мемлекеттің құлдырауына таянғанда Ш. де Голль Бесінші республиканы құрды. Бесінші республиканың Конституция-сы осы күнге дейін қолданыста. Және қазіргі уақытта Ш. де Голльге жамандық ойлағандардың көбі оның Францияны азаматтық соғыстан құтқарғанын мойындайды.

Ал мінекей басқа тарихи мысал. Веймар Германиясы, парламенттік республика бола тұра, әлсіреген кезде билікке Гитлерді жіберді. Кейбіреулер маған қарсы, бүгінгі ГФР – үлгілі және өркенді президенттік емес, парламенттік республика дер. Бірақ шынында ГФР канцлер республикасының құқықтық тәртібі (дегенмен, К. Аденауэр кезіндегі фашизмнен айыру жылдары ғана емес) кей жағынан президенттік ре-спубликадан артады да. ГФР-де канцлер партиялық жүйесінің ерекшелігіне байланысты атқарушы билікті жүзеге асырудан басқа, оның парламентте шешуші маңызы бар.

Мықты мемлекеттің қарсыластары мемлекет қоғамға қарсы шығып, қоғамдық мақсаттарды жүзеге асыру құралынан өз-өзінің қамын ойлаушы нәрсеге айналып кетуі мүмкін дейді. Мұндай қатер бар, және биліктің халықтан шеттеуін жібермес үшін бар күшті салу қажет. Бірақ, антагонизм қатері туралы осы сөздің астары бұзу мақсатымен жасанды түрде құрылған халықты мемлекеттен шеттету болмасын.

Кеңестен кейінгі кеңістікте саяси билікті жүзеге асыру практикасының кейбір авторитарлы элементтері құқықсыз өткен шақтан жаңа демократияларға өтпелі кезеңнің ерекшеліктерімен себептеледі. Олар

98

заңнамалық жүйеде бірізді нақтылануы тиіс құқық пен демократия императивтері көрсетілген Кон-ституциямен мөлшерленеді және тежемеленеді. Және тұтас алғанда барлық осы ұйымдастырушылық-құқықтық құрылым күрделі әлеуметтік практика талаптарына сай. Мәселе ол басқа конституциялық құндылықтар мәнмәтінінімен қалай үйлесетінінде. Ол оларды шегіндіріп тастайды ма немесе әңгіме парламенттік республика сияқты құқықтың үстемдігі, демократия, билік бөлінісі және саяси элитаның ротациясы қағидаттарына негізделген басқару нысанында ма?

Абстракталы «оңтайлы құрылыс» жоқ. «Оңтайлы құрылыс» әрқашан және әр жерде нақты және парламенттік республика немесе диктатура арасындағы жалған таңдаумен мүлдем сыйыспайды. Мемле-кет – бұл тым күрделі жүйе. Ал оңтайлылық ұғымы одан гөрі жай жүйелер үшін де (мысалы, техникада) оңтайландыру мақсаты мен оңтайландыру критерийлері арасында өте қиын және бір мағыналы емес таңдау жасауды болжайды. Мақсаттар мен критерийлер бір – бір оңтайлылыққа. Мақсаттар мен критерийлер басқа болса, оңтайлылық та мүлдем өзгеше болады. Бірақ дәл Конституция биліктің қоғаммен және әр жеке адам-мен қатынастағы тәртібінің максимасы ретінде басқарушылық оңтайлылықа құқықтық масштабты береді.

Қазіргі елдердің құқықтық шаруашылығында Конституциядан артық құндылық жоқ (жазылған және кодификацияланған конституциялары жоқ елдерде де, ол бәрі бір түрлі құқық көздерімен белгіленген нормалар жүйесі ретінде бар). Барлық конституциялық ережелер кешенінсіз әлеуметтік өмірдің бір де бір саласы дами алмайды. Ең алдымен бұл экономикаға және саясатқа қатысты. Экономикалық өмір өз бетімен бола алмайды, ол әрқашан құқықтық экономика жүйесі (Конституция бойынша ол сондай болу қажет) немесе, құқықтық емес, құқыққа қарсы экономика түрінде («көлеңкелі», «сұр», «қара» және т.б.) болады. Саяси билік те құқықтық, конституциялық билік болуы тиіс. «Тұрақты билік формуласы» ретінде Конституция нақты саясаттың, барлық саяси қызметтің шегін құрады. Немесе Конституция және құқық тәртібі, немесе зорлық және озбырлық. Үшіншісі жоқ.

Қазіргі әлемдегі әлеуметтік ақиқаттың сипаты көбінесе дағдарысты. Бұл өте күрделі және өте қарама-қайшы ақиқат. Осы ақиқатта билік, бір жағынан әлеуметтік және басқа институттардың нысан-дары, және, екінші жағынан, осы институттардың мағыналық құрамы арасында көптеген үзілістер анық байқалады. Нысаны мен мазмұны арасында, тиісті мен қолда бар арасында, тиісті ретінде құқық пен саясаттың сан алуандығы арасында да үзілістер көп. Бірақ нақ осы ақиқатта бізге өмір сүруге, басқа, одан жарқын, игілікті ақиқатты құруға тура келеді. Және осы ақиқаттың трансформациялық әсерінен тыс бола алмағанына қарамастан, ең маңызды құқықтық институт ретінде дәл Конституция осы құрылыстың негізі болып табылады.

Мемлекеттілік пен Конституция елдің халқымен бағасыз тартыспен жеткен табыс ретінде қабылданғаны маңызды. Бағасыз - өйткені мемлекеттіліктен айырылған халық сан алуан апаттар ұйығына тап болады- материалдық да, мәдени, рухани, адамгершілік те. Және ең ақырында құриды. Ал тартыспен жеткен табыс –өйткені конституцияларға әкелген жол КСРО ыдырағаннан кейінгі қиын мемлекетсіздік жылдары ішінде өткен.

Біздің елдерімізде мемлекеттіктің қалыптасқаны және қоғамның алуан түрлі көзқарастарға, саяси біржақтылықа, діни көзқарастарына, ұлттық дәстүрлерге қарамастан, буынтықтанбағаны - көп жылдар ішінде қол жеткізген тарихи нәтиже. Және, Конституция – қатып қалған мәтін емес және шаң басқан манускрипт емес, тірі құжат екенін есте сақтап, осы нәтижені дамыту, растау, сақтап қалу, әрдайым толықтырып отыру қажет. Ол үнемі өзгеріп жатқан әлемнің базалық нормативті негізін құрады және осы әлемнің мәнмәтінінде қарастырылуы тиіс. Онда бекітілген жалпыға бірдей танылған теңдік пен әділдік, демократия мен құқықтық мемлекет қағидаттары, іргелі құқықтар мен бостандықтар түсіндірілуі және әр жаңа тарихи даму кезеңіне сай мол әлеуметтік мазмұнымен толықтырылуы тиіс.

Бұл XXI ғасырға тән жаһандық әлемдік қарама-қайшылықтар және өзгерістер аясында аса маңызды, өйткені олардың мәнмәтінінде нақты мемлекеттік егемендікті әлемге ашықтықпен, ал берік және икемді билікті – ажыратылмас адам құқықтары мен бостандықтарын сөзсіз құрметтеумен үйлестіру оңайға тимейді. Нақ Конституция біздің елдерге жаһандық әлемге қадам басқанда, өз мемлекеттік егемендігін және ұлттық мүдделерін бөтен мүдделермен және құқықтық аласапыранмен шайып жібермей, нақты мемлекеттік субъектілікті сақтауға мүмкіндік береді.

99

КіріспеҚазақстан, Түркия үшін достас және бауырлас ел, Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін тәуелсіздік

алғаннан кейін Орта Азияда демократияға қарай қадам басқан елдер үшін маңызды үлгі болып табылады. Тәуелсіздікке ие болғаннан кейін басталған бұл үрдіс өткен кезеңдерде едәуір өрлегенін көрсетті және одан әрі дамып бара жатыр.

Кеңестен кейінгі Қазақстандық конституционалдықтың басталуын белгілейтін 1993 жылғы үлгідегі Конституция Қазақстандағы демократиялық конституциялық жүйесінің өзгерістер үрдісінің кезеңі бо-лып табылады. Конституцияға 1995 жылы енгізілген түзетулер демократиялық шоғырландыру үрдісін жылдамдатты деп айтуға болады.

Осы мақалада Казақстан конституциялық жүйесінің негізгі ережелері ұсынылатын болады. Біз Қазақстан тәуелсіздікке ие болған кездегі конституциялық жағдайды, сондай-ақ конституционализмнің қазіргі уақыттағы даму бағытының бейнесін көрсетеміз.

Конституцияны оның нормаларының құндылығы тұрғысынан шолу Конституционализм – адамзаттың бостандықты қорғау, бейбітшілікті орнату және болашақты құру

үшін күресінің бөлігі. Халықтың өз конституциясын жасауға ниеті одан өз шешімдерін қабылдауды, болашақ туралы пікірлерді білдіруді, сондай-ақ өзіне міндеттемелерді алуды талап етеді. Бұған тек кімнің болса да ықпалынан, қамқорлығынан тыс қоғам ғана қол жеткізе алады.

Конституция мен конституционализм арасындағы тығыз байланысты ерекше атап өту қажет. Осы екі ұғым бірінің орнына бірі қолданып, қате пайдаланатындықтан, конституционализм конституциямен бірге келетін ұғым ретінде қабылданды, сондықтан конституционализм шеңберлі көзқарас тұрғысынан талқыланады. Конституция – мемлекеттің құрылымын, адамның құқықтары мен міндеттерін жоспарлау

Хашим КЫлЫЧ – Түркия Республикасы Конституциялық

Сотының төрағасы (2007-2015 жж.)

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ШОҒЫРЛАНУ ҮДЕРІСІНДЕГІ КОНСТИТУЦИОНАЛИЗМ

100

болса, конституционализм – онда билікті жүзеге асырғысы келген үкіметтің өкілеттігі жөнсіз (авторитар-лы) болмауы тиіс екені туралы идеяны ұсынатын ұғым [1, 253 б.].

Конституционализм идеясы ежелден келе жатқан көне дәстүр [2, 311-362 б.]. Бүгінгі мағынасымен салыстырғанда ежелгі замандағы конституционализм идеясы тек қана қаладағы (мемлекет-қаладағы) тәртіпті қорғауға мән беретін. Орта ғасырда конституционализм феодалдар мен король арасындағы қатынастардан қалыптастырылған. Сондықтан, ежелдегі және орта ғасырдағы шектелген үкіметтің практикасын еске салмауға болмайды. Қазіргі конституционализмнің зияткерлік негізі өз бастауын сол кезеңдерден алады деп айтуға болады. [3, 21-31 б.].

Біздің уақытқа қатысты, Америка Құрама Штаттарының құрылуын куәландырған АҚШ конституциясы (1787) асулы кезең болды, өйткені ол әлемде конституцияның жазбаша мәтінінің алғашқы үлгісі болды. Осылайша, қазіргі заманғы конституционализм кезеңі басталды және оның негізіне алынған жазбаша қағидалар жүйесі мемлекеттік аппаратты ұйымдастыру және реттеу үшін құрылған болатын. Бұл жазбаша нормалар ретінде конституциялардың пайда болуын және олардың заңды құжатқа айналуын себептеді.

Осы тұрғыдан конституция нормативті құжат ретінде қарастырылады; нормалар иерархиясында ең жоғары норма болып бағаланады.

Оған әйгілі философ Ханс Кельсеннің идеялары едәуір әсер еткен нормативті конституционализм, конституцияны негізгі заң ретінде қабылдайды және оны құқықтық жүйедегі басқа нормалардың көзі деп есептейді. Осының табиғи нәтижесі – конституция үстемдігінің кепілі, бұл конституциялық тәртібінің барлық субъектілері конституцияға салынған қағидаттарға және нормаларға сәйкес әрекет етеді де-ген сөз. Конституция – заңдардың, жарғылардың, нұсқаулықтардың және басқа нормалардың көзі. Конституциялық емес норма заң саласына кіре алмайды, бұл конституциялық заңдарды сот арқылы бақылауға әкеп соғады.

Бұл Конституцияға нормативті көзқарас тұрғысынан қарауды талап етеді, заңдарды мінсіз орындауға міндеттейді. Күмәнсіз, бұл көзқарас бірізді болып көрінеді. Бірақ бұл көзқарас едәуір сынға түсті, өйткені оның «адамгершілікті болып табылатынды» алып тастау әлеуеті бар.

Басқаша айтқанда, метафизикалық саланы орнататын нормативті көзқарас, осы салада заңды құрады және орындайды, бірақ адамгершілікке мән бермеу қатеріне ұшырауы мүмкін. Онда осы проблеманы шешу құралы бар ма? Егер заң адамдарға арналса, онда біз адамгершілікті жоққа шығаратын және оны белгілі бір техникалық бөлшекке дейін кемітетін заңмен сот төрелігін қалай атқарамыз? Бұл сұраққа жауап адамның абыройын негізгі құндылық ретінде қабылдайтын заңда табылуы тиіс. Сондықтан, егер құқық тәртібінің негізгі нормасы және оның көзі болып табылатын конституция осы негізгі құндылыққа негізделетін болса, онда осындай құқық тәртібінің субъектілері болып табылатын адамдардың құқықтары мен бостандықтары қорғалатын болады. Сондықтан да, конституцияның жазбаша дәстүрін бастаған базалық философия адамның қадір-қасиетін негізгі құндылық ретінде қабылдады.

Біздің пікірімізше, адамның қадір-қасиеті – өте күшті ресурс. Бұл ресурс адамзат тарихының басы-нан бастап бүгінгі күнге дейін саясатқа, экономикаға, қоғамдық өмірге және мәдениетке ықпал жасауда.

Барлық негізгі құқықтар мен бостандықтарды, сондай-ақ, әділдік сезімін қамтитын «адамның қадір-қасиеті» ұғымы барлық жүйелермен, соның ішінде, діни және өркениетті жүйелермен қорғалған ең жоғары құндылық болып табылады. Әлемдегі конституциялардың мәтіндерін зерттеген кезде ең бірінші баптар не-месе тікелей және толық немесе жанама адамның қадір-қасиетін қорғауға кепілдік беретіні байқалады.

Қазіргі конституционализм негізінің ажыратылмас бөлігі болып табылатын адамның қадір-қасиеті сол конституциямен орнатылған басқару нысанына да әсер еткен. Конституциямен орнатылатын және адамға негізделетін тәртіп нысаны. Бұл ретте бізде маңызды балама ретінде демократия бар. Демократия – барлық қазіргі конституциялардың тәртіп нысаны ретінде таңдауы. Кең мағынасында демократия «адамдардың үкіметі, адамдармен құрылған, адамдар үшін» деп белгіленеді. Бұл анықтамада «адамдармен құрылған үкімет» дегені маңызды болады және бұл оны басқа авторитарлық режимдерден бөлек қояды. Және егер

101

адамдар қатысып, шешім қабылдау механизмдерін белгілейтін болса, олар үкіметтің қатысушылары болады.Конституция мен демократия арасындағы қатынас қазіргі конституциялар демократияны тәртіп ныса-

ны ретінде қабылдайтыны фактісімен шектелмеу қажет. Демократия қазіргі конституциялардың маңызды қағидаты. Яғни, егер конституция демократиялық әдіспен құрылған болса, онда ол демократиялық сипатқа ие болады, және, әрине, демократиялық конституция демократияны тәртіп нысаны ретінде қабылдайды.

Конституционализмнің конституцияны құру және демократияға айналдыру үрдісі бір бірімен өзара байланысты жүретінін байқаймыз. Демократияға айналдыру өскен сайын, конституциялар (демократиялық) саны да өседі деп айтуға болады. Сэмюэль П. Хантингтон «Үшінші толқын: ХХ ғасырдың соңындағы демократияландыру» деп аталатын кітабында, осы тақырып бойынша негізгі еңбектірінің бірінде бүгінгі күнге дейін тарихи үрдісте демократияландырудың үш толқыны және екі қайту толқыны (демократиядан шегіну) болды деп дәлелдейді.

Демократияландыру толқындары және одан шегіну толқындары [4, 16 б.]Бірінші Демократияландыру толқыны 1828-1926Бірінші шегіну толқыны 1922-1942Екінші Демократияландыру толқыны 1943-1962Екінші шегіну толқыны 1958-1975Үшінші Демократияландыру толқыны 1974-...

Хантингтон бірінші толқын 1828-1926 жылдар аралығындағы американдық және француз револю-цияларынан басталды және бұл Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін авторитарлық және тоталитарлық режимдерін құрумен демократиядан шегіну толқынына айналғаны туралы мәлімдейді [4, 17 б.].

Хантингтон демократияландырудың екінші толқыны Бірікккен күштердің Екінші дүниежүзілік соғыстағы жеңісінен кейін басталғаны туралы баяндайды. Демократиялық режимдер басқарған одақтастардың жеңісі көптеген авторитарлық және тоталитарлық режимдерді демократияға өзгертудің қозғаушы күші болды [4, 18-19 б.].

Бірақ бұл толқын 1950-ші жылдардағы шегініс толқынымен соқтығысып қалды. Аталған шегініс толқынының негізін қалаушылары Латын Америкасындағы және Жерорта теңізі алабындағы әскери төңікеріспен құлатылған үкіметтер және Азиядағы төтенше жағдай режимдері болатын. Бірақ бұл шегініс толқыны демократияландырудың үшінші толқынын қоздырды және 1974 жылы әскери режимдер құлағаннан кейін көптеген авторитарлық-тоталитарлық режимдер демократияға өзгерді [4, с. 19-22] .

Тарихи үрдістің белгілі бір кезеңдерінде демократия үстем тәртіп нысаны ретінде пайда болғанын байқаймыз. Осы ретте басқа мысалды келтіруге болады - Берлин қабырғасы құлағаннан кейін және Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін, Кеңестің бөлігі болған елдер (Бұрынғы Шығыс Блогы және Орта Азия), тәуелсіздікке ие болды және осы авторитарлық режимдер демократияға өзгеру үшін күресе бастады [5, 212 б.].

Демократияға айналудан басқа, конституциялық (демократиялық) жүйеге де айналу белгілі бір көтерілу және шегіну толқындары нысанында өтті. Бірінші толқын америкалық және француз революция-ларынан басталды. Екінші толқын Еуропадағы 1948 жылғы революциядан басталды, үшінші толқын Чехос-ловакия мен Польша сияқты елдерде конституцияны құру үрдісін білдіреді. Сол кезде Германияда Веймар конституциясы құрылған болатын. Төртінші толқын Екінші дүниежүзілік соғыста жеңіліп қалған Германия, Жапония сияқты елдерде конституциялар пайда болғанына қатысты. Бесінші толқын – отарлықтан босату өнімі. Осы кезеңнің басты ерекшеліктері– бұрынғы ағылшын және француз колониялары тәуелсіздік алып, 1940-шы мен 1960-шы жылдары аралығында жаңа мемлекеттер ретінде өз конституцияларын жасады. Конституциялардың пайда болу себебі болған келесі толқын - Оңтүстік Америкадағы әскери режимдердің құлдырауы және осы диктатураларды ауыстырған жаңа демократиялық мемлекеттердің конституцияла-

102

рын жасау. Осы мақаланы жазуға себеп болған соңғы толқын 1990 жылдары Кеңес Одағы күйрегеннен кейін тәуелсіздік алған елдердің конституциясын құру үрдісіне қатысты [6, 364-396 б.].

Демократиялық өзгерістер үрдісінің саны мен конституцияларды құру саны дәл келмейтінін көріп отырмыз. Демократияландырудың бірінші толқынының басы конституцияны құрудың ішінара бірінші, екінші және үшінші толқынымен дәл келеді, демократияландырудың екінші толқыны конституцияны құрудың төртінші және бесінші толқынымен сәйкес келеді, және демократияландырудың үшінші толқыны конституцияны құрудың алтыншы, жетінші және сегізінші толқынына сәйкес. Бұл бізді демократияға ай-налу үшін конституциялық жүйені құруға күш салу қажет деген қорытындыға әкеледі.

Қазақстандағы конституционализм және Конституциядағы негізгі құқықтар мен бостандықтар Үрдіс өзгерістер кезеңінің парадигмасы негізінде қысқаша сипатталатын болады, жаңа конституци-

яны құру тарихына тоқталамыз, сондай-ақ, Қазақстан Конституциясына енгізілген түзетулерді ескере отырып, іргелі құқықтар мен бостандықтарға көзқарастарды талқылаймыз.

Конституциялық даму КСРО-да 1980-шы жылдардың екінші жартысында басталған қайта құру саясаты Қазақстанға да

айтарлықтай әсер етті. Нұрсұлтан Назарбаев билікке 1989 жылы келді және 1990 жылы Президент болып сайланды. Шынында, ел сол сәттен бастап және конституцияны құру мен оны қолданысқа енгізуге дейін (1995 ж. дейін) либералды демократияға айналу кезеңінен өтті (1995 жылға дейін).

КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан 1990 жылғы 25 қазанда өз егемендігін жариялады және 1991 жылғы 16 желтоқсанда өз тәуелсіздігін жариялады. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанның үкіметі демократияны орнатуға және іргелі құқықтар мен бостандықтарды бекітуге, сондай-ақ нарықтық эконо-миканы енгізуге тырысты.

Басқа республикалардағы сияқты Қазақстанды қайта құрудың конституциялық үрдісі сол кездегі социалистік конституцияға түзетулер енгізуден және, елдің саяси жүйесіне сол кезеңге сай жаңа ережелерді енгзіуден басталды. Алайда, елдегі саяси оқиғалар жаңа конституцияны жасау қажеттілігін көрсетті. Конституцияны жасау жөніндегі комиссия Президент басшылығымен жаңа конституцияның жо-басын жасау жұмысына кірісті және елдің алғашқы Конституциясы 1993 жылғы 28 қаңтарда Жоғарғы Кеңеспен қабылданды. Осылайша, кеңес кезеңінен қалған құқықтық ережелерді жою үрдісі жеделдетілді.

1993 жылы қабылданған Конституция, өткен мен болашақ арасында бірегей ымыраға жету нәтижесі болды. Сондықтан, осы конституция ұзақ уақытқа бармайтыны ең басынан белгілі болды. Елдің жетістіктері жаңа кезеңге сәйкес келетін жаңа Конституцияның қажет екенін дәлелдеді. Осы жаңа конституция 1995 жылғы 30 тамыздағы референдумда жиналған қауымның 89% келісімін алып қабылданды. 1998 жылғы 7 қазанда, 2007 жылғы 21 мамырда және 2011 жылғы 2 ақпанда осы Конституцияға кейбір түзетулер енгізілді. Бұл түзетулер Қазақстанда демократиялық реформалар үздіксіз жүріп жатқанын көрсетеді.

Осы түзетулер арасында 2007 жылы енгізілгендердің маңызы ерекше. Конституцияға 2007 жылғы түзетулермен 2012 жылдан бастап Президенттің өкілеттік мерзімі 7 жылдан 5 жылға азайтылды, және Ре-спублика Президенті болып бір адамға қатарынан екі рет сайлануға тыйым салынды, және Парламенттің өкілеттігі кеңейтілді. Оның үстіне, Үкіметті құру рәсімін көпшілігі бар саяси партияға беру, депутаттарды мөлшерлес өкілдікпен сайлау, депутаттар санын көбейту және т.б. сияқты маңызды түзетулер енгізілді. Осы түзетулердің ең маңызды нәтижесі парламенттік жүйенің кейбір компоненттерін президенттік респу-блика нысанына енгізу болып табылды.

Конституциямен көзделген конституциялық жүйе туралы қысқаша былай баяндауға болады. Бірінші бабынан бастап Конституция ең басты құндылық деп - адамды, оның өмірін, құқықтары

мен бостандықтарын жариялайды және мемлекет осы құндылықтарға негізделгенін белгілейді. «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде

103

орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары». Сондықтан, Конституцияға сәйкес, мемлекеттің ең қымбат қазынасы - адам және оның құқықтары мен бостандықтары.

Бірінші бапта жарияланған қағидат конституциялық тәртіпті мойындайтынына сенімдіміз. Конституция билік тармақтарының бөлінісін, өкілеттіктердің бөлінісін орнатады және заң шығарушы,

атқарушы және сот билігі тармақтары арасында «тежемелер мен тепе-теңдік» механизмін көздейді. Мемлекеттік органдар конституцияда немесе заңдарда бекітілмеген қоғамдық билікті жүзеге асы-

ра алмайды (3-бап). Бірақ, оның өкілеттіктері конституциялық жүйеде ескерілген мемлекет Басшысы, яғни, Республика Президенті оған халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге құқық берілген жүйенің ең маңызды тұлғасы болып табылады. Президенттің өкілеттігін және міндеттерін реттейтін конституция баптары осы ережені растайды.

Конституцияның 45-бабына және басқа да баптарға қарасақ, Президенттің өкілеттігі мен міндеттері классикалық парламенттік жүйедегі мемлекет басшысының өкілеттіктерінен басым екенін байқаймыз. Осы жүйе мен парламенттік жүйе арасындағы айырмашылық – Президенттің сайлаушылардың дауы-старымен сайланғанында және, оның үстіне, оған едәуір кең өкілеттіктер берілгенінде. Классикалық парламенттік жүйеге қарағанда, осы жүйеде Президентке кең әкімшілік өкілеттіктері берілген. Сондықтан, осы аспектіден қарағанда, Қазақстанның конституциялық жүйесі жартылай президенттік жүйесімен үйлесімді болып көрінеді. Президенттің Республика Парламентіне және оның Палатасына кезекті және кезектен тыс сайлау тағайындау,Парламент Мәжілісінде өкілдігі бар саяси партиялар фракцияларымен консультациялардан кейін келісім беру үшін Мәжілістің қарауына Республика Премьер-Министрінің кан-дидатурасын енгізу; Парламент Мәжілісінің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін қызметке тағайындау, оны қызметтен босату, дипломатиялық өкілдіктерінің басшыларын тағайындау және кері шақырып алу, республикалық референдум өткізу жөнінде шешім қабылдау, келіссөздер жүргізу және Республиканың халықаралық шарттарына қол қою; бекіту грамоталарына қол қою; өзінің жанында тіркелген шет мемлекеттердің дипломатиялық және өзге де өкілдерінің сенім грамоталары мен кері шақырып алу грамоталарын қабылдау, Республика Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы болу, Қарулы Күштердің жоғары қолбасшылығын тағайындау және ауыстырып отыру және т.б. өкілеттіктері мен міндеттері бар.

Заң шығарушы билік Қазақстанда Парламентке жүктелген. Парламенттің қызметі Конституцияның 49-бабымен және басқа баптарымен регламенттеледі. Қазақстан Парламентінің қос палаталы құрылымы Мәжілістен және Сенаттан тұрады.

Сенат конституциялық заңда белгіленген тәртіппен әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының астанасынан екі адамнан өкілдік ететін депутаттардан құралады. Се-натта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын Республика Президенті тағайындайды.

Парламенттің екінші палатасын құратын Мәжіліс 107 депутаттан тұрады. Конституцияға сәйкес, Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі - алты жылды, Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі - бес жылды құрады. Мәжілістің депутаттарын сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жа-сырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Мәжілістің тоғыз депутатын Қазақстан халқы Ассамбле-ясы сайлайды. Мәжіліс депутаттарының кезекті сайлауы Парламенттің жұмыс істеп тұрған сайланымы өкілеттігінің мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын өткізіледі.

Жоғарыда баяндалғандай, Сенат сайланған және тағайындалған депутаттардан тұратын жоғарғы па-лата ретінде әрекет етеді. Мәжіліс көбінесе қоғам сайлаған депутаттардан тұрады.

Мәжіліс пен Сенат бірлескен немесе бөлек отырысқа шақырылуы мүмкін. Парламент Палаталардың бірлескен отырысында конституциялық жүйенің негізі болып табылатын міндеттерді атқарады, мысалы, Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар

104

енгізеді, бюджет туралы есептерді мақұлдайды, Президентке оның бастамасы бойынша бір жылдан аспай-тын мерзімге заң шығару өкілеттігін беруге хақылы, соғыс және бітім мәселелерін шешеді.

Парламент республикалық бюджетті бекітеді, оған өзгерістер мен толықтырулар енгізеді, мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды, Қазақстанның әкімшілік-аумақтық құрылысы мәселелерін шешу тәртібін белгілейді, мемлекеттік заемдар мен Республиканың экономикалық және өзге де көмек көрсетуі туралы мәселелерді шешеді, рақымшылық жасау мәселелерін шешеді, Республиканың халықаралық шарттарын ратификациялайды және олардың күшін жояды, республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есептерді талқылайды, Республика Президентінің қарсылығын туғызған заңдар немесе заңның баптары бойынша қарсылықтар жіберілген күннен бастап бір ай мерзім ішінде қайталап талқылау мен дауысқа салуды өткізеді.

Кейбір қызметтер Сенаттың ерекше қарауына жатады. Ең бастысы - жоғары сот билігі өкілдерін және басқа жоғары тұрған шенеуніктерді сайлау және тағайындау.

Конституцияға сәйкес Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады. Алқалы орган болып табылатын Үкіметтің өкілеттігі классикалық парламенттік жүйеге ұқсас. Үкімет өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген жағдайларда Парламент Мәжілісінің және Парламенттің алдында жауапты. Республика Премьер-Министрі тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізуі тиіс.

Үкімет ең алдымен мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын, оның қорғаныс қабілетін, қауіпсіздігін, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге жауапты. Үкімет Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті ұсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді, Мәжіліске заң жобаларын енгізеді және заңдардың орындалуын қамтамасыз етеді.Үкіметтің басқа міндеттері Республиканың сыртқы саясатын жүргізу жөнінде шаралар әзірлеуден, Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдары актілерінің күшін толық немесе қолданылу бөлігінде жоюдан немесе тоқтата тұрудан тұрады.

сот билігіСот пен сот билігі Конституцияның 75-бабымен және одан кейінгі баптармен регламенттеледі.

Конституциялық Кеңестің қызметі Конституцияның 71-74-бабымен регламенттеледі. Конституциялық Кеңес Қазақстан Республикасы Президентінің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының, Парламент де-путаттары жалпы санының кемінде бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің өтініші бойынша дау туған жағдайда Республика Президентінің, Парламент депутаттарының сайлауын өткізудің дұрыстығы және республикалық референдум өткізу туралы мәселені шешеді; Парламент қабылдаған заңдардың Респу-блика Конституциясына сәйкестігін Президент қол қойғанға дейін қарайды; Парламент және оның па-латалары қабылдаған қаулылардың Республика Конституциясына сәйкестігін қарайды; Республиканың халықаралық шарттарын бекіткенге дейін олардың Конституцияға сәйкестігін қарайды; Конституцияның нормаларына ресми түсіндірме береді; Конституцияның 47-бабының 1 және 2-тармақтарында көзделген реттерде қорытындылар береді; Конституциялық Кеңес соттардың өтініштерін Конституцияның 78-ба-бында белгіленген реттерде қарайды.

Конституциялық Кеңес жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Республиканың экс-Президенттері құқығы бойынша ғұмыр бойы Конституциялық Кеңестің мүшелері болып табылады. Конституцияның 74-бабына сәйкес, Конституциялық Кеңестің шешімдері қабылданған күннен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағымдануға жатпайды.

Сот билігі Қазақстанда соттармен жүзеге асырылады. Сот билігі Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде туындай-

105

тын барлық істер мен дауларға қолданылады. Соттар шешімдерінің, үкімдері мен өзге де қаулыларының Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болады. Конституцияның 77-бабына сәйкес, судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынады. Конституцияның 77-бабына сәйкес, соттардың Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға хақысы жоқ. Егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт Конституци-ямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті. Соттардың тәуелсіздігі Конституциямен және заңдармен қорғалуы тиіс.

Іргелі құқықтар мен бостандықтар 10-39-баптарды қамтитын Конституцияның II бөлімі «Адам және азамат» деп аталады. Осы бөлім

негізгі құқықтарды және бостандықтарды регламенттейді. Бөлімнің атауынан Конституция адамның аза-маттан басымдығын белгілеп, адам мен мемлекет арасындағы қатынастардың мәртебесін көрсетеді.

Конституция Г. Еллинектің үш жақты жіктемесі негізінде негізгі құқықтар мен бостандықтардың анық жіктемесін бермейтініне қарамастан, ол табиғи құқықтың ұғымын қабылдайды. «Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады» деп жарияланған 12-бап осы ұғымды анық белгілейді. 13-бап негізгі құқықтар мен бостандықтардың қорғалуын белгілейді, ал 14-бап заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең деген қағидатты регламенттейді.

Г. Еллинектің жіктемесіне сәйкес, Конституцияда теріс мәртебе құқықтары ретінде регламенттелетін құқықтар: өмірге құқық 15-баппен реттеледі, және жеке бостандыққа құқық 16-баппен реттеледі. 17-бап адамды конституция тұрғысынан қабылдау үшін маңызды индикатор болып табылады. Бұл бапта «адамның қадір-қасиеті» туралы ереже бар, онда «Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға бол-майды» деп жарияланады. Конституцияның теріс мәртебе құқығы ретінде алынатын басқа құқықтары жеке өмірді қорғау, дін тұтыну және ар-ождан еркіндігі, сөз және шығармашылық еркіндігі, жиналыстар еркіндігі болып табылады.

Оң мәртебе құқықтары деп аталатын экономикалық және әлеуметтік құқықтар мен бостандықтар да конституцияда көзделген. Олардың негізгілері – еңбек, денсаулық және білім алу құқығы.

Конституцияда жазылған құқықтардың басқа санаты – белсенді мәртебе құқығы деп аталатын белсенді қатысу санаты. Мысалы, 33-бапқа сәйкес, сайлау және сайлану құқығы. Салықтарды төлеу міндеттілігін және жауаптылығын регламенттейтін 35-бапты, сондай-ақ, Қарулы Күштерде міндетін атқару міндеттілігі жазылған 36-бапты да осы бөлімге жатқызуға болады.

Қорытынды1995 жылғы үлгідегі Конституция бүгінгі күні Қазақстанның қазіргі конституционализмінің ең

маңызды белгілерін қамтитын маңызды құжат болып табылады. Бұл Конституцияға конституционализмнің басты заңдылығы болып табылатын адамның іргелі құқықтарын қорғау ережелері салынған.

Сөздің дәлме – дәл мағынасында классикалық парламентаризм болып табылмайтын Қазақстанның конституциялық жүйесінің жартылай президенттік сипаты бар, өйткені ол тікелей дауыс берумен сай-ланады және оның кең өкілеттіктері бар. Президенттің бұл заң шығарушы, атқарушы және сот билігі жөніндегі өкілеттіктері оны жүйенің ортасына қояды. Бірақ Парламенттің қос палаталық құрылымы және Конституциялық Кеңестің бар болуы осы конституциялық жүйенің тежемелек әрі тепе-теңдік элементтері болып табылады.

106

Адамның қадір-қасиетіне жататын негізгі құқықтар мен бостандықтарда шоғырланатын Конституция табиғи құқық ұғымын қабылдайды. Бұл мәнмәтініне ол бүкіл әлеммен қабылданған азаматтық құқықтар мен бостандықтарды, экономикалық және әлеуметтік құқықтарды енгізеді.

Қазақстандық конституционализм тарихы әлі жас болса да, оның табысты практикасы өз өңірінде ерекше белгіленеді. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін елдерді демократиялық конституциялық жүйені орнату және осы жүйені біріктіру жөніндегі жұмыстар жалғасуда. Қазақстанның осы бағытта атқарған жұмысы өңірдің басқа елдері үшін үлгі болуы мүмкін.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ:1. Leslie Lipson, Siyasetin Temel Sorunları, Çev. Fügen Yavuz, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2005.2. Adil Şahin, «Siyasal Düşünceler Tarihinde Sınırlı Devlet Fikrinin Kadimliği Ya da Genel Kamu Hukuku

Bağlamında İnsan, Özgürlük ve Devlet İktidarı Algısındaki Evrilme», Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XV, Y. 2011, Sayı. 3, 2011.

3. Serdar Gülener, «Batı Siyasal Düşüncesinde İktidarın Sınırlandırılması Arayışları: Bir Dönemleştirme», Finans Politik ve Ekonomik Yorumlar, C. 48, Sayı 552.

4. Samuel P. Huntington, The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century, University of Oklahoma Press, 1991.

5. Discussing whether transition to above-mentioned democracy can be stated as a «wave», is not our purpose here. We rather aim at drawing attention to periodical trends of democracy by the help of this example. For arguments explaining Post-Soviet Era on the basis of fourth wave, regarding Huntington’s wave methaphor, see Michael McFaul, «The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship: Noncooperative Transitions in the Postcommunist World»,World Politics, Vol. 54, No. 2 (Jan., 2002).

6. Jon Elster «Forces and Mechanisms in the Constitution-Making Process», 45 Duke Law Journal, 1995.

107

Өркениетті әлемде әр халық, тарихи тәжірибеге, ұлттық дәстүрлерге, рухани құндылықтарға және мұраттарға сүйене отырып, демократиялық даму бағытын белгілейді.

Өз мәнінде қоғам мен мемлекеттің құқықтық іргетасы болып табылатын конституция даму жол-даруы туралы қоғамдық келісімді білдіру ретінде қабылданады. Конституция ұлттық құқықтың күш –қуат беретін негізі болып табылады: оның қағидаттары мен нормалары құқықтық жүйенің құрамының біртұтастығын, өзара байланысын, тепе-теңдігін және үйлесімді дамуын қамтамасыз етеді.

Қазақстан Республикасының және Беларусь Республикасының ішкі де, сыртқы да саясаттағы стратегиялық бағыты конституциялық құндылықтарға және мақсаттарға негізделеді. Қоғам мен мем-лекет құрылысының маңызды қағидаттары, мемлекеттік билікті іске асыру механизмі, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары бекітілген конституциялық ережелерді басшылыққа ала отырып, өздерін әлем қауымдастығының толық құқықты субъектілері ретінде орнықтырып, біздің елдеріміз міне бүгін екі онжылдықтан астам серпінді дамып және өзара әрекеттесіп келеді.

Қазақстанның Конституциясының Кіріспесінде қазақстандық мемлекеттіліктің басымдықтары белгіленген. Оның негізінде – ортақ тарихи тағдыры, байырғы қазақ жері, бейбітшілік, еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына берілгендік, дүниежүзiлiк қоғамдастықта лайықты орын алу ниеті, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілік сезімі көрініс тапқан. Осыған ұқсас көзқарас Белорусь Конституциясында жарияланған, онда Беларусь Республикасының халқы ажыратылмас өз тағдырын өзі шешу құқығын негізге алып, белорусь мемлекеттілігінің көпғасырлық даму тарихына сүйене отырып және азаматтық келісімді, халық билігі мен құқықтық мемлекеттің мызғымастығын қамтамасыз ету ниетін білдіре отырып, Конституцияны қабылдайды делінген.

Петр МиКлАШЕВиЧ – Беларусь Республикасы

Конституциялық Сотының төрағасы, Беларусь Республикасының еңбек

сіңірген заңгері

КОНСТИТУЦИЯНЫҢ ҮСТЕМДІГІ – ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ

ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗІ

108

Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Конституцияда, сондай-ақ, Республика қызметінің түбегейлі қағидаттары: қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; қазақстандық патриотизм; мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен шешу көзделген.

Осы қоғамдық үрдістердің тарихи дамуынан туындайтын, ұлттық идеяларды, адамгершілік және руха-ни мұраттарды, сондай-ақ, жалпыадамзаттық құндылықтарды ескерумен бекітілген іргелі конституциялық құндылықтар Қазақстан Республикасының бүкіл мемлекеттік механизмі жұмысының негізінде жатыр. Конституцияға салынған қазақстандық патриотизмге сүйенген Қазақстанның даму басымдықтары Қазақстанның Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен бірізді жүргізіліп жатқан ішкі және сыртқы саясаттың басталу нүктесі болды.

Өткен жылдары кеңестен кейінгі кеңістікте, соның ішінде Қазақстанда да, кеңестік құқықтанудың конституциялық нормаларының декларативтігі және олардың жалпы сипаты туралы ұстанымы еңсере алынды.Конституциялық-құқықтық стратегияның негізі болып табылатын Қазақстан Конституциясы, мемлекеттегі әлеуметтік, экономикалық және саяси үрдістірге тұрақты әсер етеді. Сонда Конституцияның әрекеті тікелей де, сондай-ақ, азаматтармен Конституцияда бекітілген құқықтар менм бостандықтарды толық іске асыру үшін құқықтық механизмдерді заң шығару деңгейінде әзірлеу жолымен де қоғамдық қатынастарды ұйымдастырудың конституциялық үлгісін әлеуметтік практикаға ықпалдастырады.

Қазіргі уақытта бүкіл әлемдегі құқықтық зерттеулердің ең маңызды бағыты Конституцияның стратегиялық қасиеттері мен функциялары саласындағы зерттеулер болғанын атап өту қажет. Конститу-ция негізінде ұзақмерзімді және орта мерзімді перспективаға стратегиялық жоспарлау – Қазақстанның барлық өмір тіршілігі салаларындағы айтарлықтай табыстарының басты факторларының бірі болып табы-лады. Әзірленген «Қазақстан -2050» даму тұжырымдамасы қазақ қоғамы мен мемлекеттің конституциялық негізде бірізді мақсатты қалыптасуын куәландырады.

Қазақстанда құқықтық құбылыс ретінде мемлекеттік стратегияның болуы – бұл, сөзсіз, ұлттың Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың еңбегі. Оның мынадай дана сөзі бар: «Мықты мемлекет күнкөріс сая-сатымен емес, жоспарлау саясатымен, ұзақмерзімді дамумен және экономикалық өсумен айналысады».

Мемлекет саясатының стратегиясын әзірлеу, құқықтық жүйені жетілдіру кезінде конституционалдық –құқықтық доктринаны негізге алу қажет, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі өз шешімдерімен Конституцияның үстемдігін бекітіп, және адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің пәрменді механизмін жасауға мүмкіндік жасай отырып, оның қалыптасуына айтарлықтай үлес қосады.

Қазіргі жағдайда конституциялық сәйкестікті сақтай отырып, эволюциялық жолмен, конституциялық нормалардағы реттеуіш әлеуетін қолданып, демократиялық дамуды одан әрі қамтамасыз ету қажет.

109

Мен Канададан бастап Жаңа Зеландияға дейін көптеген елдерде болып шықтым, және, шынын айтқанда, Қазақстандай тамаша елде үш рет болғаныма өте қуаныштымын. Чехия Республика-сынан алыс жатқан осы елге алғашқы сапар алдында мен ол туралы– мысалы, 1945 жылы қазақ

әскерлерінің біздің елімізді нацистік басқыншылықтан босатуға қатысқаны туралы - көп білмеген бола-тынмын.

Көргенім күткенімнен асып түсті. Әсіресе, ерекше қуаты мен жас тұрғындарының оптимизмі маған күшті әсер еткен Астана есімнен кетпейді. Мені тарихы мен мәдениеті бай, табиғаты таңқаларлық, халқы қонақжай тартымды ел қарсы алды. Мен жарқын болашағы күмәнсіз елге келгенімді бірден сезіндім, және ол - Еуропа кіндігіндегі алыс елден келген чехтер үшін өзара тиімді экономикалық ынтымақтастық үшін ден қоярлық әріптес болып шықты.

Бұл қазақтың ежелгі нақыл сөзі. «Ақылды ми жүз басты асырайды, ақылсыз ми өз басын асырай алмайды»; Сондықтан біз, саясаткерлер және дипломаттар ақылды және жігерлі бизнесмендерге әлем есігін ашып, елдеріміздің дамуына және экономикалық өркендеуіне өз үлесімізді қосумыз қажет. Мен Қазақстанның жоғары тұрған өкілдерімен кездесулерде осы идеяда түсіністік тапқаныма қуаныштымын.

Біздің елімізде көптеген жарыссөздерді туғызатын проблема бар, атап айтқанда, – мысалы, сәулетте немесе қоғамдық өмірде дәстүр мен қазіргі стильді қиыстыру. Мен қазіргі кезде экономикасы дамыған Қазақстанның өзінің бай мәдени дәстүрлерін жоғалтпай, оны бүгінгі үрдістермен үйлестіріп, тепе-тең ұстай білген батылдығын жоғары бағалаймын.

Мен Сіздердің тамаша, айбынды, әсем елдеріңізге және оның халқына табыс тілеймен.

Пржемысл сОБОТКА – Чехия Республикасы Парламентінің

Сенаты төрағасының орынбасары

110

Молдавияның ұлы саясаткері, заңгері, ғалымы және жазушысы Стере мемлекет – бұл халықтың заңды киім-кешегі деп айтқан. Мемлекетті халықтың заңды киім-кешегі ретінде қабылдаған, біз Консти-туцияны да мемлекеттің заңды киім-кешегі ретінде қабылдауымыз қажет.

Конституцияның дүниеге келуі, шын мәнінде, өзгерістер дәуірінде туындайтын, қоғамның ерекше да-муын куәландыратын революциялық акт. Кеңестен кейінгі кеңістікте жаңа Конституцияларды қабылдау қиын саяси және заңнамалық үрдістерден өтті.

Кеңестен кейінгі мемлекеттердің жаңа Конституциялары қоғам мен халықтың тарихи қалыптасқан рухы форматында жаңартылған саяси және заңнамалық жауһарлар болып табылады. Саяси көзқарасы бар Конституциялар демократиялық қоғамдардың пайда болғанын куәландырады.

Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Негізгі Заңды қабылдау іргелі мақсаттарды іске асырудың негізі болды. Конституция қалыптасқан көзқарастарды және идеяларды ескере отырып, мемлекеттегі конституциялық тәртіпті көрсетеді.

Тоталитаризм дәуірін еңсерген халықтар, азаматтық қоғамға тән құндылықтарды, азаматтық құқықтар мен бостандықтарды құрметтеуге және іске асыруға және заң алдында бәрінің бірдей теңдігіне негізделген құндылықтарға ие болды.

Осы тұрғыда Қазақстан өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп бекітеді. Конституция құқықтар мен бостандықтардың абсолюттігін және олардан ешкім айыра алмайтындығын таниды, мемлекеттік органдарды олардың қорғалуын қамтамасыз етуге міндеттейді.

Халық ниетін ескере отырып демократиялық қоғамды құру үшін қажетті институттарды қалыптастыруда және оларды нығайтуда конституциялар маңызды рөл атқарды.

Александру ТЭНАсЕ – Молдова Республикасы Конституциялық Сотының төрағасы

КОНСТИТУЦИЯНЫҢ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГІЗГІ

КӨЗІ РЕТІНДЕГІ ҚҰНДЫЛЫҒЫ

111

Конституцияны қабылдаған сәттен бастап екі онжылдың бойы ізденістердің де, қиыншылықтардың да, табыстардың болғаны сөзсіз. Сонымен бірге, Негізгі Заң халықтың әлеуметтік қоғамдағы лайықты өмірге талпынысы және демократиялық қоғамдағы тұрақтылықтың кепілі болуы тиіс.

Негізгі Заң іргелі құқықтар мен бостандықтарға, билік тармақтарының бөлінісіне және саяси плюрализмге кепілдік бере отырып, өз азаматтарын қорғайды. Саяси жүйенің негізін құратын саяси, идеологиялық және этикалық құндылықтардың іске асырылуын қамтамасыз ете отырып, Конституция қоғамдағы саяси тепе-теңдікті және әлеуметтік үйлесімді сақтайды.

Онда құқықтар мен бостандықтар, заңның үстемдігі, сот жүйесінің тәуелсіздігі танылатын және оларға кепілдік берілетін, тежемелер мен тепе-теңдіктер жүйесі қамтамасыз етілетін, мемлекеттік органдардың жауапкершілігі мен өкілеттіктері регламенттелетін Конституция оның Негізгі Заңы болып табыла-тын мемлекет қоғамның ілгері даму үлгісін білдіреді. Ілгерілеу табысы Конституция мәтінінде аталған құндылықтардың анықтығына, олардың қоғамдағы тұрақтылығына және Конституцияның қоғамдағы үстемдігі дәрежесіне байланысты.

Конституцияның мәтіні түзетуге мүмкіндік қалдырмайтын математикалық формула емес. Конституция тұтас алғанда, Негізгі Заңның ерекшелігін көрсететін тарихи, әлеуметтік және экономикалық үрдістерден тұрады. Демек, Конституцияға түзетулер тек қана мемлекеттің конституциялық ерекшеліктері форматын-да енгізілуі тиіс.

Осы тұрғыда Конституциялық Сотқа ерекше рөл беріледі, оның судьялары тежемелер мен тепе-теңдіктер жүйесін, құқықтың үстемдігін, азаматтардың құқықтар мен бостандықтарын түсіндіре және мақұлдай отырып, Конституцияның нормаларын түсіндіруді қамтамасыз етеді, мұның тұтас қоғам үшін саяси, әлеуметтік және экономикалық маңызы бар.

Конституциялық Сотпен қаралатын нормалар, белгілі бір даму кезеңінде тұрған мемлекеттер-ге тән нормаларға ұқсас. Сондықтан, ұлттық деңгейде Конституциялық Сот, билік бөлінісі және іргелі бостандықтарды қатаң сақтау қағидатына сәйкес нормативті актілерді қабылдау жолымен құқық үстемдігі қағидатын іске асыруда маңызды рөл атқарады. Құқықтың үстемдігі идеясы формализммен орайластырылмауы тиіс, сондықтан нормативті актілерді олардың Конституцияға сәйкестігін тексеру негізіне құқықтың үстемдігі тұжырымдамасын қалыптастыратын және қоғамның тірегі болып табылатын конституциялық, саяси және философиялық қағидаттар салынуы тиіс.

Конституциялық Соттың шешімімен қанағаттанбағандар да болады, өйткені шешімдер үрдістің барлық жақтарын қанағаттандыра алмайды. Осы себеппен демократиялық қоғамда барлығы сынға тартылуы тиіс, соның ішінде Конституциялық Соттың шешімдері де, бірақ, сыни ескертпелер конституциялық бақылау институтын таратуға мүмкіндік бермеуге тиіс. Ақыр аяғында, Конституциялық Соттың шешімдеріне көзқарас саяси ойыншылардың және тұтас қоғамның саяси кемелділігін көрсетеді.

Конституциялық Соттың шешімдерінде «erga omnes» (халықаралық құқықтың «барлығына қатысты» қағидат) әсері бар және олар деңгейіне қарамастан барлық субъектілермен орындауға міндетті бо-лып табылады. Бұл шешімдер Конституцияның үстемдігін және іргелі құқықтар мен бостандықтарды сақтауын қамтамасыз ету мақсатында конституциялық юрисдикцияның тұрақтылығын, объективтілігін және талапшылдығын белгілейді. Барлығы үшін міндеттілік әсері бір уақытта конституционализмді және Конституциялық соттың қоғамдағы тұрақтылықтың кепілі және билік тармақтары арасындағы модератор ретіндегі рөлін қамтамасыз етеді. Функцияларды әділ атқару Конституциялық Соттың өкілеттігін заңның үстемдігі қағидатының маңызды элементі ретінде көрсетеді.

Құқықтың үстемдігі қағидатының табиғаты абстрактылы болса да, заңнаманы барлық деңгейлерде сақтау практикалық тұрғыдан осы тұжырымдаманың қазіргі түсіндірмесі болып табылады. Осыған орай, құқықтың үстемдігі тиісті өкілеттік берілген конституциялық бақылау институты жолымен қоғамның демократиялық дамуын қолдауы тиіс. Тек осы жағдайда ғана демократия мықты және үздіксіз жұмыс істейтін қоғамға пайдалы жүйеге айналады.

112

Конституцияның құндылықтары ретінде демократияның іргелілігін және құқықтың үстемдігін ескере отырып, мемлекеттік органдар конституция шегінде әрекет етуі тиіс, сонда ол Конституцияға берілген те-жемелер мен тепе-теңдіктер жүйесін кеңейту болып табылады. Жоғары құндылықтардың мұқият сақталуы құқықтық мемлекеттегі Конституцияның беріктігін және тиімділігін көрсетеді. Халықты Конституцияның түсіндірмелерін алудан айыру, халықты ең маңыздыдан – Конституцияның тиімділігіне сенімділіктен ай-ырады.

Онжылдықтарға созылған тоталитарлық режим құлағаннан кейін барлық мемлекеттік құрылымдар- дағы түбегейлі реформалар, құқықтың үстемдігіне негізделген демократиялық даму кеңестік кезеңнен кейінгі республикалар үшін жалғыз ғана дұрыс таңдау болды. Авторитарлық тәртіп орнына келген құқықтың үстемдігі мемлекет пен азамат арасындағы диалогтық платформаны қамтамасыз етті.

Құқықтың үстемдігі тек заң жүзінде, яғни, Конституцияды ғана емес, оның іс жүзінде болғаны маңызды. Философ Ханс Кельзен мемлекеттің қоғам алдында жауапкершілігін тұспалдап, құқықтың үстемдігі бұл «мемлекеттің міндеті» деп белгілеген.

113

Мол ресурстары және нарық экономикасына табысты кіруі Қазақстан Республикасының айтарлықтай экономикалық өрлеуін және ілгерілеуін қамтамасыз етті. Мен Қазақстан халқына адам құқықтарын қорғауы жоғары деңгейде қамтамасыз етілген демократиялық қоғамды құруға салған күші үшін өз

құрметімді білдіргім келеді. Қазақстан Республикасының Конституциясы тоталитарлық режимнен демократиялық тәртіпке

өту үшін демократия мен құқықтың үстемдігі негізін құрды. 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің ең жоғары қазынасы болып табылады. Конституцияның жиырмажылдығымен құттықтаймын. Конституциялық Кеңес Конституцияның қолдаушысы ретінде Конституцияның қоғамда тамырлануын қамтамасыз етті.

Корея Республикасының Конституциялық Соты мен Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі арасындағы тығыз ынтымақтастық Конституциялық Кеңестің бұрынғы Төрағасы Ким Юрий Алексеевичтің Корея Республикасына сапарынан басталды. Көптеген корейлердің, қазақстандықтардың, соның ішінде бұрынғы Төраға Ким Юрий Алексеевичтің Қазақстан Республикасының және оның Конституциясының да-муына қосқан үлесі елдеріміз арасындағы тығыз қатынастардың дәлелі болып табылады.

1991 жылғы 16 желтоқсанда тәуелсіздік алғаннан кейін, Қазақстан Республикасында Республикадағы конституционалдықтың сақталуын қамтамасыз ету саласында сот өкілеттіктері берілген Конституциялық Сот құрылды. Осы институтты құру конституциялық демократияны дамыту, Конституцияның, құқықтың үстемдігін нығайту және Қазақстан Республикасындағы әділ сайлау жүйесі үшін берік негізді қалады. 1995 жылғы қазан айында қызметін тоқтатқан Конституциялық Соттың орнына 1996 жылы Конституциялық Кеңес келді.

Парк ХАН-Чул – Корей Республикасы

Конституциялық Сотының төрағасы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕСІНІҢ ЖЕТІСТІКТЕРІ ЖӘНЕ ҮМІТТЕРІ

114

1995 жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда қабылданған Конституцияның 1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, онда мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы - халық. (Конституцияның 3-бабы). Конституцияның ең жоғары заңды күші бар (4-бап, 2-тармақ), билік бөлінісі қағидатын қамтиды (3-бап, 4-тармақ) және саяси плюрализмге кепілдік береді.

Оның үстіне, Конституция адамның және азаматтың құқықтарының қорғалуына кепілдік береді (12-бап), соның ішінде құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы (13-бап), заң мен сот алдында теңдігі (14-бап), өмір сүруге құқығы (15-бап), жеке басының бостандығына құқығы (16-бап), адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтындығы (17-бап), жеке өміріне қол сұғылмауы (18-бап), сөз бостандығы (20-бап), ар-ождан бостандығы (22-бап), бірлесу бостандығына құқығы (23-бап), тұрғын үйге қол сұғылмаушылық (25-бап), жеке меншік құқығы (26-бап), әлеуметтік құқықтар (28 және 29-баптар), білім алуға құқығы (30-бап), қолайлы қоршаған ортаға құқығы (31-бап) және сайлау және сайлану құқығы (33-бап) сақталады.

Конституциялық Кеңеске сайлауларды дұрыс өткізу мәселері бойынша дауларды шешу, қабылданатын заңдардың, бекітілген халықаралық шарттардың Конституцияға сәйкестігін тексеру, Конституцияның нормаларын ресми түсіндіру, Президентті босатқан кезде конституциялық нормалардың сақталуын тек-серу, сондай-ақ соттардың жүгінулері бойынша актілердің конституцияға сәйкестігін тексеру бойынша өкілеттіктер берілген.

Құрылған сәттен бастап Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесімен Конституцияға енгізілетін бірнеше өзгерістер, соның ішінде ұлттық референдум туралы ұсыныс қарастырылды. Сонымен бірге, Конституциялық Кеңеспен, әр азаматтың құқығының сайлау арқылы іске асырылуын растайтын, мемлекетті басқару құрылымына және қағидаттарына қатысты түсіндірме берілді.

Оның үстіне, Конституциялық Кеңеспен адамның негізгі құқықтарын, соның ішінде сөз бостандығы құқығы, жеке меншікке құқық және құқықтар бұзылған жағдайда зиян орнын толтыруға құқығын қорғау қажеттілігі құпталды. Ұстап қалу мерзімін нақтылау арқылы Конституциялық Кеңеспен жеке бостандық құқығын қорғау қамтамасыз етілді.

Әлеуметтік теңсіздікті азайту және азаматтардың игілігін арттыру қажеттілігін растау жолымен Конституциялық Кеңес әлеуметтік мемлекетті құрудың мықты іргетасын құрды.

Конституциялық Кеңес Конституцияның нормаларын ресми түсіндіруге өкілетті. Жыл сайын Конституциялық Кеңес Парламентке арналған Республикадағы конституциялық заңдалық жағдайы тура-лы жолдауында Республикада Конституцияны сақтау үшін қажетті ұсыныстарды ұсынады, бұл мемлекеттік органдарға өз практикасының Конституцияға сәйкестігін тексеруге мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Венециандық Комиссияның және Азиялық Конституциялық Соттар Қауымдастығының және балама институттардың мүшесі бола отырып, адам құқықтарын, демократияны және құқықтың үстемдігін жылжытуда халықаралық деңгейде ынтымақтасады.

Конституциялық Кеңес өз қызметімен көпұлтты біріктіретін Конституцияның үстемдігін нығайтуға мүмкіндік береді. Халықтың бірлігі нарықтық экономиканың және демократиялық сайлау жүйесінің да-муына берік негіз қалады. Қол жеткен жетістіктер қоғамның шер-шерінде Конституцияның үстемдігін іске асыруға негіз болды.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі алдында Конституцияның үстемдігін, демократи-яны, құқықтың үстемдігін нығайту және азаматтардың негізгі құқықтарына кепілдік беру міндеттері тұр.

Осы тұрғыда, демократияның негізі болып табылатын әділ және барлық жұрт үшін тең сайлау жүйесін, сөз бостандығын, бірлесу еркіндігін қамтамасыз етуде, сондай-ақ әділ сот жүйесін нығайтуда Конституциялық Кеңестің рөлі арта түседі.

Конституциялық өкілеттіктер берілген Конституциялық Кеңес, саяси партияларды немесе БАҚ тіркеуге кедергі жасаумен байланысты проблемаларды шешуін өз қолына алатынына сенімдімін.

115

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі, елді біріктіріп, әйелдер мен балалардың, азшылықтардың құқықтарын кемсітуден қарсы қорғайтынына сенімдімін.

Конституциялық Кеңеске және оның қаулыларына сенім оның әр қазақстандықтың құқықтарын қорғау жөніндегі нәтижелі қызметінде құрылады. Конституциялық Кеңестің әлеуметтік ықпалдастыруға мүмкіндік жасайтын, әлеуметтік проблемаларды және шиеленістерді шешетін институт ретіндегі позици-ясы нығайып, оның беделі арта береді және Конституцияның үстемдігін қамтамасыз ететін, Республикада демократияны алға жылжытып отырған орган ретінде оған сенім де тек өсе береді.

Өз кезегінде, Конституциялық Кеңестің, оның мүшелерінің қызметі саяси және экономикалық мүдделерден тәуелсіз болуы тиіс.

Конституциялық Кеңестің қызметін жетілдіру мақсатында Конституцияға және адам құқықтарына қарасты жалпыға бірдей қабылданған халықаралық көзқарастарға жүгіну қажеттілігі пайда болуы мүмкін, соның ішінде конституциялық құқықтар мен бостандықтар бұзылған жағдайда азаматтарға Конституциялық Сотқа жүгіну мүмкіндігін беру.

Конституциялық Кеңес мемлекеттік билік үшін бағдар және өмір үшін стандарт болып табылатын мемлекеттің ең жоғары қазынасы ретінде адамның құқықтары мен бостандықтарын нығайтуға және Конституцияға салынған идеяларды іске асыруға мүмкіндік жасайтын мінсіз институт болады деп үміттенемін.

Корея Республикасының Конституциялық Соты мен Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі арасындағы адамның жалпыға бірдей танылған құқықтарын қорғау ісіндегі тығыз ынтымақтастықтың жалғасуына үміт артамын.

116

1991 жылғы желтоқсан айында Кеңес одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады, одан кейін 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстанның Жоғарғы Кеңесімен бірінші Конституция қабылданды. Бірақ сол Конституция

1995 жылғы 30 тамыздағы жалпыұлттық референдумда мақұлданған жаңа Конституциямен ауысты-рылды. Қолданыстағы Конституцияға кейін түзетілер енгізілді, бұл Қазақстанды демократияландыруға мүмкіндік жасады.

Қазақстан басында Француз Республикасының 1958 жылғы Контитуциясы үлгісінде бір палаталы заң шығарушы органы бар жартылай президенттік республика ретінде құрылған болатын. Кейін бұл нұсқа қанағаттанғысыз ымыра деп танылды, өйткені ол этникалық қатынастарда шиеліністі тудырды. Сондықтан этноцентрлік көзқарас елдің саяси-аумақтық тұжырымдамасымен ауыстырылды.

Қазақстан Конституцияда демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп сипатталған. Бұл – өкілеттікті үш билік арасында бөлу қағидатына негізделген президенттік басқару нысандағы біртұтас мемлекет. Конституцияға түзетулер енгізу арқылы заң шығарушы орган қайта құрылды және, нәтижесінде қос палаталы парламент құрылды.

Мемлекеттегі ұлттардың саясатын жүргізу үшін 1995 жылы Қазақстан халқының Ассамблеясы құрылды.1998 жылғы қазан айында Конституцияға түзетулер енгізілді, нәтижесінде президенттік билік одан

әрі кеңейтілді (лауазымдық міндеттерін атқару мерзімін 5 жылдан 7 жылға дейін ұлғайту, жергілікті атқарушы органдардың басшыларын Президентпен тағайындау); саяси партиялар көбірек тартылды (Парламент Мәжілісінің құрамы 67-ден 77 депутатқа дейін өсті, 10 депутат партиялық тізімдер бойын-ша сайланды).

Бірақ Конституцияға 2007 жылы енгізілген өзгерістер одан да маңызды болды: Президент өкілеттігі мерзімі 7 жылдан 5 жылға дейін азайтылды; шамалас өкілдік, Үкіметтің Парламент алдындағы жауаптылығы едәуір ұлғайды, Парламенттің екі палатасында да депутаттар саны едәуір көбейді (Мәжіліс – 77-ден 107-ге дейін, сонда 98 депутат партиялық тізімдер бойынша сайланады, 9-ы Қазақстан халқы Ассамблеясымен; Сенат – 39-дан 47 депутатқа дейін).

Тахер ХиКМАТ – Иордан Хашимит Корольдігінің Конституциялық Сотының төрағасы

ҚАЗАҚСТАН КОНСТИТУЦИЯСЫНДАҒЫ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫНЫҢ КЕПІЛІ

117

Президент Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасының Президенті - мемлекеттің басшысы, мемлекеттің

ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға. Ол конституциялық заңға сәйкес жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде Республиканың кәмелетке толған азаматтары жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзімге сайланады. Республика Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын қырық жасқа толған, Қазақстанда соңғы он бес жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады.

Президент, мемлекет басшысы ретінде - біріншіден, халық пен мемлекеттік билік бірлігінің ныша-ны әрі кепілі және, екіншіден, мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін, және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Осы стандартқа сәйкес билік жүйесінің үйлесімді тежемелер мен тепе-теңдіктер механизмін қалыптастыратын барлық қалған элементтері жинақталған.

Президенттің өкілеттіктері Конституцияда анық белгіленген, олар Үкімет басшысын тағайындауды (Парламент Мәжілісінің келісімін алғаннан кейін), парламенттік сайлаудың күнін белгілеуді, заң күші бар жарлықтарды шығаруды, төтенше жағдайды жариялауды, халықаралық келісімдерге қол қоюды, Республика Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы ретіндегі қызметін, Республиканың мемлекеттік наградалары-мен марапаттауды, құрметті, жоғары әскери және өзге атақтарды беруді қамтиды, бірақ онымен шектелмейді. Президент Премьер-Министрмен және Парламент Палаталарының Төрағаларымен ресми консультациялардан кейін Парламентті немесе Парламент Мәжілісін таратуға құқылы. Бірақ Парламентті таратуда президенттік өкілеттік абсолютті емес: Парламент төтенше жағдайларда, немесе соғыс жағдайында, және президенттік мерзімнің соңғы алты айы ішінде, сондай-ақ, бұдан бұрынғы таратудан кейін бір жыл ішінде таратылмайды.

Президент науқастануына байланысты өзінің міндеттерін жүзеге асыруға қабілетсіздігі дендеген жағдайда, қызметінен мерзімінен бұрын босатылуы мүмкін, мемлекетке опасыздық жасаған жағдайда жауап береді және бұл үшін Парламент оны қызметінен кетіруі мүмкін. Бірақ, Республика Президентін қызметінен кетіру туралы мәселе ол Республика Парламентінің немесе Парламент Мәжілісінің өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату жөнінде мәселе қарап жатқан кезде қозғалмайды.

Атқарушы билік: Үкімет Конституцияда Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады, алқалы орган

болып табылады және өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты деп жазылған. Үкімет мүшелері Парламент палаталары алдында жауапты, Палата депутаттары жалпы санының кемінде үштен бірінің бастамасы бойынша Республика Үкіметі мүшелерінің өз қызметі мәселелері жөніндегі есептерін тыңдауға хақылы. Есепті тыңдау қорытындылары бойынша Үкімет мүшесі Республика заңдарын орындамаған жағдайда Палата депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен оны қызметтен босату ту-ралы Республика Президентіне өтініш жасауға хақылы.

Конституцияға сәйкес, Үкімет, бұдан басқа, саясаттың басты бағыттарын дамытуда жұмыс істейді (әлеуметтік, экономикалық, сыртқы және қорғаныс саясаты салаларында), Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті ұсынады, бюджеттің атқарылуын қамтамасыз етеді, Пар-ламентке заң жобаларын енгізеді және заңдардың орындалуын қамтамасыз етеді, мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады және министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметіне басшылық жасайды. Үкімет Республиканың министрліктері, мемлекеттік комитеттері, өзге де орталық және жергілікті атқарушы органдары актілерінің күшін толық немесе қолданылу бөлігінде жояды немесе тоқтата тұрады Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.

Конституция ұжымдық министрліктік жауаптылық қағидатын сақтайды, ол бойынша барлық Үкімет мүшелері Үкіметпен қабылданған шешімдер мен шараларды қолдайды. Бірақ, Үкіметтің жүргізіп отырған

118

саясатымен келіспейтін немесе оны жүргізбейтін Үкімет мүшесі орнынан түсуге өтініш береді не ол лау-азымнан босатылуға тиіс.

Парламент Қазақстан Республикасының Парламенті тұрақты жұмыс істейтін екі палатадан тұрады: Сенат

(Жоғарғы палата) және Мәжіліс (Төменгі палата). Сенат конституциялық заңда белгіленген тәртіппен әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының астанасынан екі адамнан өкілдік ететін депутаттардан құралады. Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын Республика Президенті тағайындайды.

2007 жылғы конституциялық реформалар Парламентті және Қазақстанды бұдан былай демократи-яландыру үрдісін нығайтуға тиіс болған. Олар сайлау жүйесін араласқан мажоритарлық жүйеден жалпы ұлттық электоратқа негізделген пропорционалды жүйенің жабық тізіміне өзгертті. Жаңа ережелер бой-ынша мәжіліс 107 орынға көбейтілді. Мәжілістің тоқсан сегіз депутаты жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы сайланады. Қалған тоғыз депутатты Қазақстан халқы Ассамблеясымен сайлануы тиіс.

Парламент депутаттары оның жұмысына қатысуға міндетті және оның жұмысына қатысады. Депутаттың Палаталар мен олардың органдарының отырыстарына дәлелді себептерсіз үш реттен артық қатыспауы, сол сияқты дауыс беру құқығын басқа біреуге беруі депутатқа заңда белгіленген жазалау шараларын қолдануға әкеп соғады. Осы ережелер олардың болмауын дәлелдейтін орынды себептер болмаған жағдайда, сайланған депутаттардың Парламентке жүйелі түрде қатысуын қамтамасыз етеді.

Парламенттің өкілеттіктері, Конституцияда жазылғандай, Заң шығару бастамасы және мақұлдау құқығы (соның ішінде, Конституцияға түзетулер), мемлекеттік бюджетті талқылау және бекіту және тағайындауларды мақұлдау. Заң жобалары Үкіметпен әзірленеді және заң шығарушы органға талқылау үшін ұсынылады.

Бюджетке қатысты барлық шешімдер Парламенттің алдын ала мақұлдауын талап етеді. Бірақ, Сенат Республика Ұлттық Банкінің Төрағасын, Бас прокурорын және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасын тағайындауына келісім беру сияқты дербес тағайындауларға қатысты маңызды шешімдерді қабылдауға тартылады. Парламенттің әр Палатасы дербес Конституциялық Кеңестің екі мүшесін қызметке тағайындайды; Орталық сайлау комиссиясының екі мүшесін, Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің үш мүшесін бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды.

2007 жылғы конституциялық реформамен Парламентке кейбір қосымша өкілеттіктер берілді, соның ішінде Мәжіліс мерзімнен бұрын таратылған жағдайда Сенатқа Мәжілістің заңнамалық функцияларын іске асыру бойынша жаңа өкілеттікті беру. Бұдан басқа, бірінші рет Үкімет тек Президенттің алдында ғана емес, Парламенттің алдында да жауап беретін болды. Мәжіліске енді Үкіметке сенімсіздік білдіру үшін бұрынғыдай дауыстардың үштен екі бөлігі емес, тек дауыстардың көпшілігі ғана қажет.

Конституциялық КеңесТәуелсіздіктің алғашқы жылдары Конституциялық Сот құрылды және Конституцияға қайшы

болғандықтан Президенттің бірнеше жарлығын және атқарушы биліктің актілерін тоқтату демократияның белгілері болды. Бірақ 1995 жылы Конституциялық Сот Конституциялық Кеңеспен ауыстырылды, ол 7 (11 орнына) мүшеден тұратын болды, оның 3-і Президентпен тағайындалады (Кеңестің Төрағасы және екі мүшесі). Екі мүшесі тиісінше, Сенатпен және Мәжіліспен тағайындалады. Мүшелерінің жартысы үш жылда бір рет ауысып отырады.

Конституциялық Кеңестің өкілеттігі елдің мемлекеттік саясатына қатысты барлық қызметінің заңдылығын қамтамасыз ету үшін жеткілікті. Олар Республика Президентінің, Парламент депутаттарының сайлауын өткізудің дұрыстығы және республикалық референдум өткізу туралы мәселені шешуді, Пар-

119

ламент қабылдаған заңдардың Республика Конституциясына сәйкестігін қарауды, Республиканың халықаралық шарттарын бекіткенге дейін олардың Конституцияға сәйкестігін қарауды қамтиды.

Азаматтардың құқықтары мен міндеттері Конституцияның II бөлімі негізгі құқықтар мен бостандықтарды көздейді. «Адам және азамат» деп

аталған бөлім демократияның саяси және идеологиялық қағидаттарын, құқықтардың теңдігін, ұлттық сана-сезімнің қалыптасуын, этникалық және діни ерекшеліктерін толығымен сипаттайды Конституция мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы - халық деген қағидатты бекітеді, сондықтан ол билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады.

Конституция идеологиялық және саяси саналуандықты таниды, бейбіт әрі қарусыз жиналуға, жи-налыстар, митингілер мен демонстрациялар, шерулер өткізуге және тосқауылдарға тұруға құқығын қамтиды. Ол барлық азаматтарға тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін басқаруға қатысуға және мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығына кепілдік береді.

Азаматтардың жеке құқықтарына қатысты Конституцияда Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, және егер олар басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбаса, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмесе, олардан ешкім айыра алмайды. Конституцияда заң мен сот алдында теңдік қағидаты бекітіледі, оған сәйкес, тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бой-ынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.

Конституциямен өмір сүруге құқығы да бекітілген. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ, адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды.

Конституция әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуына кепілдік береді. Ол, сондай-ақ сөз бен цензураға тыйым салынған шығармашылық еркіндігін, ар-ождан бостандығына құқығын, бірлесу бостандығына құқығын қамтамасыз етеді. Конституция еңбек ету бостандығын, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығын бекітеді. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі. Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар.

Одан әрі Конституция азаматтарға өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге, өз ана тілін және мәдениетін қолдануға, білім алуға және шығармашылықпен айналысуға мүмкіндік береді.

Конституция сондай-ақ жеке меншік құқығын, неке мен отбасын, денсаулықты қорғауға ден қояды. Ол азаматтарға мемлекеттік жалпы білім беру стандарттарына сәйкес мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуына кепілдік береді.

Конституцияның тағы бір кепілі – ең жоғары заң күші және ол Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылатыны. Сондай-ақ, барлық заңдар, Республика қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттар жарияланады. Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілерді ресми түрде жариялау оларды қолданудың міндетті шарты бо-лып табылады.

Ақыр соңында, Конституция адамның құқықтары мен бостандықтарын реттеу қағидаларын адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін болғандай енгізеді. Жоғарыда аталған қағидалардың шегінен шығатын қандай да бір құқықтарды және бостандықтарды шектеулер конституцияға қайшы деп танылуы тиіс.

120

Қазіргі демократиялық конституциялық мемлекет іргелі конституцияның үстемдігі ұғымына негізделген.

Конституция – мемлекет құрылымында бірге тұратын адамдар тіршілік қарекетінің негізгі мәселелерін басқаратын құқықтық қағидаттар жинағы. Конституциялық құқықтың үлгілі мәселелері, атап айтқанда, мемлекеттің негізін, ұйымдастырылуын және мақсаттарын, мемлекеттің функциясын жүзеге асырудың негізіне алынған қағидаттарды (заңнама, үкімет/әкімшілік, сот билігі). Мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастарды, сондай-ақ, жеке тұлға мен мемлекет арасындағы vis-à-vis жағдайын қамтиды.

Конституцияның үстемдігі мемлекетпен қолданылатын кез келген шаралар конституцияға негізделуін немесе конституцияға сәйкес келуін білдіреді. Бұл конституционалдық талабы барлық мемлекеттік функцияларға – заң шығарушылыққа, сондай-ақ, үкіметке және/немесе әкімшілікке және сот билігіне қатысты.

Бірақ, конституцияның үстемдігі таза теоретикалық ұғым шегінен жоғары тұруы қажет. Ол практикада тиімді жүзеге асырылуы тиіс. Бұл мақсатта демократиялық конституциялық мемлекетке конституцияның сәйкестігін қамтамасыз ететін мекемелер қажет. Құқықтың үстемдігі орнатылған демократиялық мем-лекетте осындай мекемелер арасында «конституцияның қорғаншысы» ретінде Конституциялық Сот ең маңызды болып табылады.

Мемлекеттік биліктың кез келген актісінің конституцияға сәйкестігіне кепілдік бере отырып, және, ең алдымен, жеке тұлғаның негізгі құқықтарын қорғай отырып, конституциялық әділет өте маңызды рөлді

Герхард ХОльЦиНГЕР – Австрия РеспубликасыКонституциялық Сотының төрағасы

ҚҰҚЫҚТЫҢ ҮСТЕМДІГІ ЖАҒДАЙЫНДА КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ

ЗАҢДЫЛЫҚТЫҢ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІ ОРНАТУДАҒЫ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

121

атқарады, өйткені бұл құқықтық үстемдігін қолдаудан басқа, демократияны күшейтуге және, осылайша, мемлекеттің саяси тұрақтылығын нығайтуға мүмкіндік жасайды.

Конституциялық мекемелер олардың белгілі бір функцияларын орындауда өте маңызды саяси рөл атқарады, олар заң мен саясат шекарасында тұрады. Ең алдымен, Конституциялық Сот – конституциялық құқықпен белгіленгендей, шынайы сот, яғни, мемлекеттің заң шығарушыдан, үкіметтен және/немесе мемлекеттік басқарудан тәуелсіз автономды мекемесі. Оның шешімдері тек қана құқықтық нормаларға, ең алдымен мемлекеттің жоғары құқықтық нормасы ретінде, конституцияға негізделген. Бірақ, сонымен бірге біз конституциялық сотпен қабылданған шешімдердің айтарлықтай саяси салдары болуы мүмкін екенін ескеруіміз қажет.

Атап айтқанда, Ханс Кельзеннің (Ганс Кельзеннің – жауап. ред. еск.) конституциялық әділет туралы ұғымына негізделген, адамдарды, билікті білдіретін, барлық конституциялық соттармен жүзеге асыры-латын, демократиялық заңдастырылған органмен қабылданған конституциялық заңдарды шолу. Осыған орай, бір жағынан, конституциялық сот және екінші жағынан, парламент пен үкімет немесе парламенттік көпшілігі бар саяси партиялар арасында белгілі бір дәреже шиеленіс пайда болады. Заңдарды олардың конституцияға сәйкестігі жағынан қарастырғанда, конституциялық сот заң шығарушы әрекеттерінің саяси көлемін құрметтеуге тиіс. Демек, конституциялық сот құқықтық ереженің мақсаттылығы неме-се пайдалылығы туралы шешім шығара алмайды. Мақсаттылығы жетпейтін заңды конституцияға сәйкес емес деуге де болмайды. Сонымен бірге, конституциялық сот оның конституцияға сәйкестілігіне кепілдік беруге тиіс. Демек, егер құқықтық ереже конституциямен қайшы келсе, конституциялық сот, заңды жою саяси тұрғыдан орынсыз болып көрінсе де, оны конституцияға сәйкес емес деп жоюға тиіс.

Құқықтық ережелердің конституцияға сәйкестігін бағалаған кезде, әсіресе, негізгі құқықтардың мәнмәтінінде, күрделі, маңызды сұрақтар пайда болады. Конституциялық сот осындай сұрақтарға жау-апты қамтамасыз етуге тиіс. Конституциялар, әдеттегідей, көптеген жалпы терминдерді қамтиды, ал заң шығарушыға арналған нақты ұйғарымдар онда азғана. Алайда, конституциялардың ережелердің, олардың белгісіз сипаты себебінен, заң шығарушы үшін ешқандай заң күші жоқ деп айту дұрыс болмайды. Заң шығарушыға рұқсат етілген көлем өте кең, бірақ оның шегі белгіленуі мүмкін. Конституциялық Сот кон-ституциямен белгіленген еркіндік дәрежесін орнатады және заң шығарушының конституцияда баяндалған «құқық-саясат» әрекеттер көлемінен асқаны, аспағаны туралы шешім қабылдайды. Конституцияның нормативті мазмұнына сәйкестігін қарастыру өкілеттігі шегінде, Конституциялық Сот заң шығарушымен қабылданған шешімді өз актісімен ауыстыруға міндетті. Бұл конституциялық сотпен қарастырылуға жат-пайтын заң шығарушының «құқық-саясат» саласындағы әрекеттер көлеміне қатысты емес.

Конституциялық соттың бұл шолу функциясы демократиялық қағидаттарға қайшы деп есептеу қате болады. Керісінше, құқықтық нормаларды конституциялық сотпен шолу демократия қағидатын жүзеге асыруға қызмет етеді, өйткені заң шығарушы үшін міндетті және оның іс-әрекетін белгілейтін конституциялық құқықтың ережелері одан да кең демократиялық консенсуске негізделген. Осылайша, заң шығарушының конституциямен байластырылғаны, демократиялық заңдастырылған заң шығарушы жоғары заңдастыру актімен байластырылғанын білдіреді. Демек, конституциялық сот заң шығарушының конституцияға сәйкестігін қарастыра отырып, демократиялық функцияны жүзеге асырады.

Бұдан кейінгі есепке алуға қажетті тармақ - бұл, конституцияға, әдеттегідей, өзгерістерді енгізу оңай емес. Конституцияда «сақталатынның» барлығы кепілді күшінде болып қала береді. Бұл, атап айтқанда, құқықтар мен бостандықтарға қатысты. Саясат тілімен айтқанда, ұзақ мерзімді әрекеттілігінің кепілі құзырлы азшылықты абсолютті көпшіліктің басым болуынан қорғауды қамтамасыз етеді. Егер конституциялық сот – демократиялық заңдастырылған заң шығарушының құрметіне – оның шолу көлемінен «саяси» проблема-ларды алып тастауға тиіс болса, конституцияның бұл қорғаныш функциясы тиімсіз болар еді. Сондықтан, демократиялық себептер бойынша конституциялық сот осы міндетті қабылдаудан бас тартпауы тиіс. Демо-кратия саяси күштердің плюрализмінсіз және саяси идеялар арасындағы бәсекесіз мүмкін емес.

122

II.Бұрынғы коммунистік мемлекеттерде конституциялық сот төрелігі идеясы Батыс әлемінде белгісіз

емес теориялық түсінік негізінде қабылданбады. Британдық парламенттің үстемдігі доктринасы неме-се souveraineté nationale француз ұғымы сияқты, марксистік-лениндік конституциялық теория билік (өкілеттіліктер) бірлігі қағидатына негізделген болатын. Осы жағдайды ақтау үшін пайдаланатын негізгі дәлел ең аз демократиялық заңдылық дәрежесіне негізделген жұмысшылар тобының егемендігін білдіретін сайланған жиналыспен қабылданған шараларды кез келген шолуға жол берілмейтіні болған. Шынында, бұл дәлел тоталитарлық бір партиялық диктатурадағы әрекетті күш құрылымын заңдастыру үшін қызмет еткен. Билікті тотальды, яғни, шектеусіз пайдалану кез келген саяси немесе сот талдауы ны-санын, демек, құқықтың үстемдігін де алып тастайды.

Тек мемлекеттік билік бірлігінің және халықтың мүдделерін білдіретін органның шектелмеген билігінің социалистік догмасынан бас тартқаннан кейін ғана конституциялық сот төрелігі идеясы осы мемлекеттерде күшіне ене алды.

Аса маңызды Конституцияны түсіндіру функциясын орындау Кеңес одағы мемлекет ретінде жойылып, идеологиялық темір перде біржола түрілгеннен кейін құрылған конституциялық соттарға жүктелген бола-тын. Диктатурадан немесе авторитарлық режимнен құқықтың үстемдігі орнатылған демократиялық мем-лекетке өту кезеңінде конституциялық соттар үшін ең қиын проблема конституциялық құқық тұрғысынан «жүйені өзгертуге» бет бұруда тұратын. Материалдық құқық көзқарасынан, шешуге жататын ең маңызды мәселелер «қылмыстық құқыққа қатысты «өткенмен қақтығысу» мәселесі, мүліктің орнын толтыру құқығын қалпына келтіру мәселесі, сондай-ақ конституциямен кепілдік берілген негізгі құқықтар және оларды шектеу мүмкіндіктері болатын.

Конституциялық соттар үшін басқа аса маңызды проблема конституциялық органдар құрылымы шегінде олардың өз орнын белгілеу болып табылатын, соның ішінде басты мәселе, мекемелердің қайсысы конституциялық істерде соңғы сөзді айтатыны. Соңғы онжылдықтардың саяси оқиғалары көрсеткендей, бұрынғы коммунистік мемлекеттердің көбінде олардың конституциялық соттары мықты орынға ие болған.

Соңғы онжылдықтар ішіндегі халықаралық оқиғаларға байланысты, ұлттық конституциялық сот-тар арасындағы тәжірибемен және идеялармен алмасу, сондай-ақ өңірлік және жаһандық деңгейдегі ынтымақтастық айтарлықтай маңызға ие болды.

Соңғы жылдары көптеген өңірлік және халықаралық ұлттық конституциялық соттар қауымдастықтары құрылды. Бұл қауымдастықтардың мақсаты қауымдастыққа мүше соттар арасында конституциялық құқық және конституциялық әділет мәселелері бойынша ақпарат және пікір алмасу болып табылады. Сонымен бірге, бұл қауымдастықтар демократия мен құқықтың үстемдігі кепілі ретінде конституциялық соттардың тәуелсіздігін сақтау және нығайтуда маңызды рөл атқарады. Осы мәнмәтінінде конституциялық сотқа жүктелген міндеттерді дұрыс және тиімді орындау, соттың басқа мемлекеттік органдармен, үкіметпен болса да, парламентпен болса да, қатынастарында қауырттылыққа әкеп соғатынын есте сақтау қажет. Сондықтан, осы ұйымдар, оларға қатысушылардың бірінің қауіпсіздігіне қауіп төнген жағдайда, саяси деңгейде қабылданған шаралар арқылы конституциялық соттар арасындағы ынтымақтастықты нығайту мақсатына қызмет етеді.

III.Конституциялық соттың ең маңызды «Конституцияның қорғаншысы» функциясы жоғары

жауаптылықты тұспалдайды, бұл туралы конституциялық соттың әр мүшесі білуі тиіс. Бұл жауаптылық арнайы кәсіптік рухты талап етеді: сот біліктілігінің жоғары деңгейіне, конституцияға

қамқорлық жасауға және оны құрметтеуге, партиялық саясат пен әлеуметтік және жеке мүдделерге қатысты немқұрайдылыққа және әділ шешім қабылдауға дайындыққа негізделген конституциялық соттардың қатынасы. Бұл – конституциялық сотқа міндеттерді, олар қаншалықты қиын болғанына қарамастан, мемлекет және қоғам пайдасына шешуге мүмкіндік беретін қатынас.

123

Сонымен бірге бұл – конституциялық сотқа, сот қызметінің тиімділігі үшін елеулі алғы шарты ретінде адамдардың рухани қолдауына жетуге мүмкіндік беретін қатынас. Оның міндеттерін дұрыс орындау үшін конституциялық сотқа сенім артатын қалың бұқара, кез келген конституциялық сот үшін, егер ол өз міндетін саяси немесе әлеуметтік тұрақсыздық уақытында да орындағысы келсе, ең қамбат капитал болып табылады.

IV. 2015 жылғы 30 тамызда Қазақстан Республикасы жаңа Конституцияның 20 жылдығын тойлайды. Осы

Конституция негізінде конституциялық соттың функцияларын атқаратын Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі құрылған.

Австрия Республикасының Конституциялық Соты Қазақстан Республикасының құқықтың үстемдігі арқылы демократиялық мемлекетті дамытуға және қамтамасыз етуге міндетті механизм ретінде конституциялық әділдік идеясына шынайы берілгендігін құптайды. Австрия Республикасының Конституциялық Соты Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі, оның Еуропа Кеңесінің Венециандық Комиссиясына және Азиялық конституциялық соттар мен балама институттар қауымдастығына (АКСҚ) мүшелігі арқылы конституциялық соттардың халықаралық ынтымақтастығы са-ласында мықты позицияға ие болғанын қанағаттанғандықпен атап өтеді.

124

1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қазақстан халқының ерік қалауының нәтижесі бойынша Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданды. Бүгінгі күні Қазақстанның қазіргі мемлекеттілігін, оның жоғары құндылықтарын,

институционалдық құрылымын және биліктің міндеттерін жиырма жыл бойы белгілеп келе жатқан түбегейлі заңнамалық актінің маңызын айтып жеткізу қиын.

Қазақстан Республикасының Конституциясы 1-бабында адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең жоғары құндылық деп жариялады. Қазақстан демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік бағытталған мемлекет ретінде үнемі дамып және жетілдіріліп, жалпыәлемдік адамгершілік мұраттарға берілгендігін нақты іс-әрекеттермен дәлелдей келеді. Қазақстанның тарихи жылнамасы жарқын істерге, үздік жетістіктерге, мәнді күндерге толы. Және бүгін де осы мүдделер, сот төрелігімен қамтамасыз етіліп, бұрынғыдай, республикалық заңдардың мәнін, мазмұнын және олардың қолданылуын, ұлттық билік органдарының қызметін белгілейді. Қазақстан Республикасы, бір жағынан, адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын іске асырудың барын-ша ықтимал кепілдіктерін іске асыруға, екінші жағынан – барлық мемлекеттік органдардың, лауазым-ды тұлғалардың, азаматтардың және ұйымдардың өздерінің конституциялық міндеттерін толық және сөзсіз орындаун қамтамасыз етуге күш салады.

Қазақстан Республикасының Конституциясы құқықтық координаттар жүйесінде елдің қазіргі бейнесін белгілейтін жақтарын және заңның үстемдігін, заңдылықты, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, қоғам мен мемлекеттің мүдделерін біріктіретін және нығайтатын Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы сияқты аса маңызды көпшілік институтының мәні мен мазмұнын қалыптастыратын сәттерді белгілейді.

Қазақстанның егеменді мемлекеттілігін дамыту жылдары ішінде прокуратура мемлекет атынан заңдарға жоғары қадағалауды жүзеге асыратын жетекші билік органына айналды. Оның көпфункционалды қызметінің негізгі мәні құқық қорғау міндетінен және заңның үстемдігін қамтамасыз етуден тұрады. Қазақстан тәуелсіздіке ие болғаннан кейінгі жылдары прокурорлық жүйені басқарған Қазақстан Республикасының бас прокурорларының әрқайсысы қадағалаушы ведомствоның дамуына елеулі үлес қосты: Ж.А. Тұяқбай (1990-1995 жж.),оның білімі мен көлемді тәжірибесі 1995-1996 жж. жаңа жағдайларда жұмыс істеуге міндеттенген прокуратура жүйесінің іргелі негізін қалыптастыруға мүмкіндік берген М.С. Нәрікбаев, С.И. Шуткин (1996-1997 жж.), Ю.А. Хитрин (1997-2000 жж.), Р.Т. Түсіпбеков (2000-2009 жж.), Қ.А. Мами (2009-2011 жж.) және 2011 жылдың 15 сәуірінен бастап – А.К. Дауылбаев.

Юрий ЧАЙКА – Ресей Федерациясының Бас Прокуроры,іс басындағы мемлекеттік әділет кеңесшісі, Ресей Федерациясының еңбек сіңірген заңгері

125

Қазіргі уақытта қазақстандық прокуратураның мәртебесі конституциялық-құқықтық деңгейде рет-телген, онда прокуратураның өз қызметін жүзеге асыруға міндетті құқықтық ақиқат шегі белгіленді. Осы мәнмәтінде конституциялық құрылыстың негізін, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, билік органдары жүйесін орнықтыратын нормалар жетекші рөл атқарады.

Республиканың прокуратурасы біртұтас орталықтандырылған жүйе ретінде өз өкілеттіктерін басқа мемлекеттік органдарға, лауазымды тұлғаларға тәуелсіз жүзеге асыратыны және тек қана Республика Президентіне есеп беретіні конституциялық-құқықтық деңгейде белгіленгені де өте маңызды. Соны-мен прокуратураны ұйымдастырудың және оның қызметінің, оған қойылған талаптардың және тиісті үміттердің ауқымын түсіндіретін негізгі, басшылыққа алынатын ережелері: прокуратураның біртұтастығы, оның орталықтандырылуы және тәуелсіздігі бекітілді.

Прокуратура органдары жүйесінің біртұтастығы, тәуелсіздігі, қатаң орталықтандырылған және иерархиялық құрылымы конституциялық ережелерге формалды енгізілген емес. Бұл жүйе құрастырушы санат барлық деңгейдегі прокурорларға ведомство алдына қойылған мақсаттар мен міндеттерге жетуді, заңдылықты бекіту және азаматтардың құқықтарын, қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қорғау саласында пайда болған проблемаларды келісіп шешуді қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін құрылымды туындатады.

Заң шығарушы, атқарушы және сот билігімен өзара әрекеттесетін прокуратура органдары, бүкіл мемлекет мүдделеріне сай әрекет етеді және, басқа билік органдары өкілеттіктерінің іске асырылу-ын қадағалау механизмі ретінде, республиканың бүкіл аумағында заңдардың және басқа нормативті құқықтық актілердің тиянақты және біркелкі қолдануына жоғары қадағалауды жүзеге асырады. Осы нормативті ережелер прокурордың негізгі міндетін: кез келген заң бұзушылықты анықтауды, оларды жо-юды, кінәсіздерді қорғауды, бұзушылардың жауапкершілігі туралы мәселе қою [1, 12 б.] белгілейді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 83 бабына сәйкес Прокуратура мемлекет атынан Республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуын, жедел-іздестіру қызметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық іс жүргізудің заңдылығын жоғары қадағалауды жүзеге асырады, заңдылықтың кез келген бұзылуын анықтау мен жою жөнінде шаралар қолданады, сондай-ақ Республика Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да құқықтық актілерге наразылық білдіреді. Прокуратура сотта мемлекет мүддесін білдіреді, сондай-ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.

Осылайша, Қазақстан жаңа үлгідегі прокуратура органдарын құқықтық қалыптастыру жолын өз бетімен таңдады. [2, 57,61 б.]. Қазақстанның заңнамасында және ғылыми доктринасында прокурорлық қадағалау жоғары деп аталады, өйткені прокурорлар өз функционалды өкілеттіктерін орындаған кезде мемлекет атынан әрекет етеді және, бұзушылықтарды жою үшін бірегей құқықтық құралдар жинағын қолдана отыра, бүкіл аумақ бойынша құқық қолдану субъектілерін қадағалауды жүзеге асы-рады. Қазақстанда олардың өкілеттігіне бақылауды және қадағалауды жүзеге асыру кіретін басқа мамандандырылған мемлекеттік органдар мен ұйымдар жүйесі болғанына қарамастан, «жоғары» эпитеті тек қана прокурорлық қадағалауға қатысты қолданылады, өйткені ол бүкіл мемлекет аумағында бәрін қамтиды және ең тиімді болып табылады. Прокуратура Қазақстан Республикасының құқық қорғаушы және бақылаушы органдар иерархиясында Қазақстан Республикасы Конституциясының сақталуын және заңдардың қолдануын қадағалаудан басқа, заңда аталған қадағалау объектілерімен шығарылатын заңдардың құқықтық актілерге сәйкестігін де қадағалайды [3, с.11.].

Қазақстан Республикасындағы мамандандырылған прокуратуралардың, әсіресе, прокуратура органдары жүйесінің маңызды буыны болып табылатын Бас көлік прокуратурасының жұмысын ұйымдастыру тәжірибесі де ден қоярлық [4]. Бағынысында 24 аудандық көлік прокуратуралары бар осы прокуратураның ерекшелігі –көліктің барлық түрлерінің: тек темір жол, теңіз, ішкі су, әуе ғана емес, сондай-ақ автомобиль, қалалық электр, соның ішінде метрополитен және магистральды құбыр жүргізу жолдары оның бақылауында болатыны.

126

Қазақстан Республикасының заңдылықты, құқықтық тәртіпті және қылмысқа қарсы күресті қамтамасыз ету жөніндегі үйлестіру кеңесін құруын прокурорлық қадағалау қызметінің жаңа кезеңі деп атауға болады, оның мақсаты, атап айтқанда, жедел-іздестіру қызметін, қылмысқа қарсы күресте анықтауды және тергеуді жүзеге асыратын құқық қорғау органдарының күш-жігері мен өзара іс-қимылын біріктіру болып табылады, бұл Ресейде де басым міндет мәртебесіне ие.

90-шы жылдардың екінші жартысынан бастап Қазақстан Республикасында бизнес пен мемлекет мүдделерінің тепе-теңдігін, сондай-ақ олардың мүдделі және өзара тиімді ынтымақтастығының қазіргі сәулетін анықтау бойынша қолданылған шаралар жаңашылдық болды.

Сонымен бірге, қазақстандық прокурорлардың құқықты қолдану практикасында, қоғамдық сана-да, заңдарда жүзеге асырылған жаңа стандарттарды бірізді бекітудегі және қылмысқа қарсы әрекеттегі рөлінің де маңызы зор.

Тұтас алғанда Ресей мен Қазақстан прокуратураларының бүгінгі қызметінде ұқсастықтар көп. Соның ішінде прокуратура тарапынан назар аударуды талап ететін заңдылықты қамтамасыз ету жөніндегі про-блемалары да ұқсас.

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (бұдан әрі –ТМД, Достастық) елдерінің ұлттық еңбек нарығына соңғы жылдары жоғары серпінмен және тұрақты өсумен сипатталатын көші-қон үрдістері елеулі әсер ететіні мәлім. Жалпы тарихы, ежелден қалыптасқан мәдени және кейде, туыстас байланыстар, ортақ дәстүрлер, тіл тосқауылдарының болмауы халықтың Достастық елдері арасында белсенді жүріп-тұруына алғы шарт жасайды, ал экономикалық дамудың бірнеше деңгейі жұмыс күшінің көші-қонын детерминдейді.

Еңбекші қоныстанушылардың жүріп-тұруындағы стихиялық ТМД аумағындағы қабылдайтын елдердің, ең алдымен – Ресей мен Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуында сәйкессіздікті ту-дырады, өңірлік еңбек нарықтарының әркелкі дамуына әкеп соғады, криминогенді ошақтардың өсуін қоздырады, ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіреді, халық арасында көші-қонға қарсы бағытталған көңіл- күйді күшейтеді.

Осыған орай Ресей Федерациясының және Қазақстан Республикасының прокуратура органдары олардың қызметіне тән өкілеттіктер мен әдістер арқылы көші-қон қатынастары саласында адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қорғауға бағытталған заңнама талаптарының ұлттық жоғары және атқарушы билік органдарының (өңірлік және жергілікті), заңды және лауазымды тұлғалардың тарапынан тұтас орындалуын белсенді және кешенді қамтамасыз етуге күш салады. Ресейлік және қазақстандық прокурорлардың бірлескен қызметі көші-қон саласын-да анықталған бұзушылықтарға орай жедел әрекет ететін, тұрақты әрекет етуші заң механизмін құрады [5, с.3,4.].

Ресей Федерациясы, Қазақстан Республикасы және Беларусь Республикасы барлық еуразиялық кеңістіктің экономикалық және тұтас геосаяси конфигурациясын түбегейлі өзгерткеннен басқа, тиісті құқықтық қамтамасыз етуді, (соның ішінде аталған елдердің заңнамаларын үйлестіру арқылы), бірегейлендірілген құқық қолдану практикасын қалыптастыруды және тиісті билік органдарының өзара жедел әрекеттесуін талап еткен жаңа ықпалдастыру кезеңін - Кеден одағын [6] қалыптастырған кезде, осы мәселелер одан сайын өзекті бола түсті.

Аталған мемлекетаралық одақ құрылғаннан кейін, бірыңғай экономикалық кеңістікті және бірыңғай кеден аумағын құру, көлік бақылауын Кеден одағы шекарасынан тыс ауыстыру бағытын іске асыру сәтінен бастап Қазақстанның прокуратурасы (басқа қатысушы елдердің прокуратуралары сияқты) бірыңғай ке-ден заңнамасын – ең алдымен Кеден одағының Кедендік кодексінің толық іске асырылуына мүмкіндік жасай отырып, тек өз Республикасы аумағында ғана емес, бүкіл Кеден одағы аумағында заңдылықты қамтамасыз етудің кепілі болды.

Ықпалдастыру үрдістерінің барысында 2014 жылғы 29 мамырда Астана қаласында, оның шеңберінде тауарлардың, қызметтердің, капиталдың және жұмыс күшінің еркін қозғалысы, экономика салаларында

127

үйлестірілген, келісілген немесе бірыңғай саясатты жүргізу қамтамасыз етілетін халықаралық құқықтық субъектілігіне ие өңірлік экономикалық ықпалдастырудың халықаралық ұйымы болып табылатын Еуразиялық экономикалық одақты құру туралы шартқа қол қойылды (2015 жылғы 1 қаңтарда күшіне енді). Сондай-ақ, жаңа мемлекетаралық органдарды құру болжанады. Бұл келісімді іске асыру олардың ықпалдастыру практикасының ұлттық мүдделерді білдіретін заңдардың талаптарына және мақсаттарына дәл сәйкестігін қамтамасыз етудегі маңызды рөлін ескере отырып, елдеріміздің прокуратураларынан өз жұмысына түзетулер енгізуді талап етеді. Бұның берік негізі прокуратура органдарының Кеден одағы қызметі аясындағы табысты жұмысымен салынған.

Бірыңғай кедендік заңнаманың әрекеті және экономикалық қатынастар саласын тұтас регламенттейтін заңнаманы үйлестіру жағдайында, Кеден одағының жұмыс аумағындағы заңдылық жағдайын талдау, оны қамтамасыз етуге бағытталған шараларды әзірлеу қажеттілігі, әсіресе, прокуратурамен тікелей байланы-сты бөлігінде, өте маңызды. Бұл мәселеде өзара ынтымақтасты белсенді нығайтып, практикамен өзара әрекеттесетін, перспективалық және бірегей ғылыми-практикалық әзірлемелерді ұсынатын жиі Қазақстан мен Ресей прокуратураларының ғылыми-зерттеу мекемелерінің шығармашылық ұжымдарының көмегі өнімді болар еді.

Осылайша, Қазақстан Республикасы Конституциясының 20 жылдығы қарсаңында Қазақстан Ре-спубликасында конституциялық ережелерді қорғаудың қазіргі заманға сай және теңдестірілген механизмдерін одан әрі енгізуді, заңдылықтың жоғары деңгейін қамтамасыз етуді, прокурорлық қадағалау құралдары арқылы елдегі тұрақтылықты және әлеуметтік-экономикалық кепілдіктерді арттыруға, оның мемлекеттілігін нығайтуға бағытталған реформаларды жүргізуге көмек көрсетуді күні бұрын белгілейтін үдемелі дамудың жалғаса беретінін айтуда.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ:1. Жүрсімбаев С.К. Қазақстандағы прокурорлық бақылау. Алматы, 2003.2. Бақтыбаев И.Ж. Прокуратура Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесінде // Прокурату-

ра органдарының қазіргі кезеңдегі құқық қорғау міндеті . Алматы: ДП «Эдельвейс», 2005. 3. Щерба С.П., Решетникова Т.А., Фролова М.А. ТМД қатысушы-мемлекеттердің прокуратура

органдарының өкілеттіктері: монография. М., 20134. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау қызметінің

және сот жүйесінің тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар туралы» 2010 жылғы 17 тамыздағы №1039 Жарлығына сәйкес құрылған.

5. Ресей Федерациясындағы және Қазақстандағы еңбек көші-қоны саласындағы прокурорлық қадағалау: оқу құралы. – М., 2012.

6. Беларусь, Қазақстан және Ресей арасындағы Бірыңғай кеден аумағын құру және Кеден одағын қалыптастыру туралы шартқа 2007 жылғы 6 қазанда Душанбе қ. қол қойылған.

128

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ КОНСТИТУЦИОНАЛИЗМДІ ҚҰРУДАҒЫ ЖӘНЕ ОНЫ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ

Кез келген конституцияның мерейтойы кемінде екі факторды бағалауды тұспалдайды: ең алды-мен, оның қоғамдық-саяси дамудың жалпы өркениетті заңдылықтарын қаншалықты көрсеткені, екіншіден, осы конституция жалпыәлемдік құндылық ретінде тұтас конституционализмнің идеялары

мен практикасына қандай үлес қосқаны.Қазақстан Республикасының Конституциясы аталған позициялардың екеуі бойынша да оң

қорытындылар үшін негіз береді. Конституция Қазақстанның конституциялық құрылымының басты параметрлерін бекітеді: өзін

демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары (Конституцияның 1 б. 1 т.). Ре-спубликада идеологиялық және саяси әр алуандылық танылады (5 б. 1 .). Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады (6 б. 1 т.). «Адам және азамат» II бөлімінде жеке тұлғаның конституциялық мәртебесінің ең маңызды қағидаттары бекітіледі. Консти-туция республиканың мемлекеттік билік органдарының ұйымдастырылуының және қызмет етуінің толық қағидаларын көрсетеді. Конституциялық реттеу өте білікті орындалған, ол Қазақстан Республикасының саяси-қоғамдық және мемлекеттік дамуының сенімді іргетасын құрады.

Республика Конституциясының көптеген ережелері назар аударарлық, біз оларды қазақстандықтардың қазіргі конституционализмнің жалпы қалыптасуына енгізген үлесі деп есептейміз.

сурен АВАКьЯН – М.В. Ломоносов атындағы Мәскеумемлекеттік университетінің конституциялықжәне муниципалдық құқық кафедрасыныңмеңгерушісі, заң ғылымдарының докторы,профессор, Ресей Федерациясының еңбек сіңірген заңгері

III. ҒЫЛЫМИ ҚАУЫМДАСТЫҚ ӨКІЛДЕРІ

129

1. Конституцияның 1 б. 2 т. ден қоярлық: «Республика қызметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; қазақстандық патриотизм; мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен, оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру арқылы шешу».

Негізгі заңда көрсетілген қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық туралы тезистер негізгі болып табылады деп есептейміз, идеологиялық және саяси әр алуандылық туралы ережелерді де оларды ескере отырып түсіндіру қажет. Сонымен Республика, түрлі көзқарасқа және олардың ұйымдастырушылық ны-санына рұқсат ете отырып, Қазақстан халқының мүдделеріне нұқсан келтіретін асыра пайдалануға жол бермейді, осыдан тағы да бір маңызды постулат шығады – қазақстандық патриотизм туралы, бұл Отан мүдделерінің саяси және басқа құштарлықтан үстемдігін көрсетеді.

2. Қазақстандық конституциялық үлгісінің позитивті жері «қолданыстағы құқық» санатын пайдала-ну болып табылады. Конституцияның 4 б. 1 т. сәйкес: «Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық шарт-тар мен Республиканың басқа да міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады».

Біріншіден, «қолданыстағы құқық» санаты бір мағыналы екені түсінікті – бұл нақты қолданыстағы актілер, оларды қолдану қажет, осының негізінде нормалар мен құқықты қолдану практикасының үйлесімі қалыптастырылады.

Екіншіден, басқа елдерде, соның ішінде Ресейде де пікірталастардың мәні болып табылатын – нор-ма шығармашылығы қатарына жоғары тұрған, атап айтқанда, сот инстанцияларының актілерін кіргізуге бола ма - деген сұраққа Республикада анық жауап берілді. Сірә, олар кейде құқықтың мәнін күні бұрын белгілейді, сондықтан Қазақстан Республикасының «қолданыстағы құқығы» көлеміне енгізілген.

Үшіншіден, «қолданыстағы құқық» санаты барлық нормативті материалды біріктіретіні, сонымен барлық оның жасаушыларын байластыратыны маңызды.

Соңғы жағдайға байланысты қазақстандық ұстанымның халықаралық көздеріне қатысты сәттілігіне назар аударайық. Жоғарыда айтылғанға қоса, 4 б. 3 т. рөлін атап өтеміз: «Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бой-ынша оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданылады». Бұл жерде басқа елдерде, соның ішінде Ресей Федерациясында әйгілі және, сонымен бірге, түсініксіз «халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған нормалары мен қағидаттары» туралы сөздерді көрмейміз. «Жалпыға бірдей танылған» - осы мемлекетпен танылған деген түсінік емес пе. Қазақстан Конституциясының сөздері әбден түсінікті - онымен ресми танылған халықаралық актілер мемлекеттің қолданыстағы құқығының бөлігіне айналады.

3. Қазақстан көпұлтты және көпконфессиялымемлекет болып табылады. Конституциялық-құқықтық тұрғыдан бұл бірнеше санатта жақсы көрсетілген. Оның ішінде біз мыналарды ерекше бөліп шығардық.

Ең алдымен, бұл барлығының заң мен сот алдында теңдігін жариялау (14 б.). Осындай норма конституциялық мәтіндерге дәстүрлі түрде енгізіледі.

7-бапты ерекше атап өткім келеді, онда былай делінген: «1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі.2. Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде

қазақ тілімен тең қолданылады.3. Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызуға қамқорлық жасайды».Тіл (тілдер) мәселесі жекелеген мемлекеттер үшін жанға бататын проблема. Қазақстан өзінің

конституциялық тіл саясатының даналығы арқылы осындай проблемалардың көбінен құтыла алды. Жерін алуан санды ұлттардың өкілдері мекендеген, өзін қазақ деп санайтын азаматтарының көбі орыс тілін еркін меңгерген, ел үшін екі тілдікке бағытталған стратегия осы негізде қақтығыстардың пайда бо-луына жол бермей, ұлтаралық қатынаста бейбітшілік пен келісімді қамтамасыз етті. Қазақстандықтар, сондай-ақ, мемлекет басшылары, ғалымдар екі және одан көп тілді білу адамдарды рухани байытатынын, ой өрісін кеңейтетінін тез түсінді.

130

Конституцияның 22 б. ар-ождан бостандығы қысқаша тұжырымдалған болса да, қазақстандық көпконфессиялық көпшілікке мәлім. Республика талай рет конфессияаралық кездесулердің алаңшасы болғаны кездейсоқ емес.

4. Қазақстандық конституционализмнің ерекшеліктерінің бірі, біздің пайымдауымызша, бұл адам мен азаматтың мәртебесінде міндетті тәртіп бастауларының құқықтар және бостандықтармен ұйлесімі. Конституцияның бірінші бабы адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын Республика үшін жоғары құндылық деп жариялағанына қарамастан, жеке тұлға тарапынан осындай «жауапты» міндетті тәртіп факторы да Негізгі заңда тіркелген.

Біз бұны баса айтамыз – әңгіме жай ғана адам мен азаматтың міндеттері туралы емес. Мына нормаларға назар аударайық:

Әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті, бірақ бұдан басқа әркім Республиканың мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге міндетті (34 б.);

6 б. сәйкес Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады (терминдердің осындай кезектілігі бізге ұнайды, өйткені Қазақстанның барлық азаматтарының меншігі – мемлекеттік меншік – біріші орында тұр); бірақ ары қарай 6 б. 2 т. – «Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді» деп айтылған (яғни, бұл жерде батыс конституцияларда бар, РФ Конституциясында жоқ нәрсе туралы айтылған);

22 б. ар-ождан бостандығын бекіту оны жүзеге асыру жүзеге асыру жалпы адамдық және азаматтық құқықтар мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты болмауға немесе оларды шектемеуге тиіс деп жалғастырылады.

5. Конституция: «Қазақстан Республикасы - президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемле-кет» (2 б. 1 т.) деп бекітеді. Бұл жерде ғалымдар мен саясаткерлердің пікірталастарының мәні болып табылатын мәселе анық және бір мағыналы шешілген. Осы жолдардың авторы «жартылай президенттік республика», «парламенттік-президенттік республика» деген сөздерге аң-таң болады. «Парламенттік (немесе парламентарлық) республика» деген санатта да шарттылық бар, әсіресе мысал ретінде ГФР-ді келтіргенде, өйткені реалистер осы елді «канцлер республикасы» деп атауды артық көреді.

Осылайша, мемлекетке жартылай басқару нысаны қажет емес. Парламентаралық республикадағы мықты премьер-министр, және, әсіресе, мықты президент саяси қиын-қыстау жағдайларда депутаттық корпусқа кіріп кеткен және көп жағдайда мемлекет басқару, сондай-ақ заң шығару мәселелерінде құзыреті жоқ бірнеше жүз парламентарийлерден артық.

Әрине, Конституцияда президенттік басқару нысанын бекіту жөніндегі қазақстандық тәжірибе кездейсоқ емес және көшбасшысы тұлғасымен үйлесімді. Сонымен бірге, жаңа мемлекеттілікті қалыптастыру жағдайында мықты мемлекет басшысы бар президенттік басқару нәтижелі болатынын анық дәлелдейді. Парламентаралық басқару нысанын таңдаған кеңестік кезеңнен кейінгі мемлекеттерде парламент пен президенттің өзара қатынасында, билікаралық, сондай-ақ көшелердегі де қатығыстарға әкеп соғатын проблемалар туындап отырады.

Және тағы бір назар аударарлық жай, біртұтас қазақ мемлекетінде қос палаталы парламент, және палаталардың көптеген өкілеттіктері бар, олар палаталармен дербес іске асырылады. Бірақ Конституция (59 б.) Палаталардың бірлескен отырыстарын өткізуге негізін қарастырады. Бұл ағымдағы заңнамалық реттеумен толықтырылатын икемді реттеу палаталарға, дауыс беру бөлек бо-луын қарамастан, маңызды мемлекеттік және саяси-қоғамдық проблемаларды талқылауға мүмкіндік береді.

Қазақстан Конституциясының мерейтойы оның ережелерін белсенді қолдану міндетінен, әрине, босатпайды. Бірақ, сонымен бірге, конституционализмнің үлгісін және конституциялық құрылыстың ең маңызды параметрлерін ойдағыдай бекіту елдің тарихи ілгерілеу жолымен жылжуына мүмкіндік жасайды.

131

Қазіргі уақытта Конституция барлық саяси-құқықтық қатынастар кешенін біріктіретін (ықпалдастыратын), мемлекеттің мәнін, оның ұлттық құқықтық жүйесін белгілейтін басты заңды құжат болып табылады. Конституциялар түрлі билік субъектілерімен қабылданады: парламент-

пен, халықпен, осы мақсатта арнайы құрылған органмен, мысалы, конституциялық комиссиямен, конституциялық ассамблеямен және т.б. Бірақ оны қабылдаудың ең демократиялық әдісі референдум (халықтық дауыс беру). 1995 жылғы 30 тамызда референдумда Қазақстан Републикасы Конституциясын қабылдау халықтың ерік қалауын, оның азаматтарға Конституцияның жаңартылған мәтініне қатысты өз шешімін шығаруға ұсыныс жасаған билікке сенімін білдіру болып табылады.

Кез келген мемлекеттің Конституциясы оны қабылдау сәтіндегі саяси және әлеуметтік үрдістердің, күштердің орналасуының көрінісі болып табылады. Конституция әлеуметтік ымыраны көрсетіп, оның шиеленістерді шешу механизмдері болған жағдайда, бұл оңтайлы нұсқа болып табылады. Қазақстан Конституциясы, біздің ойымызша, осы талаптарға сай. Ол қазіргі заманғы негізгі құқықтық идеяларды қамтиды: биліктің бөлінісі, құқықтың үстемдігі, саяси плюрализм, меншік нысандарының сан-алуандығы, адамның және азаматтың барлық негізгі құқықтар мен бостандықтар кешенін қоғам мен мемлекеттің ең жоғары құндылығы ретінде бекіту. Конституция қазақстандық мемлекеттің дамуындағы аса маңызды кезең болып табылды. Халықтың Конституцияны референдума мақұлдауы, басқа факторлардың үстіне, мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың және азаматтардың жаңа, одан әрі жетілдірілген, Конституцияға негізделген, ондағы қолданыстағы заңнама және оны қолдану практикасы конституциялық қағидаттарға және нормаларға сай мемлекеттік құқықтық жүйені құруға міндеттенгенін білдіреді.

Григорий ВАсилЕВиЧ – Беларусь Республикасы

Конституциялық Сотының төрағасы(1997-2008 жж.), Беларусь Республикасының

еңбек сіңірген заңгері, заң ғылымдарыныңдокторы, профессор

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫ – ҚОҒАМ МЕН МЕМЛЕКЕТТІ

ҚАЙТА ҚҰРУДЫҢ НЕГІЗІ

132

Қазақстан Конституциясы қоғамның, адамдардың ілгері дамуына қызмет етеді, өйткені онда дамудың ұлттық, тарихи, мәдени ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекет пен жеке тұлға мүдделерінің қолайлы тепе-теңдігі көрсетілген. Олар – тең құқықты және тең жауапты субъектілер.

Қазақстан Республикасының Конституциясы ұлттық мемлекет пен қоғамның конституциялық дамудың түбегейлі жаңа бағытын белгіледі. Жаңа конституциялық бағыттың негізгі идеясы – демократиялық, за-йырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру. Конституцияның бірінші және басқа бөлімдеріндегі нормалар оны жүзеге асыруға бағытталған. Конституцияның өзі Республикадағы қолданыстағы құқық болып табылады. Конституцияның нормалары қолданыстағы заңнаманың барлық жүйесі оның негізінде құрылатынын, мемлекеттік органдардың құзыреті онда белгіленетінін білдіреді. Осы себеппен Консти-туцияны кейде құқықтық жүйенің өзегі деп атайды. Ондағы ережелерді одан әрі дамыту үшін қандай жағдайларда заңдар қабылдануы тиіс екені Конституцияның өзінде жиі көрсетіледі. Конституция құқықтық жүйенің дамуына әсер етеді, мемлекеттік органдардың құқық шығармашылық құзыретін белгілейді, онда құқықтық реттеу объектілері анықталады. Конституцияда нормативті актілердің түрлері және олардың қатар бағынушылығы бекітіледі.

Конституцияның 5 б. мемлекетте идеологиялық және саяси әр алуандылық танылатыны тура-лы ережені бекіту абсолютті дұрыс болып табылады. Осылайша, Конституцияның әріпіне және рухына сүйене отырып, конституциялық мемлекет (демократиялық, құқықтық, әлеуметтік) «идеологиясы» даму үлгісіне айналады. Оның өз белгілері, стандарттары бар. Осындай мемлекетке, социалистік қатынастарға ұқсамайтын, өзіндік қоғамдық қатынастар тән. Оған басқарудың, адам, мемлекет және қоғам арасындағы қатынастардың оңтайлы парадигмасы тән.

Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясында саяси және әлеуметтік-экономикалық өзгерістер бейнеленген, халық билігін жетілдіру бағдарламасы, құқықтар мен бостандықтардың кепілдігі көзделген. Бұл конституциялық құрылыстың негізін бекітуде, мемлекет пен адам арасындағы серіктестік қатынастар тұжырымдамасында көрсетілген. Бірақ, бұрын қалыптасқан дәстүрлерге сүйене отырып, әлеуметтік құқықтар мен бостандықтарды қорғаудың конституциялық идеялары сақталды. Президенттік басқару нысанын бекітумен қатар, Президенттен, қос палаталы Парламенттен, Үкіметтен, соттардан, прокуратуралардан, жергілікті басқару және өзін-өзі басқару органдарынан тұратын теңгерімделген (ұтымды) билік жүйесі көзделген, олардың өкілеттіктері анық шектелген. Биліктің бөлінісінен басқа, биліктің өзара іс-қимылы идеясы іске асырылған.

Конституцияда (4 б.)тек жоғары заң күші ғана емес, оның бүкіл аумақта тікелей қолданылатыны да бекітілгені өте маңызды. Сонымен конституциялық нормалар мен басқа құқықтық актілердің нормала-ры арасында қайшылық пайда болған жағдайда қалай әрекет ету жайындағы даулар алып тасталады: Конституцияның нормалары соттармен және өзге мемлекеттік органдармен тікелей қолданылуы тиіс. Кейбір Конституцияларда оның нормаларының тікелей әрекеті көрсетілмеген, осындай қорытындыны конституциялық нормалардың жиынтығын талдау негізінде жасауға болады.

Ұлттық құқықтық жүйені қалыптастыратын Конституция халықаралық шарттарға қатысты бірнеше маңызды нормаларды қамтиды: 8 б. сәйкес Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтың принциптері мен нормаларын құрметтейді, ал 4-бапта Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданылады деп анық белгіленген.

Қазақстан Конституциясының нормаларының жиынтығын талдау Қазақстанның мемлекетаралық құрылымдарға кіру ықтималдығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Ең тығыз ықпалдастыру үрдістері Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) аясында дамуда. Қазақстанда Конституциялық Кеңес Қазақстанның мемлекетаралық бірлестіктерге қатысу мүмкіндігін заң тұрғысынан белгілеуге өз үлесін қосты. Мемлекетаралық бірлестікке кіру мемлекеттің егемендігін кемітпейді, ол осы мәселені өзі шешеді. Оның үстіне, керісінше, олардың тиісті бірлестігі аясында басқа мемлекеттерге әсер ету мүмкіндіктеріне ие болады.

133

Адам мен азаматқа арналған тарауда құқықтар мен бостандықтардың – жеке, саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени кең кешені бекітілген. Конституциялық мәтінде көрсетілген олардың мазмұны Кон-ституцияны дайындаған авторлардың жоғары құқықтық мәдениетін дәлелдейді. Осы тарауда Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының, 1966 жылғы халықаралық пактілердің негізгі ережелері қабылданған.

Беларусь Республикасындағы жалғасып келе жатқан өлім жазасына кесу туралы үкім шығару прак-тикасын есепке ала отырып, біздің Конституцияның және Қазақстан Республикасы Конституциясының тиісті баптарының мазмұнын салыстырып көрейік. 15 б. сәйкес Қазақстанда ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасы адамдардың қаза болуымен байланысты террористік қылмыстар жасағаны үшін, сондай-ақ соғыс уақытында ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамның кешірім жасау туралы өтінуге хақы бар. Беларусь Кон-ституциясында өлім жазасы оны тоқтатуына дейін ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңға сәйкес және тек қана сот үкіміне сәйкес белгіленетіні көзделген. Осылайша, Қазақстанның Конституциясында өлім жазасын қолданатын жағдайлар оң бастан шектелген болатын. Белорусь Консти-туциясы осы жаза түрінің уақытша сипатын, оның ерекше сипатын бекітеді. Қазақстанда өлім жазасын қолдануға мораторий енгізілген. Беларусьте, ол сақталғанына қарамастан, өлім жазасына кескен үкімдер саны қысқартыла бастады. Беларусь Республикасының өлім жазасын қолдануды реттейтін қылмыстық заңнамасының дамуы, оның осы жазаны қолдануды қысқарту тенденциясы болуын дәлелдейді, бұл мемлекеттің осы жазаға деген кері көзқарасты қалыптастыру жөніндегі тиісті әрекеттердің перспекти-васын күні бұрын белгілейді.

Осы тенденцияны сот практикасы да куәландырады. Біріншіден, өлім жазасы онжылдықтар бойы тек ауырлататын мән-жайлар бар қастықпен әдейі өлтіру үшін ғана қолданылады. Екіншіден, егер 1999 ж. дейін қоса алғанда өлім жазасына кесілгендер жыл сайын ондықтармен саналса (мысалы, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999 жж. өлім жазасына тиісінше 37, 29, 46, 47, 13 адам кесілді), 2000 ж. бастап бол бірен-саран болды (2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011 жж. тиісінше 4, 7, 4, 4, 2, 2, 9, 4, 2, 2, 2, 3 адам кесілді; бұл цифрлар сотталғандардың жалпы санының мыңнан бір бөлігін құрады). 2012 ж. бірде бір өлім жазасына кесу үкімі болған жоқ, 2013 ж. -3, 2014 ж.– 4.

Ауырлататын мән-жайлар бойынша кісі өлтіргені үшін сотталған адамдардың жыл сайынғы орта саны шамамен 360 адамды құрайтынын атап өтеміз. Сонда олардың көбі өлім жазасына балама түрінде өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасына емес, түрлі мерзімге, соның ішінде 25 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру жазасына кесіледі (Қылмыстық Кодекске 1997 жылдың соңында ғана енгізілген өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасы 1998 - 2006 жж. тиісінше 3, 29, 18, 11, 15, 12, 12, 8 және 7 сотталғандарға қолданылды). Осы ерекше жазаның екеуінің де ауырлататын мән-жайлар бойынша ерек-ше ауыр қылмыстар жасағаны үшін жаза қолдану практикасындағы үлесі шамалы. Мысалы, соңғы 10 жыл ішінде (2002-2011 жж.) өлім жазасына және өмір бойы бостандықтан айыруға барлығы 117 адам кесілді, бұл олар үшін заңмен осындай ерекше жазаларды қолдану көзделген қылмыстар үшін сотталғандардың жалпы санының 3,2% -ын құрады. 2012 ж. бірде-бір өлім жазасына кесу үкімі шығарылған жоқ. Бірақ, өкінішке орай, 2013 жылдың бірінші жартыжылдығында үш адам осы ерекше жазаға кесілді.

Осылайша, республикамыздағы сот практикасының, өмір бойы бостандықтан айыру сияқты ерекше жаза қолдануға абайлап қарайтынын, өлім жазасына мораторий жариялауға тырысатынын көрсетеді. Бірақ Қазақстанның тәжірибесі біз үшін үлгі тұтарлық.

Қазақстанның Конституциясында адамның ажыратылмас құқықтарына арналған басқа да баптар өте мұқият тұжырымдалған, мысалы: жеке бас бостандық құқығы, адамның қадір-қасиеті, жеке өмірге қол сұғылмаушылық, сөз бен шығармашылық бостандығына құқығы, еркін жүру құқығы, ар-ождан бостандығына құқығы және т.б. Қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беру және сонымен қатар мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілінің ресми түрде қазақ тілімен тең

134

қолданылатынын бекіту Конституцияның маңызды жетістігі. Беларусь Конституциясының 17, 50 бб. тиісінше екі мемлекеттік тілдің (белорус және орыс) мемлекеттілігі, қай ұлтқа жататынын анықтауға және ана тілін пайдалануға, қарым-қатынас тілін таңдауға құқық бекітілген. Басқа да саяси, әлеуметтік-экономикалық құқықтар бекітілді.

Мемлекет адамның бостандығын қорғау үшін және оның игілігі үшін әрекет етеді. Әрине, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын шамадан тыс ұлғайтуға болмайды, сөз жеке адам мен ұжым (қоғам) мүдделерінің тепе-теңдігі туралы болуы тиіс. Құқық сияқты аса маңызды құралды пайдаланатын мемлекет осы қатынастардың реттеушісі болып табылады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 39 б. көзделген (Беларусь Конституциясының 23 б.) адам мен азаматтың құқықтарын және бостандықтарын шектеуге рұқсат беру негіздері және шартта-ры жалпы алғанда халықаралық практикаға сай. Олар конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін. Осылайша, онымен құқықтар шектелетін акт нысаны (әңгіме заң туралы) ғана емес, ол үшін рұқсат берілетін мақсаттар да көзделген. Ұлтаралық татулықты бұзатын әрекеттерге жол берілмейтіні баса айтылады: 39 б. осындай әрекеттердің конституциялық емес деп танылатыны айқын көрсетілген. Сондай-ақ, саяси себептер бой-ынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қандай да бір түрде шектеуге жол берілмейтіні айтылған. Осы норманың Конституцияда жазылауы өте маңызды, бірақ оны іске асыру көп жағдайда саяси құқықтарға, сот билігі органдарына, Конституциялық Кеңеске қатысты тиісті дауларды шешкен кезде заң шығарушының көзқарасына байланысты.

Қазақстан Респубикасы Конституциясында президенттік басқару нысаны бекітілгенін ескере отырып, билік жүйесі де тиісінше құрылады. Қазақстан Президентінің мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындауы, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік етуі аса пәрменді мәнге ие. Біздің пікірімізше, осындай норма Президент актілерінің ұлттық құқықтық жүйедегі ең жоғары деңгейін тұспалдайды. Конституцияның 91 б. бекітілген мемлекеттің біртұтастығын және аумақтық тұтастығын, Республиканы басқару нысанын өзгертуге болмайтыны туралы ереже мемлекеттік-құқықтық жүйенің тұрақтылығының қосымша кепілі болып табылады. Осындай шектеулер басқа елдердің конституцияларында да бар, олар әбден құқықты.

Қазақстан Республикасының Парламенті екі палатадан тұратыны, біздің пайымдауымызша, прагматикалық көзқарас болып табылады. Қос палаталы парламент біртұтас мемлекеттерде де сая-си қатынастардың тұрақтандырғышы рөлін атқарады, оның билік тармақтары арасындағы ықтимал қақтығыстардың алдын алу үшін көптеген құралдары бар. Сондықтан, палатаның бірі (әдеттегідей жоғарғы) аумақтардың мүдделерін білдіретін болса, онда шиеленістер де аз болады. Өкінішке қарай, тәжірибе көрсеткендей, кейбір полиэтникалық мемлекеттерде, әсіресе, тіл негізіндегі проблемалар бар жерде, қос палаталы парламенттерді шиеленіс өршімей тұрып құру мүмкіндігін пайдалана алмаған жағдайлар да бар. Сондықтан, Қазақстанда (Беларусь Республикасындағы сияқты) қос палаталы Парламентті құру әбден дәлелді және көреген шешім болып табылады.

Конституццияда палаталардың бөлек өкілеттіктері де, сондай-ақ бірлесіп атқарылатын да өкілеттіктері де бекітілгені назар аударарлық. Заң шығару бастамасы құқығын іске асыру мәселесі, соның ішінде, заң жобасы мемлекеттік кірісті қысқартуды немесе мемлекеттік шығысты көбейтуді көздеген жағдайдағы іске асыру мәселесі оң шешімін тапқан.

Конституциялық ақиқат пен конституциялық нормалардың сәйкес келуін қамтамасыз ету аса маңызы міндет болып табылады. Бұл жерде мемлекет пен азаматтардың бірлігі, олардың конституциялық мемлекетті, құқықтық, демократиялық және әлеуметтік мемлекеттің стандарттары сақталатын конституциялық мемлекетті құруға талпынысы көрінеді. Осы бағыттағы қозғалыс бұдан да қарқынды болуы мүмкін. Бірақ, бұл – мемлекет міндеттеніп, ал азаматтар тек игілігін алып отыра беретін бір жақты

135

қозғалыс жолы емес. Әрине, мемлекет тиімді, сенімді экономикалық және әлеуметтік саясатты жүзеге асыруға, әр адамның қабілетін іске асыру үшін құқықтық жағдай жасауға, өзі қабылдаған нормативті актілерді орындауға міндетті. Бірақ, конституциялық-құқықтық қатынастардың басқа да субъектілері, қол қусырып отырмай, осы жұмысқа ат салысуы қажет.

Құқықты қолданудың аса маңызды проблемасы конституциялық нормалардың тікелей қолданылуын қамтамасыз ету. Ол үшін Конституцияда қажетті алғышарттар бар. Ең алдымен, Қазақстанның Конституциялық Кеңесінің жоғары мәртебесін және тежемелер мен тепе-теңдіктер жүйесіндегі рөлін, оның Конституцияның нормаларын түсіндіру функциясын белсенді іске асыратынын атап өту қажет. Қазақстанның Конституциялық Кеңесінің қаулылары өзінің тиянақты құқықтық дәлелдемелерімен (құқықтық даналығымен) ерекшеленеді. Мамандандырылған конституциялық бақылау органдарының актілерін олардың өзінен басқа ешкім өзгерте немесе тоқтата алмайтын болғандықтан кейде олар туралы «дана» деген сөздерді естуге тура келеді. Бұл формалды көзқарас қайсыбір шешімге сенімді дәлел іздеп қиналғысы келмеуден туындайды. Мамандандырылған конституциялық бақылау органдарының шешімдері дана болғанда ғана бір жолғы болатынын өз тәжірибемізден білеміз. Қазақстан Конституциясының норма-ларын түсіндіруге қатысты Конституциялық Кеңестің терең мағыналы қаулыларын зерттеу, конституциялық құқық саласы мамандарының айтуынша, ол соның арқасында тірі, әрекетті болып табылады. Бұны Конституциялық Кеңеспен ресми түсіндірілген конституциялық нормалардың кең ауқымы дәлелдейді.

Қазақстан Конституциясының қолданыста болуының екі онжылдығында ондағы қағидаттар мен нормалардың Қазақстанның ағымдағы қолданыстағы заңнамасында да, сондай-ақ құқықты қолдану прак-тикасында да «тамырлануын» байқауға болады. Конституциялық нормалар мен қағидаттар құқықтық пара-дигманы құрады, өйткені олар мемлекет пен қоғамның заңнамалық даму тұжырымдамасын көрсетеді және қалыптастырады. Бәрінен биігінде Конституция тұрған қоғамдық қатынастардың, яғни, олардың ішінде құқықтық нормалармен реттелгендердің, қонституциялығы нақты жағдай мен тиісті (Конституциямен ұйғарылған) жағдайдың дәл келуін білдіреді. Салалық заңнама мен құқықты қолдану практикасын консти-туционалдауды, яғни, конституциялық нормалар мен қағидаттарды Конституцияның әріпі мен рухына сай келетін салалық реттеудің практикалық жағдайына «ауыстыруды» болжайды.

Мемлекеттің тұрақтылығына қоғамның бөлінуі, негізгі мәселелерді шешуде (меншік, саяси плюра-лизм, саяси көзқарастарға қарамастан құқықтар мен бостандықтарды қамтамасыз ету) халықтың бірлігі болмауы айрықша қауіп төндіреді. Әрине азаматтардың бірлігі Конституциядан тыс та қалыптасады, бірақ Конституция оны нығайтады.

Конституция өз тұрақтылығының нормаларын бекітіп қана қоймайды, ол қазақстандық мемлекеттің тұрақты дамуын қамтамасыз етуге бағытталған, бұл егемендіктің аса маңызды кепілі болып табылады. Тұрақты дамудың түрлі кепілдіктерін саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени, заңдық атап өтуге бола-ды.

Халықаралық құқықтың жалпыға бірдей нормалары мен қағидаттарының әсерін ескере отырып, қазіргі мемлекеттердің конституциялық құқығы саяси қызметтің (саясаттың) құқықтық регламенттеу шеңберіне барған сайын кірігетін даму деңгейіне ие болғандай. Өркениетті қоғам мен мемлекеттегі билік қатынастарының қазіргі парадигмасы, әрине, қатып қалған емес. Саясаткерлердің, саясаттанушылардың, конституционалисттердің және құқықтану саласындағы басқа да мамандардың қызметі үшін идеяларын іске асыру үшін кеңістік бар. Бірақ осы бағыттағы негізгі батыл қадам ХХ ғасырдың екінші жартысында жасалды.

Конституционалдықты нығайтуда, мемлекеттің құқықтық, демократиялық және әлеуметтік қалыптасуында алқалы өкілді органдар, соның ішінде аумақтық қоғамдық өзін-өзі басқару органдары, депутаттар, аумақтық-әкімшілік бірліктер және олардың басшылары, қоғамдық бірлестіктер маңызды рөл атқаруы тиіс (бұл арада саяси саланы алып тастаймыз, мысалы, сыбайлас жемқорлықты жоюға кәсіпкерлер бірлестігін де қосуға болар еді).

136

Бұрын атап өтілгендей, Қазақстан Конституциясы, өзінің мәні жөнінен мемлекеттің, қоғамның және жеке адамның мүдделерін теңдестіруді қамтамасыз етуге бағытталған құжат болып табылады.

ТМД-ның барлық қазіргі мемлекеттеріне соңғы екі онжылдық ішінде мемлекеттік биліктің әлсіздігінен оның айтарлықтай күшеюіне дейінгі тербеліс тән. Бұл көбінесе жақында тәуелсіздікке ие болған жас де-мократия елдері тап болған экономикалық және басқа да проблемаларды шешу құралы ретінде қоғамды шоғырландырудан туындайды. Ең бастысы, биліктің бұл әрекетерінің осы жағдайларда сөзбасындағы кіріспе нормалардан бастап, нақты сипаттағы нормаларға дейін Конституцияның құндылық парадиг-масына сай болуы. Конституцияның сөзбасыныңдағы кіріспенің іргелі мағынасына назар аударайық. Кейбіреулер Конституцияның кіріспесінде нормативті ережелер жоқ дейді. Онымен мүлдем келісуге болмайды. Конституцияның кіріспесі нақты тұжырымдалған, онда конституциялық мәтіннің негізгі бөлімінде дамытылатын мемлекеттің және қоғамның негізгі идеялары көрсетілген. Осыған орай, 1-бап-та бекітілген Республика қызметінің негізгі қағидаттарын ерекше атап өтеміз (қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; қазақстандық патриотизм; мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен шешу). Конституцияда аталған қағидаттарды осылайша тікелей бекіту мемлекеттік биліктің норма шығармашылығын, құқықты қолданды, олардың азаматтармен қатынасын реттейді.

Конституция – бұл мемлекет пен қоғамның жасы және басқа параметрлері туралы деректерді қамтитын «төлқұжат». Қазақстанның Конституциясы алдыңғы тәжірибеге сүйенген нормаларды жинақтап, қалыптасқан қоғамдық-құқықтық қатынастар деңгейін бекітті және Қазақстан халқының одан әрі ілгері дамуына, өркендеуіне мүмкіндік береді.

137

Қазіргі заңнамалық жүйе алуан санды заңдар мен басқа да нормативтік актілер жиынтығынан тұрады. Осы нормативті материалдың көлемі әрдайым үйлесімді ансамбль бола бермейді, бұл салааралық өзара іс-қимылды қиындатады, құқықты қолданушылардың тиімді жұмысына кедергі жасайды, аза-

маттарды және тұтас қоғамды бағыттан адастырады. Қылмыспен күрес саласы да бұдан тыс қалмайды. Осыған орай, қылмыспен күрес тиімділігін арттыру

үшін бірыңғай мақсат белгіленген, қатар бағынатын міндеттер тұжырымдалған, алға қойылған міндеттерді шешу әдістері мен тәсілдері бір-біріне қайшы келмейтін үйлесімді заңнама жүйесін құру қажет.

Осындай жүйенің негізінде Конституция сияқты жоғары заң күші бар құжат тұруы тиіс. Өкінішке қарай, бүгінгі күні Конституция мемлекеттің Негізгі Заңы болып табылатыны туралы нұсқама жоқ. Бұл техникалық нұсқама емес, бұл мемлекет аумағында Конституцияға қайшы келетін қандай да бір басқа нормативті заңдардың (соның ішінде, халықаралық-құқықтық актілердің құрамындағылар да) болуына рұқсат бермейтін түбегейлі ереже. Біраз уақыттан кейін біздің мемлекеттеріміз – Ресей мен Қазақстан өз конституцияларына осы нұқсаманы қайтаратынына сенімдімін.

Қазақстан Республикасының Конституциясы толық мәнінде осындай негіз болып табыла-ды. «Конституцияның ең жоғары заңды күші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады» (Қазақстан Республикасы Конституциясының 4 б. 2 т.). Ал осы баптың бірінші тармағында барлық заңдар Конституцияға сәйкес болуы тиіс деген тікелей нұсқама берілген.Бұл өте маңызды нұсқама, өйткені ол қылмыспен күрес саласында қандай да бір заңдарды әзірлеген және қабылдаған кезде келіспеушілікті болдырмауға мүмкіндік береді.

Конституцияға жоғары заң күші берілгендіктен, барлық қалған заңдар оған жай ғана сәйкес келіп қана қоймай, Конституцияның нормаларын негізге алуы тиіс. Бұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде тікелей көрсетілген: «Осы Кодекс Қазақстан Республикасы Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған принциптерi мен нормаларына негiзделедi. Конституцияның ең жоғары заңды күші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады. Осы кодекстің және

Юрий ГОлиК – Ресей мемлекеттік сауда-экономикалық

университетінің Экономикадағы және сауда-саттықтағы ұйымдасқан қылмысты

зерттеу орталығының директоры, Тәуелсізстратегиялық зерттеулер институтының

Арнайы құқықтық бағдарламалар орталығыныңдиректоры, «Мафияға қарсы» қордың

вице-президенті, заң ғылымдарының докторы, профессор

КОНСТИТУЦИЯ – ҚЫЛМЫСПЕН КҮРЕСТІҢ ЗАҢНАМАЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҚҰРУ НЕГІЗІ

138

Қазақстан Республикасы конституциясының арасында қайшылықтар болған жағдайда Конституцияның ережелері әрекет етеді. Осы Кодекстің нормалары мен Қазақстан Республикасының арасында қайшылықтар болған жағдайда, Конституцияның ережелері әрекет етеді. Бұл мiндеттердi жүзеге асыру үшiн осы Ко-дексте қылмыстық жауаптылық негiздерi белгiленедi, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшiн қауiптi қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды жасағаны үшiн жазалар мен өзге де қылмыстық-құқықтық ықпал ету шаралары белгiленедi» (ҚР ҚК 2б. 2 т.). Бұл декларация және тікелей ұйғарым. Оның ҚК-нің мәтінінде қалай іске асырылғаны да маңызды.

ҚК 2 б. 1т.: «Осы Кодекстiң мiндеттерi: адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерiн, меншiктi, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерiн, қоғамдық тәртiп пен қауiпсiздiктi, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттiң заңмен қорғалатын мүдделерiн қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбiтшiлiк пен адамзаттың қауiпсiздiгiн қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу болып табылады» деп жарияланған. Қазақстан Республикасының Конституциясында «Адам және азамат» деген II бөлімі бар, онда қылмыстық заң нормалары нені қорғауға тиіс екені туралы толық және жан-жақты жазылған. Қылмыстық Кодекске қатысты, оның Ерекше бөлімі «Жеке адамға қарсы қылмыс» атты 1 бөлімінен баста-лады (99 – 131 б.б.). Бұл мемлекеттің жеке адамды қорғауға ерекше мән беретінін көрсетеді.

«Отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар» деген 2 бөліміндегі қылмыстарды да осыған жатқызуға болады (132 – 145 б. б.). Конституцияның 27 б. 1 т. «Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады» деп арнайы белгілегенін есте сақтау қажет. Әкелік ерекше бөлінгені назар аударарлық. Бұл басқа конституцияларда өте сирек кездеседі. Және «Адамның және азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар» деген 3 бөлімінде (146 – 160 б.б.), сондай-ақ, басқа да баптар.

Қамту жағынан, бұл конституциялық ұйғарымдарды қылмыстық-құқықтық қорғау саласындағы ең өңделген бөлім деп айтуға болады.

Конституцияның 6 б. мемлекеттік және жеке меншікті қорғауға арналған. Мұнда «мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады» деп баса айтылған.

Қылмыстық кодекске қатысты, онда осы конституциялық ережелер бірнеше тарауларда және ондаған баптарда нақыланған және егжей-тегжей жазылған. Ең алдымен Ерекше бөлімнің «Меншікке қарсы қылмыстар» деген 6-тарауын (187 – 204 б. б.) және «Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар» деген 8-тарауын (214 – 247 б. б.) атау қажет.

Құқықтардан басқа Конституцияда міндеттерге де нұсқау бар. Атап айтқанда, Конституцияның 38 б.: «Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті» деп жарияланған. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің «Экологиялық қылмыстар» деген 13 тарауында оларды жасағаны үшін мемлекет кінәлілерді қылмыстық жазаға тарту қажетті деп есептейтін қоршаған ортаға зиян келтіретін құқық бұзушылықтарды толық сипаттайды.

Қылмыстық–іс жүргізу заңнамасы, Конституцияға сүйене отырып, қылмыстан зардап шеккен азаматтардың да, сондай-ақ, қылмысты жасаған адамдардың да құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау тәртібі мен нысанын регламенттейді. Бұл «Әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар» деген конституциялық талапқа толық сай келеді. (Конституцияның 13 б. 3 т.).

Конституция Республикада сот төрелігінің бірыңғай қағидаттарын және бірыңғай сот төрелігі жүйесін орнатады. Бұл Конституцияның «Соттар және сот төрелігі» деген VII бөлімінде толық сипатталған және ҚІК және жекелеген, мысалы, атқару өндірісімен байланысты мәселелерді регламенттейтін бірқатар заңдарда нақтыланған.

Іс жүргізу-атқару кодексі де азаматтардың құқықтарын және заңды мүдделерін қорғау идеясына сүйенеді. Сотталғандар кең құқықтар жинағын пайдаланады, соның ішінде, сот төрелігіне құқығын, «Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең» (Конституцияның 14 б. 1 т.).

Мәлімденген тақырыптың схемалық баяндалуы қоғамдық қатынастарды конституциялық реттеудің тереңдігін және ауқымдығын түсінуге мүмкіндік береді. Оларды тереңдету және дамыту – салалық заңнаманың міндеті. Алда үлкен жұмыс тұр. Осы жолмен жүруге бел байлағандарға табыс тілейміз!

139

1995 жылғы 30 тамыздағы республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы Республиканы демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат

қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп бекітті (Қазақстан Республи-касы Конституциясының 1 б.). Ресей Федерациясы Конституциясының 2 б. да адам, оның құқықтары мен бостандықтары жоғары құндылық болып табылатыны көзделген.

Қазақстан Республикасының Конституциясы (13 б. 2 т.) әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар деп жариялады.

Ресей Федерациясының Конституциясы әр адамға өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына кепілдік береді (46 б. 1 т.). Сот арқылы қорғалу азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың конституциялық кепілдерінің бірі болып табылады.

Конституциялық сот төрелігі Ресей Федерациясында да, Қазақстан Республикасында да бар. Ре-сейде ол Ресей Федерациясының Конституциялық сотымен, Қазақстанда - Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесімен іске асырылады. Осы екі органның екеуі де конституциялық сот төрелігін іске асырғанынана қарамастан, олардың құзыреттерінде белгілі бір айырмашылықтар бар. Біз заңдардың Конституцияға сәйкестігін тексеруге тоқталамыз. Ресей Федерациясының Конституциясы 125 б. 4 т. заңдардың Конституцияға сәйкестігін, соның ішінде, азаматтардың шағымдары бойынша, тексеруді көздейді. Ал Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтарда осындай құқық жоқ және 78 б. сәйкес, егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт Конституци-ямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп

Нина ГОлиК – Ресейдің Федералды жазаны атқару

қызметінің Ғылыми –зерттеу институтының жетекші ғылыми қызметкері,

заң ғылымдарының кандидаты, Ресей Федерациясының еңбек сіңірген заңгері

ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫ ӨТЕП ЖҮРГЕН АДАМДАР ҮШІН КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ СОТ ТӨРЕЛІГІ

140

тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті.

«Ресей Федерациясының Конституциялық Соты туралы» федералды конституциялық заңның 3 б. 1 б. сәйкес азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғау Ресей Федерациясының Конституциялық Соты (бұдан әрі –РФ КС) РФ Конституциясының әрқайсысы сот арқылы қорғалу құқығы туралы 46 б. 1 т. іске асыру жөніндегі қызметінің мақсаттарының бірі болып табылады.

Азаматтар өз конституциялық құқықтарын қорғау үшін РФ КС жүгіне алу үшін тиісті құқықтық құрал – конституциялық шағым институты бар. КС жүгіну құқығын Ресейдің барлық азаматтары, соның ішінде сотталғандар және бас бостандығынан айыру орындарындағылар да белсенді пайдаланады. Осылайша, 1995-2013 жж. аралығында РФ КС 355 963 жүгіну түсті, соның ішінде, 69 651 (жалпы санының 20%-ға жуығы) анықтау және тергеу барысында құқықтарды бұзу, үкімдерге шағым беру және рақымшылық жа-сау, үкімдерді орындаған кезде заңдылықты сақтау мәселелері және қылмыстық құқық пен іс жүргізудің басқа мәселелері бойынша [1]. Аталған кезеңде РФ КС осы тақырыптар бойынша бірнеше рет істерді қарап, РФ ҚК, РФ ҚАК, РОСР ҚІК және РФ ҚІК, сондай-ақ, қылмыстық жазаларды өтеуге байланысты бірнеше федералды заңдардың нормаларының конституцияға сәйкестігін тексеруді жүзеге асырды.

РФ КС қылмыстық жазаларды өтеумен байланысты құқықтық ұстанымдардың маңызы зор, олардың арасында кесімді мерзімді өтеуден босату және оларды шешу тәртібі мәселелерін атап өтуге болады.

А.А. Кизимов тергеу изоляторының әкімшілігіне абақтыға алынған сотталушыны шартты түрде мерзімнен бұрын босатуға өкілеттік бермейтін және тергеу изоляторында тұрған сотталушының өзіне осы мәселені қарауға сотқа жүгінуге мүмкіндік бермейтін дауға түскен нормалар РФ Конституциясының 21 б. 1 т., 45 б. 2 т. және 50 б. 3 т. кепілдік берілген оның конституциялық құқықтарын бұзады деп РФ КС РФ ҚАК 77.1 және 77.2 бб. РФ ҚАК 175 б. 1 және 10 тт. және РОСР ҚІК 363 б. ережелерінің конституцияға сәйкестігін тексеру туралы шағыммен жүгінді.

РФ КС өзінің 2002 ж. 26 қарашадағы № 16-П Қаулысында [2] сотталғандар, соның ішінде тергеу изоляторы ішінде ұсталатындар, өз бетімен, әкімшіліктің ұсынуынсыз мерзімнен бұрын шартты түрде босату туралы өтінішпен сотқа жүгіне алатынын таныды. РФ КС осы қаулыда жеке адамның қадір-қасиетін, адамгершілікті, әділдікті, заңдылықты құрметтеу жөніндегі конституциялық қағидаттарының тікелей көрінісі әр сотталғанның жазаны жеңілдету туралы өтініш беру құқығы болып табылады (РФ Конституциясының50 б. 3 т.). Сотталушының жазаны жеңілдету туралы өтініш беру құқығы мемлекеттің осы өтінішті тиісті қарау тәртібін реттеу жөніндегі міндетін болжайды. Сотталушыны мерзімінен бұрын шартты түрде босату үшін негізі болуын анықтау және оны қолдану туралы шешім қабылдау – соттың дәргейі болғандықтан, РФ КС жазаны өтеп жүрген сотталушыға тиісті өтінішпен нақ сотқа жүгіну құқығы қамтамасыз етілуі тиіс екені туралы қорытынды шығарды. Бұл қорытынды БҰҰ Бас Ассамблеясының 1990 ж. 45/110 қарарымен қабылданған Біріккен Ұлттар Ұйымының Абақтыға алумен байланысты емес шараларға қатысты стандартты ең аз қағидаларындағы ұсыныстарға жолдайды (Токия қағидалары). Осы Қағидалардың 9-тармағы құқық бұзушының өтініш бойынша үкім шығарылғаннан кейінгі шаралар тура-лы, соның ішінде жазаны өтеуден босату туралы шешімді шығаратын органдарға сотты жатқызады. РФ КС өтініш берушімен дауға салынған нормалар сотталушының, соның ішінде, басқа іс бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылып, тергеу изоляторында ұсталынғанның сотқа кесілген жазаны мерзімнен бұрын шартты түрде босату арқылы жеңілдету туралы жүгінуге құқығы бар екенін, сондықтан бұл РФ Конститу-циясына қайшы келмейтінін таныды.

2003 жылғы 8 желтоқсандағы №161-ФЗ федеральды заңмен РФ ҚАК 175 б. 1 т. редакциясы өзгертілді, онда оған шартты түрде мерзімнен бұрын босату қолданылуы мүмкін сотталушының, сондай-ақ оның адвокатының (заңды өкілінің) жазаны өтеуден мерзімнен бұрын шартты түрде босату туралы өтінішпен сотқа жүгіну құқығы көзделген және жазаны өтеуден босату туралы өтінішпен сотқа жүгіне алатын адамдар тобы едәуір кеңейтілген. Осылайша, РФ КС 2002 ж. 26 қарашадағы № 16-П Қаулысы көптеген

141

сотталушыларға әкімшіліктің шартты түрде мерзімнен бұрын босатудан заңсыз бас тартуына сотқа шағым беру арқылы өз құқығын қорғауға мүмкіндік берді [3, 29 б.].

РФ ҚАК 175 б. ережелерін тексеруге РФ КС 2005 жылы А.Ю. Елисеевтің шағымын қарастырған кезде қайта оралды. А.Ю. Елисеев үкімді орындаумен байланысты сотталушының өтінімі және жазаны атқаратын мекеме немесе орган ұсынысы бойынша шешілетін мәселелер тобын белгілейтін РФ ҚІК 399 б. 2 және 5 тт. және жазаның өтелмеген бөлігін жазаның неғұрлым жеңіл түрімен ауыстыру туралы ұсынымның мазмұнын регламенттейтін РФ ҚАК 175 б. конституцияға сәйкестігін дауға салды. Өтініш берушінің пікірі бойынша, жазаны өтеп жүрген сотталушыға жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен ау-ыстыру туралы өтінішпен жүгіну құқығын бермейтін бұл нормалар оның РФ Конституциясының 46 б. 1 т. және 50 б. 3 т. кепілдік берілген құқықтарын бұзады.

РФ КС 2005 ж. 20 қазандағы №388-О [4] Ұйғарымында 2002 ж. 26 қарашадағы № 16-П Қаулының күші жойылған жоқ деп көрсетілген, демек, А.Ю. Елисеевпен дауға салынған нормалар ондағы құқықтық ұстанымға қайшы түсіндіріле және қолданыла алмайды, және РФ КС 2002 ж. 26 қарашадағы № 16-П шығатын РФ ҚІК 399 б. 2 және 5 тт. және РФ ҚАК 175 б. конституциялық-құқықтық тұрғыдан түсіндірілген ережелері жазаны өтеп жүрген сотталушыға жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен ау-ыстыру туралы өтінішпен сотқа жүгінуге кедергі жасамайды және соттың осындай өтінішті мәні бойынша заңмен белгіленген тәртіпте қарау міндетін болжайды.

«Ресей Федерациясының Конституциялық Соты туралы» ФКЗ 6 б. сәйкес осы ұйғарымда анықталған аталған ережелердің конституциялық-құқықтық мағынасы жалпыға бірдей міндетті болып табылаты-нына және құқықты қолдану практикасында оларды кез келген басқаша түсіндіруді болдырмайтынына қарамастан, заң шығарушымен аталған нормаларға тиісті өзгерістер ұзақ уақыт енгізілмеген болатын, ал заң әдебиетінде сотталғанды жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жазамен аустыруға тек түзету мекеменің әкімшілігі ғана ұсына алады деген пікір айтылып жүрді. [5, 30 б.].

Тек қана 2012 жылғы 1 ақпандағы № 208-ФЗ Федералды заң, сотталушының (оның адвокатының, заңды өкілінің ) жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жазамен ауыстыру туралы өтінішпен сотқа жүгіну құқығын көздеп, РФ ҚАК 175 б. шегін кеңейтті.

РФ КС 2002 ж. 26 қарашадағы № 16-П Қаулысында білдірілген құқықтық ұстаным, жалпы мағынаға ие бола тұра, сотталушының жағдайын сот үкімі бойынша тағайындалған түзеу мекемесінің түрін ауыс тыру сияқты жеңілдету нысанын қолданумен байланысты мәселелерді шешкен кезде пайда болатын құқықтық қатынастарға да толық таралады. Бұл заңда көзделген негіздер болған жағдайда және шарттарда сотталушыға түзеу мекемесінің түрін ауыстыру туралы өтінішпен тікелей сотқа жүгіну құқығын қамтамасыз ету және сотқа осындай өтінішті мәні бойынша заңмен белгіленген тәртіпте қарау қажеттілігін күні бұрын белгілейді. 2004 жылғы 18 қарашадағы №363-О Ұйғарымында [6] РФ КС РФ ҚІК 399 б. 2 және 5 тт. олардың күшін сақтаған РФ КС 2002 ж. 26 қарашадағы № 16-П Қаулысынан шығатын конституциялық-құқықтық түсіндірілуінде сотталушыға сот үкімі бойынша тағайындалған түзеу мекемесінің түрін ауыстыруға өтінішпен сотқа жүгінуге кедергі жасамайды және соттың осы өтінішті мәні бойынша қарау міндетін болжайды.

2004 жылғы 4 қарашадағы №342-О Ұйғарымында [7] КС 2002 ж. 26 қарашадағы Қаулысы күшін сақтағанын және өзiнiң түзелгенiн дәлелдеген шартты түрде сотталушыға қатысты шартты түрде соттаудың күшін жою және сотталғандықты алып тастаумен байланысты мәселелерді шешкен кезде пайда болатын құқықтық қатынастарға толық таралады және осындай сотталушыға заңда белгіленген негіздер болған жағдайда шартты түрде соттаудың күшін жою және сотталғандықты алып тастау туралы өтінішпен сотқа жүгіну құқығын қамтамасыз ету қажеттілігін күні бұрын белгілейтінін растады. С.А. Сидоровпен дауға салынған РФ ҚК 74 б. 1 т. және РФ ҚІК 399 б. 1 т. ережелері шартты түрде сотталушыға шартты түрде соттаудың күшін жою және сотталғандықты алып тастау туралы өтінішпен сотқа жүгінуге кедергі жа-самайды және шартты түрде сотталушының тәртібін бақылауды жүзеге асыратын органның осы мәселе бойынша ұсынымы болуына қарамастан, соттың осы өтінішті мәні бойынша қарау міндетін болжайы.

142

РФ КС 2002 ж. 26 қарашадағы Қаулысында жазылған құқықтық ұстаным РФ ҚАК 177 б. бірінші бөлігінде редакциясын өзгерткен кезде заң шығарушымен есепке алынды, онда түзеу мекемесінде жа-заны өтеп жүрген және оған жаза өтеу мерзімін кейінге қалдыру ұсынылуы мүмкін сотталушы, оның ад-вокаты, заңды өкілі РФ ҚК 82 б. 1 т. сәйкес, жаза өтеу мерзімін кейінге қалдыру туралы өтінішпен сотқа жүгінуге құқылы (2010 жылғы 21 ақпандағы №16-ФЗ федералды заң).

Осы заңмен РФ ҚК 82 б. өзгерістер енгізілді және жеке адамға қарсы ауыр немесе аса ауыр қылмысы үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталғандарды қоспағанда, жүктi әйелдердiң және 14 жасқа дейінгі балалары бар әйелдерден басқа, 14 жасқа дейінгі балаларды жалғыз өзі тәрбиелейтін еркектердің де жазаны өтеуiн кейiнге қалдыру құқығы берілді. Сот бұл жағдайда жаза-ны нақты өтеу мерзімін бала он төрт жасқа толғанға дейін кейін қалдыра алады

Бәлкім, заң шығарушы РФ Конституциясының ережесіне сүйенген шығар, оған сәйкес неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады, мемлекеттік жәрдемақы және басқа әлеуметтік қорғау кепілдіктері белгіленеді (7 б. 2 б.); ана мен бала, отбасы мемлекеттің қорғауында, балаларды күту, оларды тәрбиелеу – ата-ананың тең құқықтары мен міндеттері (38 б. 1 және 2 тт.). Балалардың ерекше күтімге және көмекке құқығы Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында жарияланған және мемлекеттің барлық өмір салаларында балалардың мүдделері мен игілігінің басымдығы қағидатымен қатар Бала құқықтары туралы конвенцияда бекітілген (1989 жылғы 20 қарашада БҰҰ Бас Ассамблеясы-мен мақұлданған). Конвенцияда балаларына қамқорлық жасау - ата-ананың етене құқығы әрі міндеті болатынын және олар баланы тәрбиелеу үшін жауапты екенін және Конвенцияға қатысушы елдер онда салынған бала құқықтарын іске асыру үшін ата-аналарға және заңды қамқоршыларға олардың бала-ны тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін орындауға және олардың дамуы үшін тиісті материалдық жағдай жасауға, соның ішінде әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру жүйелері арқылы тиісті көмек көрсететінін белгіледі (18, 26 және 27 б.). Бұдан басқа, КС-тың баланы тәрбиелеуде ана мен әке құқықтарының теңдігі туралы тұжырымдамасын заң шығарушы есепке алады деп есептейміз [8].

Осы қорытындылар ұлттық заңнама үшін, соның ішінде, қылмыстық және, жазаны өтеу мерзімін кейінге қалдыруды реттейтін қылмыстық атқару заңнамалары үшін міндетті болып табылады. Заң шығарушы он төрт жасқа дейінгі баласы бар әйелдер мен еркектердің жазаны өтеу мерзімін кейінге қалдыру құқығын бекітті, бірақ сонда әйел мен еркекті тең емес жағдайға қойды, ер адам мен әйелдің басқа шарттары бірдей болған жағдайда, ол тек баланы жалғыз өзі тәрбиелеген жағдайда ғана жазаны өтеу мерзімін кейінге қалдыру құқығына ие болады. Он төрт жасқа дейінгі балалары бар адамдарға жазаны өтеу мерзімін кейінге қалдыру, ең алдымен, ата-аналар оларды күтуге және тәрбиелеуге міндетті балалар мүдделеріне сүйене отырып беріледі. Сондықтан РФ ҚК 82 б. 1 т. редакциясын, «және жалғыз өзі тәрбелейтін» деген сөздерді алып тастап, өзгерту қажет. Осыған орай, РФ ҚК 145 б. үш жасқа дейінгі баласы бар еркекті жұмысқа алудан дәлелсіз бас тартқаны немесе жұмыстан шығарғаны үшін жауаптылықты белгілеп, өзгерістер енгізген қисынды болар еді.

Сонымен бірге, РФ Конституциясының 50 б. 3 т. және жоғарыда аталған шешімдерге сәйкес сотталушының жағдайдың өзгеруіне байланысты босату туралы өтінішпен сотқа жүгіну мүмкіндігін қарастыру қажет [9, 66 б.].

РФ КС 2006 ж. 11 шілдедегі №406-О Ұйғарымында РФ ҚҚ 79 б. өз конституциялық-құқықтық мағынасында, оларға кесілген өлім жазасы бас бостандығынан айырумен ауыстырылған адамдарға қатысты мерзімнен бұрын шартты түрде босатуды қолдануға кедергі жасамайтынын таныды [10].

2007 ж. Т.С.-М. Идаловтың шағымы бойынша РФ ҚАК 175 б. 1 т. тағы да РФ КС қаралды, осы бапқа сәйкес сотталушының мерзімнен бұрын шартты түрде босату туралы өтінішінде ол қылмысымен келтiрген залалын өтеу жөнiнде шаралар қолданғаны, зиян орнын ішінара немесе толық толтырғаны себебінен, ары қарай түзеу үшін толық өтеудi қажет етпейтiні, жасаған қылмысқа шын өкінгені туралы және сотталушының түзелгені туралы басқа мәліметтер болуы тиіс. Өтініш берушінің пікірі бойынша, аталған норма мерзімнен бұрын шартты түрде босату туралы мәселе қойлғанына байланысты, өзін ол жасамаған

143

қылмысты жасағанға кінәлі деп тануға мәжбүр етеді, өйткені керісінше жағдайда жазаны өтеу мерзімінде үлгілі мінез-құлқына қарамастан оған мерзімнен бұрын шартты түрде босатудан бас тартылады.

РФ КС, дауға салынған норманың конституциялық-құқықтық мәнін анықтап, өтініш берушінің пікіріне қарамастан, РФ ҚАК 175 б. 1 т. сотталушының өтінішінде қандай да бір, соның ішінде шын өкінгені тура-лы мәліметтердің болмағаны осы өтінішті қарауға немесе жазаны өтеуден мерзімнен бұрын шартты түрде босатуды қолдануға кедергі жасамайтынын көрсетті.

РФ КС құқықтық мемлекетте танылған заңдылық қағидатына сәйкес қылмыстық әрекет, сондай-ақ оның жазаланатындығы және басқа қылмыстық-құқықтық салдарлары қылмыстық заңмен, бұл жағдайда РФ ҚҚ 79 б. 1-5 т., белгіленеді деген қорытындыға келді, оған сәйкес сотпен жаза мерзімін өтеп жүрген адамды түзеу үшін сот тағайындаған жазаны толық өтеудi қажет етпейтiн деп танығаны және заңда көрсетілген жаза бөлігін өтегені мерзімнен бұрын шартты түрде босату үшін жеткілікті дәлел болып та-былады [11].

РФ КС 2002 ж. 26 қарашадағы №16-П және 2005 жылғы 20 қазандағы №388-О Ұйғарымда тұжырымдалған құқықтық ұстанымға сәйкес, түзеу мекемесі бастығының қаулысы бойынша (РФ ҚАК 119 б. 1 т.) оған бекітілген жазаны өтеу тәртібін бұзғаны үшін жазалау шараларын, соның ішінде, жазаны өтеу тәртібін қасақана бұзушылар болып табылатын бас бостандығынан айыруға кесілген ер адамдарды бір жылға дейінгі мерзімге камера типті бірыңғай жайларға (КТБЖ) ауыстыруды қолдануына байланысты жазаны өтеу жағдайлары өзгерген жағдайда да сотталушыны өз құқықтарын қорғау үшін сотқа жүгіну мүмкіндігінен айыруға болмайды.

Сонда құқыққа қарсы мінез-құлықтың қасақана сипаты РФ ҚАК 116 б. сәйкес белгіленеді, ал кесілетін жаза, 117 б. 1 т. көрсетілгендей, бұзушылықтың ауырлығына және сипатына сәйкес болуы тиіс, бұзушылық жасалған жағдайларды, сотталушының жеке басын және оның бұдан бұрынғы мінез-құлқын ескере оты-рып, яғни, сот жазаның көлемін, түрін және өтеу тәртібін таңдаған кезде басшылыққа алатын критерий-лерге сәйкес қолданылуы тиіс. КТБЖ ауыстыруды регламенттейтін ережелер олардың өзара байланы-сында тиісті нақты жағдайлармен расталған заңмен көзделген негіздерді көрсетусіз түзеу колониясының әкімшілігімен жөнсіз шешімді қабылдауын, әсіресе, түзеу колониясы бастығының шешімі бойынша сот үкімі бойынша жазаны өтеу үшін тағайындалған түзеу мекеменің түрін өзгертуді тұспалдамайды, демек, қолданылатын жазаның дәлелділігін сот арқылы тексеру жүргізілуі мүмкін.

А.А. Астафьевтың шағымы жөніндегі 2007 жылғы 1 қарашадағы №948-О-О Ұйғарымында РФ КС қылмыстық-іс жүргізу және қылмыстық-атқару заңнамасымен сотталушыларға ұсынылған олардың құқықтарына және заңды мүдделеріне қатысты мәселелер бойынша тек жазаны атқаратын мекемелердің және органдардың жоғары тұрған басқару органдарына ғана емес, тікелей сотқа да жүгіну құқығы олардың бұзылған құқықтарын қорғаудың кепілі болып табылатынын (РФ ҚАК 12 б. 4 т. , 15 б. 1 және 6 т.) және тәртіптік жазаға тартылған сотталушыларға, соның ішінде оларға РФ ҚАК 115 б. 1 т. «д» негізінде түзеу мекемелерінің лауазымды тұлғаларының шешімі бойынша КТБЖ ауыстыру түрінде жаза қолданылған сотталушыларға, қандай да бір шектеулерді болжамайтынын көрсетті. Сонымен бірге, РФ КС көрсеткендей, федералды заң шығарушы – жазаларды атқару практикасында сотқа қолжетімдік конституциялық құқығын толық іске асыру мақсатында – сот үкімі бойынша тағайындалған жазаны өтеу жағдайларының өзгеруін алдын ала да, сондай-ақ кейінгі сот арқылы бақылау тәртібінде жүзеге асыры-латын қорғау рәсімін нақтылауға құқылы. Бірақ осы уақытқа дейін заң шығарушы КС аталған шешімдерін орындаған жоқ және сот үкімі бойынша тағайындалған жазаны өтеу жағдайларының өзгеруін сот арқылы қорғау мен бақылау рәсімін қарастырған жоқ [12].

Осыған орай, РФ ҚАК 119 б. 1 т. мынадай мазмұндағы екінші абзацпен толықтыру ұсынылады: «оған сот үкімі бойынша тағайындалған жазаны өтеу жағдайларының өзгеруіне әкеп соққан жаза қолданылған сотталушы, оған жаза қолданған түзеу мекемелерінің лауазымды тұлғаларының әрекеттеріне сот тәртібінде шағым беруге құқылы».

144

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ:1. Ресей Федерациясының Конституциялық Сотының Шешімдері және статистикалық деректер

1995 жылдан бері келтірілген, «Ресей Федерациясының Конституциялық Соты туралы» 1994 жылғы 21 шілдедегі №1 - ФКЗ жаңа Федералды конституциялық заң қабылданғаннан кейін, және 2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша.

2. А.А. Кизимовтың шағымы бойынша Ресей Федерациясының Қылмыстық-атқару кодексінің 77.1, 77.2 бб., 175 б. бірінші және оныншы бөлімінің және РСОР Қылмыстық-іс жүргізу кодексінің 363 б. ережелерінің конституцияға сәйкестілігін тексеру туралы РФ КС 2002 жылғы 26 қарашадағы №16-П Қаулысы // СЗ. – 2002. - №49.

3. Колоколов Н.А, Давыдова И.А., Павлухин А.Д. Сот арқылы бақылау және қылмыстық жазаны атқару сатылары // Қылмыстық –атқару құқығы: құқық, экономика, басқару. – 2009. - №2.

4. Азамат Елисеев Алексей Юрьевичтың РФ ҚАК 399 бабының бірінші бөлімінің 2 және 5 тармақтарымен және РФ ҚАК 175 бабымен оның конституциялық құқықтары бұзылғаны туралы шағымы бойынша РФ КС 2005 жылғы 20 қазандағы №388-О Ұйғарымы // РФ КС хабаршысы. – 2006. – № 2.

5. Колоколов Н.А., Давыдова И.А., Павлухин А.Н., Эришвили Н.Д. Сот арқылы бақылау және қылмыстық жазаны атқару сатылары // Қылмыстық –атқару құқығы: құқық, экономика, басқару. – 2009. - №2.

6. Азамат Гладков Владимир Михайловичтың РФ ҚАК 175 бабымен және РФ ҚІК 399 бабының 2 және 5 тармақтарымен оның конституциялық құқықтары бұзылғаны туралы шағымы бойынша РФ КС 2004 жылғы 18 қаңтардағы № 363-О Ұйғарымы// РФ КС хабаршысы – 2005. - №2.

7. Азамат Сидоров Степан Анатольевичтың РФ ҚК 74 бабымен және РФ ҚІК 399 бабының бірінші бөлігімен оның конституциялық құқықтары бұзылғаны туралы шағымы бойынша РФ КС 2004 жылғы 4 қарашадағы №342 – О Ұйғарымы // РФ КС хабаршысы. – 2005. - №2.

8. Самара облысы Тольятти қ. Автозавод аудандық сотының сұрау салуы бойынша «Міндетті әлеуметтік сақтандыруға жататын азаматтарға уақытша еңбекке жарамсыздығы бойынша, жүктілігіне және босануына байланысты жәрдемақымен қамтамасыз ету туралы» ФЗ 5 бабының 1 бөлігінің конституцияға сәйкестігін тексеру туралы іс жөніндегі РФ КС 2009 ж. 6 ақпандағы №3-П Қаулысы// Российская газета. – 2009. – 25 ақпан.

9. Скобелин С. Жазаны өтеуден мерзімнен бұрын шартты түрде босату және жазаның өтемеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстыру. // Қылмыстық құқық – 2009. - №6.

10. Азамат Груздев Алексей Александровичтың РФ ҚҚ 79 бабымен және РФ ҚІК 399 б. 3 т. оның конституциялық құқықтары бұзылғаны туралы шағымы бойынша РФ КС 2006 ж. 11 шілдедегі № 406-О Ұйғарымы // СЗ РФ. - 2007. - №2 - Ст.403.

11. Азамат Идалов Тимур Саид-Магомедовичтың РФ ҚАК 175 бабының бірінші бөлімімен оның конституциялық құқықтары бұзылғаны туралы шағымы бойынша РФ КС 2007 ж. 20 ақпандағы №173-О-П Ұйғарымы// СЗ РФ. – 2007. –№22.

12. Астафьев Александр Александровичтың РФ ҚАК 115 бабының 1 бөлімінің «д» тармағымен, РФ ҚАК 117 және 119 баптарымен оның конституциялық құқықтары бұзылғаны туралы шағымды қарауға қабылдаудан бас тарту туралы РФ КС 2007 ж. 1 қарашадағы №948 –О-О Ұйғарымы// РФ КС хабаршысы – 2008. - №2.

145

Негізді экономикалық-саяси шешімдерді меншікті жеке адамдардың қолында орталықсыздандыру, және орталықсыздандырудан шығатын алмасу қатынастарына рұқсат беру қажеттілігі пайдасы-на қабылдаған, басқаша айтқанда, нарықтық экономикалық қатынастарды ресмилендіру және

заңдастыру пайдасына шешім қабылдаған барлық мемлекетпен белгіленген қоғам түрлері, олар соны-мен бірге бәрін тегіс қамтитын азаматтық құқықты құру пайдасына шешім қабылдағанын белгілеуі тиіс. Қоғамдық ақиқатта туындайтын проблемалар құқықтық құралдармен реттелуі тиіс.

Меншіктің екі жақтың келісімі бойынша өтуі, яғни шарт бойынша өтуі сияқты, меншікті ұстау, қорғау, иелену, сақтау және мұра етіп алу мүмкіндіктері де реттелуі тиіс. Азаматтық құқық олардың ішінде нарықтық экономикалық қатынастарды іске асыру үшін шарттар, келісімдер қауіпсіз жасалатын сенімді шеңберлерді құрып, олардың әрекет етуін және, қажет болған жағдайда, оларды мәжбүрлеп орындатуын қамтамасыз етуге тиіс. Бұл коммерциялық та, сондай-ақ коммерциялық емес те қатынастарға қатысты. Олар кәсіпкерлердің немесе тұтынушылардың, жеке және заңды тұлғалардың мүліктік құндылықтармен алмасуымен сипатталады. Сонда «алмасу» дегені заңды ұғым емес, өйткені нарықтық экономикада көбінесе алмасу жасалмайды, тауарды ақша үшін береді. Осылайша, нарықтық экономикадағы шарттың түптұлғасы сатып алу –сату шарты болып табылады.

Азаматтық кодекстер жалға алу, көлік, лизинг, сақтандыру, банктік мәмілелер, қызмет көрсету немесе тауарларды жасау сияқты шарттардың басқа түрлерін де қамтитыны және реттейтіні осы сөзге қайшы емес. Қандай да бір мүлік затын ақшаға өндірудің немесе берудің негізгі констелляциясы ешнәрсені өзгертпейді.

Рольф КНиПЕР – Германияның техникалық ынтымақтастық

қоғамының (GTZ) «Өтпелі экономикаелдеріндегі құқықтық реформа» жобасының

жетекшісі, Албаниядағы, Армениядағы,Әзербайжандағы, Грузиядағы, Тәжікістандағы,

Қазақстандағы, Қырғызстандағы, Монголиядағы,Ресейдегі, Өзбекістандағы, Молдавиядағы, Қытайдағы,Украинадағы азаматтық және экономикалық заңнама

мәселелері бойынша кеңесші, өтпелі экономикаелдерінде жеке құқық саласындағы заңнаманы

жетілдіруге бағытталған жобаның үйлестірушісі,«Сыни әділет» және «Әлеуметтік және заң ғылымдары»

мамандандырылған журналдардың бірлесіпшығарушысы, заң ғылымдарының докторы,

профессор (Германия Федеративтік Республикасы)

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ КОДЕКСІНЕ ЕСКЕРТУЛЕР

146

Ерекшеліктер мүліктің игілік ретіндегі сипаттамаларынан немесе қызметтердің («жұмыстардың») ерекшелігінен пайда болуы мүмкін. Мысалы, шарттардың түрлері қандай да бір зат немесе материалдық емес игілік, немесе қызмет жасалуы тиіс пе екенін есепке алып, осыған сәйкес сатып алу-сату, лицензия-лау, қызмет көрсету шарттарына бөлінеді, соңғылар арасында қызметтік шартқа, мердігерлік шартқа, та-сымалдау, сақтандыру немесе банктік шарттарға және т.б. бөлінеді. Ары қарай олар, егер мүлік біржола берілетін болса, бұл сатып алу- сату шарты екенін, уақытша берілсе, онда бұл жалға алу шарты екенін есепке алады. Бірақ нарықтық экономикаға тән ақша түрінде қарсы орындау барлық осы шарттар үшін константа болып табылады.

Бұдан әрі, азаматтық құқық ықтимал негізсіз баюдың және заңсыз басып кірудің салдарларын теңдестіруді қамтамасыз етуі тиіс.

Ақырғы соңында, нарықта әрекет ете алу үшін әрекет етушілер қандай қасиеттерге ие болуы тиіс екені белгіленуі тиіс. Мысалы, жеке тұлғалардың– балалар немесе ақылы кем адамдар сияқты – ерекше қорғауды талап ететін және олардың нарықтағы әрекет ету мүмкіндігі шектеулі болуы мүмкін белгіленген топтары үшін критерийлер белгіленуі тиіс. Азаматтық құқық заңды тұлғаларды құруға, әрекеттілігіне және жауаптылығының ықтимал шектелуіне жағдай жасауы тиіс. Ол мемлекет нарықта әрекет етуге тиіс пе, және қандай шарттармен әрекет ете алатынын белгілеуі тиіс.

Осының барлығы заң шыгарушы билікпен шығарылатын заңдарда белгіленуі тиіс. Бірақ бұл ұзаққа созылған сот практикасынан да дамуы мүмкін, онда бұл, Ұлыбританияның Жоғарғы Соты айтқанындай, «whatisthelaw» (құқық деген не) белгілейтін сот билігінің прецедент-шешімдері. Қазақстан құқықты заң шығарушы билікпен жүйелі кодификациялаудың континенталды-еуропалық дәстүрлерін нық ұстануда.

Ең алдымен, нарықтық экономика пайдасына қабылданған негізгі нарықтық-экономикалық шешімдер басымды позитивті құқық ретінде Қазақстан Республикасының Конституциясында іске асырылған, атап айтқанда, меншік және мұрагерлік құқығына (6 және 26 бб.), кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне және қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына (26 б. 4 т. және 24 б.) және нақты әлеуметтік құқықтарға (1,17, 28, 29, 30 және 31 бб.) кепілдік беру арқылы. Ары қарай, қазақстандық Азаматтық кодекс (ҚР АК) - Конституциямен және аталған континенталды-еуропалық дәстүрмен үйлесе отыра – жоғарыда аталған немесе төменде келтірілген міндеттерді адамдардың құқықтарында (ҚР АК 12 б. 1144 б. дейін), заттық және меншік құқықтарында (ҚР АК 115 б. 146 б. дейін және 188 б. 267 б. дейін), ерік қалауын білдіру құқығында және шарт жасасу құқығында (ҚР АК 147 б. 187 б. дейін және 268 б. 916 б. дейін), сондай-ақ, деліктті құқықта (ҚР АК 917 б. 952 б. дейін) және жөнсіз баюға қатысты құқықта (ҚР АК 953 б. 960 б. дейін) толық қамтыған және нақтылаған.

Азаматтық құқық мемлекет те нарықтық қатынастарға қатыса алатыныны, және бұл жағдайда басқа заңды тұлғалар сияқты қарастырылуы тиіс екені туралы пікірін білдіреді (ҚР АК 1 б. және 111 б.). Со-нымен жеке құқықтық және жария құқықтық қатынастар және салалар арасындағы дұрыс және қажетті саралау енгізілген және іске асырылған. Бұл өте заманауи көзқарас азаматтық іс жүргізу құқығында жалғасын тапты, онда Қазақстанда мемлекеттің иммунитеті туралы жеке тарау арқылы ұлттық құқық үшін үлгі ретінде халықаралық құқықтың ережелері енгізілген болатын.

Барлық осы салаларда Азаматтық кодекс кредиторлар мен борышкерлер, коммерциялық кәсіпорындар мен тұтынушылар, құқық бұзушылар мен зардап шеккендер арасындағы түрлі мүдделерді өлшеп, тәуекелдіктерді үлестірді, жауапкершілікті белгіледі және қорғау механизмдерімен жабдықтап, субъективті құқықтарды жасады.

Әсіресе, шарт жасасу құқығында азаматтық құқық әр шарт түрлері үшін нарық қатысушылары ара-сында олардың қатынастырының негізі ретінде пайдаланыла алатын және, олар, өз шарт жасасу еркіндігі құқығын іске асыра отырып, оларды қабыл алмауға болатын үлгілерді құрды. Заң шығармашылығы үлгілері сондай-ақ, шарттарды жасасу жөніндегі келіссөздер үшін белгілі бір бағыт болып табылады.

147

Олар тәуекелдіктерді шамалас үлестіру үшін мүдделерді дұрыс бағдарлауға арналған үлгілерді қамтиды. Егер шарт бойынша тараптар осы келіссөздерге шамамен тең алғы шарттарды енгізетін болса, олардан ауытқұға болады. Егер, мысалы, шарт бойынша бір тараптың нарықтағы билігі екінші тараптан үстем болса, ол бұл билікті, мысалы, мәмілелерді жасау жағдайында, әдепсіз шарттарды күштеп таныту үшін пайдалана алмайды. Осындай жағдайларда не әдепсіз болатынын Азаматтық кодексте әзірленген шарт түрлерінен белгілеуге болады. ҚР АК 388 және 389-баптары осы көзқарастың негізін белгілейді, оларды сот практикасында одан гөрі нақтылап қалыптастыруға болады немесе – бұл одан да жақсы болушы еді – олар заңдағы новелламен нақтылануы мүмкін.

Бұдан басқа, Азаматтық кодекс 961-1037-баптарында зияткерлік меншік құқығының негіздерін белгіледі, мұрагерлік құқығын толық дамытты (ҚР АК 1038-1083 бб.) және халықаралық жеке меншікті енгізді (ҚР АК 1085-1124 бб.).

Көптеген батысеуропалық кодекстермен салыстырғанда, отбасылық құқық енгізілмеген. Сондай-ақ, еңбек құқығы да басқа заңдарда қаралады, бұл, бәлкім, ұжымдық шарттар тарифтік мөлшерлеме тура-лы шарттарда соншама көп ерекшеліктерді көрсететінімен байланысты шығар, олар азаматтық кодекстің біртұтастығын «жарып» жіберуші еді.

Сауда құқығында да өз проблематикасы бар. Германия мен Францияда жеке кодекстер бар, бұл жер-де, ол шынында тікелей әрекет ететін құқық болмаса да, америкалық Uniform Commercial Code атап өтуге болар еді. Қазіргі голландиялық, итальяндық және квэбектік сияқты азаматтық кодекстер, арнайы сау-да кодексінен бас тартып, осындай кодестермен реттелетін мәнді азаматтық кодекспен ықпалдастырды. Қазақстан да, Укранинаны қоспағанда, кеңестен кейінгі елдердің заң шығарушыларының көбі сияқты, осы жолға түсті. Менің ойымша, бұл саналы жол. Жеке сауда кодексінде қажеттілік жоқ. Украинаның үлгісі көрсеткендей, заң көпшілік және жеке құқықтың араласып кетуі қауіпіне тап болуы мүмкін, бұл құқықтың даму жүйесін бұзады және іс жүзіндегі қиындықтарға әкеп соғады. Бұдан басқа, Фран-цияда да, Германияда да осындай бөліп шығарылуға құрылымдық себептер емес, белгілі бір саяси және конституциялық-құқықтық констеляциялар әкеп соққанын атап өту қажет. Осылайша, ең ба-сында Германиядағы орталық мемлекеттің жалпыға бірдей азаматтық құқық үшін заңдарды шығару құқығы болған жоқ және асығыстан сауда құқығы қабылданды. Uniform Commercial Code осыған ұқсас алғышарттар сүйемелдеді.

Белгілі бір салалар (нақт. «материялар»), бір жағынан, олардың күрделілігіне, сондай-ақ серпініне, және, екінші жағынан жария құқық пен жеке құқық элементтерінің қажетті араласуына байланысты, жеке заңдарда одан жақсы реттелуі мүмкін емес пе деген сұрақ туындайды. Сол кезде мен, бір жағынан, мысалы, патенттік ведомствоның ұйымдастыруға қатысты жария – құқықтық ережелерді міндетті түрде қамтитын патенттік құқық туралы, және, екінші жағынан, экономикалық қатынастардың күрделенуіне байланысты қауырт өзгерістерге ұшырайтын фирмалардың (қоғамдардың) құқықтары туралы ойлаймын. Бұл саяси-құқықтық ойлану. Олар қашанда болса, арнайы заңдар жасалған кезде, барлық жалпы матери-ал азаматтық кодекстен алып тасталуы тиіс екенін есепке алуы тиіс. Оған сәйкес азаматтық кодекс кейбір жалпы ережелерді қамтитын, ал басқа жағдайда материя жекелеген заңда реттелетін кодификациялау техникасы екі есе көбейуге, немесе, одан жаманы, қайшылықтарға әкеп соғады.

Қазақстандық Азаматтық кодекстің жалпы бөлімі 20 жыл бұрын күшіне енді, ал Ерекше бөлімі - 15 жыл бұрын. Бұл кеңестік экономикалық жүйенің күйрегенінен кейін және жаңа нарықтық экономикалық қатынастар басталғандағы жедел іске асырылған үлкен қадам болды. Кодекс, оны әзірлеуге екі әйгілі ғалым, атап айтқанда, профессор Басин мен профессор Сүлейменов қатысқан, ТМД елдерінің Үлгілі Азаматтық кодекспен рұхтанған болатын. Осындай уақыт кезеңі өткеннен кейін сыни көзбен қарап, мәнін түсіну және, Қазақстанда қарқынды дамып келе жатқан нарықтық экономикалық қатынастарды ескере отыра, шоғырландыру қажет екені анық. Осы қатынастарға тұрақты және шамалас шеңберлерді құру қажет.

148

Осындай одан әрі дамыту мен шоғырландыруға қатысты ойлар барысында, менің пікірімше, мысалы, кейде, ҚР АК 152 б. талап ететін, шарттардың жазбаша нысандарына қойылатын шамадан тыс талаптарды алып тастаған жөн болар еді. Сондай-ақ, «жария шарт» деп аталатын құқықтық фигурасына (ҚР АК-нің 387-бабы) қазіргі азаматтық кодексте орын болмауы тиіс деп ойлаймын, өйткені ол коммерциялық кәсіпорындардың шарт жасасу еркіндігін асыра шектейді. Келісім-шарт жасасу міндеттілігі тек қуатты нарықтық кәсіпорындар және монополия-кәсіпорындар үшін әрекет етуі тиіс. Бұдан әрі, мен бүгінгі күнге дейін өзекті рим құқықтық қағидатын бұрынғыдан гөрі дәйекті іске асыруды ұсынамын, бұл қағидатқа сәйкес жерге меншік құқығы барлық өз констеляциясында онымен байланысты ғимараттарды қамтиды. Сондай-ақ, өзгеден басқа, жылжымалы заттарды адал иеленуін жеңілдету үшін, заттық құқыққа иеленуге қатысты арнайы тарауды енгізу дұрыс болар еді. Жылжымайтын мүлік үшін тізілімнің мазмұны өзіне ие-лену рөлін алуы тиіс, ал сенім тізілім мазмұнының дұрыстығымен қорғалуы тиіс.

Бұл новеллаларға арналған үлгілер мен ұсыныстар, оларды жүйелі шолу кезінде кеңейтуге болар еді. Олар Азаматтық кодекстің жоғары сапасына күмән туғызбайды және оның толық жаңа редакциясы үшін жаңа ұсыныстарды да, белгілі бір материялар бойынша арнайы заңдар арқылы осы заңның маңызын ішінен жоюды да имплицияламайды. Керісінше: Азаматтық кодекс – бұл үлкен еңбек, ол мүмкіндігінше тұрақты сақталуы тиіс және оны түсіндіру арқылы күтіп ұстау қажет. тек осылайша ғана құқықтық сенімділікті құруға болады. Құқықтық сенімділік – Қазақстандағы нарықтық экономикалық қатынастардың бұдан арғы серпіні үшін негізгі критерийлердің бірі.

149

1. Қоғамды құрудың демократиялық қағидаттарына сәйкес Болгария Республикасы мен Қазақстан Республикасының Конституциялары азаматтардың негізгі еңбек құқығы ретінде еңбек ету бостандығын жариялайды [1]. Осындай бола тұра, ол заңмен жойылмайды немесе шектелмейді және іргелі болып табылады, бұл еңбек құқығының негізгі– еңбек ету бостандығы және мәжбүрлі еңбекке тыйым салу қағидатын білдіреді. Еңбек ету және жұмысты еркін таңдау құқығын жариялаған 1948 жылғы Адам құқықтары декларациясының 23 б. сәйкес, Болгария Республикасының Еңбек кодексі (1б. 3т.) және Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі (4 б. 2 т. және 6 б.) осы қағидатты заңнаманың қызметкерлер және қызметшілер мен олардың жұмыс берушілері арасындағы қатынастарды құқықтық реттеудің жо-лын және бейнесін белгілейтін бұйрығы ретінде анық белгілейді. Осы іргелі қағидат құқықтық еңбек қатынастары дамуының барлық сатыларында бар (ол туындаған кезде, өзгергенде және тоқтатылғанда).

2. Еңбек ету бостандығының конституциялық қағидаты, ең алдымен, құқықтық еңбек қатынастары туындаған кезде білінеді. Ішкі заңнама бірнеше әмбебап және өңірлік актілерде (Жалпыға бірдей адам құқықтарының декларациясында, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінде, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы пактінде, Адам құқықтарын және негізгі бостандықтарын қорғау туралы Еуропалық конвенцияда және ХЕҰ №29 және 105 Конвенцияларында) регламенттелген мәжбүрлі еңбекке тыйым салу жөніндегі қолданыстағы халықаралық заңнамамен келісетіндіктен, Болгария Республикасының Еңбек кодексі және Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі әрқайсыға еңбек қатынастарына ерікті қатысу және еңбек қызметін өз таңдаған қызмет сала-

Емил МиНГОВ – Климент Охридский атындағы София

университетінің Заң факультетінің Еңбекқұқығы және әлеуметтік қамсыздандыру

кафедрасының меңгерушісі, құқық докторы,профессор (Болгария Республикасы)

БОЛГАРИЯНЫҢ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕҢБЕК ЗАҢНАМАСЫНДА ЕҢБЕК ЕТУ БОСТАНДЫҒЫНЫҢ

КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚАҒИДАТЫН ІСКЕ АСЫРУ (САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ)

150

сында жүзеге асыру мүмкіндігін көздейді және реттейді. Заң шығарушымен таңдалған еңбекке тарту жолдары мен әдістері қарастырылатын заңнамалардың әрқайсындағы дәстүрлерге сәйкес.

Болгар еңбек заңнамасы құқықтық еңбек қатынастары пайда болуының көптеген негіздерін көздейді [2]. Олардың бөлігі – еңбек шарты, сайлау және конкурс – Еңбек кодексінде реттелген, екінші бөлігі – бірқатар мемлекеттік лауазымдарға (министрлердің орынбасарлары, облыстық басқарушылар және облыстық басқарушылардың орынбасарлары, елшілер және т.б.) тағайындау туралы әкімшілік акт, бас бостандығынан айырмай түзеу жұмыстары Конституцияда және бірнеше заңдарда (Жергілікті өзін-өзі басқару және жергілікті әкімшілік туралы заңында, Дипломатиялық қызмет туралы заңында, Қылмыстық кодексте және Жазаны атқару туралы заңда) белгіленеді. Олардың әрқайсысының өз ерекше мақсаты және нақты құрамы бар, оны жүзеге асырған кезде құқықтық еңбек қатынасы туындайды, бірақ әрқайсысының негізінде адамның құқықтық еңбек қатынастарына кірісу немесе кіріспеу еркіндігі жа-тыр. Құқықтық еңбек қатынастары туындаған кезеңде еңбек ету бостандығы адамның өз ынтасы негізінде жұмыстың түрін және орнын таңдау мүмкіндігінде білінеді. Еңбек шартын жасасқан кезде оған жетуге тиіс өзара келісім, немесе адамның сайлауға не жарияланған конкурстық рәсімінің қатысушысы ретінде келіп, осы орында белгілі бір жұмысты орындауға ниет білдіргені осы еркіндіктің көрінісі болып табы-лады. Еңбек ету бостандығы ерекше жаза шаралары – бас бостандығынан айырмай түзеу жұмыстары көзделген жағдайларда да қолданылады, онда қылмыс жасаған адамға бас бостандығынан айыру жазасы орнына «бас бостандығынан айырмай түзеу жұмыстары» пробациялық жазасы белгіленіп «пробация» жазасы кесілген болады [3]. Бұл жағдайда «түзеу жұмыстары» пробациялық жазасын тағайындаған кезде жазаны атқару жөніндегі орган сотталған адам жұмыс істейтін және онымен құқықтық еңбек қатынасы туындайтын жұмыс берушіні көрсетеді. Бірақ адам Конституцияда белгіленген еңбек ету бостандығы қағидатына сәйкес, жұмыс істеуге міндетті емес және бас тартуы мүмкін. Бұл жағдайда сот басқа пробациялық жазаны (еркін жүріп-тұруды шектеу, кәсіби біліктілік курстарына және/немесе қоғамдық ықпал ету бағдарламаларына қосу) немесе бас бостандығынан айыру жазасын тағайындауы мүмкін.

Осы қағидаттың болуы себебінен, Болгар Еңбек кодексі императивті құқықтық нормалармен егер еңбек шарты жасалғанына қарамастан, адам өз еңбек міндеттерін орындауға заңмен белгіленген 7 күн ішінде, немесе тараптардың келісімі бойынша белгіленген мерзімде кіріспеген болса, сол туралы ол жұмыс берушіні мерзімі өткенінше ескерткен оған байланыссыз себептерді қоспағанда, құқықтық еңбек қатынастары басталмаған деп есептеледі (ЕК 63 б.3 т.). Заң шығарушы жұмысқа шықпауы қызметкердің еңбек қызметін атқарғысы келмегені болып табылады деп есептейді, және басталмаған құқықтық еңбек қатынасы туралы осы фикцияны анықтау арқылы жасалған еңбек шарты бойынша тараптар арасындағы қатынастар тез және қарапайым әдіспен реттеледі. Осы заңды фигураны анықтау, әрқайсыға еңбек қызметін қайда және қалай атқаратынын өз бетімен таңдауға мүмкіндік беретін, заң шығарушының еңбек ету бостандығы қағидатын бірізді өмірге енгізу туралы ұғымның эманациясы болып табылады.

Осыған ұқсас түрде осы қағидат құқықтық еңбек қатынастары пайда болуының басқа негіздері – лауазымға сайлау (сайлауда) және конкурс жағдайында енгізілген. Сайланған немесе конкурста жеңіп шыққан кандидат сайлау нәтижесі белгілі болған сәттен құқықтық еңбек қатынастары туындаған және 14 күн мерзімінде сайланған немесе конкурста жеңіп шыққан кандидатқа өз міндеттерін атқаруды ба-стау қажет. Дәлелді себептермен бұл мерзім 3 айға дейін ұзартылуы мүмкін [4]. Егер адам көрсетілген мерзім ішінде жұмысқа кіріспесе, құқықтық еңбек қатынасы тағы да басталмаған деп есептеледі. Және бұл жағдайда, қызметкер немесе қызметші тарапынан туындаған құқықтық еңбек қатынасы бойынша жұмыс істеуді қаламауы немесе жұмыс істеу мүмкін еместігі мәлімденген жағдайда, заң шығарушының мақсаты тараптар арасындағы қатынастарды тез реттеу болып табылады. Қызметкер немесе қызметші кіріскен құқықтық еңбек қатынасы ешқашан болмаған деген фикцияны орнатып, заң адамға жұмыс түрі мен орнын еркін таңдауға мүмкіндік береді.

Құқықтық қатынастар туындаған кездегі еңбек ету бостандығы адамның өз ынтасы негізінде жұмыс түрін және орнын анықтау мүмкіндігінде де көрсетіледі. Еңбек ету бостандығын көрсететін осы екі элементтердің іргелі сипаты оларды еңбек шартының қажетті мазмұнында орнату негізінде жатыр[5]. Егер қызметкер немесе қызметші қандай жұмысты орындайтыны және еңбек қызметін қайда іске

151

асыратыны жайында келісім болмаса, онда осы мәміле түрінің валидтік шарттарының бірі – тараптар арасындағы келісім болмағандықтан, құқықтық қатынастардың туындау негізі болмайды және олар іске асырылмайды [6].

3. Еңбек ету бостандығының конституциялық қағидаты туындаған құқықтық еңбек қатынастары бой-ынша құқықтар мен міндеттерді іске асырған кезде де көрсетіледі.

3.1. Ең алдымен ол адамға ұсынылған және кепілдік берілген келісілген еңбек функциясын келісілген орында оның мүдделерін ескере отырып жүзеге асыру мүмкіндігінде көрсетіледі. Бол-гария Республикасының ЕК 118 б. 1 т. сәйкес жұмыс беруші немесе қызметкер немесе қызметші заңмен белгіленген жағдайлардан және тәртіптерден басқа құқықтық еңбек қатынастарын бір жақты тәртіппен өзгерте алмайды. Ал бұл жағдайлар заңда толық аталған – өнірістік қажеттілік, өндірістегі бос тұрып қалу жағдайы, еңсерілмейтін күш, жүкті әйелдерді және жұмысқа қабілеттілігі төмен адамдарды жұмысқа орналастыру және іссапар [7]. Заң ұжымдық шарттар жолымен де, оларды екі жақтың келісімі бойынша анықтау арқылы да, олардың кеңейтілуіне жол бермейді. Жұмыс күшін ұсыну жағдайлары қаншалықты екі жақтың келісімі бойынша болғанына қарай, олар тек қана өзара келісілген ниет бойынша өзгертілуі мүмкін [8]. Осыған кепілдік беру үшін және жарияланған еңбек ету бостандығын ескере отырып, Болгарияның Еңбек кодексі ЕК 414 б. 1 т. көзделген еңбек заңнамасын бұзғаны үшін әкімшілік-жазалық жауаптылық арқылы осы императивті қағидатты бұзғаны үшін жұмыс берушінің жауаптылығын белгілейді. Бірақ тек бұл ғана емес. Осы қағидат бұзылған жағдайда, заң, оның субъективті потестативті құқығы ретінде, қызметкерге немесе қызметшіге бір жақты тәртіпте құрылған құқықтық еңбек қатынасын алдын ала ескертуінсіз бұзуға құқық береді (ЕК 327 б. 3 т.).

3.2. Құқықтық еңбек қатынасын жүзеге асырған кездегі еңбек ету еркіндігінің көрінісі қызметкерлер және қызметшілер тарапынан жұмыс берушіден жұмыс берушінің экономикалық және қаржылық жағдайы туралы оларға қажетті ақпаратты алу мүмкіндігі болып табылады, бұл олардың еңбек құқықтары мен міндеттері тұрғысынан өте маңызды болып табылады. Болгария Республикасының Еңбек кодексі 130 б. қызметкерлердің құқығын және жұмыс берушінің осындай ақпарат түрін кәсіподақ ұйымдарына және қызметкерлердің өкілдеріне беру міндеттілігін белгілейді, олар, өз кезегінде, қызметкерлер мен қызметшілерді жұмыс берушіден алынған ақпаратпен таныстыруы, сондай-ақ, кеңестерді өткізген кез-де, олардың пікірін есепке алуы тиіс. Осы ақпаратқа және жұмыс берушімен консультацияға құқығы Еуропалық қауымдастықтағы қызметкерлерді ақпараттандырудың және олармен кеңесудің жалпы шеңберін құру туралы 2002/14 Директиваға сәйкес. Қызметкерлердің ақпарат алуға құқығы олардың еңбек ету бостандығы құқығының ажыратылмас бөлігі болып табылады, өйткені оның оларды құқықтық еңбек қатынастарын жалғастыруға ынталандыру үшін маңызы бар. Осы себеппен заңмен ЕК 130а б. және 130б б. жұмыс берушіге жүктелген ақпаратты беру және қызметкерлер мен қызметшілерді консульта-циялау міндеті жаппай жұмыстан босату және жұмыс берушіні ауыстыру жағдайларына да, сондай-ақ Еуропалық одақтың тағы да екі директивасын – кәсіпорындарды табыс етуге қатысты 2001/23 Директива-сын және ұжымдық қысқартулар туралы 98/59 ЕС Директивасын іске асыру тәртібіне де таратылады. Осы ақпарат қызметкерлер мен қызметшілердің өз еңбек қызметін іске асыруды жалғастыру уәждемесінің негізінде жатыр. Және егер ол оларды қанағантандырмаса, олар Конституциямен жарияланған және заңмен кепілдік берілген еңбек ету бостандығы қағидаты себебімен бар құқықтық еңбек қатынасын бір жақты тәртіпте тоқтатуға құқылы.

3.3. Еңбек ету бостандығы құқықтық еңбек қатынастары кезінде қызметкердің немесе қызметшінің өміріне немесе денсаулығына тікелей қауіп-қатер төнген жағдайда өз еңбек міндеттерін орындау-дан бас тарту құқығын беруде де көрсетіледі (ЕК 283 б.). Құқықтық еңбек қатынасы бойынша жұмыс беруші қауіпсіз және дұрыс еңбек жағдайын құру мақсатында өзінің негізгі міндеттемелерінің бірін де орындамаған жағдайда және бұл қызметкердің немесе қызметшінің өмірі мен денсаулығына қауіп төндірген жағдайда заң шығарушымен ұсынылған субъективті потестативті құқық туындайды. Жұмысын тоқтатумен қызметкер, өзінің өміріне немесе денсаулығына төнген қауіпті жоюына дейін, өзінің жұмыс берушімен қатынастарына бір жақты тәртіпте құқықтық өзгерістерді енгізеді. Ол үшін қанша уақыт қажет болатынына қарамастан, қызметкер өзінің өмірі мен денсаулығына қауіп төндірмейтін жағдайларда еңбек

152

қызметін жүзеге асыруға келісім берген. Ол осы уақыт ішінде жұмыс істемегендіктен, жұмыс беруші оған оның еңбек брутто-сыйақысы көлемінде өтемақы төлеуге міндетті (ЕК 219 б. 1 т.) [9].

4. Еңбек ету бостандығы жұмысшы мен қызметші осы жұмыс берушіде еңбек қызметін ары қарай жалғастырғысы келмеген жағдайда бір жақты тәртіпте құқықтық еңбек қатынастарын тоқтату мүмкіндігінде аса анық көрсетілген. Оған заңмен ұсынылған еңбек шартын бір жақты тәртіпте тоқтатуға потестативті құқықтар оның жұмыс түрін және орнын таңдау конституциялық құқығының эманациясы бо-лып табылады. Және қызметкер немесе қызметші тиісті жұмыс берушіде жұмыс істегісі келмесе, заң оған жұмыс берушіге бір ай бұрын хабарлама жолдап, құрылған құқықтық еңбек байланысынан босатылуды ұсынады (ЕК 326 б.). Осы құқықтың ерекше қарқындылығы бар, өйткені заң жұмысшы немесе қызметші шартты бұзу мақсатында келтіретін ешқандай дәлелдерді талап етпейді. Заң шығарушы қызметкердің немесе қызметшінің шартты бұзу себебі қандай болса да, ол еңбек шартын бұзуға әкелу үшін жеткілікті негізді болып табылады деп есептейді. Және бұл жерде қызметкердің немесе қызметшінің жұмыс түрі мен орнын еркін таңдау құқығында білдірілетін еңбек ету бостандығы оның осы құқығын белгілеу негізінде жатыр. Және ол не жұмыс берушінің өз қызметкеріне немесе қызметшісіне сене алмайтындығына бай-ланысты эвентуалды қиыншылықтарымен, не жүктелген міндеттердің қауырттылығымен себептелмеген. Әрине, егер қызметкер немесе қызметші айнып қалып, осы жұмыс берушіде жұмысын жалғастырғысы келсе, еңбек ету бостандығы оған жіберген хабарламаны қайтаруға мүмкіндік береді. Бірақ жұмысшы немесе қызметші сол туралы жұмыс берушіні жұмыс берушіден хабарламаны алудан бұрын, немесе, ең кеші, алған кезде хабарландыруы тиіс. Оны жұмыс берушіден алғаннан кейін, хабарламаны тек қана оның келісімімен кері шақыртуға болады (ЕК 326 б. 4 т.) [10]. Бірақ оның ниеті кесімді болса, онда құқықтық еңбек қатынастарын тоқтауға ешнәрсе кедергі бола алмайды. Оның үстіне, қызметкердің не-месе қызметшінің оны бар құқықтық еңбек қатынастары бойынша міндеттемелерден босатуға қатысты ниетін толық қанағаттандыру үшін қарастырылып отырған қағидаттың іргелі маңызы соншама, заң оған, ниеті болған жағдайда, жіберілген хабарламаны да орындамауға мүмкіндік береді. ЕК 220 б. 1 т. сәйкес бұл жағдайда қызметкер немесе қызметші жұмыс берушіге хабарламаның мерзімін бұзғаны үшін өтемақы төлейді, ал құқықтық қатынастар дереу тоқтатылады (ЕК 335 б. 2 т. 2 тт.).

ЕК 327 б. жұмысшы немесе қызметші тарапынан бір жақты тәртіпте еңбек шартын бұзуға қатысты белгілеген басқа да дәлелдердің негізіне еңбек ету бостандығы салынған. Олардың ерекшелігі, заң шығарушының қызметкерге немесе қызметшіге шартты дереу, хабарламасыз бұзуға құқық бергені бо-лып табылады, сонда қызметкердің немесе қызметшінің заңда көрсетілген себептермен құқықтық еңбек қатынастарын жалғастыруға келіспеуі олардың барлығы үшін жалпы болып табылады. Бір жағдайларда бұл жұмыс берушінің қызметкерге немесе қызметшіге қатысты оған жұмысты денсаулық сақтау орган-дары ұйғарымына сәйкес қамтамасыз ету міндеттемесін орындамаумен байланысты еңбек заңнамасын бұзушылықтар (ЕК 327 б. 1 т. 1 тт.), немесе келісілген еңбекақысын, немесе Еңбек кодексі бойынша басқа өтемақыларды төлеу мерзімін өткізіп алу немесе жұмыс берушінің басқа міндеттемелерін орын-дамау (ЕК 327 б. 1 т. 2 және 3 тт.), сондай-ақ еңбек жағдайларының мәнді нашарлауы (ЕК 327 б. 1 т. 3а тт.). Басқа жағдайларда себебі, қызметкердің тарапынан осы құқықтық еңбек қатынасы бойын-ша өз міндеттемелерін қоса атқаруға мүмкіндік бермейтін басқа мүдде болуында тұрады – төленетін сайланбалы немесе конкурстық лауазымға ауысу (ЕК 327 б. 1 т. 4 тт.), оқу орнында уақтылы оқу сабақтарында немесе уақтылы докторантурада білім алуды жалғастыруы (ЕК 327 б. 1 т. 5 тт.), немесе ол жұмыстан шеттету заңсыз деп танылған себебінен ол жұмыста қалпына келтірілді (ЕК 327 б. 1 т. 8 тт.) және т.б.

Барлық аталған дәлелдер қызметкер немесе қызметші өз мүдделерін қанағаттандыру мақсатында жұмыс берушіге қатысты міндеттемелерден босатылу қажеттілігімен себептелген. Заң шығарушы қызметкерге немесе қызметшіге еңбек шартын бір жақты тәртіпте және алдын ала хабарлаусыз бұзуға субъективті потестативті құқық бере отырып, оны қорғайды, және нәтижесінде Конституциямен белгіленген еңбек ету бостандығы қағидаты іске асырылады.

* * *

153

Еңбек ету бостандығы қағидаты еңбек заңнамасының және демократиялық қоғамның маңызды жетістігі болып табылады. Осы себеппен қолданыстағы еңбек заңнамасы оны сақтау, іске асыру және кепілдік беру үшін қажетті құқықтық механизмдерді орнатты. Сонымен бірге, осы негізге алынатын қағидатты практикалық жүзеге асыруда кейбір келеңсіз тенденциялар байқалады, әсіресе, адамдардың еркін жүріп-тұруы қағидатын Еуропалық Одақтың негізгі қағидаттарының бірі ретінде белгілеген кезде. ЕО жекелеген мемлекеттеріндегі экономикалық жағдай мен еңбекақыдағы айырмашылықтар батысеуропалық елдер бағытына қауіп төндіретін экономикалық эмиграциялау тенденциясына әкеп соғады. Осы адамдарды еңбек шартын жасауынсыз, және, тиісінше, оларға еңбек және сақтандыру заңнамаларының ережелерін таратусыз жұмысқа қабылдау практикасы алаң еткізеді. Және бұл қызметкерлермен саналы және ерікті түрде жасалады, олар көп жағдайда алақол және пайдақор жұмыс берушілерге көмектеседі, оның үстіне, әр түрлі әдістер пайдаланылады – жұмысқа белгісіз шарт-тармен жалдау, оларды өздері жалданған ретінде тіркеу және, тиісінше құқықтық еңбек қатынастарын азаматтық шарттарды жасасумен жасыру, қызмет көрсету мақсатымен іссапарға бару туралы шарт-тарды жасасу және т.б. 2014 жылы ЕО елдерінде жүргізілген әлеуметтік сауалнамалар барысында, олар пайдаланған тауарлар мен қызметтер ҚСҚ есептелмегені немесе олар астыртын қызметкерлердің өнімі болғаны жайында күмән тудырды ма деген сұраққа сұралғандардың 11% оң жауап берді. Сау-алнама кезінде еуропалық азаматтардың 32%-ы олар өз табыстарын немесе табыстарының бөлігін декларацияламайтын адамдармен таныспын деп жауап берді. Осындай жауапты 54% грек және 39% киприот берді, оның үстіне Кипрде бұдан бұрынғы зерттеудегі өсім 4%-ды құрады. Кипрдегі респонденттердің 37%-ы декларацияланбаған еңбекке жүгінудің негізгі себептерінің бірі құзыретті органдар тарапынан бақылау болмағандығында деп есептейді. Бұл қауіпті тенденция Еуропалық ко-миссияны 2014 жылғы сәуір айында ЕО мүше елдерінде заңсыз жұмыспен қамтуды болдырмау және азайту жөніндегі еуропалық платформаны құруды ұсынуға ынталандырды, бұл барлық Еуропадағы еңбек инспекциялары және құқықты қолдану органдары арасындағы ынтымақтастықты жақсартуға жол берер еді. Заңсыз немесе жарияланбаған жұмыспен қамтуға қарсы күрес қажет болып табылады, бірақ, ең алдымен, адамдардың еңбек ету еркіндігін осылайша өзгеше қолдануға қатысты уәждемесіне назар аудару қажет. Жұмысқа астыртын қабылдау еңбек ету бостандығының көрінісі болып табылмай-ды, өйткені бұл қағидат лайықты жұмыс жағдайларын талап етеді – астыртын жұмыстар жағдайында ол ретінде сөз де болмайды. Бұл еңбек ету бостандығының теріс түсінуін өзгерту қажет, өйткені ол қалған еңбекшілер үшін әлеуметтік демпингке, жұмыс орындарынан айырылуға әкеп соғуы мүмкін, сондай-ақ, ертең ауырғаны, жазатайым оқиғаларға ұшырағаны немесе қартайғандығы жағдайында қоғамдық сақтандыру төлемдерінен айырылғандар кедейлікке душар болуы мүмкін. Сондықтан еңбек ету бостандығы қағидаты Еуропалық Одақтың барлық мемлекеттерінде әділ және лайықты жұмыс орындарын орнатудан өтуі тиіс, оның саясаты да соған бағытталуы тиіс.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:1. Болгария Республикасы Конституциясының 48 б. 3 т. және 4 т. және Қазақстан Республикасы

Конституциясының 24 б. 1 т. 2. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 20 б. 1 т. құқықтық еңбек қатынастарының

туындау негізі ретінде текк қана еңбек шартын көздейдітіндіктен, бір қарағанда, Болгария мен Қазақстанның заңнамаларында еңбекке тарту туралы құқықтық тәртібіндегі мәнді айырмашылықтар туралы қорытынды жасауға болар еді. Бірақ 20 б. 2 т. «Қазақстан Республикасының заңдарында, құрылтай құжаттарында, жұмыс берушінің актілерінде белгіленген жағдайларда және тәртіппен еңбек шартын жасау алдында:

1)лауазымға сайлану (сайлау);2) тиісті лауазымға орналасуға конкурс бойынша сайлану;3) лауазымға тағайындау немесе лауазымға бекіту;

154

4) заңда уәкілеттік берілген органдардың белгіленген квота есебіне жұмысқа жіберуі;5) еңбек шартын жасасу туралы сот шешімін шығару рәсімдері болуы мүмкін» деп көрсетілгендіктен,

мен бұл еңбекке тарту әдістерін анықтаудағы заңнамалық техника мәселесі деп есептеймін. 3. Пробация бас бостандығынан айыру, айыппұл, мүлігін тәркілеу, белгілі бір мемлекеттік немесе

қоғамдық лауазымды атқару құқығынан айыру және т. б. қатар Болгария Республикасы Қылмыстық Кодексінің 37 бабында белгіленген жаза қолдану шараларының бірі болып табылады. Ол сол кодекстің 42а б. көзделген бірге немесе бөлек тағайындалатын бас бостандығынан айырусыз бақылау және ықпал ету сияқты белгілі жаза шараларын тағайындауда көрсетіледі, бұл тұрғылықты жері бойынша міндетті тіркелу, пробация қызметінің уәкілетті адамымен міндетті кездесу, еркін жүріп-тұруды шек-теу, кәсіптік біліктілік курстарына қосу, қоғамдық ықпал жасау бағдарламалары, түзеу жұмыстары, қоғам пайдасына тегін жұмыс істеу.

4. Болгария Республикасының ЕК 86 б. 2 т. және 96 б. 2 т. 5. Болгария Республикасы Еңбек Кодексінің 66 б. 1 т. және Қазақстан Республикасы Еңбек Кодексінің 28 б.6. Бұл біздің заңнама шарттарға қатысты белгілеген жалпы қағидатан шығады. Міндеттемелер

және шарттар туралы Заңның 26 б. 2 т. сәйкес, келісімнің болмауы шарттың жарамсыздығына әкеп соғады

7. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі құқықтық еңбек қатынастарының тұрақтылығы және біржақты өзгермейтіндігі туралы мәселені, оның ерекшеліктерін анық және толық белгілей отыра, Болгария Республикасының Еңбек кодексімен түбегейлі бірдей реттейді (42-45 бб.). Оның үстіне, еңбек шарты жасалған кездегі жағдайларды жедел өзгерту қажет болған жағдайда, қайта құру немесе жұмыстар көлемін қысқарту жағдайында, қызметкер жұмысты жаңа жағдайда жалғастыруға келіспесе, онда жұмыс беруші - бар болса, қызметкердің біліктілігі мен денсаулық жағдайына сәйкес келетін өзге жұмысты, ал мұндай жұмыс болмаса, қызметкердің біліктілігі мен денсаулық жағдайы ескеріліп, ол орындай алатын, бос тұрған төмен лауазым немесе ақысы төмен бос жұмысты жазбаша нысанда ұсынуға міндетті. Және тек қана еңбек жағдайларының өзгеруіне байланысты қызметкер жұмысты жалғастырудан жазбаша түрде бас тартқан жағдайда, қызметкермен еңбек шарты тоқтатылады, өйткені заң шығарушы ол осы жағдайларда жұмыс істеуге келіспейді деп есептейді.

8. Еңбек ету бостандығы қағидатына сәйкес осыған ұқсас рұқсат Қазақстан Конституциясының 24 б. 1 т. сәйкес еңбек заңнамасында белгіленген. Қазақстанның ЕК 41 б. 2 т. сәйкес заңда толық аталған жағдайларды (өндірістік қажеттілік, тұрып қалу, денсаулық жағдайы және т.б.)қоспағанда, қызметкерді басқа жұмысқа ауыстыруға қызметкердің келісімімен жол беріледі

9. Қызметкерлердің осындай субъективті құқығы бар және Қазақстанның ЕК 311 б. 2 және 3 т. сәйкес, оның үстіне, заң өзінің немесе айналасындағы адамдардың өмірі мен денсаулығына тікелей қауіп туындаған жағдайда, қызметкердің жұмысты орындаудан бас тартуы оны тәртіптік және (немесе) материалдық жауапкершілікке тартуға әкеп соқпайды деп тура белгілеп отыр. Ал жұмыс берушінің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі талаптарды бұзуы салдарынан жұмыс тоқтап тұрған уақытта қызметкердің жұмыс орны (лауазымы) және орташа жалақысы сақталады.

Қазақстандық заң шығарушының еңбек ету бостандығының қажетті кепілдіктерін белгілеу жөніндегі бірізді ұстанымы Қазақстанның ЕК 57 б. белгіленген қызметкердің еңбек шартын өз ба-стамасымен хабарлама арқылы тоқтау құқығы негізінде жатыр, бірақ болгар Еңбек кодексімен салыстырғанда құқықтық база одан либералды болып табылады, өйткені қызметкерге ескерту мерзімі ішінде еңбек шартын бұзу туралы өтінішін жазбаша нысанда қайтарып алуға мүкіндік береді (57 б. 5 т.).

155

Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік биліктің жалғыз көзі ретінде билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, халықты біріктіреді. Тікелей демократия институттары жүйесінде республикалық референдум бірінші аталғанына қарамастан,

тікелей демократияның ең кең таралған институты сайлау болып табылады. Қазақстан халқы дәл еркін сайлау арқылы мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құрамын белгілейді, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды оларға береді.

Қазақстан Республикасының Конституциясында сайлау жүйесіне арналған арнайы тарау жоқ. Конституцияның бірнеше нормаларында сайлау жүйесін сипаттайтын жекелеген нормалар бар: азаматтардың сайлауға қатысу құқығын белгілейтін 33-бап; сайлау құқығының классикалық қағидаттарын бекітетін 41-бап; Қазақстан Республикасы Парламентінің палаталарын сайлау тәртібін реттейтін 51-бап; Қазақстан Республикасы Парламентінің депуттатары қызметінің негізін белгілейтін 52-бап. Конституциялық нормалар «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 28 қыркүйектегі №2464 Заңымен нақтыланады

Жоғарыда аталған нормаларды талдау Қазақстан Республикасының заңнамасында сайлау құқығының қағидаттарын бөліп белгілеуге мүмкіндік береді, оларды шартты бірінші және екінші буынға бөлуге бо-лады. Бірінші буынның қағидаттарына сайлау құқығының классикалық қағидаттарын жатқызу қажет: жалпыға бірдей, тең сайлау құқығы, төте және жасырын сайлау.

Жалпыға бірдей сайлау құқығын жария билікте халықтың өкілі функциясын орындауға үміткер адам сәйкес болуы тиіс сайлау ценздері сипаттайды. Сайлау ценздерін орнату мақсаттары сайлаушылардың құқықтарын қорғау, мемлекеттік билікті және жергілікті өзін-өзі басқаруды халықтың, жергілікті қауымның мүддесінде жүзеге асыруды қамтамасыз ете алатын өкілдерді іріктеп алу.

лидия НуДНЕНКО – Ресей халық шаруашылығы және Ресей

Федерациясы Президентінің жанындағымемлекеттік қызмет академиясының

Мемлекеттік қызмет және басқару институтыныңмемлекеттік және муниципалдық қызметтіқұқықтық қамтамасыз ету кафедрасыныңпрофессоры, заң ғылымдарының докторы,

Ресей Федерациясының жоғары кәсіптікмектебінің құрметті еңбеккері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЙЛАУДЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

156

Бәсең сайлау құқығын іске асыруға үміттенген адамдарға қойылатын жалпы талап азаматтық цензі, яғни Қазақстан Республикасының азаматтығы болуы болып табылады. Оның үстіне, Қазақстан Респу-бликасы Президенті болып тек қана тумысынан Республика азаматы болып табылатын адам сайлануы мүмкін, яғни азаматтығын қабылдаған азаматтың осындай мүмкіндігі жоқ. Қазақстан Республикасының заңнамасында, Ресей Федерациясының заңнамасымен салыстырғанда, сайланатын халық өкілдері үшін қос азаматтыққа тыйым салынбаған.

Басқа сайлау цензі отырықшылық цензі болып табылады, ол сайлау құқығын алу үшін азаматтың тұрақты немесе көбінесе тиісті аумақта тұруын талап етуді білдіреді. Отырықшылық цензінің мәні сай-ланушы депутаттыққа немесе сайланатын мемлекеттік лауазымға дауысқа түскісі келген жердің ең аз талаптарымен таныс болуы тиіс екенінде. Парламент депутаттары үшін отырықшылық цензі Қазақстан Республикасының аумағында 10 жыл бойы тұруын Қазақстан Республикасы президенті үшін – соңғы 15 жыл бойы тұруын құрады.

Қазақстан Республикасының депутаттары үшін жасы бойынша ценз – Парламент Мәжілісінің депу-таттары үшін жиырма бес жасқа толу; Парламент Сенаты үшін отыз жасқа толу; Мәслихат депутаттары үшін жиырма бес жасқа толу. Қазақстан Республикасы Президенті постына кандидат қырық жасқа толуы тиіс. Депутаттар үшін ең үлкен жас көзделмеген.

Конституцияда Парламент Сенатының депутаттары үшін жоғары білім цензінің болуы Қазақстан Республикасының сайлау құқығын позитивті жағынан сипаттайды. Білім цензінің болуын мына се-беппен түсіндіруге болады: сайлау рәсімі тек жай депутаттарды ғана емес, халық өкілінің міндетін орындауға лайық, өз өкілеттерін ең жақсы орындай алатын адамдарды сайлануын қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс.

ҚР Конституциясы сайлауға қатыспайтын азаматтардың екі санатын белгілейді. Ең алдымен, Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабының 3-тармағына сәйкес сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған азаматтардың сайлауға және сайлануға құқығы жоқ. Шартты бұл цензді денсаулық цензі деп атауға болады. Бірақ бұл қағида жалпыға бірдей сайлау құқығын шектеу ретінде қарастырылмауы тиіс. Сайлауға қатысу азаматтардың саналы еркін білдіру акті, және, әрине, іс-әрекетке қабілетсіз адамдар сайлауға қатыса алмайды.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабының 3-тармағына сәйкес сайлауға және сайлануға құқығы жоқ басқа азаматтар санаты сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтар болып табылады. Сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтарды сайлау құқықтарынан айыру Австрияда, Бельгияда, Францияда, Грецияда, Италияда, Люк-сембургте, Мальтада, Норвегияда, Ресейде және тағы басқа елдерде де орын тапқан. Бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтарды белсенді және бәсең сайлау құқығынан айырудың мақсаты халық өкілдігі органдарына криминалды ықпал жасау ықтималдығын болдырмау, мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланатын органдарына құқық бұзушыларды жібермеу болып табылады.

Қазақстан Республикасында бәсең сайлау құқығын іске асыру үшін сайланатын лауазымда тұруды белгілі мерзіммен шектеу цензі әрекет етеді. Осылайша, бір адам қатарынан екі реттен артық Республи-ка Президенті болып сайлана алмайды (Қазақстан Республикасы Конституциясының 42 б. 5 т.). Сайла-натын лауазымды тұлғаның қызмет орнында болуын екі өкілеттік мерзімімен шектейтін норма барлық демократиялық мемлекеттердің заңнамаларында бар екенін атап өту қажет.

Бәсең сайлау құқығын іске асыруға тырысатын адамдарға үйлеспеушілік қағидасы әсер етеді. Үйлеспеушілік халық, жергілікті қауымдастық өкілінің өкілеттігін іске асыру мерзімі бойы депутаттық мандатты, мемлекеттегі және муниципалды аппараттағы сайланатын лауазымды белгілі бір лауазымды атқарумен және белгілі бір кәсіптік міндеттерді орындаумен қатарынан атқаруға тыйым салынатынын білдіреді. Үйлеспеушілік сайлау цензі болып табыла ма? Жоқ деп ойлаймыз. Үйлеспеушілік депутатқа және сайланатын мемлекеттік және муниципалды органдарға кандидат болып ұсынуға және тіркеуге

157

жіберілген адамдар тобына әсер етпейді. Бірақ, сайланғаннан кейін, бұл адамдар депутаттық мандат-ты, сайланбалы лауазымды тұлғаның мандатын жария билік органдарында конституциямен белгіленген лауазымдармен және заңмен белгіленген ақы төленетін қызмет түрлерімен қоса атқару үйлеспеушілігі қағидасын сақтаған кезде депутат, сайланбалы лауазымды тұлға болуы мүмкін. Оның үстіне, үйлеспеушілік қағидасы жария билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарындағы сайланбалы өкілдерге өз ла-уазымын өзі немесе басқа адамдар үшін пайда алу мақсатында пайдалануға жол бермейді, көпшілік пен жеке мүдделердің шиеленісін жібермеу мақсатын көздейді. Үйлеспеушілік қағидасының үлгісін Қазақстан Республикасы Конституциясының 43-бабынан көруге болады, оған сәйкес Қазақстан Респуб-ликасы Президентінің өкілді органның депутаты болуға, өзге де ақы төленетін қызметтерді атқаруға және кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқығы жоқ. Үйлеспеушілік қағидасы барлық демократиялық мемлекеттердің конституцияларында бар [1] .

Қазақстан Республикасының сайлау заңнамасына Республика Президенті лауазымына үміткерлердің мемлекеттік тілді білу цензі бар. Қазақстан Республикасы Конституциясының 41-бабының 2 т. сәйкес Республика Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын, мемлекеттік тілді еркін меңгерген азамат сайлана алады.

Қазақстан Республикасында, кейбір басқа елдердегі сияқты, бәсең сайлау құқығы тек кандидат сай-лау жарнасын енгізгеннен кейін ғана беріледі. Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты депута-тына кандидат Орталық сайлау комиссиясының шотына депозит ретiнде заңдарда белгiленген ең төменгi жалақының он бес еселенген мөлшерiнде сайлау жарнасын енгiзедi. Кандидат сайлау қорытындылары бойынша Парламент Сенатының депутаты болып сайланған немесе кандидат дауыс беру қорытындылары бойынша дауыс беруге қатысқан таңдаушылар дауысының кемінде бес процентін алған жағдайларда, сондай-ақ кандидат қайтыс болған жағдайда енгізілген жарна кандидатқа қайтарылады. Қалған жағдайлардың бәрінде енгізілген жарна қайтарылмауға тиіс және республикалық бюджет кірісіне алы-нады. («Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңның 73-бабы)

В.Е. Чиркиннің пікірі бойынша, сайлау жарнасының жақсы жақтары да бар, кемшіліктері де бар. Сайлау жарнасының жақсы жағы кандидат ретінде тіркелу үшін, ақша болған жағдайда, оны енгізу жеңілдігі. Бірақ бұл ценз ақшасы болмаған кандидаттардың сайлауға қатысуын шектейді, сондай-ақ, сайлау науқанына «сайлануға мүмкіншілігі жоқ екенін біле тұра, сайлау науқанын, радионы, теледидар-ды, сондай-ақ мемлекет бөлген қаражатты өзін көпшілікке әйгілеу үшін пайдаланатын кандидаттардың» қатысуына жол береді [2, 233 б.].

Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабының 2 т. Сенат конституциялық заңда белгіленген тәртіппен әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының аста-насынан екі адамнан өкілдік ететін депутаттардан құралатыны туралы норманың болуы Қазақстан Республикасындағы сайлау құқығының классикалық қағидаттарын құқықтық реттеудің новелласы бо-лып табылады. Конституцияның осы нормасында сайлау емес, «құру» деген термині пайдаланғанын атап өту қажет. Осы ереже «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңның 7-бабы-мен дамылады, ол: біріншіден, «жанама сайлау құқығы» деп аталады, екіншіден, Парламент Сенатының депутаттарын сайлауға таңдаушылар - мәслихаттардың депутаты болып табылатын Республика азамат-тары қатысатынын көздейді. Таңдаушылар Сенат депутаттарын сайлауға тең негiздерде қатысады әрi олардың әрқайсысының Сенат депутатын сайлаған кезде бiр дауысы болады.

Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын Республика Президенті тағайындап, оларды сайлау са-ласынан шығару да сайлау заңнамасының новелласы болып табылады.

«Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заң екінші буынның қағидаттарын бекітеді. Ең алдымен оларға Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңының «Республикадағы сайлау Республика азаматының сайлау және сайлану құқығын еркiн жүзеге асыруына

158

негiзделедi» деп 2-бабында бекітілген сайлау еркіндігі жатады. Осы қағидаттың конституциялық негіздері конституцияның мына нормалары болып табылады: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, құқықтық мемлекет ретінде орнықтыратын мемлекет деп белгілейтін 1-бабының 1-тармағы; мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – өз билігін тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асыратын халық деп жариялайтын 3-бап; сөз бостандығын және ақпарат алуға құқығын бекітетін 20-бап; Қазақстан Республикасы азаматтарының тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін басқаруға қатысуға, құқығын танитын 33-бабының 1-тармағы.

Сайлауға қатысу еркіндігі конституциялық құқық ғылымы үшін әрқашан өзекті болатын. Осылайша, Б.Н. Чичерин белгілегендей, егер демократиялық мектеп конституциялық құқықта сайлау бастауын әр еркін адамның ортақ іске қатысу құқығы ретінде қарастырса және билік негізіне әр адамның өз еркін жатқызса, «сақтандыру бағытының» авторлары бұл жерде құқықтан гөрі, азаматтар қоғам пайдасына орындауға тиіс міндетті көреді [3, 10 б.].

Сайлау заңнамасы шеңберінде еркіндік пен міндеттің арақатынасын түсіндірудегі «сақтандыру бағыты» бірнеше шет елдердің (Австрия, Грекия, Түркия) азаматтардың сайланбалы мекемелердің сай-лауына қатысу міндетін бекітетін ғылымында және заңдарында сақталған. Осы елдердің әкімшілік және қылмыстық заңнамасы сайлауға қатыспағаны үшін заңды жауаптылықты белгілейді. Азаматтардың сайлауға қатысу міндетін белгілеу мақсаты абсентеизмге қарсы күресу болып табылады.

Б.Н. Чичериннің пікірі бойынша, көзқарастардың осындай әртүрлілігі «сайлау құқығының екі жағы болғанынан шығады. Сайланбалықтың өзі сияқты, ол еркіндікті де, билік органын да білдіреді. Бірақ бұл жерде еркіндік басым; бұл ретте демократиялық мектептің ұстанымы дұрыс. Сайлау құқығы, ең алдымен, құқық; ол азаматқа лауазымда тұлға ретінде емес, қоғам мүшесі ретінде, ол өз пікірін, өз мүдделерін қорғай алу үшін беріледі. Бірақ кез келген құқықтың бастауы еркіндік. Құқық заңмен белгіленген еркіндік немесе әрекет ету мүмкіндігі болып табылады [3, 10-11 б.] . Осылайша, сайлау құқығы саяси еркіндікке немесе азаматтардың мемлекет мүшесі ретіндегі еркіндігіне тең.

Қазіргі конституциялық құқық ғылымына және заңдарына азаматтардың сайлауға еркін қатысуы қағидатын дәл осындай түсіндіру тән. Г.Н. Андрееваның және И.А. Старостинің пікірі бойнша, «сайлауға еркін қатысу азаматтың сайлауға қатысуын, қатыспауын ол өзі шешетінін білдіреді. Бұл сайлау еркіндігі қағидатының түсіндірмесі қоғамды еркіндік идеяларын іске асыру ретінде құру туралы либералды иде-ялардан шыққан. Либералды көзқарас тұрғысынан еркіндік қоғам өмірінің барлық салаларында, соның ішінде сайлау құқығы саласында да, белгілеуші қағидат болып табылады: еркін қоғамда ешкім сайлауға қатысуға мәжбүрленбейді» [4, 172 б.] .

Бәсең сайлау құқығы иесінің сөз бостандығына құқығы мынаны тұспалдайды: өз пікірлері мен сенімдерін кедергісіз ұстану құқығы және олардан еркін бас тарту құқығы; өз пікірлері мен сенімдерін еркін білдіру құқығы; ауызша немесе жазбаша түрде қатынасуға, соның ішінде қатынасудан қалыс қалу; қатынас тілін еркін таңдау құқығы [5, 355 б.]. Ешкім өз пікірлері мен сенімдерін білдіруге мәжбүрлене алмайды.

Екінші буындағы сайлау құқығының басқа қағидаты еркіндік қағидаты болып табылады, ол сайлау туралы Конституциялық заңның 3-бабының 3 т. тұжырымдалған: «Республика азаматтарының сайлауға қатысуы ерiктi болып табылады. Азаматты сайлауға қатысуға немесе қатыспауға мәжбүрлеуге, сондай-ақ оның еркiн бiлдiрудi шектеуге ешкiмнiң де құқығы жоқ».

Сайлау туралы Конституциялық заңның нормаларын таңдау жарыс қағидатын белгілеуге мүмкіндік береді. 61. б. 1-тармағына сәйкес тiркеу мерзiмi аяқталғаннан кейiн кандидаттардың шығып қалуы нәтижесiнде Президенттiкке екiден кем кандидат қалған жағдайда, Орталық сайлау комиссиясы өз қаулысымен сайлауды екi айдан аспайтын мерзiмге ұзартады. Осылайша, Қазақстан Республикасы Президенттi қызметіне бір кандидат бойынша дауыс беруге жол берілмейді, өйткені бұл жағдайда сайла-ушы сайлау баламасынан айырылады, ал сайлау формалды дауыс беруге айналады.

159

Қазіргі заң әдебиетінде кейбір авторлармен белгіленетін сайлау құқығын іске асырудың жаңа қағидаттарының бірі ашықтық және жариялылық қағидаты болып табылады. Сайлауды өткізу қағидаты ретінде ашықтық пен жариялылық белгіленгенін сайлау туралы Конституциялық заңның 20-бабы дәлелдейді, оған сәйкес сайлау комиссияларының қызметi жариялылық және ашықтық негiзiнде жүзеге асырылады.

Оның үстіне, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының қатысушы мемлекеттеріндегі демократиялық сайлаудың, сайлау құқықтары мен бостандықтардың стандарттары туралы Конвенция сайлау процесін пәрменді қоғамдық және халықаралық бақылаумен ашық және жария түрде жұмыс жасайтын әділ сай-лау органдарының ұйымдастыруымен қамтамасыз етілетінін көздейді ( 10 б. 2 т. «д» тт.).

Сайлау құқығын жүзеге асырудағы ашықтық пен жариялылық ықтимал қателерді және кемшіліктерді жоюға, бұрмалау және жалғандық жасау ықтималдығын шектеуге, азаматтардың сайлау нәтижелеріне сенімдігін нығайтуға мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасының заңнамасын талдау сайлау құқығын ашық және жария іске асыру мүмкіндігін белгілейтін мынадай жағдайларды атап өтуге мүмкіндік береді. Бұл: сайлау комиссияларының сайлаушыларды сайлауды дайындау және өткізу тәртібі мен мерзімдері туралы ақпараттандыру жөніндегі; депутатқа және сайланбалы мемлекеттік лауазымдарға кандидаттардың сенім білдірілген өкілдерінің; сайлау күні сайлау учаскелерінде халықаралық және жергілікті қадағалаушылардың; журналистердің және бұқаралық ақпарат құралдарының қызметі.

Осылайша, Қазақстан Республикасының заңнамасы халықаралық стандарттарға сай, қажеттілігіне қарай жетілдірілуде және азаматтардың тікелей демократия арқылы мемлекетті басқаруға қатысу құқығын жүзеге асырудың құқық қолдану практикасын тиісті түрде реттейді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ:1. Малиновский В.А. Көшбасшы: Ғасырлар аралығындағы Қазақстандағы президенттік билік. Астана.

«Норма-К» баспасы. 2012.2. Чиркин В.Е. салыстырмалы конституциялық құқық. Оқу құралы. М., 2011. 3. Чичерин Б.Н. Халық сайланбалығы туралы. М., 1899. 4. Андреева Г.Н., Старостина И.А. Ресейдегі және шет елдердегі сайлау құқығы. М., 2010. 5. Нудненко Л.А. Сөз бостандығы конституциялық құқығының мазмұны және оны іске асырудың кейбір

проблемалары // Украина құқығы .2012. №3-4.

160

2015 жылы Қазақстан Республикасы Конституциясының 20 жылдығын атап өтеді. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің оның тұрақтылығын және нормаларының рұхын сақтауды қамтамасыз етудегі маңызы зор. Қазақстан Респу-

бликасы Конституциялық Кеңесінің практикасы Қазақстан Республикасы Конституциясының норма-ларын мағыналы түсінуді дамытады, бұл Қазақстанның құқықтық реттеу саласында көрінісін табады. ҚР Конституциясының нормаларын түсіндірген кезде норма шығармашылықтың біртұтастығы мына-лар арқылы іске асырылады: 1)ҚР Конституциялық Кеңсесінің нормативті қаулылары жалпыға бірдей міндетті; 2) конституциялық нормаларды тікелей қолдану практикасы кеңейтілуде. ҚР Конституциялық Кеңесінің осы бағыттағы қызметі қысқартылған түзету (В.А. Малиновский) немесе құқықтық ережелерді құру (Е.Б. Абдрасулов) ретінде ұғынылады [1, 73-78. Б.]. Сонымен бірге, олардың себебі конституцияға сай емес заң болуы мүмкін сот қателерін жоюдың оңтайлы жолдарын іздестірудің маңызы туралы баса айтылған (И.И. Рогов [2, 13-19 б. ).

2014 жылғы 29 мамырда Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы және Ресей Федераци-ясы басшыларымен бірыңғай үйлестірілген экономикалық саясатты жүргізуге бағытталған Еуразиялық экономикалық одақ туралы Шартқа қол қойылды [3]. Ресейде ол 2014 жылғы 3 қазандағы Федералды

игорь ОсТАПОВиЧ – Горно-Алтай мемлекеттік университетініңғылыми қызметкері, заң ғылымдарыныңкандидаты, доцент (Ресей Федерациясы)

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕСІ ШЕШІМДЕРІНІҢ НОРМАТИВТІ

СИПАТЫНЫҢ БІРЫҢҒАЙ НОРМАЛАРДЫ ШЫҒАРУ ЖҮЙЕСІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ РӨЛІ

161

заңмен бекітілді [4]. Жоғарыда аталған жағдайлар заңнаманың одан ары ықпалдастырылуын тұспалдайды, оның аясында бірыңғай құқықтық кеңістікті құру мүмкін болады. Елдің конституциясы мемлекет дамуының негізгі бағыты болып табылады, сондықтан онда қабылданған заңдар оған сәйкес болуы тиіс екені мәлім. Осыған орай, аталған елдердегі конституцияға сай емес заңнаманы жарамсыз деп табатын және өз практи-касы арқылы кеңестен кейінгі кеңістікте заңнаманы ықпалдастырудың (имплементациялаудың) оңтайлы шешімін іздестіруге мүмкіндік жасайтын мамандандырылған конституциялық бақылау институтының зерттеулері тартымды болып табылады.

Шетелдік зерттеушілер конституциялық бақылаудың саяси үрдістегі (Р. Häberle) және мемлекет басшысымен конституцияға саяси кепілдік беруіндегі (К. Шмитт) [5, 30-32 б.], демек, бірыңғай нор-ма шығармашылығы жүйесін қамтамасыз етудегі жоғары рөлін таниды. А. Миллердің пайымдауынша, америкалық құқықтық дәстүрінде сот билігінің саяси үрдіске қатысуынан гөрі, «осындай қатысу қайда, қандай жағдайларда және қандай нәтижемен өткені» даусыз болып көрінеді [6, 5 бб.].

Ресейдің, Беларусьтің Қазақстанның ең соңғы тарихында осы тезиске күмән тудыратын белгілі бір сая-си оқиғалар орын тапты. Ресейде бұл 1993 жылдағы саяси дағдарыс, Беларусьте – БР Конституциялық Соты төрағасының отставкасымен аяқталған 1996 жылғы конституциялық дағдарыс, Қазақстанда – Жоғарғы Кеңесті тарату және кейіннен 1995 жылы ҚР Конституциялық Сотын Конституциялық Кеңеске өзгерту.

Конституцияны қорғай отырып, «Конституцияның күзетшісі» бола тұрып, конституциялық бақылау органы оның мәтінінде бекітілген конституциялық құрылыстың негіздерін де қорғайды. Бұл жағдайда конституциялық бақылау органы авторитаризмді бекітуге арналған саяси құралға айналмайды, бірақ са-яси үрдістен толық шыға алмайды.

Конституциялық бақылау органымен тұжырымдалған құқықтық ұстанымдар заң шығарушының қателерін жою немесе, керісінше, оның шешімінің әділдігін растау мәнмәтінінде нормативтілік қасиеттеріне ие болады. Конституциялық бақылау органының тұрақты жұмысымен бірыңғай норма шығармашылық жүйесін қамтамасыз етуге кепілдік беріледі. Сонымен бірге, конституциялық бақылау органының құқықтық мәртебесін регламенттейтін нормативті құқықтық актілер тұрақтылықтың және құқықтық сапаның үлгісі болып табылады.

Осылайша, «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Конституциялық заңға [7] өзгерістер небәрі төрт рет енгізілді – 2007 ж. конституциялық реформаның қорытындысы бойынша және іс жүргізу заңнамасын жетілдіруге байланысты (2004, 2013, 2014 жж.). «Ресей Федерациясының Конституциялық Кеңесі туралы» Федералды конституциялық заңға - 12 рет өзгеріс енгізілді, бұл РФ Конституциялық сотында сот өндірісі қағидаларын өзгертумен (2008 ж.), РФ жаңа Жоғарғы Сотын құрумен (2014 ж.) және басқа маңызды конституциялық-құқықтық өзгерістермен байланысты болды. Бе-ларусь Республикасының «Беларусь Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Заңы [8] 20 жыл ішінде қолданыста болды, осы уақыт ішінде оған азғана өзгерістер енгізілді: 1996 жылы конституцияның ережелерін референдум нәтижесі бойынша жаңартқан кезде, және 2008 жылы алдан ала конституциялық бақылау қағидаларын белгілеген президенттік декретпен. [9]. 2014 ж. сәуір айында «Конституциялық сот өндірісі туралы» заңды қабылдауына байланысты ол күшін жоғалтты [10].

Конституциялық бақылау туралы заңдардың тұрақтылығы және мазмұндық сапасы конституциялық бақылау органдары қызметіндегі мемлекеттік-саяси қатынастары және толық «бейсаясаттықтың» мүмкін еместігі олардың өкілеттіктерін іске асыру саласындағы оң үрдістерге кедергі жасамайтынын тұспалдауға мүмкіндік береді.

Оның біріншісі конституциялық бақылау органының заңнаманы жетілдіруге қатысуы. Бұл абстрактты норма бақылау шегінен тыс шығуды және норма шығармашылығы саласында белсенділікті арттыруды білдіреді.

Екінші үрдіс конституциялық бақылау органы актілерінің нормативтік белгілерге ие болуымен бай-ланысты. Ол осы актілердің заң күшін конституцияның өз заң күшіне тең деп тануды білдіреді.

162

Ақыры соңында, үшінші үрдісті, олар арқылы конституциялық бақылау органының мемлекеттің құқықтық жүйесін дамытудағы ерекше рөлі дәлелденетін доктриналық көзқарастарды әзірлеу арқылы белгілеуге болады. Барлық аталған үш үрдіске мемлекеттің конституциясымен орнатылған саяси-құқықтық тәртіп әсер етеді.

Анықталған үрдістерді ескере отырып, Беларусь Республикасының және Қазақстан Республикасының конституциялық бақылауды жүзеге асыру саласындағы оң тәжірибесін анықтау үшін мына параметрлерді қарастыру жөн деп есептейміз. Біріншіден, заңнаманың конституциялық бақылау туралы ережелері. Екіншіден, қарастырылатын саладағы негізгі ғылыми ұстанымдар. Үшіншіден, конституциялық бақылау органдарының практикалық қызметі.

Беларусь Республикасының және Қазақстан Республикасының конституциялық бақылау туралы заңнамасын талдаған кезде, Беларусь Республикасының заңнамасында да, Қазақстан Республикасының заңнамасында да бар ұқсас ережелерді атап өту қажет. Олардың болуы бірыңғай норма шығармашылығын қамтамасыз ету қызметінің туыстас бағыттарынан туындайды.

Олардың арасында конституциялық бақылау органын құру тәртібін атап өтуге болады. Аталған тәртіп, оларды қабылдаудың алқалық сипатымен және заң күшінің ерекше критерийлерімен қатар конституциялық бақылау органдары шешімдерінің нормативтілігін анықтаудың бастауында тұр.

Осылайша, Беларусь Республикасында Конституиялық Сот құрамының жартысы ел Президентімен тағайындалады, екінші жартысы – Парламенттің жоғарғы палатасымен, Қазақстан Республикасында Пар-ламентпен тағайындалатын мүшелер үлесі біраз жоғары – 7 –ден 4. Ресейде «РФ Конституциялық Соты туралы» ФКЗ 4 б. сәйкес осы соттың барлық құрамын РФ Президентінің ұсынысы бойынша РФ ФК Феде-ралды Кеңеспен тағайындалады. Конституциялық бақылау органын тепе-теңдік негізде құру мемлекетте құрылған билік бөлінісі құрылымындағы тежемелер және тепе-теңдіктер жүйесін бейнелейді.

Сонымен бірге, Ресей заңнамасы конституциялық бақылау органының құрамын құрған кезде заң шығарушы биліктің жоғарғы органы мен ел басшысы арасында шиеленіс үшін ешқандай болжанатын мүмкіншілік қалдырмайды. Сонда, осы жағдайда заң тұрғысынан маңызды мәселені шешкен кезде саяси жағдайларды да есепке алу қажеттілігі туындайтыны анық. Тұтас алғанда, Беларусь Республикасының Конституциялық Соты және Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қызмет жылдары бойы, соның ішінде олардың құрамын қалыптастырған кезде де саяси алауыздықты туғызған жоқ.

Бұдан әрі, Беларусь Республикасының және Қазақстан Республикасының заңнамасында ел басшы-сымен және заң шығарушы биліктің жоғарғы органымен арнайы өзара іс-қимыл нысаны бекітілген – конституциялық заңдылақ жағдайы туралы жыл сайынғы жолдауды жіберу. Бұл ҚР Конституциясының 53 б. және «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» заңының 17 б., БР «Конституциялық сот өндірісі туралы» заңының 161-163 бб. көзделген. Жолдаулар негізінде заң шығарушы билік органда-ры қызметінің қажетті бағыттары әзірленуі мүмкін. Бұдан басқа, олардың мазмұнынан конституциялық бақылау органының шешімі норма шығармашылық қызметіне қандай әсер ететіні анық көрінеді.

Бұл өзара іс-қимыл нысаны конституциялық бақылау органдары актілерінің нормативтілігін тану мәселесіне жанама, бірақ көрнекі қатынасы бар.Ол ғылыми зерттеулерде оң баға алды (Е.Б. Абдрасулов, В.В. Подгруша) [11]. РФ Конституциясының 100 б. 3 т. РФ Конституциялық Сотының жолдауын РФ Феда-ралды жиналысының палаталарымен бірлесіп тыңдау туралы ережені қамтиды. Бірақ осы орайда толық құқықтық механизм құрылған жоқ.

Ресейлік заң ғылымында осы мәселе бойынша қарама-қарсы пікірлер айтылған. Конституциялық заңдылық жағдайы туралы жолдауларды жіберу конституциялық бақылау органының міндеті болып табылады (Г.А. Гаджиев, Л.М. Жаркова, Т.Г. Морщакова, Ю.А. Тихомиров) [12] Одан гөрі тар көзқарас осы қызмет түрін өзгеше «резервті қару» деп атайды (В.Д. Зорькин, М.А. Митюков [13, с. 27-33). Конституциялық заңдылық жағдайы туралы жолдауларды жіберу конституциялық бақылау органының құқығы ретінде танылады(С.А. Авакьян, Н.В. Витрук) [14].

163

Беларусь Республикасының және Қазақстан Республикасының конституциялық бақылау органдарының практикасы конституциялық заңдылық жағдайы туралы жолдауларда заң шығарушыға конституциялық бақылау органдарымен тұжырымдалған негізгі құқықтық ұстанымдар жеткізілетіні ту-ралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Осылайша, ҚР Конституциялық Кеңесінің 2013 жылғы 12 маусымдағы № 09-3/1 Жолдауында «өзге нормативті құқықтық актілер» (ҚР Конституциясының 62 б. 2 т.) және «басқа құқықтық актілер» (ҚР Конституциясының 83 б. 1 т.) ұғымдарының мазмұнын түсіндірген кезде қалыптастырылған құқықтық ұстанымға назар аударылған болатын [15]. Бұдан басқа, осындай әдіспен құқықтық реттеудегі кемшіліктерге заң шығарушының назары аударылады.

2009 жылғы Беларусь Республикасындағы конституциялық заңдылық жағдайы туралы жолдауында БР Конституциялық Соты Соттың азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, заңнаманы жетілдіруге бағытталған құқықтық ұстанымдарын және ұсыныстарын мемлекеттік органдармен және ла-уазымды тұлғалармен одан гөрі толығырақ және уақтылы орындауы қажеттілігі туралы ескерткен [16]. Заң шығарушылық бастама құқығын пайдаланбай, конституциялық бақылау органы заң шығару үрдісіне жанама қатысу мүмкіндігін алады. Осындай актілердің нормативтігін тануға қатысты, бұл шартты бо-латынын атап өту қажет. Бірақ, сонымен бірге олар заң жобаларын әзірлеу үшін олардың қажеттілігін конституциялық бақылау органы өз жолдауында көрсеткен базаларды құрады. Теориялық-құқықтық тұрғыдан нормативті болмай, осындай акт кейінгі норма шығармашылығының бастауына айналады.

Беларусь Республикасының заңнамасы кейінгі конституциялық бақылауды да, яғни заңды оның промульгациясынан және күшіне енуінен кейін тануды алып тастамайды («Конституциялық сот өндірісі туралы» БР Заңының 114 б.). Осыған ұқсас кейінгі бақылау тәртібінде халықаралық шарттың және мемлекетаралық келісімнің конституцияға сәйкестігі тексерілуі мүмкін. ( «Конституциялық сот өндірісі туралы» БР Заңының 119-124, 125-131 б.б.). Салыстыру үшін, Қазақстан Республикасында нақты істе қолдануға жататын заңның ҚР Конституциясына қайшылығын анықтаған соттың жүгінуін қарағанда «Конституциялық Кеңес туралы» ҚР Заңының 17 б. 4 т. 1 тт. көзделген тәртіпте кейінгі бақылау бо-луы мүмкін. Осылайша, кейінгі бақылау екі мемлекетте де іріктемелі. Ресей заңнамасындағы жағдай осыған ұқсас, бірақ конституциялық шағым институты болғандықтан бақылау өкілеттіктерін іске асыру мемлекеттік органдардың жүгінулерін қараумен байланысты емес.

Ресейде, Беларусьте және Қазақстанда ғылыми зерттеулердің жалпы бағыты конституциялық бақылау органдарының басқа мемлекеттік органдармен өзара іс-қимылы болып табылады. (В.В. Кома-рова, П.П. Миклашевич, Ғ.С. Сапарғалиев, В.В. Скитович, А.Г. Тиковенко). Сонда конституциялық бақылау органының мемлекетік-билік өкілеттіктерінің ерекше сипаты туралы пікір дәстүрлі болып табылады [17].

Беларусь Республикасының және Қазақстан Республикасының заң ғылымында конституциялық бақылау органының ел басшысымен өзара іс-қимыл проблемалары да ден қоярлық (Е.М. Абайдель-динов, С.Т. Әмірбеков, А.П. Дербин) [18]. Мықты президенттік билік жағдайында бірыңғай норма шығармашылығы жүйесін қамтамасыз ету үшін конституциялық бақылау органы көбінше ел бас-шысымен өзара әрекеттеседі. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасында Президент өзінің ҚР Конституциялық Кеңесіне жүгіну құқығын айтарлықтай белсенді іске асырады (1996 мен 2012 жыл-дар аралығында қаралған мәселелер бойынша - 23% жағдайында). Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында ұлттық құқық дамуының негізгі бағыттарының бірі ретінде Қазақстан Рес публикасы Конституциясының мемлекеттің заңнамалық, ұйымдастырушылық және басқа да шараларымен жүзеге асуы тиіс құқықтық идеялары мен принциптерін одан әрі іске асыру қажеттілігі аталды. Осыған орай, Мемлекеттік және қоғамдық институттардың күш-жігері елдің Негізгі заңының барлық конституциялық айқындамаларда қамтылған жасампаз әлеуетінің жүзеге асырылуы төңірегінде шоғырлануы тиіс. Заңнаманы жетілдіру процесінде және құқық қолдану қызметі барысында Конституцияның үстемдік

164

принциптерін және төменгі деңгейдегі актілердің жоғары деңгейдегі актілердің нормаларына сәйкестігін бұлжытпай сақтау қажет.

Конституциялық бақылау органымен бірыңғай норма шығармашылық жүйесін қамтамасыз етуі осы мәнмәтінде мына тұрғыдан бағалануы мүмкін. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі ҚР Үкіметіне тексерілетін нормативті құқықтық актіге конституциялық бақылау органының құқықтық ұстанымдары ескерілген өзгерістерді енгізуді бастау туралы ұсыныс беру практикасын құрды (ҚР Конституциялық Кеңестің 2014 жылғы 11 маусымдағы №2 нормативті қаулысы). Осылай-ша, конституциялық бақылау органы актілерінің нормативтілік сипаты заңнаманы жетілдіру үшін жағдай жасауға мүмкіндік береді.

Қазақстанда Конституциялық Кеңес алдын ала конституциялық бақылау арқылы нор-ма шығармашылығы функциясын жүзеге асыруға қатысады. Бұл конституциялықтың заңдылығын бұзулардың жедел алдын алуға мүмкіндік береді, яғни, заңнаманың тұрақтылығына жағдай жасайды. ҚР Конституциялық Кеңеспен норма шығармашылығы функциясын жүзеге асыру кейінгі конституциялық бақылауға тән көптеген заңға сәйкес актілердің күшін жою проблемасын тоқтатады, бұл заң шығару билігінің беделін сақтайды. Және, ақыр аяғында, мемлекет басшысына және атқарушы билік басшысына өкілеттіктерді елдің конституциясында белгіленгенге қайшы қоюдың алдын алуға мүмкіндік береді. Со-нымен бірге, қабылданған заңды оған қол қойылғанға дейін өзгертуге болады (ҚР Конституциясының 72 б. 1 т. 2 тт.). Бұл Конституциялық Кеңес қабылдаған ережелерді ҚР Конституциясына сәйкес келмейді деп есептегенде мүмкін. Нақты қол қоюға берілген заңда заң шығарушы биліктің еркі білдірілген, бірақ оны Конситуциялық Кеңестің шешіміне бағынуға міндеттейді. Осыған орай, Конситуциялық Кеңес қабылданған заңның мазмұнын өзгертуге қатысты өз ұстанымын тұжырымдай алады.

Салыстыру үшін, Беларусь Республикасы Конституциясының 116 б. және «Беларусь Республикасының Конституциялық Соты туралы» Заңында оған мынадай өкілеттіктер берілген: 1) заңдардың, декреттердің, Президент жарлықтарының, халықаралық шарттардың және Беларусь Республикасының басқа міндеттемелерінің БР конституциясына және Беларусь Республикасында бекітілген халықаралық-құқықтық актілерге сәйкестігі туралы қорытынды беру; 2) Беларусь Республикасы кіретін мемлекетаралық құрылымдар актілерінің, заңды орындау үшін шығарылған Президент жарлықтарының Конституцияға, Бе-ларусь Республикасында бекітілген халықаралық-құқықтық актілерге, заңдарға, декреттерге сәйкестігі туралы қорытынды беру; 3) Министрлер Кеңесі қаулыларының, Жоғарғы Сот, Жоғарғы шаруашылық сот, Бас прокурор актілерінің Конституцияға, Беларусь Республикасында бекітілген халықаралық-құқықтық актілерге, заңдарға, декреттерге және жарлықтарға сәйкесітігі туралы қорытынды беру; 4) кез келген басқа мемлекеттік орган актілерінің Беларусь Республикасында бекітілген халықаралық-құқықтық актілерге, заңдарға, декреттерге және жарлықтарға сәйкесітігі туралы қорытынды беру. Конституцияға сай емес деп танылған нормативті актілердің немесе олардың ережелерінің күші заңмен белгіленген тәртіпте жойылады. Беларусь заңгерлері конституциялық соттың құқықтық ұстанымдары заңнаманы түзету, оны қолдану практикасын өзгерту үшін негізі болып табылатынын, болашақтағы шешімдер үшін тұжырымдамалы көзқарастарды қамтитынын белгілейді [19, с. 151].

Сонымен бірге, БР Конституциялық сотына «позитивті» заң шығарушы функцияларын беру туралы айту қиын, өйткені ол берген қорытындылар тек заңнаманың келешектегі өзгерістерінің негізі болып табылады. «Қорытынды» терминін пайдаланудың өзі оны орындау заң шығарушымен немесе нормативті құқықтық актіні қабылдаған органмен оны өзгерту бойынша белгілі бір әрекеттерді іске асыру шарт-тына бағындырады ма деп ойлауға мүмкіндік туғызады. Ресей заңнамасында конституциялық бақылау органының шешімі тікелей әрекет ете алады, сондықтан оның орындалуы үшін көбірек кепілдік беріледі.

ҚР Конституциялық Кеңесі шешімдерінің нормативті сипатының бірыңғай норма шығармашылығы жүйесін қамтамасыз етудегі рөлін талдау мынадай қорытындыларды жасауға мүмкіндік берді. Біріншіден, конституциялық бақылау органдарының бірыңғай норма шығармашылығы жүйесін қамтамасыз ету-

165

ге нақты қатысуы заң шығарушы билік органына және ел басшысына жолдауларды жолдау, сондай-ақ нормативті құқықтық актілердің конституцияға сәйкестігін міндетті (факультативті) алдын ала тексе-ру арқылы іске асырылады. Екіншіден, зерттелетін органдардың атқарушы билікпен өзара іс-қимылы тексерілетін нормативті құқықтық актіге оларда конституциялық бақылау органының құқықтық ұстанымдары ескерілетін өзгерістерді енгізуге мүмкіндік береді. Үшіншіден, конституциялық бақылау органы актілерінің нормативтілігі заңнаманы жетілдіру үшін жағдай жасауға мүмкіндік береді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:1. Абдрасулов Е.Б. ҚР Конституциялық Кеңесінің құқықтық ұстанымдары мен құқықтық ережелері

және олардың ұлттық заңнаманы дамытудағы және жаңғыртудағы рөлі // Қазақстандық заң пор-талы [электронды ресурс] URL http://pravo.zakon.kz/4558872-pravovye-pozicii-i-pravopolozhenija.html (жүгінген күні 15.09.2014);

2. Малиновский В.А. Қазақстан Респуликасы Конституциясының үстемдігі халықаралық қатынастар саласында // Конституциялық және муниципалды құқық. – 2014. – № 1.

3. Рогов И.И. Қазақстан Респуликасының конституциялық саясаты // Конституциялық сот төрелігі. – 2010. – № 3.

4. Еуразиялық экономикалық одақ туралы Шарт (Астана, 2014 ж. 29 мамыр) // СПС «Консультант плюс» [электронды ресурс] URL http://base.consultant.ru/cons/cgi/online.cgi?req=doc;base=LAW;n=163855;dst=0;ts=01C95D99277EEF89FFB38134AC4FD15A;rnd=0.8650001911446452 (жүгінген күні 05.10.2014)

5. Еуразиялық экономикалық одақ туралы Шартты бекіту туралы: Федер. заң [Мемлекеттік дума-мен 21.09.2014 ж. қабылданды] // Рос. газ. – 2014. – 8 қазан.

6. Häberle Р. Verfassungsgerichtsbarkeit zwischen Politik und Rechtswissenschaft. – Königstein, 1980. – S. 59-60; Шмитт К. Мемлекет. Құқық және саясат. – М.: ИД «Болашақтың аумағы», 2013.

7. Miller A. The Supreme Court and American Capitalism. – NY: The Free Press, 1968. 8. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы: Қазақстан Республикасының

1995 жылғы 29 желтоқсандағы № 2737 Конституциялық заңы (04.07.2014 ж. жағдай бойынша) // Ка-захстанская правда. – 1996. – 9 қаңтар.

9. Беларусь Республикасының Конституциялық Соты туралы: Беларусь Республикасының1994 ж. 30 наурыздағы № 2914ХII Заңы (күші жойылған) // Ведамасцi Вярхоунага Савета Рэспублiкi Беларусь. – 1994. – № 15. – 220 б..

10. Беларусь Республикасы Конституциялық Сотының қызметін жетілдіру жөніндегі кейбір шара-лар туралы: Беларусь Республикасы Президентінің 2008 ж. 26 маусымдағы № 14 декреті// Кеңес Бело-руссиясы. – 2008. – 28 маусым.

11. Конституциялық сот өндірісі туралы: Беларусь Республикасының 2014 ж. 08 қаңтардағы № 124-З заңы// Беларусь Республикасының ұлттық құқықтық интернет-порталы. – 2014. – 16 қаңт. – № 2/2122.

12. Абдрасулов Е.Б. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қызметінің кейбір аспектілері // Конституция – белорус мемлекетінің және қоғамның негізгі заңы (20 жылдығыына): халықаралық ғылыми-практиклық конференцияның материалдары (Минск, 2014 ж. 11-12 на-урыз) / жауапт. ред. Г.А. Василевич. – Минск: Құқық және экономика, 2014. – с. 345-347; Подгруша В.В. Конституциялық Сот Конституцияны сақтауды қорғауында // Жеке заңғер: электронды жур-нал. Қолжетімдік режимі: http://statut.by/lichnyj-jurist/13-respect-law/102-19-09-2010 (жүгінген күні 03.09.2014)

166

13. Гаджиев Г.А. Конституциялық құқықтың және Конституциялық соттың рөлі одан әрі белсенді болуы тиіс // Заң әлемі. – 2004. – № 11. – С. 5-12; Жаркова Л.М. «Ресей Федерациясы Конституциялық Сотының Ресей Федерациясы Федералды жиналысына жолдауы» заң құрылымының мазмұны және қолданылуы // Конституциялық оқулар. – 2.шығар. Конституциялық-құқықтық ғылымды ғылыми міндеттерді шешуге арналған ұғымдыұ-санаттық аппарат / ред. Т.Д. Заржевской. – Воронеж: ВГУ, 2003. – С. 264-267; Морщакова Т.Г. Сот төрелігінің дағдарысы? // Ресей Фемидасының ашылған көзі / М.А. Краснов, Е.А. Мишина, под общ. ред. Т.Г. Морщаковой. – М.: «Либералды миссия» қоры, 2007. – С. 4-19; Тихомиров Ю.А., Сухарев А.Я., Демидов И.Ф. Рескй Федерациясындағы заңдылық . – М.: Спарк, 1998. – С. 13-26.

14. Зорькин В.Д. Сенім дағдарысы және мемлекет // Рос. газ. – 2004. – 4 окт.; Митюков М.А. Ре-сей Федерациясының Конституциялық Соты жолдауының проблемаларын зерттеу әдіснамасы // Конституциялық және муниципалдық құқық. – 2010. – № 12.

15. Авакьян С.А. Ресейдің конституциялық құқығы: оқу курсы. 2-ші шығ., өндел. және тол..: 2 том-да. – М.: Юристъ, 2006. – Т. 2. – С. 641; Витрук Н.В. Ресейдегі конституциялық сот төрелігі (1990-2001 жылдар): теория мен практика очерктері. – М.: Городец-издат, 2001. – С. 115.

16. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңсесінің Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылық жағдайы туралы жолдауы 12.06.2013 № 09-3/1 Қазақстан Республика-сы Конституциялық Кеңсесі [электронды ресурс] URL http://ksrk.gov.kz/rus/resheniya/?cid=5&rid=885 (жүгінген күін 04.09.2014)

17. Беларусь Республикасы Конституциялық Сотының Беларусь Республикасындағы 1999 жылдағы конституциялық заңдылық жағдайы туралы жолдауы 26.01.2010 № Р-430/2010 // Халық газеті. 2010. – 17 ақпан.

18. Ресей Федерациясында билік бөлінісі қағидатын іске асырудың конституциялық заңдылығы / жауапт. ред. В.В.Комарова. – М.: Проспект, 2014. – С. 101-104; Г.С. Сапаргалиев. Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының қалыптасуы (1990-1996). – Алматы: Жетi Жарғы, 1995. – С. 13; Тиковенко А.Г. Конституциялық соттың құқықтық мемлекеттегі рөлі және орны // Заң журналы. – 2007. – 4. – С. 14-18.

19. Амирбеков С.Т. Ресей Федерациясының және Қазақстан Республикасының конституциялық құрылыс негіздерін салыстырып, талдау: заң ғыл. докт. дис.: 12.00.02. – М., 2000. – С. 12; Дербин А.П. Беларусь Республикасының конституциялық құқығының бастаулары: заң.ғыл. канд. дис.: 12.00.02. – С. 7.

20. Василевич Г.А. Белорус мемлекеті ғасырлар аралығында – Минск: БМУ баспасы, 2006.

167

Ресей Федерациясының Президентімен – В.В. Путинмен және Қазақстан Республикасы Президентімен - Н.Ә. Назарбаевпен жүргізілетін саясат Қазақстан мен Ресей халықтарының талаптарына сай.

Теледидар арқылы көрген Астана қаласында өткен Ресей Федерациясы, Қазақстан Республикасы және Беларусь Республикасы арасында Шарт жасасу рәсімі баршамызды толғандырды.

Қазақстанның өңірлерінде біздің президенттеріміз бен халықтарымыздың арманын орындауға бағытталған саясат жүргізілетіні қуанышты.

Әр адам үшін өз туған жері ыстық. Бұл кішкентай ғана ауыл, ірі қала, кәдімгі аудан орталығы немесе үлкен мемлекет болуы мүмкін.

Менің туған жерім қазіргі Қазақстан Республикасы, ал кеңес кезеңінде – Қазақ Кеңес Социалистік Республикасының Шығыс-Қазақстан облысының Глубокий ауданының Прапорщиково селосы. Мен осын-да орта мектепті бітіріп «туған ұядан» үлкен әлемге – Ресей Федерациясының Сібірдегі қаласы Томскге ұшып кеттім, Онда Томск мемлекеттік университетін бітіріп, заң білімін алдым.

Ресей Федерациясындағы жоғары оқу орнынан кейін мен 1980-1985 жылдар аралығында алыс При-морье өлкесінде Ольгинский ауданының заңи консультациясының меңгерушісі ретінде жұмыс істедім.

Өз туған жеріме – Қазақстанға мен 1985 жылы оралдым және 1993 мен 2000 жылдары аралығында прокуратура органдарында жұмыс істей жүріп, негізгі жұмысымды Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің оқытушысы қызметімен қоса атқардым.

15 жыл мен азаматтық және шаруашылық (экономикалық) дауларды соттармен қараудың заңдылығына прокурорлық қадағалау мәселелерімен айналыстым.

Өткен жылдарды ескере отырып, осы жылдары барлық күшім азаматтардың және шаруашылық жүргізетін объектілердің құқықтарын қалпына келтіруге бағытталғаны туралы айта аламын.

Татьяна ОТЧЕсКАЯ – Ресей Федерациясының Батыс Сібір

округі Төрелік сотының судьясы,заң ғылымдарының докторы, профессор

(Тюмень қ.)

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОНСТИТУЦИОНАЛИЗМ – АҚИҚАТ БОЛМЫС

168

Шағымдарды шешіп, өтініш берушілермен әңгімелесіп, түскен жүгінулер бойынша тексерулерді ұйымдастырып, мен азаматтардың Қазақстан Конституциясымен кепілдік берілген құқықтары – өмір сүру, денсаулық сақтау, еңбек ету құқықтары ешқашан бұзылмас үшін, жол берілген бұзулар уақтылы жойылуы үшін бар күшімді салып еңбек еттім, өйткені тек қана Конституция үстем болған мемлекетте ғана құқықтың үстемдігі, экономикалық даму және саяси тұрақтылық - ақиқат болмыс болады.

Мен тәуелсіз мемлекетте, Қазақстан Республикасында ол жаңа құрылып жатқан кезеңде тұрдым және мемлекет өзін халықаралық деңгейде орнықтырып, өз экономикасын қалыптастыруға, Конституциямен жарияланған құқықтар мен бостандықтарға кепілдік беретін өз заңдарын әзірлеп, қабылдауға тырысып жатқан жас мемлекеттің «алғашқы қиын қадамдарының» куәгері болдым. Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттілігін нығайту жөніндегі нақты қадамдар нағыз «Ұлттың Көшбасшысы» - Президент Н.Ә. Назарбаев кезінде мүмкін болды.

Қазақстан Республикасы мемлекетінің тарихындағы оның рөлі болашақта тарихшылармен зерттелетін болады. 2000 жылдан бері мен әлемдегі ірі елдердің бірінде - Ресей Федерациясында тұрамын және Ресей

Федерациясының азаматы екенімді мақтан тұтамын.Мен осында Ресей Федерациясы Президентінің жарлығымен жоғары лауазымға – Батыс-Сібір

округының Федералды төрелік сотының судьясы қызметіне тағайындалдым, маған тұрғын үй берілді, соттағы қызметімді оқытушы қызметімен қоса атқаруға мүмкіндік берді. Мен Қазақстанда тұрған кезде Томск мемлекеттік университетінде Диссертациялық кеңесте заң ғылымының кандидаты атағын алу үшін диссертацияны қорғадым.

2000 жылдан 2003 жылға дейін оқытушылық және ғылыми қызметпен айналыса жүріп, Санкт-Петербург институтының профессоры В.И.Рохлиннің ғылыми басшылығымен заң ғылымдарының докто-ры ғылыми атағын алу үшін диссертация қорғадым.

Қазір Ресейдің әйгілі жоғары оқу орындарының - Тюмень мемлекеттік университетінің, Новосібір мемлекеттік техникалық университетінің, Тюмень мемлекеттік әлемдік экономика академиясының, Ресей Федерациясы Ішкі істер министрлігінің кадрлардың біліктілігін арттыру институтының, Мәскеу басқару және құқық институтының Тюмень филиалының профессоры болғанымды мақтан тұтамын. Менің басшылығыммен 7 аспирант кандидаттық диссертацияны жазып, қорғады.

2013 жылы Ресей Федерациясының Президенті жанындағы Ресей халық шаруашылығы және мемлекеттік қызмет академиясына, Ресей Федерациясының төрелік соттарының судьяларына және судьялардың көмекшілеріне лекция оқуға шақырылдым.

Ресей Федерациясында тұрған жылдары сот төрелігін жүзеге асыруға қосқан үлесім лайықты бағаланды – Ресей Федерациясының Жоғарғы Төрелік Сот Төрағасының Құрмет грамотасымен марапат-талдым және «Ресей Федерациясының сот жүйесінің құрметті қызметкері» атағына ие болдым.

Сонымен бірге, осы 14 жыл ішінде менің Қазақстанмен байланысым үзілген жоқ, сондықтан мен Қазақстанға жиі келіп тұрамын.

Сот практикасының мәселелері бойынша сарапшы ретінде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Со-тына, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне -халықаралық конференцияларға бірнеше рет шақырылдым.

Ұзақ мерзім бойы Д.А.Қонаев атындағы университет жанындағы заң ғылымының кандидаты және докторы ғылыми атақты алу үшін диссертацияны қорғау жөніндегі біріккен Диссертациялық кеңесінің мүшесі болдым.

Ай сайын Қазақстанның жоғары оқу орындарындағы ғылымның дамуын нақты қадағалай алдым.Ресей Федерациясының жоғары оқу орындары мен Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындары –

Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Қазақстан-Американдық Еркін университет, Д.А. Қонаев атындағы гуманитарлық көлік және құқық университеті арасында білім және ғылым саласындағы халықаралық шарттарды жасасудың бастамашысы болып табыламын.

169

Қазақстан Республикасы жоғарғы оқу орындарының Ғалымдар Кеңестерінің шешімдерімен Шығыс Қазақстан өңірлік университетінің Қазақстан-Американдық Еркін университетінің, Д.А. Қонаев атындағы гуманитарлық көлік және құқық университетінің профессоры атағына ие болдым.

Осы жылдары Қазақстандағы достарыммен (судьялармен, прокурорлармен, адвокаттармен, оқытушылармен, ғалымдармен) кездескен сайын, Қазақстанның барлық мемлекеттік қызмет бағыттарында тиімді дамуына сенімім арта түсті.

Өмірдің қай саласы болсын барлық жерде ілгері даму байқалады. Қазақстан халқына қызмет көрсетудің көлік саласы тек өрлеуде, өйткені қызмет көрсету деңгейі

жоғары «Эйр-Астана» компаниясының авиақатынасын ел тұрғындарының көбі және шетел қонақтары оң бағалайды.

«Қазақстан Темір Жолы» компаниясының темір жол паркі де адамдарға жайлы, ыңғайлы, баға жағынан да қолжетімді.

Қазақстанда барлық діндер мен конфессиялардың шынында «бірлігі берекелі, тірлігі тату». Осы мемлекеттегі христиандық шіркеулерде де, мешіттерде де болдым.

Қазақстанның халқына мемлекет қолдау көрсететін кәсіпкерлікті дамытуға едәуір мүмкіндіктер берілген.

Мен ол туралы Шығыс Қазақстан облысындағы Шемонаиха ауданының «Камышенское» шаруа қожалығының дамуы үлгісінде айта аламын (шарушылықты В.И. Акулов басқарады). Мұнда ірі қара малдың ең жақсы тұқымдары шығарылады, күнбағыстың бағалы сорттарының бірі өсіріледі, шетелге жіберілетін күнбағыс майы өндіріледі. «Камышенское» шаруашылығының тұрғындары үшін қолайлы жағдай жасалған - жарық, газ барлығы бар. Барлық әлеуметтік секторды шаруашылық қожалығы қамтамасыз етеді.

Республикада ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың беделі зор. Бірде Ресей Федерациясында әйгілі саясаткер менің Қазақстанға іссапарымнан кейін өткізілген

сайлау нәтижелері туралы: Президентті сайлау жөніндегі сайлау науқанының деректері шынында әділ ме деп сұрады. «Иә, шын», - деп жауап бердім, өйткені, мен таңертеңгі тамаққа тұрғанда, менің туыста-рым тұтас отбасымен таң атпай Нұрсұлтан Әбішұлы үшін дауыс беріп келгенін көрдім. Олардың осын-дай белсенділігін түсінемін: менің туыстарым Президенттің қамқорлығы арқасында лайықты зейнетақы алады, балалары тұрақты еңбек етеді, жоғары еңбекақы алады. «Тұрғынүйқұрылысжинақбанкі» ипо-текасы арқылы қолжетімді пайыздық мөлшерлемені пайдаланып, жақсы пәтер, машина сатып алды, ақшаны «кейінге қалдыруға» да мүмкіндіктері бар, ал грант бойынша жоғары оқу орындарында оқитын немерелерінің Қазақстанның жоғары оқу орындарындағыдан басқа мемлекеттердегі жоғары оқу орын-дарында тағлымдамадан өтуге мүмкіндігі бар.

2014 жылдың жазында Шығыс Қазақстан облысының әкімі Б.М. Сапарбаевтың бастамасымен Жерлес-тер форумы өткізілді, мен онда Ресей Федерациясынан келген қонақтар қатарында шақырылған бола-тынмын.

Өскемен қаласына бұрын Қазақстанда туып-өскен, оқыған, тұрған, қызмет еткен басқа елдердің өкілдері шақырылды, қазір олар – Германияның, Израильдің, Чехияның, АҚШ-тың, Грекияның, Швейцарияның азаматтары. Форумның нышаны ретінде әлімнің түпкір-түпкірінен туған жерге оралған қарлығаштар алынды. Біз сол қарлығаштар сияқты, Қазақстанда белгілі бір жетістіктерге жетіп, қазір тұрып жатқан елдеріміздің құрметіне ие болып отырмыз.

Мені таң қалдыру өте қиын, бірақ менің жерлестерім мені де, басқа қонақтарды да таң қалдырды. Іс-шараны ұйымдастырушылар бізге бала кезімізде барған балабақшаға, оқыған мектепке барып

шығуға мүмкіндік берді, біз мұғалімдермен, оқушылармен кездестік. Бізге біз оқыған (қызмет еткен) институттарға, жұмыс істеген немесе басқарған еңбек ұжымдарына

баруға мүмкіндік берді. Және де қонақтардың қалауына қарай шіркеуге, мешітке, синагогаға апарды.

170

Экскурсиялар шынында өте қызықты болды. Кезінде қараусыз қалған «Поганка» деген өзен жаяу көпірлері, бұрқақтары және гүлзарлары бар

қала тұрғындары демалатын тамаша серуен аллеясына айналған. Айдаладай алаңқай жерді шеберлер ашық аспан астындағы тамаша музей – паркке айналдырған.Өскемен қаласындағы Спорт Сарайы Қазақстандағы хоккей орталығына айналды. Қаланың сыртындағы жасыл аумақта бокс, волейбол, жеңіл атлетика, жүзу бойынша спорт кешендері

бой түзген. Олар денсаулығын нығайтқысы келген, спорт түрінде кәсіпқой болғысы келген, жарыстарда «жанкүйер» болғысы келген қала тұрғындарына арналған.

Спорттық кешендерге қоса қонақжайлар (жатақханалар емес) салынған, онда Қазақстан балалары – болашақ кәсіпқой спортшылар тұрып, өз спорттық қабілеттерін дамыта алады.

Мемлекеттегі экономиканың жағдайы туралы көшелерге, алаңдарға, жолдарға қарап білуге болады.Бірде біз бір облыстық орталыққа түнде келдік. Таңертең терезеден үйдің қасындағы «тозығы жет-

кен» асфальтке неміс техникасының түсіп жатқанын көрдік. 2 күн ішінде қаланың көше бойына ұзыннан жаңа бордюрлер салынып, сапалы асфальт төселді.

Көптеген қолданыстағы зауыттары, комбинаттары бар ірі өнеркәсіптік орталықта көктемнен бастап қоңыр күзге дейін ағыл-тегіл гүлдер, Қазақстанның тарихын қалаған әйгілі қайраткерлерге арналған әдемі ескерткіштер таң қалдырады.

Қазақстанның «нақты нышандары» - қоладан, тастан, граниттен және металдан жасалған тұлпарлар парктерді, көшелерді көркейтеді.

Қазақстан Республикасындағы құқықтың үстемдігін біреулерден естіп-білген жоқпын. Бұны менің осы мемлекеттің заң шығарушы органдарының жыл сайынғы бірнеше халықаралық конференцияларына, сондай-ақ жоғары оқу орындарының конференцияларына қатысуым дәлелдейді.

Менің туысым – Шығыс Қазақстан облыстық мәслихатының (үш шақыруының) хатшысы В.И. Ахаев менімен бірге келген шетелдік қонақтарға облыстағы және муниципалды білім берудегі заң шығару үрдісінің нәтижелерін бірнеше рет көрсетіп отырды. Сонда заңдардың және заңға сәйкес актілердің жобаларын Ресейдің жоғары оқу орындарының ғалымдары «естелік үшін» тиісті конференцияға қосымша ретінде әкетті.

Қазақстан туралы айтқанда оның ашық, қонақжайлы, ақ ниетті және әрқашан алға ұмтылған адамда-рын шет қалдыруға болмайды.

Қазақстандықтардың екі құндылығы бар – Ресеймен достық және өз Президентіне сүйіспеншілік.Қазақстандағы достарым Қазақстан Президентінің бейнесі мен оның – «АЛҒА, Қазақстан!» деген

ұраны бар көк-сары төсбелгілерді мақтанышпен тағып жүрген жылы есімде. Маған сыйға тартқан бірнеше осындай төсбелгіні мен соттағы және жоғары оқу орнындағы өз

әріптестеріме бердім. Көп ұзамай осы төсбелгілерді олардың төстерінен көрдім. «Татьяна Ивановна, бұл ұран ынталанды-

рады, осы төсбелгімен менің белсенділігім артады» деді достарым.Елдегі идеологиялық тәрбиенің жоғары деңгейін, осы мемлекеттің әр азаматының бойына өз Отаны-

на, өз тарихына сүйіспеншілік, жас мемлекеттің жетістіктеріне мақтаныш сезімін сіңдіруге бағытталған мақсатты іс-әрекеттерді атап өткім келеді.

Біз бәріміз, Қазақстан Республикасы Қонституциялық Кеңесінің бастамасы бойынша өткізілген халықаралық ғылыми конференцияның қатысушылары, Конституция күніне арналған концертті тамашаладық, оның әртістері бес жастан бастап – әншілер, 12 жастан – сазгерлер, 20 жастан – бишілер, 30 жастағылар – дикторлар, үлкен экранда ел Президенті – Н.Ә.Назарбаевтың халықпен, елмен бірге түскен суреттері, барлығы еліне бейбітшілік пен игілік, Президентіне денсаулық пен күш-қуат және халықтарымызға мызғымас достық тілеп, өз ниеттерін білдірді.

Және бұл пафос немесе көз бояу үшін емес, бұл елдің осы ҮЛКЕН МЕРЕКЕ қатысушыларының жүздерінен білінді, залдағы адамдардың көбі көзіне жас алып, тебіреніп отырды.

171

Мемлекеттегі осындай маңызды іс-шараларға әр шақыру – жауаптылық. Сен өзің мемлекеттеріміз арасындағы достықты дамыту үшін не істедің деген ой келеді.

Шынында –көп екен. Бұл жоғарғы оқу орындарының білім беру және ғылым салаларындағы ынтымақтастық туралы екі

жақты шарттар, достас мемлекеттегі әріптестермен бірлескен ғылыми конференциялар; құқық қорғау органдарының «алтын кадрлар қорын» құратын, сен тәрбиелеген оқушылар.

Соның ішінде: Савичева Юлия Анатольевна – Шығыс Қазақстан мемлекеттік универститетінің түлегі, қазір – Шығыс

Қазақстан облысындағы екі гидроэлектростанцияның директоры;Пичугин Константин Михайлович – Шығыс Қазақстан мемлекеттік универститетінің түлегі, қазір –

Шығыс Қазақстан облыстық прокуратура басқармасының бастығы;Беляев Алексей Александрович – Шығыс Қазақстан мемлекеттік универститетінің түлегі, қазір – Зы-

ряновск қ. прокуроры;Сарсенов Айдар Болатбекұлы – Шығыс Қазақстан мемлекеттік универститетінің түлегі, қазір –

Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасында басқарма бастығы;Колесников Евгений Викторович – Шығыс Қазақстан мемлекеттік универститетінің түлегі, қазір –

Қазақстан Республикасына және Ресей Федерациясына құқықтық көмек көрсетіп жүрген «КАЗПРАВО-КОНСАЛТИНГ» АҚБ бас директоры;

Мишакова Надежда Валерьевна – Новосібір қ. Мэриясының жер комитеті басқармасының бастығы; Жукокова Нәзия Қазбекқызы - Шығыс Қазақстан мемлекеттік универститетінің түлегі, қазір – заң

кеңесшісі және Шығыс Қазақстан мемлекеттік универститетінің оқытушысы және Ресейдегі жоғары оқу орнындағы менің аспирантым.

Ресей мен Қазақстанның мақсаттары қазақстандықтар мен ресейліктердің тағдырында да, жүректерінде де тұтасып кеткені соншалықты, бұл бәрімізді біріктіріп, күш-қуатымызды арттырып, болашағымызға деген сенімімізді нығайтады.

172

2013 жылғы 1 қыркүйекте Ресейде «Ресей Федерациясының Орталық банкіне қаржы нарықтары саласын реттеу, бақылау және қадағалау жөніндегі өкілеттіктерін беруге байланысты Ресей Федерациясының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер енгізу

туралы» 2013 жылғы 23 шілдедегі № 251-ФЗ Федералды заң күшіне енді (бұдан әрі– Бірыңғай реттеуіш туралы Заң), бұл Ресей Федерациясының қаржы нарықтарында реттеу және қадағалау функциялары берілген бірыңғай реттеуішті құру белгісі болып табылады.

Бірыңғай реттеуішті (немесе мегареттеуішті) құру идеясы жаңа емес, ол 30 жыл бұрын пайда болған. Мегареттеуішті жасаған кезде қаржы нарығын ықпалдастырып реттеу (немесе кросс-секторлық) үлгісі іске асырылады.

Бірыңғай мегареттеуіш идеясының пайда болуы немен байланысты? Қазіргі мемлекеттердің қаржылық жүйелерінің өзегін ақша-кредиттік саясатын жүзеге асыратын ор-

ган ретінде орталық банк және, ең алдымен бюджеттік саясатқа жауапты орган ретінде қаржы министрлігі құрады. Ал реттеу және қадағалау үлгілері бұрын да, қазір де бірнеше.

Татьяна РОЖДЕсТВЕНсКАЯ – О.Е.Кутафин атындағы Мәскеу мемлекеттікуниверситетінің қаржылық құқықкафедрасының профессоры, заңғылымдарының докторы

Алексей ГуЗНОВ – Ресей Банкі заң департаментінің

директоры, Ресей Федерациясыныңеңбек сіңірген заңгері,

заң ғылымдарының кандидаты

ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНЫҢ МЕГАРЕТТЕУІШІ: ҚАЗАҚСТАН МЕН РЕСЕЙДІҢ ТӘЖІРИБЕСІ (САЛЫСТЫРМАЛЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУ)

173

Оның шегінде реттеу және қадағалау бір-біріне тәуелсіз бірнеше органдармен (немесе агенттіктермен) жүзеге асырылатын үлгі тарих тұрғысынан бірінші болып табылады. Осындай реттеу және қадағалау тұжырымдамасы, мысалы, АҚШ-та, Аргентинада, Бразилияда іске асырылған.

Екінші үлгі секторлы ықпалдастыруды тұспалдайды: банктік және сақтандыру нарықтарын реттеу (Канада, Венесуэла және т.б.), банктік және қор нарығын реттеу (Финляндия, Мексика және т.б.), қор және сақтандыру нарығын реттеу (Болгария және т.б.).

Үшінші үлгі – орталық банк пен реттеу және қадағалау функцияларын біріктіру (2013 жылға дейінгі Ресей (Ресей Банкі), Украина және т.б..)

Төртінші үлгі – бірыңғай тәуелсіз қаржылық реттеу және қадағалау органын құру (Англия 1998-2008 жж., Қазақстан 2004-2011 жж. және т.б.).

Бесінші үлгі, «twin pix», функцияларды «макропруденциалды қадағалау» желісі бойынша бірінші органның белгілі бір үстемдігімен бөлуді тұспалдайды. Бұл үлгі Англияда 2008 жылғы реформадан кейін іске асырылды.

Ақыр аяғында, алтыншы үлгі - барлық секторлардың қадағалауын біріктірумен және функцияларын орталық банк негізінде ықпалдастырумен бірыңғай реттеуішті құру (Сингапур, Қазақстан, Ресей 2013 ж. бастап, б.) [1, 52-53 б.] .

Осы үлгілердің ішінде тек қана біріншіде қаржы нарықтарын реттеу мен қадағалаудың ықпалдастыру әдісі іске асырылған жоқ. Басқалары - қалай болса да, оның эмпириялық салдары бол-ды. Ықпалдастырылған қадағалау үлгісі пайда болуының артында ешқандай жоғарғы идея тұрған жоқ еді: ықпалдастырылған қадағалау тұжырымдамасының пайда болуы қадағалау жүйесінің жұмысына бюджеттік шығындарды төмендету. Бірақ кейіннен – қаржы секторындағы шоғырландыру үрдістері, түрлі қаржы құралдарының дамуы әсерінен – ол жаңа тыныс алып, 1990 жылдың соңында – 2000 жылдың басында әйгілі болды.

Дәл осы кезде бірнеше мемлекетте дербес, кейде мемлекеттен белгілі бір тәуелсіздігі бар қаржылық қадағалау органдары пайда болды, олар қаржы нарығының барлық негізгі секторларын қадағалауды бір уақытта жүзеге асырып отырды. Бұл органдар мегареттеуіштер деп бейресми аталып, Норвегияда («пио-нер» - ел, 1986 ж.), Исландияда, Данияда, Швецияда, Англияда, Германияда, Оңтүстік Кореяда, Венгрияда, Қазақстанда және, шамамен, тағы 50 елде пайда болды.

Мегареттеуіштерді құру оң нәтижесін берді ме? Сөзсіз, белгілі бір әсер болды, және ол, ең алдымен, барлық қаржылық секторларға қатысты реттеу мен қадағалаудың бірыңғай стандарттар мен техноло-гияларда әзірлеп қолдану талпынысы жасалғанына байланысты болды, бұл реттеуіш төреліктің пайда болуын (яғни, түрлі қадағалау органдары тарапынан бір ғана сегменттерге қатысты түрлі стандарттарды қолдану мүмкіндігін) шектеді.

Ресейде мегареттеуішті қалыптастыру идеялары бұрыннан болған – 90-шы жж. соңында банктік қадағалау мен бағалы қағаздар нарығының кәсіптік қатысушыларының қызметін қадағалауды біріктіру мәселесі талқыланғанды. Бұл кезде бірыңғай болуға айналған қаржы нарығының реттеу және қадағалау жүйесінің шамадан тыс сегменттерге бөлінгенін еңсеру арқылы қаржы нарықтарының бірыңғай реттеуішін құруға болады деп болжанды. Соңғы уақытқа дейін Ресейде қаржы нарығындағы реттеу және қадағалау бірнеше дербес органдары арасында бөлінгенін атап өту қажет. Қаржы нарығын реттеу жөніндегі өкілеттіктер заң шығарушының, Үкіметтің, Қаржы министрлігінің, қаржы нарықтары жөніндегі федаралды қызметтің (ҚНФҚ) және Ресей Банкінің қолында-тын. Қадағалау өкілеттіктері Ресей Банкінің (кредиттік ұйымдарды және ұлттық төлем жүйесі субъектілерін қадағалау); ҚНФҚ (бағалы қағаздар нарығының кәсіптік қатысушыларын, сақтандыру компанияларын, ішінара зейнетақы қорларын, микроқаржылық ұйымдарды және қаржы нарығының басқа қатысушыларын қадағалау) қолында шоғырландырылған еді. Сондай-ақ қадағалау саласындағы жекелеген өкілеттіктер Қаржы министрлігінің бағынысындағы қызметтерде болады. Мемлекеттік емес зейнетақы қорларын қадағалауды Еңбек және халықты

174

әлеуметтік қорғау министрлігі жүзеге асырған. Осылайша, қаржы нарығын реттеу және қадағалау жүйесі тым бөлшектелген халде болды, бұл қаржы нарығын реттеу және қадағалау салаларында әрекеттердің үйлеспеушілігіне, шешімдерді кешіктіріп қабылдауына, реттеуіш төреліктің болуын және көптеген басқа келеңсіз салдарларға әкеп соғатын. Оның үстіне, осындай жүйе қаржы нарығы тұрақтылығының кешенді талдауын жүргізуге жағдай жасай алмады.

Осындай бөлшектенген қадағалау жүйесінің келеңсіз салдары – оны ұстап тұруға кадрлық та, қаржылық та мол ресурс жұмсауға әкеп соқты. Ресей жағдайында қаржы ресурстары – бұл РФ федерал-ды бюджетінің және Орталық банкінің қаражаты.

90-шы жылдардың соңындағы және 2000 жылдардың басындағы ұсыныстар көбінесе банктік қадағалауды Ресей Банкінің құзыретінен шығарып, ҚНФҚ базасында мегареттеуішті құру идеясына негізделді. Бұл көзқарас қолдау тапқан жоқ, бірақ оның елесін 2006-2008 жылдарға арналған Ресей Федерациясының қаржы нарығын дамыту стратегиясынан (РФ Үкіметінің 2006 ж. 1 маусымдағы № 793-р өкімімен бек.) көруге болады [2].

Қаржы нарығын реттеу және қадағалау жүйесін дамытудың осы жолы іске асырылмағанының бірнеше себебі бар. Банктік қадағалау қаржы нарығының басқа қатысушыларын қадағалаудан гөрі тиімділеу болып шықты. Бұл көбінесе банктік қадағалау жүйесі Ресей Банкі жүйесінің бөлігі ретінде дамығаны арқасында. Сондықтан, банктік қадағалауды қамтамасыз етуге пайдаланған ресурстар тұрақтылау болды – кадрлық әлеуеті тұрғысынан да, материалды-техникалық қамтамасыз ету тұрғысынан да (ең алдымен – есептілікті алу және өңдеу технологиялары және т.б.) [3]. Ресейдің банктік қадағалау жүйесі ең үздік халықаралық практиканы тез қабылдайды және қазіргі тиімді банктік қадағалаудың барлық стандартта-рын имплементациялап алушы еді. Басқа кредиттік емес қаржы институттарын қадағалау осы тұрғыдан соңынан қуып жетуші рөлінде қалды.

Осы жағдайлар 2012 жылы Ресей Банкісі негізінде Ресейдің қаржы нарығының бірыңғай реттеуішін құру туралы шешімді қабылдауға алып келді.

Оның үстіне, басқа мемлекеттердің тәжірибесі есепке алынды (соның ішінде Қазақстан Республикасының), оны талдау бірнеше елдердегі ұлттық банктер құрылымына мегареттеуіштерді енгізуді «қайтару» кездейсоқ болмағанын дәлелдеді. Қадағалау органы ретінде мегареттеуіш тәуекелдіктерді шектеу арқылы қаржылық дағдарыстардың алдын алуға бағытталған. Бірақ ақша ағымын тұрақтандыру және нарықтың сенімін қайтару мақсатында нарық қатысушыларына (ең алдымен банктерге) үлкен өтімділік көлемін беру бөлігінде қадағалау сипатындағы пруденциалды шаралардың мемлекеттің қолдауынсыз шектелгендігін көрсетті (бұндай шектелгендік 2008-2009 жж. әлемдік қаржылық дағдарыс кезеңінде әсіресе анық болған). Және осы тұрғыдан, ұлттық валютадағы шектелмеген өтімділік қорына ие ұлттық банкілердің жағдайды тұрақтандыру үшін маңызы өте зор.

Ресей Банкі негізінде қаржы нарығының бірыңғай реттеуішін құру туралы шешім қабылданғаннан кейін, бірыңғай реттеуішке өтуді қамтамасыз ететін федералды заңның жобасы бойынша жұмыс бастал-ды, Ресей Федерациясының Орталық Банкінде болашақ бірыңғай реттеуіштің құрылымын анықтау бой-ынша жұмыс жүргізілді.

Осы жұмыс барысында Қазақстан мен Сингапурдың тәжірибесіне ерекше назар аударылды (бұрын атап өткендей, бұл мемлекеттер қаржы нарықтарын қадағалау және банктік қадағалау орталық банктер негізінде шоғырландырылған қадағалау үлгісін іске асырды).

Әсіресе Қазақстанның тәжірибесі пайдалы, өйткені Ресей мен Қазақстанның құқықтық кеңістігі, менталитеті жақын, құқықтық мектебі бірыңғай. Бұл тұрғыдан Ресей Банкінің және Қазақстан Ұлттық Банкінің қызметкерлері «бір тілде» сөйлесе алады.

2012 жылы жазда Ресей Банкінің қаржы нарықтары жөніндегі қызметінің басшысы Сергей Швецовтың басшылығымен Ресей Банкінің қызметкерлері Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіне тәжірибе ал-масу үшін келді.

175

Ресей Федерациясындағы Ресей Банкі сияқты, ҚР Ұлттық Банкі Қазақстанның қаржы жүйесін ұйымдастырудың басты орган болып табылады. Оның мақсаттары, міндеттері, функциялары және өкілеттіктері «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 наурыздағы №2155 Заңымен (өзгерістермен және толықтырулармен) белгіленген. [4]. Аталған Заңның 2 б. сәйкес Қазақстанның Ұлттық Банкі мемлекеттің ақша-кредит саясатын әзірлеуді және жүргізуді, төлем жүйесінің жұмыс істеуін қамтамасыз ететін, валюталық реттеуді және бақылауды, қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеуді, бақылауды және қадағалауды, Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының жұмыс істеуін мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын, қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесетін және мемлекеттік статистиканы жүргізетін мемлекеттік орган болып табылады.

Ресей Банкінен ерекшелігі, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Президентіне есеп береді (Ресей Банкі– Ресей Федерациясының Мемлекеттік думасына).

Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің негізгі мақсаты Қазақстан Республикасындағы баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады (ҚР ҰБ Заңының 7 б.), ал Ресей Банкінің негізгі мақсаты рубльдің тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады (Ресей Банкі туралы Заңның 3 б.). Қазіргі моне-тарлы басқару теориясы тұрғысынан орталық банктер қызметінің басымдығы бағам саясаты емес, баға тұрақтылығы болуы тиіс екенін атап өтеміз.

Қазақстанның Ұлттық Банкі құрылымында екі ведомство ерекше бөлінеді: Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қадағалау комитеті және Қаржы қызметтерін, тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті.

Ресейде қаржы нарықтары саласындағы бақылау-қадағалау өкілеттіктері Қаржы нарықтары жөніндегі федералды қызмет деңгейінде шоғырландырылған болатын және тек қана бірыңғай реттеуішті құруына байланысты Банкке берілген болатын, Қазақстанда «мегареттеуіш» ҚР ҰБ негізінде қалыптастырылды.

90-шы жылдардың соңында – 2000-шы жылдардың басында бірнеше жыл ішінде Қазақстан Рес-публикасы Ұлттық Банкіне Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Сақтандаруды қадағалау департаментінің (сақтандыру нарығын қадағалау жөніндегі (1998 ж.), Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясының (бағалы қағаздар нарығын реттеу жөніндегі (2001 ж.), Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеу комитетінің (жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін рет-теу жөніндегі (2002 ж.). функциялары мен өкілеттіктері тапсырылды.

2003 ж. дербес қадағалау ведомствосын құру туралы шешім қабылданды, және 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің (бұдан әрі – Агенттік) жұмысы басталды, оған заңды түрде мынадай мақсаттар мен міндеттер бекітілді:

1) қаржы нарығын және қаржы ұйымдарының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету және тұтас қаржы жүйесіне сенімділікті сақтау;

2) қаржы қызметтерін тұтынушылар мүдделерінің тиісті деңгейде қорғалуын қамтамасыз ету;3) қаржы ұйымдарының қызметі үшін қаржы нарығындағы әділ бәсекені сақтауға бағытталған тең

жағдайларды жасау;4) қаржы ұйымдары қызметінің стандарттарын белгілеу, қаржы ұйымдарын корпоративті басқаруды

жақсарту үшін ынталандырмаларды жасау;5) қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын

мониторингілеу;6) қаржылық тұрақтылықты сақтау мақсатында ресурстарды қаржы нарығының қатерлерге ұшырағыш

салаларында шоғырландыру;

176

7) қазіргі технологияларды енгізуді ынталандыру, тұтынушылар үшін қаржы ұйымдары және олар көрсететін қаржы қызметтері туралы ақпараттың қолжетімділігін және толықтығын қамтамасыз ету.

Бірақ бұл Агенттік Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінен толық тәуелсіз болған жоқ: соңғысы Агенттіктің қызметін қаржыландыруды қамтамасыз еткен.

2008-2009 жж. дағдарыстан кейін Қазақстан ҚР Ұлттық Банкі негізіндегі бірыңғай қадағалау органының қызметіне қайта оралды. Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 12 сәуірдегі № 25 Жарлығымен Агенттіктің функциялары мен өкілеттіктері Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіне тапсырылды, ал 2011 жылғы 18 сәуірдегі №61 Жарлықпен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау және қадағалау комитеті құрылды (бұдан әрі – ҚҚК).

ҚҚК туралы ереже ҚР Ұлттық Банкінің Директорлар кеңесінің 2013 жылғы 4 наурыздағы №3164 шешімімен бекітілді [5]. Осы ережеге сәйкес Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитеті (бұдан әрі – Комитет) өзінің құзыреті шегінде қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалауды жүзеге асыратын Қазақстан Респу-бликасы Ұлттық Банкінің (бұдан әрі – Ұлттық Банк) ведомствосы болып табылады (п.1).

Ережемен белгіленгендей, ҚҚК Ұлттық Банктің құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген жағдайларда банк, сақтандыру қызметін, жинақтаушы зейнетақы қорларының, инвестициялық қорлардың, бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің және кредиттік бюролардың қызметін мемлекеттік бақылау мен қадағалау бойынша негізгі функцияларды орындайды.

ҚР ҰБ ведомствосы бола тұра, Комитеттің, алайда, қандай да бір (символ мәнді болса да ) тәуелсіздігі бар. Атап айтқанда, Комитеттің төрағасын Қазақстан Республикасы Президентінің немесе оның тапсыр-масы бойынша Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі Басшысының келісімі бойынша Ұлттық Банк Төрағасы қызметке тағайындайды және қызметінен босатады.

Қаржы қызметтерін тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті (ҚҚТҚҚК) де 2013 жылғы 1 нау-рызда «Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республика-сы Президентінің 2012 жылғы 29 наурыздағы № 458 Жарлығына сәйкес сұрылған болатын. ҚҚТҚҚК қолданыстағы қорғау жүйесін күшейту, қаржы қызметтерін тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойын-ша превентивті шараларды қолдану, сондай-ақ халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру мақсатында құрылды.

Қазіргі уақытта ҚҚТҚҚК құрамына 2 құрылымдық бөлімше кіреді: Тұтынушылардың құқықтары жөніндегі департамент (оның ішінде Тұтынушылардың құқықтарын қорғау басқармасы және Қаржылық сауаттылық басқармасы) және дербес Заң басқармасы.

Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы қызметтерін тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті туралы ережеге сәйкес (ҚР Ұлттық Банкі Директорлар Кеңесінің 2013 ж. 7 ақпандағы №27 қаулысымен бекітілген) ҚҚТҚҚК-нің негізгі міндеті қаржы қызметтерін тұтынушылардың құқықтарын қорғау деңгейін қамтамасыз ету. Осыған орай ҚҚТҚҚК мынадай негізгі функцияларды орындайды:

1) жеке және заңды тұлғалардың қаржы қызметтерін ұсыну жөніндегі мәселелері бойынша жүгінулерін қарайды;

2) қаржы қызметтерін тұтынушыларға олардың құқықтарын қорғау жөніндегі мәселелер бойынша құқықтық көмек көрсетеді;

3) Қаржы қызметтерін тұтынушылардың құқықтарын бұзуларды анықтайды;4) қаржы қызметтерін тұтынушылардың жүгінулерінің және оларды қарау нәтижелерінің тізілімін

жүргізеді, тиісті статистикалық ақпараттың талдауын жүргізеді;5) қаржы ұйымдарымен және бағалы қағаздар эмитенттерімен қаржы қызметтерін тұтынушылардың

құқықтарын қорғау жөніндегі заңнама талаптарын бұзулардың тізілімін жүргізеді;6) жеке және заңды тұлғалардан қызметтерін тұтынушылардың құқықтарын қорғау үшін қажетті

мәліметтерді сұратады және алады;

177

7) қаржы қызметін көрсеткен кезде және қаржы қызметі туралы ақпаратты ашқан кезде қаржы нарығы субъектілерінің қызметін бақылауды және тексеруді жүзеге асырады;

8) қаржы нарығы субъектілерімен ұсынылатын қызметтер сапасын және олармен таратылатын қаржы қызметтері туралы ақпаратты қадағалауды жүзеге асырады;

9) қаржы ұйымдарымен қаржы қызметтерін көрсету және қаржы қызметтерін көрсету туралы ақпаратты тарату стандарттарын әзірлейді;

10) қаржы қызметтерінің сапасын арттыру жөніндегі іс-шараларды жүргізеді. Осылайша, Қазақстанда қаржы нарығы субъектілерін және эмитенттерді қадағалау бір құрылымды

– Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау және қадағалау комитетінде шоғырландырылды. Қаржы қызметтерін тұтынушыларды қорғау да барлық қызмет түрлері бойынша құрылымданған, осын-дай қорғауды жүзеге асыру Қаржы қызметтерін тұтынушыларды қорғау комитетіне бекітілген. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің тікелей функцияларына қазіргі уақытта бұрынғыдай мыналар жатады: монетарлық саясатты жүзеге асыру; қолма-қол ақша айналымын ұйымдастыру; валюталық реттеу және валюталық бақылау; төлем жүйелерін дамыту; қылмыстық жолмен заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы күрес.

Сонымен, Қазақстанда орталық банк негізінде толық секторлық және функционалды біріктіру мен бірыңғай реттеуіш үлгісі іске асырылды.

Қазақстан Республикасының қаржы нарығында реттеуді және қадағалауды ұйымдастыру тәжірибесін мұқият зерттеп, Ресей Банкі біраз басқа жолмен кетті.

Ресей Банкінің құрылымында 6 тең мағыналы қызмет бағыты құрылды:1) ақша-кредит саясатын жүзеге асыру;2) қолма қол ақша айналымын ұйымдастыру;3) банктік реттеу және банктік қадағалау (соның ішінде кредиттік ұйымдардың қызметін лицензия-

лау мәселелерін);4) Ресейдің ұлттық төлем жүйесінің тұрақтылығын және дамуын қамтамасыз ету (соның ішінде Ресей

Банкінің төлем жүйесін дамыту және жеке төлем жүйелерін қадағалау);5) Кредиттік емес қыржы ұйымдарын қадағалау және бақылау; қаржы қызметтерін тұтынушылардың

құқықтарын қорғау (банктікті қоспағанда);6) қылмыстық жолмен заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы

күресті ұйымдастыру; валюталық реттеу және валюталық бақылау.Қазақстан Ұлттық банкінен айырмашылығы, бұл бағыттар жеке ведомстволарға құрылымдалмаған,

олар Ресей Банкі Төрағасының бірінші орынбасарларының (орынбасарларының) бағынысындағы жеке-леген департаменттер арқылы іске асырылады.

Банктік қадағалау және банктік реттеу Ресей Банкі қызметінің кредиттік емес ұйымдарды реттеу және қадағалау бағытымен қатар және бірдей қызмет ететін дербес бағыттары болып табылады деп айтуға болады.

Кредиттік емес ұйымдарды реттеу және қадағалау 2014 жылғы 3 сәуірде біржола құрылымдалды, онда Ресей Банкінің бұрынғы Қаржы нарықтары жөніндегі қызметі таратылып, оның негізінде 9 (өңірлік өкілдіктері бар) құрылымдық бөлімше құрылған болатын, олардың ішінде:

- Қаржы нарықтарын дамыту департаменті;- Қаржы нарығына кіруге рұқсат беру департаменті;- Сақтандыру нарығының департаменті;- Ұжымдық инвестициялар және сенімді басқару департаменті;- Бағалы қағаздар нарығы және тауар нарығы департаменті;- Микроқаржылық нарық пен қаржылық қолжетімдік әдістемесінің бас басқармасы;- Кредиттік емес ұйымдардың есептілігін жинау және өңдеу департаменті;

178

- Ашық нарықтағы іждағатсыз тәртіпке қарсы іс-қимылдың бас басқармасы;- Ресей Банкінің қаржы қызметтерін тұтынушылардың және миноритарлы акционерлердің құқықтарын

қорғау қызметі.Сонда – Қазақстаннан айырмашылығы – құқықтық сүйемелдеу және инспекциялық қызмет тиісінше

Заң департаментінде және Ресей Банкінің Бас инспекциясында шоғырландырылды. Осылайша, Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының мегареттеуіштерінің бір үлгіге жата-

тынына қарамастан, олардың қызметін ұйымдастыру бірдей емес екенін атап өту қажет. Бірақ Ресейдегі және Қазақстандағы қаржы нарығын бірыңғай реттеуіштер қызметінің мақсаты,

міндеттері және функциялары бір-біріне жақын, және бұл Ресей мен Қазақстандағы мегареттеуіштердің даму парадигмасының ұқсастығын білдіреді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:1. Моисеев С.Р. Мегаререттуіш / Терминология – Мәнді аспектілер// Ақша және кредит, 2013, №7.2. «Гарант» АҚҚ3. Дұрысын айтқанда, дәл қажетті ресурстардың жоқтығы бірыңғай реттеуішті құрудың себебі

болды. Соңғы жылдар ішінде ҚНФҚ сақтандыру компанияларды, мемлекеттік емес зейнетақы қорларын, микроқаржылық ұйымдарды, кредиттік кооперативтерді және т. б. реттеу және қадағалау жөніндегі өкілеттіктерді жүзеге асырды. 2012 жылы ҚНФҚ қол астында болған ресурстармен қаржы нарығының брлық субъектілерін (кредиттік ұйымдарды қоспағанда да) қадағалау мүмкін емес екені анық болды.

4. http://www.nationalbank.kz/?docid=415. http://www.afn.kz/?docid=1365

179

Мухаммадисо РАВШАНЗОДА – Тәжікстан Республикасының Президенті

жанындағы Мемлекеттік басқару институтының Құқық және мемлекеттік қызмет

кафедрасының доценті

Қазіргі демократиялық мемлекеттің Конституциясы, соның ішінде Қазақстан Республикасы мен Тәжікстан Республикасының да, бір маңызды қасиетке ие болуы тиіс: ол тура (тікелей) қолдану актісі болуы тиіс. Ғылыми әдебиетте конституцияның тура (тікелей) қолдану – конституцияның ерек-

ше заң құжаты ретіндегі қасиетінің бірі деп жалпыға бірдей танылған [1, 64-70 б.]. Бұл конституцияның қандай да бір нормасы конституциялық құқықтың барлық субъектілерімен тікелей, яғни осы норманы нақтылайтын қандай да бір заңнамалық немесе заңға сәйкес актілерінің бар болуына немесе жоқтығына байланыссыз қолдануы тиіс екенін білдіреді. Атап айтқанда, соттар олар шығарған шешімдерін дәлелдеу үшін конституцияның нормаларына сілтей алады.

Конституцияның тікелей әрекетінің практикалық мәні мынада: азаматта конституциялық нормалар негізінде тікелей құқықтар туындайды, оларды қорғау үшін ол, конституцияның бабына сүйене оты-рып, сотқа жүгінуге құқылы, сот осы норманы нақтылайтын заңдар немесе заңға сәйкес актілер жоқ деп, істі қараудан бас тарта алмайды. Осылайша, конституцияның тікелей әрекеті мемлекеттік органдар конституцияның нормаларын құқықты қолданудың тікелей нормативті негізі ретінде қарастыруы және оларды нақты істерді шешу үшін қолдануы тиіс [2, с. 49-54] .

Осы тұрғыдан, 1994 жылғы 6 қарашадағы Тәжікстан Республикасының Конституциясы да, Ресей Федерациясының 1993 жылғы Конституциясы да, Қазақстан Республиксының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы да тура (тікелей) қолданылатын нормативті құқықтық акті болып табылады. Конститу-цияны тура (тікелей) қолдану қағидаты ҚР Конституциясының 4 б. 2 т., ТР Конституциясының 10 б. 1 т., РФ Конституциясының 15 б. 1 т. бекітілген. Атап айтқанда, олар Конституцияның ең жоғары заң күші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады деп жариялайды. ТР, ҚР, РФ бұдан бұрынғы конституцияларында осындай жазба болған жоқ. Бұл ТР, ҚР, РФ Конституциялары - салтанатты

ТУРА (ТІКЕЛЕЙ) ҚОЛДАНУ КОНСТИТУЦИЯНЫ ҚОЛДАНУ МЕХАНИЗМІНДЕГІ

БАСТЫ ЭЛЕМЕНТ РЕТІНДЕ

180

декларация емес, оның нормаларын нақты дауларды шешкенде, азаматтардың шағымдары мен арыздарын қарағанда пайдалануға болатын қолданыстағы нормативті құқықтық акті болып табылатынын білдіреді.

Конституцияны тура (тікелей) қолдану – демократиялық республикалардың, атап айтқанда Қазақстанның, Ресейдің, Тәжікістанның үлкен жетістігі, бұның маңызы, мысалы, жеке меншік құқығынан немесе бұқаралық ақпарат құралдарының бостандығынан кем емес. Әрине, Конституцияны тура (тікелей) қолдану – бұл Негізгі заңның қолдану қағидатын заң шығарушының қолымен өзгерту емес, бұл әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің, азаматтық қоғам қалыптасуының нәтижесі.

ТР Конституциясының 14 б. және РФ Конституциясының 18 б. азаматтың құқықтары мен бостандықтары тікелей қолданылады деп айтылған. Олар заңдардың мағынасын, мазмұнын және қолдануын, заң шығарушы және атқарушы билік қызметін, жергілікті өзін-өзі басқару қызметін белгілейді және сот төрелігімен қамтамасыз етіледі. Сонымен бірге, мемлекет органдарын оның нормаларын құқықты қолданудың тікелей нормативті негізі ретінде пайдалануға міндеттейтін Конституцияны тура (тікелей) қолдану тек азаматтардың құқықтарына ғана қатысты емес, бұл мемлекет Конституцияның нормалары негізінде конституциялық тәртіпті қалпына келтіру, өз тұтастығын сақтау, заңсыз қарулы құрылымдарды жою және т.б. мақсатында құқықты қолдану шеңберінде билікті мәжбүрлеу шараларын қолдану мүмкіндігін алатынын білдіреді. Және бұл жерде ҚР Конституциясы 4 б. 1 т. барлық құқықты тікелей қолданылатын деп атайды, бұл ТР және РФ Конституцияларындағы тиісінше 14 б. және 18 б. тікелей қолданудан кең екені атап өту қажет.

Ғылыми әдебиетте (А.Б. Венгеров, Р.Х. Зойиров және т.б.. [3, 4-9 б.] мемлекеттік орган, конституциялық норманы тура (тікелей) қолдану механизмін пайдалана отырып, оның негізінде тиісті мәжбүрлеу, соның ішінде «күш» механизмін іске қоса алады деп белгілейді. Бұл механизмнің ең жоғары құндылық ретінде адам құқықтарын тиісті конституциялық қамтамасыз ету негізі болуы тиіс.

Конституцияны тура (тікелей) қолдану туралы ғылыми әдебиетті талдау және Конституцияда ол тура (тікелей) қолдану актісі болып табылатынын көрсету екі негізгі қорытындыны шығаруға мүмкіндік береді:

1. Конституцияның барлық нормалары тура (тікелей) қолдану нормалары ретінде қарастырылуы тиіс: қандай да бір конституциялық норманың тікелей емес қолданылуы ерекшелік ретінде қарастырылуы тиіс және сол туралы Конституцияда ескертілуі тиіс. Бұл ҚР, сондай-ақ РФ, ТР қолданыстағы конституцияларының 10-баптарында солай істелген.

2. Конституцияны тура (тікелей) қолдану оның нормаларын тиімді іске асыру үшін оны нақтылайтын нормалар және рәсімдік актілер қабылдамау емес. Керісінше, бұны Негізгі заңның табиғатының өзі тұспалдайды. Бірақ осындай актілердің болмауы конституциялық нормаларды қолданбаудың себебі бол-мауы тиіс [4, 8 б.].

Осы мағынада ҚР Конституциясы тек Конституция нормаларының ғана емес, Республикамен танылған халықаралық құқық нормаларының да тікелей әрекеті тұрғысынан алға қарай жылжыған. Мысалы Қазақстан Республикасы Конституциясының 4 б. 3 т. «Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданылады» деп жарияланған [5].

Сот төрелігінің басты міндетті деп белгіленетін Конституцияны тура (тікелей) қолдануды қамтамасыз ету аса маңызды мәселе. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтары саласында Конституцияны тура (тікелей) қолдануды Конституциялық соттар қамтамасыз ете бастады, атап айтқанда, Ресей Федерация-сында (белсендірек), ҚР және ТР (онша белсенді емес). Басқа жағынан, ҚР, РФ, ТР Жоғарғы Соттарының Пленумдары бірнеше қаулыларында конституциялық нормалардың үстемдігіне негізделген түсіндірмелер берді және соттарды, тиісінше в ҚР, РФ, ТР Конституцияларын азаматтық және қылмыстық істерді қараған кезде тікелей қолдану актілерінде қолдануға бағыттады. Осылайша, 1995 жылғы 31 қазанда Жоғарғы Соттың Пленумы «Сот төрелігін атқарған кезде соттармен Ресей Федерациясының Конституци-

181

ясын қолданудың кейбір мәселелері» Қаулысын қабылдады, онда ол соттар істерді қараған кезде сот қарастыратын құқықтық қатынастарды реттейтін заңның немесе басқа нормативті құқықтық актінің мазмұнын бағалау және барлық қажетті жағдайларды Ресей Федерациясының Конституциясын тікелей қолдану актісі ретінде қолдану қажет деп белгіледі. Осындай сот актілері, біраз басқаша түсіндірумен, ҚР және ТР Жоғарғы Соттарымен қабылданды.

Ғылыми әдебиетте, бұны сот практикасы да дәлелдейді, қоғамдық қатынастарды реттеуде Консти-туцияны тура (тікелей) қолдану оқиғалары аз да болса кездеседі. Соңғы жылдардың сот практикасы бүгінгі таңда мемлекеттік органдар, соның ішінде сот төрелігі органдары Конституцияны тура (тікелей) қолдана алатын үш негізгі нысан бар екені дәлелдейді: а) басқа нормативті актілерден бөлек, Конститу-ция баптарына сілтеме жасаумен; б) басқа нормативті құқықтық актілердің нормаларымен бірге; в) өз шешімдерін, үкімдерін дәлелдеу үшін, оларға әлеуметтің маңызды мән беру үшін, өздерінің нақты құқық қолдану актілерінің мақсатын түсіндіру үшін [6, 99-108 б.].

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:1. Самощенко И.С. Конституцияны тікелей қолдану // Кеңе мемлекеті мен құқығы. 1981. № 3.

С. 32-34; Лучин В.О. Ресей Федерациясының Конституциясы. Іске асыру проблемалары . – М.: ЮНИТИ – ДАНА, 2002.

2. Шет елдердің конституциялық құқығы. Оқулық. ред. Лучина В.О. және басқ.. М.: Заң және құқық, 2001.

3. Венгеров А.Б. Мемлекет пен құқық теориясы. Оқулық. М., 2004, заңның қолданылуы туралы та-рау; Зойиров Р.Х. Конституцияны тура (тікелей) қолдану туралы// ТР Конституциясына 15 жал. ғыл. мақ. жин. Душанбе, 2009.

4. Зойиров Р.Х. Конституцияны тура (тікелей) қолдану туралы// ТР Конституциясына 15 жал. ғыл. мақ. жин. Сбор. науч. ст. Душанбе, 2009.

5. 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасы Конституциясының 4 бабының 3 тармағы.6. Лучин В.О. Ресей Федерациясының Конституциясы. Іске асыру проблемалары. – М.: ЮНИТИ –

ДАНА, 2002.

182

Ресей мен Қазақстан оған одақтық республикалар ретінде кірген КСР Одағының партиялық жүйесі жетпіс жыл бойы, шын мәнінде, бір партия болып табылды – КОКП. Режим қандай да бір оппозицияға жол бер-меген. КСРО Конституциясының әйгілі 6 б. партияны кеңес қоғамының басқарушы және бағыттаушы

күші, саяси жүйенің өзегі ретінде бекітті. Өткен ғасырдың 80-ші жылдардың соңы - 90-шы жылдардың басы ірі күйзелістермен әйгілі болды, олар қоғамдық қатынастар саласын да қозғады. Сол кездегі сын-қатерлердің бірі көппартиялықты жандандыратын саяси плюрализмнің аса қажеттілігі болды.

КСРО Халық депутаттары съезінде ірі қоғамдық ұйымдарды квоталық сайлау қызықты тари-хи факт болып көрінеді. Съезд 2250 депутаттан тұратын болды, оның үштен бір бөлігі қоғамдық ұйымдардың өкілдерінен тұруы тиіс болған. Бірақ, кейінгі оқиғалар көрсеткендей, орталық билікпен осы «квазикөппартиялықты» енгізу түбегейлі шараларды жүргізу қажеттілігінен құтқармады.

Күшейіп бара жатқан талаптар әсерімен, 1990 жылғы 14 наурызда одақтық Конституцияға көппартиялылықты заңдастыратын өзгерістер енгізілді. 1990 ж. 16 маусымда және 1990 ж. 24 сәуірде осындай өзгерістер, тиісінше, ресейлік және қазақстандық конституцияларға енгізілді.

Сонымен бірге, РКСФР Конституциясының 6 б. дұрыс деп есептеуге болады, өйткені онда, одақтық конституцияға қарағанда, бір де бір нақты партия ескерілген жоқ, ал одақтық Негізгі заңда КОКП-ға сілтеме сақталды.

Марат сАлиКОВ – Орал мемлекеттік заң университетінің біріншіпроректоры, конституциялық құқық кафедрасыныңмеңгерушісі, Ресей Федерациясының еңбек сіңірген заңгері, Ресей Федерациясының құрметті жоғары кәсіптік білім еңбеккері, заң ғылымдарының докторы, профессор

САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ: КЕҢЕСТІК КЕЗЕҢНЕН

КЕЙІНГІ РЕСЕЙ МЕН ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ

183

Қазақ КСР Конституциясының 1990 ж.24 сәуірдегі Заңымен өзгертілген екі бабына назар аударайық. 6-бап «Қазақ КСРО Коммунистік партиясы, кәсіподақ, жастар және бұқаралық қозғалыстар Халық депутаттары Кеңесіне сайланған өз өкілдері арқылы, сондай-ақ басқа нысандарда республиканың саясатын қалыптастыруға, мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға қатысады». Және 7-бап: «Барлық саяси, қоғамдық ұйымдар және бұқаралық қозғалыстар олардың бағдарламаларымен және жарғыларымен көзделген функцияларды орындай отырып, Қазақ КСР Конституциясы және Қазақ КСР заңдары шеңберінде әрекет етеді». Кейіннен аталған персоналиялар 6-бапта «қоғамдық бірлестіктер» деген жалпы атаумен ауыстырылды, сондай-ақ, мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметіне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салу енгізілді.

Алыстағы 1990-шы – 1991-шы жылдарға қайта оралып, Қазақ КСР Президентінің үш Жарлығын еске түсіреміз: 1991 ж. 22 тамыздағы «Қазақ КСР прокуратура, мемлекеттік қауіпсіздік, ішкі істер, әділет, мемлекеттік арбитраж органдарында, соттарында және кеден органдарында саяси партиялардың, басқа қоғамдық бірлестіктердің және бұқаралық қоғамдық қозғалыстардың ұйымдастыру құрылымының қызметін тоқтату туралы»; 1991 ж. 25 тамыздағы «Қазақ КСР аумағындағы КОКП мүлігі туралы» және 1991 ж. 28 тамыздағы «Мемлекеттік билік және басқару органдарындағы басқарушы лауазымдарын саяси партиялардағы және басқа қоғамдық-саяси бірлестіктердегі лауазымдармен қоса атқаруға жол бермеу туралы».

1990 ж. наурыз айын бірыңғай федеративті мемлекеттің бұрынғы одақтың республикаларында егеменді партиялық құрылысты жүзеге асырудың басталу нүктесі деп есептеуге болады.

Ресей мен Қазақстандағы саяси партиялардың мәртебесін конституциялық-құқықтық реттеу тәжірибесіне тікелей жүгінейік. Олардың әрқайсысы ден қоярлық, әрқайсысының дұрыс жақтары және ары қарай жетілдіру бағыттары бар.

1990 жылы Ресейде саяси партияларды құру басталды: Демократиялық, Республикалық, Либералды-демократиялық және т.б. [1, 57 б.] Саяси партияларды құру және олардың жұмыс істеу мүмкіндігін бекіткен одақтық деңгейдегі жалғыз заңнамалық акт «Қоғамдық бірлестіктер туралы» КСРО 1990 ж. 9 қазанындағы Заңы болып табылды.

Ресей Федерациясының қолданыстағы 1993 жылғы Конституциясы «саяси партия» деген терминді пайдаланбайды. 13-бапта идеологиялық және саяси әр алуандық, көппартиялық танылады; мақсаты не-месе іс-әрекеті Ресей Федерациясының конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметіне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады. Конституцияның 30-ба-бында әр адамның бірлесу құқығы бекітіледі, қоғамдық бірлестіктер қызметінің бостандығына кепілдік беріледі, сондай-ақ қандай да бір бірлестікке кіруге және онда тұруға мәжбүрлеуге тыйым салынады.

1995 жылғы 19 мамырда «Қоғамдық бірлстіктер туралы» федералды заң қабылданды, оған 1998 жылғы 19 шілдеде өзгерістер енгізілді, осыған сәйкес «саяси қоғамдық бірлестік» деген термин енгізілді, ол 2002 жылы алып тасталды. Осы заңмен, тиісті жеке заңдар қабылданғанша, барлық қоғамдық бірлестіктердің, соның ішінде саяси партиялардың қызметі регламенттелді. Өткен ғасырдың 90-шы жылдары партия құрылысының қарқынды өсуімен белгіленді. Мысалы, 1995 жылы 258 қоғамдық бірлестіктің Мемлекеттік Дума депутатарының сайлауына қатысу құқығы болды, олардың 111 осы құқықты пайдалануға талпын-ды, оның ішінде 48-і тіркелді, және тек қана 4-уі Думаға өтті, яғни сол кезде белгіленген бес пайызды барьерді еңсерді («Наш дом – Россия», РФКП, РЛДП, «Яблоко») [2, 135 – 136 б.].

«Саяси партиялар туралы» Федералды заң 2001 ж. 11 шілдеде, ал 2009 ж. 12 мамырда - «Олардың қызметін мемлекеттік жалпыға қолжетімді теле- және радиоарналарда жариялаған кезде парламенттік партиялардың теңдігіне кепілдік беру туралы» федералдық заң қабылданды. Осы саланы нормативті

184

реттеудің тұрақтылығы болған жоқ. Заңнама перманенттік өзгерістерге шалдығып отырды, бұл азаматтардың конституциялық бірлесу құқығына, сондай-ақ саяси оппозицияны маргиналдандыруға жібермей институционалдану мүмкіндігіне тікелей әсер етті [3].

2012 жылдың сәуір айында парламенттік де, президенттік де сайлауды өткізгеннен кейін ел басшысы бастамасымен «Саяси париялар туралы» Федералды заңға түзетулер қабылданады [4].

Аса маңызды өзгеріс партиялардың санына қатысты. Осылайша, Заң бойынша «осы Федерал-ды заңның 23-бабының 6-тармағында көзделген талаптарды ескере отырып, саяси партияда саяси партияның кемінде бес жүз мүшесі тұруы тиіс. Оның саяси партия мүшелерінің өңірлік бөлімшелеріндегі ең аз құрамына қойылатын талаптар саяси партияның жарғысымен белгіленуі мүмкін». Осы новелла саяси күштер, ғылыми қауымдастық арасында ең қызу дауларды тудырды. Саяси партиялардың санына қойылатын талаптар әрқашан биліктің назарында болған, және тарихи даму кезеңдерінде партиялардың санын реттейтін құралы болған. Осы талаптың соңғы жиырма жыл ішіндегі өзгеру серпіні осы саладағы қандай да бір тұрақтылық болмағаны туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Осылайшы, «Қоғамдық бірлестіктер туралы» КСРО Заңы бойынша партияны құру үшін кемінде 5 мың адам қажет болған. «Саяси партиялар туралы» Федералды заңның бірінші редакциясында - 10 мың адам. 2004 жылғы 20 желтоқсанда осы заңға енгізілген түзетулер 50 мың адам қажеттілігі туралы талапты және өңірлік бөлімшелердің жартысында әрқайсысында кемінде 500 мүшеден, ал қалғанында – кемінде 250 партия мүшесінің болуы қажеттілігін белгіледі. 2009 жылғы 28 сәуірде енгізілген өзгерістерге сәйкес олардың ішінде партиялардың жалпы саны және өңірлік бөлімшелердің саны бірте-бірте азаятын мерзімдер белгіленді. Осылайша, 2012 ж. 1 қаңтардан бастап бұл талаптар - 40 мың. мүше барлық партия үшін және өңірдегі бөлімшелердің кемінде жартысында 400 партия мүшесі, ал қалғандарында – кемінде 150 мүше.

Саяси партиялардың санына қойылатын талаптардың күрт төмендеуі көптеген сұрақтар тудырады. Әрине, бекінбеген партиялық жүйе жағдайында осындай қатаң талаптардың болуы белгілі бір

дәрежеде жаңа партияларды құруға кедергі болды. Бірақ қатарында 500 ғана мүшесі болған федералды саяси партияға көңіл қоюға бола ма. Осындай партия жалпыұлттық деңгейден бұрын, өңірлік деңгейде де, ал көп жағдайда, муниципалды деңгейде де айтарлықтай күш бола алмайды. Көптеген ұсақ саяси партиялардың пайда болуы саяси аяның айқындығын жойып, сайлаушыны едәуір адастырады.

Осыған орай С.М. Мироновтың ұсынысы саналы көрінеді. Оған сәйкес партия өңірлік сайлауға жіберіледі, жергілікті деңгейде табысқа жеткен жағдайда (яғни, өз депутаттарын жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланбалы органына өткізу) және ары қарай – өңірлік деңгейдегі табыс федералды сайлауға қатысуға жол ашады. Осы ұсыныс заңға кірмесе де, практикада ол дәл солай болатын шығар. Жас аз сан-ды партияларға Мемлекеттік Думаға «өтіп шығу» қиын, ал өңірлік немесе муниципалдық деңгейде олар тұрақтанған саяси партияларға бәсекелес болар еді[5].

Мысалы 2014 жылғы 14 қыркүйекте бірыңғай дауыс беру күнінде елде түрлі деңгейдегі алты мыңнан астам сайлау өткізілді. Сайлауға қатысуға 63 саяси партия жіберлді.

Федералды партияны құру үшін қажетті санның «күрт» төмендеуі өңірлік саяси партияларға тый-ым салу проблемасын бірінші орынға жылжытады. РФ субъектілеріне қандай да бір өңірлік саяси құрылымдарға ие болуға тыйым салынғандықтан, өңірлердің ерекшелікке және осы ерекшелікті өңірлік парламентте қорғау мүмкіндігі мойындалмайды.

Осы ретте Конституциялық Соттың «Балтия республикалық партиясы туралы іс» бойынша шешімі ден қойдырады. Дәлірек айтқанда, аталған тыйым салуды белгілейтін «Саяси партиялар туралы» Федералды заңның конституциялық ережелерін дәлелдеген Соттың дәлелдемесі. Бұл дәлелдеме, Соттың пікірі бойын-ша, дауға салынған нормалар конституцияға сай деп танылса, міндетті түрде орын табатын гипотетикалық болжамдарда құрылған. Осылайша, шешімде былай айтылған: «Ресей қоғамы мықты демократиялық тіршілік тәжірибесіне ие болмай тұрып, сепаратистік, ұлтшылдық, террористік күштер тарапынан сын-қатерлер туындап жатқан жағдайда, өңірлік саяси партияларды құру, олар өз өңірлік және жергілікті

185

мүдделерді қорғауға тырысатындықтан, Ресей федеративті құрылысы негізі ретінде мемлекеттің тұтастығын және мемлекеттік билік жүйесінің тұтастығын бұзуға әкеп соғар еді [6]». Әңгіме өңірлік саяси партияларды құру туралы емес, өйткені олар бұдан бұрын болған (және өңірлік және жергілікті мүдделерді қорғай отырып, мемлекеттің тұтастығын және мемлекеттік билік жүйесінің тұтастығын бұзуға әкеп соққан жоқ), әңгіме оларды елдің саяси жүйесінде сақтау туралы.

Ары қарай шешімде: «Ресей Федерациясының күрделі құрамын есепке ала отырып, Ресей Федерациясының әр субъектісінде өңірлік және жергілікті партияларды құру көптеген өңірлік саяси партиялардың құрылуына әкеп соғуы мүмкін, бұл саяси партия жүйесінің бөлігі ретінде құрылатын партияның дамып келе жатқан ресей демократиясын, халық билігін, федерализмді, елдің бірлігін әлсірететін және, со-нымен – құқықтар мен бостандықтардың конституциялық кепілдіктерін, соның ішінде саяси партияларға бірлесу құқығын, азаматтардың бүкіл Ресей Федеарциясында саяси партияларды құру және оларға қатысу құқықтарының теңдігін әлсірететін факторға айналуына әкеп соғуы мүмкін [7]». Біздің пікірімізше, феде-рация жекелеген субъектілер аясында саяси партиялардың жұмыс істеуі мүмкіндігін, тіпті қажеттілігін де тұспалдайтын мемлекеттік құрылыс нысаны болып табылады, өйткені олар бір немесе басқа өңірлердің маңызды қажеттіліктерін білдіре алар еді. Әрине, федералды саяси партиялардың өңірлік бөлімшелері Фе-дерация субъектілерінде де жұмыс істеуі және барлық саяси күштермен (соның ішінде өңірлік және саяси компонент) әділ және заңды қатаң сақтауға негізделген бәсекеге қатысуға тиіс. Федеративті мемлекет-терде өңірлік партиялардың болуы «әдеттегі жағдай» болып табылады [8, с. 85]. Австрияда 700-ден астам саяси партия жұмыс істейді (салыстыру үшін, Ресейде 7-еу ғана), бірақ олардың басым көбі өңірлік не-месе жергілікті мәртебеге ие. [9, 42 б.]. Біздің пікірімізше, өңірлік саяси партиялардың болуы фактісі өз бетімен ешқандай қатер төндірмейді. Конституциялық Сот өз қаулысында «аталған шектеу уақытша және оны тудырған жағдайлар жойылуымен алып тасталуы тиіс» деп белгілеген.

Осы шектеуді уақытша деп тану қуантады, бірақ «оны тудырған жағдайлар» туралы сұрақ пайда бо-лады. Шын мәнінде, шектеуді тудырған осындай жағдайлар «Саяси партиялар туралы» Федералды заңға тиісті түзетулерді енгізу болып табылды, олар, өз кезегінде, сол кезеңде жүргізілген «билік сатысын» құру жөніндегі қызметтің салдары болып табылды. Бұл ретте «жағдайлардың жойылуы» фактісін кім және қашан анықтайды деген сұрақ пайда болады. Саны 500 адамнан тұратын кез келген топ федералды (ал федералдыдан басқаларды, заң бұрынғыдай, қарастырмайды) саяси партияны құруға құқылы қазірғі уақытта өңірлік партияларды құруға тыйым салуды сақтау анахронизм болып көрінеді.

Қазақстан Республикасында саяси партиялардың конституциялық-құқықтық негізі өз тұрақтылы-ғымен ерекшеленеді.

Бәлкім, жалғыз бір ерекшелік 1993-1995 жж. кезеңі болып табылады, ол кезде егеменді Қазақстанның бірінші Конституциясы бүгінгі таңда жиырма жыл табысты әрекет етіп келе жатқан 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясымен ауыстырылды.

1993 ж. үлгідегі Конституцияда партияларға дербес 56-бап арналған болатын: «Партиялар азаматтардың саяси еркін құруға және білдіруге мүмкіндік береді. Саяси партиялардың құрылу, әрекетін тоқтату тәртібі заңмен белгіленеді». 1995 ж. Конституцияда осындай бап жоқ (онда барлық қоғамдық бірлестіктерге - саяси партияларға, кәсіподақтарға және діни бірлестіктерге бағытталған нормалар бар. «Қоғамдық бірлестіктер» деген 10-бапта жоқ).

1995 жылғы Конституцияны дайындаған кезде басқа әдіс қолданылды: институционалдық регламенттеудің орнына (партияларға, кәсіподақтарға және діни бірлестіктерге – жеке баптан) саяси партиялардың түбегейлі бастаулары «Жалпы ережелердің» нормалары (I бөлім) және адам мен азаматтың конституциялық мәртебесі ( II бөлім) арқылы ұсынылған. Осылайша, 5-бапта идеологиялық және саяси әр алуандылық жариялаумен қатар мемлекеттік органдарда партия ұйымдарын құруға тыйым салынған, сондай-ақ барлық қоғамдық бірлестіктердің мақсаты және қызметі бойынша бірнеше басқа дәстүрлі тый-ым салулар: «Мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни,

186

тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметіне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады».

Конституцияның Қазақстан Республикасы азаматтарының бірлесу бостандығы құқығын регламенттейтін 23-бабында, Қоғамдық бірлестіктердің қызметі заңмен реттеледі деп бекітілген. Әскери қызметшілер, ұлттық қауіпсіздік органдарының, құқық қорғау органдарының қызметкерлері мен судья-лар партияларда, кәсіптік одақтарда болмауға, қандай да бір саяси партияны қолдап сөйлемеуге тиіс.

Қысқаша Қазақстандағы арнайы заңнаманың дамуы туралы. 1996 жылға дейін Қазақстанда саяси партиялардың ұйымдастырылуы және қызметі «Қаз. КСР

қоғамдық бірлестіктер туралы» Қаз.КСР 1991 ж. 27 маусымдағы Заңымен, одан кейін – «Қоғамдық бірлестіктер туралы» 1996 ж. 31 мамырдағы ҚР Заңымен реттелетін.

ҚР «Саяси партиялар туралы» бірінші арнайы заңы 1996 ж. 2 шілдеде қабылданды. Оның орнына ҚР 2002 ж. 15 шілдедегі «Саяси партиялар туралы» Заңы келді, ол 2005, 2007 және 2009 жылдары енгізілген өзгерістермен және толықтырулармен бүгінгі күнге дейін қолданыста.

Ең мәнді өзгерістерге мыналарды жатқызуға болады. Біріншіден, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2007 жылғы 21 мамырдағы

Заңның күші жойылғанына байланысты, бұрын 5-бабында көзделген қоғамдық бірлестіктерді мемле-кетпен қаржыландыруға тыйым салудың орнына сайлау нәтижесі бойынша депутаттық мандаттарға ие болған партияларды мемлекеттік қаржыландыру енгізілді.

«Саяси партиялар туралы» Заңына өзгерістерді енгізгеннен кейін (жаңа 18-1-бап «Саяси партияларға бөлінетін бюджеттік қаражат») ҚР Орталық сайлау комиссиясының 2009 жылғы 3 қыркүйектегі Қаулысымен «Саяси партияларды қаржыландыру қағидалары» бекітілді.

Мәжіліс депутаттарының соңғы сайлау қорытындысы бойынша партиялық тізім бойынша ҚР Парламент Мәжілісіне ұсынылған саяси партияларға жыл сайын бюджеттік қаражат бөлінеді. Саяси партиялардың қызметін қаржыландыруға бөлінетін бюджеттік қаражат көлемі тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңында Парламент Мәжілісіне соңғы сайлау қорытындысы бойынша ұсынылған саяси партиялар үшін дауыс берген кезде әр сайлаушының дауысы үшін еңбек ақының ең аз мөлшерінің үш пайызын есепке ала отырып белгіленеді.

Республикалық бюджеттен бөлінген қаражатты жұмсау туралы шешімді қабылдау саяси партиямен оның жарғысында белгіленген тәртіпте жүзеге асырылады.

Републикалық бюджеттен алынған қаражатты саяси партиялар жарғылық мақсаттарды, міндеттерді және саяси партиялардың құқықтарын іске асыруға пайдаланады.

Бюджеттік қаражат сайлау алды үгітті жүргізуге, соның ішінде бұқаралық ақпарат құралдарында сөз сөйлеуін төлеуге, алдын ала көпшілік іс-шараларды жүргізуге, үгіттік материалдарды шығаруға, кандидаттардың көлік шығындарына, сондай-ақ, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, қайырымдылыққа жұмсалмайды, партия мүшелері арасында бөліп таратылмайды.

Саяси партиялармен бюджеттік қаражатты жұмсаған кезде бюджеттік немесе басқа заңнаманы бұзушылықтар анықталған кезде саяси партияны қаржыландыруға республикалық бюджеттен қаржы бөлу ағымдағы жылы тоқтатылады. Егер саяси партия бюджеттік қаражатты Ережелермен көзделмеген мақсаттарға жұмсаған болса, осы қаражат республикалық бюджетке қайтаруға жатады.

Екіншіден, саяси партия мәртебесіне үміткерлерге қойылатын талаптардың белгілі бір ырықтандыруы жүргізілді. 1996 жылы саяси партияларды мемлекеттік тіркеу үшін олардың құрамында Қазақстан Респу-бликасы облыстарының жартысынан көбін ұсынатын кемінде үш мың адам болуы тиіс еді. 2008 жылы бұл талаптар күрт күшейтілді: саяси партияны мемлекеттiк тiркеу үшiн оның құрамында партияның барлық облыстардағы, республикалық маңызы бар қала мен астанадағы әрқайсысында кемiнде алты жүз партия мүшесi бар құрылымдық бөлiмшелерiнiң (филиалдары мен өкiлдiктерiнiң) атынан өкiлдiк ететiн кем де-генде қырық мың партия мүшесi болуға тиiс. 2009 жылы цифрдың екеуі де, тиісінше, қырық мың және алты жүз партия мүшесіне дейін төмендеді.

187

Үшіншіден, саяси партияны құрудың материалдық және іс жүргізу, оны мемлекеттік тіркеу және қайта құру аспектілері нақтыланды. Мемлекеттік тіркеу мерзімі заңды тұлғаларды тіркеу туралы заңнамамен көзделген негіздер бойынша тоқтатылуы мүмкін. Мемлекеттік тіркеу мерзімін тоқтатудың себебі болған негіздер жойылғаннан кейін, тіркеуші орган саяси партияны мемлекеттік тіркеу немесе мемлекеттік тіркеуден бас тарту туралы шешім қабылдайды. Енді саяси партия мүшелерінің тізімдері бойынша Заңның 10 б. 6 т. көзделген (яғни, қырық мың және алты жүз партия мүшесі) партия мүшелерінің жалпы санына әсер етпейтін анықталған бұзулар саны саяси партияны мемлекеттік тіркеуден бас тарту үшін негіз бо-лып табылмайды. Заңда ықтимал қайта құру нысандары аталған - қосылу, бірігу, бөліну, бөлініп шығу, қайта құрылу. Саяси партия бөлінген немесе саяси партияның құрамынан бөліп шығарылған кезде қайта ұйымдастырылған саяси партия мен жаңадан құрылған саяси партиялар мүшелерінің жалпы саны осы Заңның талаптарына сәйкес болуға тиіс (яғни, қырық мың және алты жүз партия мүшесі).

2007 жылғы конституциялық реформамен ҚР Парламент Мәжілісіне пропорционалды сайлау жүйесі бойынша (98 депутат – партиялар тізімі бойынша және 9 депутат Қазақстан халқының Ассамблеясымен сайланады) сайлау туралы қағидасы енгізілгені туралы ұмытпау қажет.

Жиынтығында осы өзгерістер саяси партиялардың құқықтық жағдайын нығайтады, олардың белсенділігін арттыру және олармен демократиялық ашық қоғамда осы саяси институттарға тән өз функ-цияларын сапалы атқару үшін қосымша заңды кепілдіктер береді және материалдық ынталандырады.

Осы шолудың тақырыбына қатысты, 2002 жылы Республика Президентінің жүгінуі бойынша Парла-ментпен қабылданған «Саяси партиялар туралы» Заң ҚР Конституциялық Кеңесімен қарастырылды және ҚР Конституциясына сай деп танылды. ҚР Конституциялық Кеңесінің «Қазақстан Республикасының «Са-яси партиялар туралы» Заңның Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкестілігін тексеру туралы» 2002 жылғы 11 шілдедегі №6 қаулысынан бізге өте қызықты мәселе бойынша үзінділер келтіреміз.

Конституциялық Кеңес «Саяси партиялар туралы» Заңның 10-бабы 6-тармағының нормасын талдай келе, оның саяси партияны мемлекеттiк тiркеудiң шарты түрiнде сан өлшемiн белгiлейтiнiне назар ауда-рады. «Бұл тiркеу және өзге де сан өлшемдерi, атап айтқанда, «Саяси партиялар туралы» Заңның 6-бабы 1 және 3-тармақтарымен белгiленген өлшемдер, конституциялық реттеу нысаны болып табылмайды. Ол жөнiндегi мәселелер, тұтас алғанда, заңды және жеке тұлғалардың құқықтық субъектiлiгiнiң түбегейлi принциптерi мен нормаларын анықтау сияқты, Конституцияның 61-бабы 3-тармағымен заңдар арқылы реттеу деңгейiне жатқызылған.

«Өзге елдердiң партиялар туралы заңнамасында мұндай өлшемдердiң бар болуы, мемлекеттiң, саяси партияларға сайлау процесiне қатысу және парламенттерде бара-барлық өкiлдiк ету құқығын бере оты-рып, сонымен бiр мезгiлде оларға қажеттi талаптар қоятындығымен айқындалады, бұл талаптар саяси партияның қоғамда елеулi қолдауға ие екендiгiн айғақтап, сонымен бiр мезгiлде партиялық жүйенiң әлеуметтiк шарттастырылмай жiктелуiн тежеген болар едi».

«Саяси партиялар туралы» Заңның 10-бабы 6-тармағының және 6-бабы 1 және 3-тармақтарының та-лаптары жаңадан құрылып (қайта тiркелiп) жатқан барлық саяси партиялар үшiн жалпыға бiрдей және олар үшiн тең дәрежеде мiндеттi болып табылады.

«Саяси партиялар туралы» бұл Заң өлшемдерiнiң сандық көрсеткiштерiне келер болсақ, олардың абсолюттiк түрлерiн орайлас айқындау мен белгiлеу Республика Парламентiнiң құзырына қарайтынын және оның заң шығарушылық қарауы аясында екенiн атап өту қажет. Сонымен бiрге Конституциялық Кеңес, партиялар туралы шетел заңнамасында саяси партияларды мемлекеттiк тiркеу үшiн, олардың сан мөлшерiне қойылатын, қаралып отырған «Саяси партиялар туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 10-бабы 6-тармағымен көзделген сандық талаптардан анағұрлым жоғары талаптардың бар болуын атайды.

Заңның 14-бабы 5-тармағының 6) тармақшасы, «саяси партияның Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсi депутаттарының сайлауына қатарынан екi рет қатыспауын» соттың шешiмi бойынша саяси партияның таратылуына негiз ретiнде көздейдi. Конституциялық Кеңес оны Конституцияның жалпы ережелерi мен нормаларына қайшы деп таппайды және де, Заңның 14-бабы 5-тармағының 6) тармақшасы

188

қоғам мен оның барлық жiктерi үшiн, олардың саяси мүддесiн бiлдiруге үмiткер партиялардың саяси қызметi тұрақты және белсендi болуына кепiлдiк жасауды өзiне мақсат етiп қояды деп есептейдi. Пар-тиялар туралы заңнамадағы мұндай нормалар қоғамдағы шын мәнiндегi плюрализмдi қорғайды және ынталандырады деп танылады.

2012 жылғы 15 қаңтардағы Парламент Мәжілісіне сайлауда партиялар мынадай нәтижелерге жетті: «Нұр Отан» халық-демократиялық партиясы үшін 5 621 436 адам дауыс берді, немесе дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың 80,99 %; Қазақстанның патриоттары партиясына - 57 732 адам, немесе 0,83 %; «Ақ Жол» Қазақстан Демократиялық партиясы үшін - 518 405 адам, немесе 7,47 %; «Азат» Жалпыұлттық социал-демократиялық партия үшін - 116 534 адам, немесе 1,68 %; Қазақстан Коммунистік халық пар-тиясы үшін - 498 788 адам, немесе 7,19 %; «Ауыл» Қазақстан социал-демократиялық партия үшін - 82 623 адам, немесе 1,19 %; «Әділет» Демократиялық партия үшін - 45 702 адам, немесе 0,66 %. Партиялық тізімдер бойынша дауыс беру бойынша «Нұр Отан» партиясы 83 мандат, «Ақ Жол» - 8, ҚКХП -7 мандат алды. Сайлауға 7 018 927 адам келді, немесе тізімге енгізілген сайлаушылардың 75,4 %-ы. Мәжіліс «Нұр Отан» партиясының басым жағдайымен үшпартиялы болды. Қазіргі уақытта Парламенттің төменгі пала-тасында үш саяси партияның толыққанды фракциялары әрекет етеді [10].

Ағымдағы заңнама жиырма жыл бойы Конституциямен белгіленген шеңберде саяси партияларға берілген параметрлерді түбегейлі өзгертусіз, оларға саяси жүйенің жауапты институты ретінде дәстүрлі қатынасын сақтай отырып, партияның нақты мүмкіндіктерін біртіндеп нығайтып және толықтырып дамы-тып келе жатыр.

Ресей мен Қазақстанның саяси партияларды ұйымдастыру және олардың қызметін конституцииялық-құқықтық реттеу тәжірибесі тағлым аларлық және ден қоярлық. Ол тікелей демократия, халық өкілдігі, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, екі елдің де қоғамы мен мемлекетінің кейінгі өзгеруінің стратегиясы мен тактикасын анықтау мақсатындағы олардың электоралды іс-әрекеті мәнмәтінінде одан әрі мейлінше мұқият зерттеуді талап етеді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ:1. Авакьян С. А. Реейдегі саяси партиялардың конституциялық-құқықтық мәртебесі. М., 2011. 2. Лапаева В.В. Қазіргі Ресейдегі құқық және көппартиялық. М., 1999. С. 26; Мемлекеттік Дума:

Энциклопедия. В 2 т. Т. 2. 3. Саяси оппозиция туралы: Васильева С.В. Саяси оппозицияның конституциялық-құқықтық

мәртебесі. М., 2010.4. «Саяси партиялар туралы» Федералды заңға өзгерістер және толықтырулар енгізу туралы»

2012 ж. 2 сәуірдегі № 28-ФЗ Федералды заң // СЗ РФ. 2012. № 15. Ст. 1721.5. «Саяси партиялар туралы» Федералды заңға енгізілген басқа новеллалар: Саликов М.С. Ресейдің

партиялық жүйесі: конституциялық-құқықтық реттеу серпіні // Ресей заң журналы. 2012. № 4.6. РФ Конституциялық Сотының «Балтия республикалық партия» қоғамдық-саяси ұйымның

шағымына байланысты «Саяси партиялар туралы» ФЗ 3 бабының 2 тармағыны екінші және үшінші абзацының және 47 бабының 6тармағының конституцияға сәйкестігін тексеру туралы 2005 ж. 01 ақпандағы Қаулысы // РФ Конституциялық Сотының хабаршысы. 2005. № 1.

7. РФ Конституциялық Сотының «Балтия республикалық партия» қоғамдық-саяси ұйымның шағымына байланысты «Саяси партиялар туралы» ФЗ 3 бабының 2 тармағыны екінші және үшінші абзацының және 47 бабының 6тармағының конституцияға сәйкестігін тексеру туралы 2005 ж. 01 ақпандағы Қаулысы // РФ Конституциялық Сотының хабаршысы. 2005. № 1.

8. Юдин Ю. А. Қазіргі мемлекеттегі саяси партиялар және құқық. М., 1998. 9. Сафаров М. Көрс. Шығ.. 10. www.election.kz

189

Қазақстан Республикасының Конституциясы экономиканы дамытудың аса маңызды кепілі – жеке меншікке қол сұғылмайтындығын бекіте отырып, құқықтық, демократиялық және әлеуметтік мемлекеттің жұмыс істеу негізін бекітеді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабы

Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алатынын көздейді. Меншік, оның ішінде мұрагерлік меншік құқығына заңмен кепілдік беріледі. Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға болмайды.

Конституцияның 39-бабы осы ойды жалғастыра отырып, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін деп, кепілдік береді.

ульяна ФилАТОВА – Ресей сот төрелігі мемлекеттік университетінің

Шығыс Сібір филиалының доценті, заңғылымдарының кандидаты

МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕПІЛДІКТЕРІ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ – ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ:

ОРТАҚ ҮЛЕСТІ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ҮЛГІСІНДЕ КЕЙБІР ШЕКТЕУЛЕРДІ ТАЛДАУ

190

Негізгі заңда салалық заңнамада ары қарай дамитын іргелі негіздер қамтылады. Қазақстан Республикасының АК 218 б. 6 т. осы баптың 3-5-тармақтарында баяндалған ережелер бойынша ортақ мүлiктi бөлу iсiн жүргiзудiң не одан үлестi бөлiп шығарудың тиiмсiздiгi айқын болған жағдайда сот мүлiктi жария саудаға салып сатып, кейiн одан түскен соманы ортақ меншiкке қатысушылар арасында олардың үлестерiне сәйкес бөлiп беру туралы шешiм шығаруға құқылы екенін бекітіп, меншік құқығының шектеулерін көздейді.

Осы норманың бар болуы Қазақстан Республикасының азаматтық құқық тәртібін Германияның азаматтық жинағы, Швейцарияның азаматтық кодексі, Австрияның азаматтық жинағы сияқты қазіргі еуропалық алдыңғы қатардағы азаматтық кодификациялау әзірлемелеріне бағытталған ретінде сипат-тайды. Бірақ, АК 218 б. 6 т. қолдану көптеген сұрақтарды тудырады, соның ішінде осы баптың Қазақстан Республикасы Конституциясына қайшы келмейтіндігі жайында [1].

Аталған проблеманы егжей-тегжей қарастыру үшін ортақ үлестік меншік қатынастары табиғатына, шетелдік тәжірибеге және Қазақстан Республикасы заңдарын жүйелі түсіндірмелерге жүгіну қажет.

Роман-германдық құқықтық отбасының бірнеше мемлекеттеріне ортақ үлесті меншік құқығында тиесілі мүлікті сауда-саттықта сату таныс. Германияның азаматтық жинағының § 749 1 абзацына сәйкес (бұдан әрі мәтін бойынша – ГАЖ) [2] кез келген қатысушы және кез келген уақытта үлесті меншік қатынастарын тоқтата алады. «Кез келген уақытта» - бұл маңызды себептер мен енгізулерді күтпеуге бола-ды, сондай-ақ қолайсыз жағдайларға тәуелсіз дегенді білдіреді. §§ 752-753 ГГУ тоқтату тәртібін реттейді. Ортақтықты тоқтату заттай бөлу жолымен жүргізіледі, онда ортақ зат немесе, олар ортақ болғанда, бірнеше зат, құнын азайтусыз қатысушылардың үлесіне сәйкес келетін бөліктерге бөлінуі мүмкін. Неміс құқығында заттың физикалық қасиеттерімен алдын ала белгіленген физикалық бөлінбестігі, сондай-ақ экономикалық бөлінбестігі, яғни бөлу нәтижесінде мүлік құнының азаюы танылады. Заттың құнының азаюы бөлінбеген зат құнынан бөлу нәтижесінде алынған үлестер құнының сомасын алып тастау жо-лымен анықталады. Егер тұтас заттың құны оның бөлінген бөліктері жинағының құнынан асса, демек, бөлу заттың құнын азайтуға әкеп соғады, және бөлу оны сату арқылы жүргізілетін болады. [3, 567 б.]. Егер зат заттай бөлуге жататын болса, онда заттың тең үлестерін қатысушылар арасында үлестіру же-ребе арқылы жүргізіледі. Егер заттай бөлу болмаса, ортақтықты тоқтату ортақ затты кепілге берілген мүлікті сату қағидалары бойынша сату арқылы, жер учаскелері үшін – сауда-саттықта мәжбүрлеп сату және алынған қаражатты үлестіру арқылы жүргізіледі. Егер меншік иелері арасындағы шарт бойынша үшінші адамға иеліктен шығаруға рұқсат етілмесе, зат сауда-саттықта ортақ қатысушылардың біреуіне сатылуы тиіс.

Швейцарияның Азаматтық кодексі (бұдан әрі мәтін бойынша - ШАК) [4] 650 б. әр меншік иесінің үлесті меншікті тоқтату құқығын таниды. Осы құқық заңмен (мысалы, ғимараттың бөлігіне үлесті меншік құқығында),тараптардың келісімі бойынша немесе затты пайдалану мақсатының ұзақтығы себебімен шектелуі мүмкін. Келісім тоқтату құқығын ең көбі 50 жылға алып тастауы мүмкін. Жер учаскесіне қатысты осы келісім жер кітабына тіркеуге жатады, бұл оның құқықтық мирасқорға қатысты әрекетін қамтамасыз етеді. Тоқтатуды қолайсыз жағдайда, яғни меншік иесі затты пайдалануға мүдделі болған кезеңде (мыса-лы, егін жинаған кезде ауылшаруашылық жинау техникасын) сұратуға болмайды.

ШАК 651 б. ортақтықты тоқтатудың мынадай нұсқаларын көздейді: затты заттай бөлу; зат-ты әдеттегідей тәртіпте немесе аукционда табысты үлестерге пропорционалды бөлу арқылы сату; затты бір немесе бірнеше ортақтасқа беру. Егер тараптар бөлу әдісі жайында келісімге келмесе, оны судья таңдайды. Ең алдымен затты заттай бөлу мүмкіндігі талқыланады, егер бұл оның құнын мәнді азайтатын болса, зат сатылады. Егер тараптар тең емес заттай бөлуге келіссе, ақшалай өтемакы тағайындалуы мүмкін.

Австрияның азаматтық жинағы осыған ұқсас тәртіпті көздейді (бұдан әрі мәтін бойынша– ААЖ) [5], оның § 830 «тоқтату уақытсыз болып табылған немесе қалғандарды шығынға әкелетін» жағдайларды

191

қоспағанда, әр меншік иесі үлесті ортақтықты тоқтатуды талап етуге құқылы екенін көздейді. §841 екі бөлініс түрін көздейді: заттай және азаматтық.

Заттай бөлу бірауыздан қабылданған шешім бойынша § 841 бойынша жүргізіледі, бірауыздылыққа жетпеген жағдайда азаматтық бөлу қолданылады. § 843 сәйкес, егер ортақ зат мүлдем бөлінбесе немесе оны құнын мәнді азайтусыз бөлу мүмкін болмаса, онда кез келген меншік иесі сот арқылы сатуды және алынған қаражатты қатысушылар арасында үлестіруді талап етуге құқылы. Демек, азаматтық бөлу, шын мәнінде, ортақ затты алынған табысты үлестерге шамалас үлестірумен ашық саудада сатуды білдіреді.

Франция Азаматтық кодексінің 815-бабы [6] ешкім ортақ меншік иесі болып қалуға мәжбүрленбеуін көздейді, және, егер сот шешімімен немесе тараптардың келісімі бойынша оны кейінге қалдыру белгіленбесе, оны бөлу туралы мәселе кез келген уақытта қозғалуы мүмкін.

Егер бөлуді дереу жүзеге асыру ортақ меншіктің құнын азайту қатерін тудырса немесе оның меншік иелерінің бірі мұраның құрамына кіретін ауыл шаруашылық кәсіпорынды осы мерзім өткеннен кейін пайда-лана алатын болса, меншік иесінің талабы бойынша сот бөлуді екі жылдан аспайтын мерзімге кейін қалдыруға құқылы. Кейін қалдыру жалпы мүлікке немесе оның жекелеген объектілеріне қолданылуы мүмкін.

Аталған баптың 3 т. бекітілген үлесті бөліп шығару механизмі ден қоярлық. Егер меншік иелері меншікті ортақ түрінде сақтағысы келсе, сот, олардың бірінің немесе бірнешесінің талап-арызы бойын-ша бар мүдделеріне байланысты сараптаманы жүргізгеннен кейін бөлуді талап еткенге үлесті, осы үлес басқа мүліктен оңай бөлінетін болса, заттай немесе егер заттай бөлу мүмкін болмаса немесе талапкер осындай ниетін білдірсе, ақшалай түрде беруді кесуге құқылы; егер ортақ үлес құрамында жеткілікті сома болмаған жағдайда, онда жетпейтін бөлігі талап-арызды таныған меншік иелерімен төленеді, бұл басқа меншік иелеріне олар осындай ниет білдірген жағдайда, осыған қатысуға кедергі болмайды. Әрқайсысының ортақ меншіктегі үлесі олар төлеген сомаға шамалас ұлғаяды.

Егер барлық меншік иелері қатысқан және іс-әрекетке қабілетті болса, бөлу тараптар жарамды деп есептеген тәртіппен және мәміле арқылы жүзеге асырылуы мүмкін (Франция АК-нің 819-бабы). Егер меншік иелерінің бірі бөлуге келісім бермесе немесе бөлу тәртібі, немесе әдісі туралы дау туындаса, сот жеңілдетілген сот өндірісі тәртібінде шешім қабылдайды немесе, қажет болған жағдайда, бөлуді жүзеге асыру үшін судьялардың бірін тағайындайды, оның баяндамасы негізінде дауды шешеді (Франция АК-нің 823-бабы). Мұрагерлердің әрқайсысы жылжымайтын және жылжымалы мүліктегі өз үлесін заттай талап етуге құқылы: бірақ мүлікті өндіріп алуға жүгінген кредиторлар болған жағдайда, немесе мұрагерлердің көбі мұраны қалдырушының қарыздарын және мұраны алумен байланысты шығындарды өтеу үшін сату қажет деп есептесе, жылжымалы мүлік жария саудада әдеттегідей тәртіппен сатылады. (Франция АК-нің 826-бабы). Егер жылжымайтын мүлік келісуге боларлық түрде бөлінбейтін болса, ол сатылуы тиіс.

Жылжымалы және жылжымайтын мүлікті бағалау және сатудан кейін, қажет болған жағдайда, судья-комиссар тараптарды олар өздері таңдаған немесе, олар келісе алмаған жағдайда, судья тағайындаған нотариусқа жолдайды. Осы лауазымды тұлғаның қатысуымен қатысушылар арасындағы міндеттемелер бойынша есеп айырысылады, мүліктік масса қалыптастырылады, үлестер құрылады және бөлудің әр қатысушысына тиесілі үлестер анықталады (Франция АК-нің 828-бабы).

Осылайша, шетел құқық тәртіптерінде ортақ затты меншік иелері бірінің ортақ мүлікті бөлу талабы бойынша мәжбүрлеп иеліктен шығару механизмі ұзақ мерзім бойы қолданыста бар, бірақ ол тек зат-ты заттай бөлу мүмкін емес болғанда, немесе осындай бөлу экономикалық тұрғыдан тиімсіз болса ғана жүзеге асырылады.

Ортақ заттарды сауда-саттықта сату туралы норма бар елдерде үлес ұғымының түрлі теоретикалық негіздері бар, өз мазмұны бойынша олар үлесті жеке меншік құқығына ұқсастырмайды.

К. Энглендер үлестің мазмұны жалпы құқыққа байланысты, бірақ үлестер синтезі салдарынан ерекше жағдай пайда болады, ол меншік үлестерінің жинағы - жеке құқықты білдірмейтінін көрсетеді деп атап өткен. [7, 209 б.].

192

Басқа неміс зерттеушісі К. Хильбрандт, үлесті түсіну теориясын жалғастыра отырып, үлесті меншікте меншік құқығы тек абстрактті түрде бар, бұл құқықтар жинағы тұтас алғанда бәрін қамтитын қожалық ету билігі болып табылады деп жазған [8, 635 б.]. К. Хильбрандт пікірі бойынша, бір меншік иеленушінің ортақ заттағы «үлеске» құндылық тұрғысынан қатысуын білдіреді. Затқа құқықта үлес жоқ (құқық бөлігі), тек қана бірнеше адамға толық тиесілі затқа құқық бар. Әр ортақтас иеленуші ұқсас заттық құқықтарымен шектелген, тұтас құқық иесі ретінде қабылданады. Бұл ретте оларды шектелген заттық құқықтар ретінде қарастыру дұрыс болар (мысалы сервитут), сонда басты айырмашылығы үлесті ортақтықта толық құқық шектеусіз, және тек басқа меншік иелерінде де осы құқық болуымен шектелуі мүмкін.

Ортақ меншікке қарасты классикалық неміс теориясы (құқықтың көптігі теориясы) әр меншік иеленушінің тек басқа меншік иелерінің толық құқығымен шектелген, толық құқығы бар екеніне сүйенеді. Осы теория оның пікірі ГАЖ құрған кезде маңызды рөлін атқарған А.Тур еңбектерінде егжей-тегжей пысықталды. Бәсекелес толық құқықтар теориясы сот практикасында көрсетіледі, ол қазіргі түсіндірмелерде және оқулықтарда кеңінен жарияланады. Бәсекелес толық құқықтар теориясын дамыта отырып, Р. Шнорр кезінде заттық құқықтар қатысушыларының ішкі қатынастарымен шектелген толық құқықтың көрінісін ұсынды. Үлес – бұл заттың құқықтарды және өкілеттіктерді шектеу градусының сандық ауқымы [9, 85-90 б.].

Осылайша, ортақ үлесті меншікте тұрған мүлікті сот шешімі бойынша сату жетекші еуропалық коди-фикациялармен көзделген және оның мол қолдану тәжірибесі мен терең теориялық негіздемесі бар [10, 224 б.].

Меншік құқығы қол сұғылмаушылықтың конституциялық кепілі – ортақ мүлікті мәжбүрлеп сату механизмін бұзбайды, өйткені ортақ үлесті меншік құқығы өз мазмұны бойынша жеке меншік құқығына ұқсас емес. Жеке меншік құқығы тек үшінші адамдардың бар құқықтарымен шектелген (яғни, сыртқы шектеулермен). Меншіктегі үлестен шығатын құқық басқа меншік иесінде осындай үлестің болуымен шектелген. Әр меншік иесі өз затын басқа меншік иесінің құқықтық саласын бұзбайтын көлемде иеле-нуге, пайдалануға және жұмсауға құқылы. Сондықтан, егер меншік иелерінің бірі өз меншік құқығын тоқтатқысы келсе, және сотқа жүгінуден басқа жолдарды таба алмаған болса (бөлу туралы келісімге келу мүмкін еместігі, затты үлестерге сәйкес шамалас бөлу мүмкін еместігі), бұл ретте бұл басқа меншік иесінің құқығын бұзу емес, тек қана оның өз меншік құқығын іске асыруы. Құқықты жүзеге асырудың мәжбүрлеу әдісі басқа меншік иелеріне санкцияларды қолдану немесе көпшілік мүдделерін қорғау мақсатымен үәжделген емес, қатынастардың сипатымен себептелген. Осылайша, меншік құқығындағы үлесінің шектеулі сипатымен алдын ала белгіленген ортақ меншік қатынастарын тоқтатуға меншік иесінің құқық механизмі іске асырылады.

«Анық мақсатқа сай еместігі» терминін, шетелдік тәжірибеге сүйене отырып, заттай немесе экономикалық бөлінбеушілік деп түсінуге болады.

ҚР АК 218 б. 3-5-тармақтарында көзделген қағидаларды орындау ҚР АК 2018 б. 6 т. орындаудың міндетті шарты болып табылады, өйткені:

1) АК 218 б. 6 т. мәтінінде 218 б. 3-5 тт. сілтеме бар;2) 6 т. қолдану ерекше шара болып табылады, ол тараптар мүлікті заттай бөлуге тырысып, келісімге

келе алмағанын, мүлік заттың қасиеттеріне байланысты бөлінбейтінін, немесе заң бойынша талапкердің үлесі мәнді болмағанын сот анықтаған жағдайда ақырғы әдіс ретінде қолданылады.

ҚР АК 249 б. сәйкес меншік иесі өз мүлкін иеліктен шығарған кезде меншік құқығы тоқтатылады, бұны ортақ затты сауда-саттықта иеліктен шығаруға да қолдануға болады. 2018 б. 6 т. жағдайында меншік құқығының ауысуы негізі сот шешімі емес, сауда-саттық нәтижесінде жасалған сату-сатып алу шарты болып табылады. ҚР АК-нің 218-бабының 6-тармағы – бұл мүлiктi меншiк иесiнен мәжбүрлеп иеліктен шығару емес, меншік иелерінің бірінің ортақ үлесті меншік қатынастарын тоқтауға құқығын іске асыру механизмі, бұл, біріншіден, үлеске қатысты меншік институтының табиғатымен алдын ала белгіленген,

193

ал екіншіден, ақырғы шара ретінде қабылданады, өйткені осы мәселе бойынша басқа меншік иелерімен келісімге келу және оны басқа әдістермен шешу істен шыққан жоқ. Сот өзіне тән емес функцияны орын-дайды, ол өз шешімімен затты иеліктен шығарумен келіспейтін басқа меншік иелерінің еркін ауыстыра-ды, сондай-ақ, АК 218 б. 6 т. көзделген иеліктен шығару механизмін сақтау арқылы, келіспеген меншік иелерінің мүдделерін сақтауды қамтамасыз етеді .

Мүлікті сауда-саттық арқылы сату туралы сот шешімі меншік иесінің ортақ меншік қатынастарын тоқтатуға және өз затына билік етуге кепілдік береді.

АК 218 б. 6 т. көзделген норма өз мәнінде – бұл озық норма, оның маңызын айтып жеткізу қиын. Меншік иесінің ортақ затты сатуды талап ету құқығы меншік құқығының іске асырылуына кепілдік беретін маңызды құқықтардың бірі. Осы құқықтың жоқтығы құқықтық коллапс жағдайына, ортақ үлесті меншік қатынастарын тоқтату механизмінің реттелмейтіндігіне әкеп соғады. Зат бөлінбейтін, оны бөлу туралы немесе бірге пайдалану туралы келісімге келу мүмкін емес, үлесті арзанға сату экономикалық тиімсіз болған жағдайда жалғыз әдіс затты тұтас сату. Осы құқықты бекітудің кепілдік әсерінің басқа ын-таландыру әсері де бар, өйткені ортақ затты пайдалануға мүдделі меншік иесі ымыраға ынталана барады және басқа меншік иелерімен тезірек келіседі.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:1. Қарағанды облыстық сотының ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің

2018 б. 6 т. конституцияға сәйкестігін тексеру туралы (Жалпы бөлімі) 1994 ж. 27 желтоқсандағы № 268-XIII: Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2014 жылғы 11 маусымдағы №2 нормативті қаулысы.

2. Buergerliches Gesetzbuch Bundesrepublik Deutschland vom 18. August 1896 RGBI. S. 195 Inkrafttreten am 1. Januar 1900.

3. Rebmann K., Säcker F., Rixecker R. Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch. 4. Schweizerisches Zivilgesetzbuch vom 10. Dezember 1907 SR 210 Inkrafttreten am1. Januar 1912.5. Allgemeines bürgerliches Gesetzbuch für die gesamten deutschen Erblaender der Österreichischen

Monarchie vom 1. Juni 1811 JGS № 946/1811 Inkrafttreten am 1. Jaenner 1812.6. Loi n° 65-557 du 10 juillet 1965 fixant le statut de la copropriйtй des immeubles bвtis. Version consolidйe

au 22 juin 2013 [Электронный ресурс]. Выходные данные. URL: http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexte.do?cidTexte=JORFTEXT000000880200

7. Engländer K. Regelmäßige Rechtsgemeinschaft. Berlin, 1914. 8. Hilbrandt C. Der bei der Bruchteilsgemeinschaft – eine Untersuchung der Rechtsstruktur des Bruchteils. 9. Schnorr R. Die Gemeinschaften nach Bruchteilen (§§ 741-758 BGB). Tübingen., 2004. 10. Еуропалық құқықтық тәртіптегу ортақ үлесті меншік құқықтарының ерекшеліктері туралы

толығырақ Филатовой У.Б. монографиясында: Ресейде және шетелде ортақ меншік институтын да-мыту тұжырымдамасы: монография. – М.: Юрлитинформ. 2013.

194

I. КіріспеҚазақстан көлемі бойынша – Кеңес Одағының құқықтық мирасқоры ретінде екінші орынға ие, және

бүкіл әлемде тоғызыншы орынға ие мемлекет. Тәуелсіздікті жариялағаннан кейін Қазақстан Республи-касы барлық күшін демократияға және құқықтық мемлекеттілікті қарқынды құруға салды. Осы даму-ды халықаралық қауымдастық зор ықыласпен, ал демократиялық құқықтық мемлекеттер – зор үмітпен қадағалауда.

Құқықтық мемлекеттіліктің ең маңызды элементтерінің бірі қылмыстық іс жүргізуді реттеу болып табы-лады, өйткені қылмыстық құқық арқылы мемлекет қолда бар ең қатаң мәжбүрлеу шараларын қолдана алады.

Қазақстан Республикасы өзіндегі қылмыстық іс жүргізуін мұқият және ынтамен әзірледі. 1960 жылғы үлгідегі социалистік Қылмыстық іс жүргізу кодексіне аса маңызды өзгерістерді енгізгеннен кейін, 1997 жылы Қазақстанның кеңестік кезеңнен кейінгі бірінші Қылмыстық іс жүргізу кодексі қабылданды. Ол үнемі жаңа жағдайларға бейімделіп отырды. Бірақ ос мыңжылдықтың басынан Қылмыстық-іс жүргізу кодексін ауқымды реформалау қажеттілігі туды. 2002 жылдың соңында «Қазақстан Республи-касы Қылмыстық іс жүргізу кодексіне қылмыстық іс жүргізуді одан әрі жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңында жоспарланған өзгерістердің толық салыстырмалы кестесі ұсынылды. Соңынан, 2011 жылдың көктемінде заң жобасының «тұжырымдамасы» шықты.

Фридрих-Кристиан ШРЁДЕР – профессор, заң ғылымдарының докторы, құрметті доктор (Германия Федеративті Республикасы)

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ КОДЕКСІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ

МЕМЛЕКЕТТІЛІКТІ ДАМЫТУҒА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ: ГЕРМАНИЯ ТАРАПЫНАН КӨЗҚАРАС

195

Осы уақыт ішінде реформалау мақсатымен бірнеше шет елдерден және ЕҚЫҰ-дан кеңесшілер тар-тылды. Немістер тарапынан консультация беруге Германия халықаралық құқықтың ынтымақтастық қоры (IRZ) қатысты. Оның тапсырмасы бойынша Жоғарғы федералды соттың отставкадағы вице-президенті д-р Буркхард Йенке 2002 жылғы жоба туралы толық тұжырымдама жасады. Қазақстаннан келген жұмыс тобы 2012 жылғы ақпан айында Берлинде реформаларды талқылауға қатысты. Сөз «Қылмыстық іс жүргізу кодексіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу» туралы емес, Қылмыстық іс жүргізу кодексінің жаңа жобасы туралы болды. Бақытына қарай, реформаны жүргізетін инстанциялар қоғамды реформалау жөніндегі жұмыстар туралы үнемі хабарландырып тұрды. Көптеген өзгерістер жобаға ең соңғы сәтте қосылғаны, немесе алып тасталғаны осыдан білінеді. Қоғам реформалау жұмысына қатысқанына қарамастан, жалғастырылып жатқан өзгерістер жаңа нормалардың жақсы ойластырылғанына күмән тудырады.

Қылмыстық іс жүргізу кодексінің құрылымы ескі құрылымға ұқсағаны таң қалдырады. Бөлімдердің нөмірлеуі – 11 бөлімнің алып тасталуын және алқалық соттағы істер бойынша өндірісті 13 бөлімнен 14 бөлімге ауыстырудан басқа – бұрынғыдай қалған, және төрт жаңа бөлім қосылған: 12. Халықаралық ынтымақтастық, 13. Іс жүргізу келісімдері кезіндегі істер бойынша өндіріс 15. Үкім шыгаруға дейін тәркілеу кезіндегі өндіріс, 16. Өтпелі және қорытынды ережелер. Тараулардың нөмірленуі және атаулары, кейбір жіктемелерді және толықтыруларды қоспағанда, бұрынғыдай қалған, мысалы, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану жөнiнде iс жүргiзу туралы тараудың нөмірі ескі кодексте де жаңада да бірдей (54). Осылайша заңның «Өзгерістер мен толықтырулар енгізу» деген алғашқы жоспарланған атауы бекітілді. Бұл заңды қолданатын адамдарға жаңа кодексті пайдалаануды жеңілдетеді, сондай-ақ өзгерістерді тезірек тануға мүмкіндік береді.

II. Қазақстанның қылмыстық іс жүргізу құқығының неміс құқығымен жақындасуы Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық іс жүргізу кодексінде аса маңызды

өзгерістер бар. Бірнеше мысалдарда реформалар арқасында Қазақстанның қылмыстық іс жүргізу құқығы неміс қылмыстық іс жүргізу құқығымен қаншалықты жақындасқанын зерттеу қажет. Бұл бұдан кейінгі құқықтық ынтымақтастық пен тәжірибе алмасудың негізі болады.

1. өндірісті алдын ала жетілдіру Қолданыстағы құқыққа сәйкес алдын ала өндіріс «қылмыстық істі қозғаудан» басталады (186 б.).

Бірақ, бұның алдында алдын ала қарау жүргізіледі, ол уақытпен шектелмеген және кейде тергеуден ұзақ жүргізіледі. Бұл кезде жәбірленуші мүлдем құқықсыз: өйткені «қылмыстық істі қозғағаннан» кейін ғана жауабын хаттамалауға болады (218 б.), тергеу кейде екі рет жүргізіледі. Сондықтан, жаңа норма қылмыс туралы өтініш, немесе басқа хабарлама тіркелгеннен кейін, немесе алғашқы шұғыл тергеу әрекеттерінен кейін қылмыстық істі бастауға мүмкіндік береді. Осыған сәйкес «қылмыстық істі қозғау» институты «сотқа дейінгі тергеуді бастаумен» ауыстырылады. Бұл неміс құқығына сәйкес келеді, онда тіркеуге байланыс болмаса да, қылмыстық ізге түсу әрекетерімен келісіледі (§ 397 Салық туралы ережелер).

Германияда ерекше «тергеушілер» жоқ, тергеуді полиция қызметкерлері жүргізеді, олар формалды болса да, прокуратураның қадағалауында, бірақ, әдеттегідей, дербес жұмыс істейді және прокуратураға тек «қорытынды есепті ұсынады», прокуратура айыптау қорытындысын жасайды да, оны сотқа береді. Қазақстанда тергеуші бұрынғыдай айыптау қорытындысын жасай алмайды (278 б.), бірақ, айыпқа тартылған қылмыс және сезікті туралы маңызды мәліметтерді қамтитын «айыптау актісін» жасайды (298 б.). Прокурор оны «растайды», бірақ ол өзі де жаңа айыптау актісін жасай алады (302 б.). Бұл екі тең құқықты қылмыстық ізге түсу органдарының бәсекесі, неміс көзқарасынан сәтсіз болып табылады. Оның үстіне, жаңа Қылмыстық іс жүргізу кодексі қиын емес жағдайларда «тексеру» және «тергеу» арасындағы

196

айырмашылықты сақтады. Бұл құзыретті көптеген көзге ілінбес шектеулерге әкеп соғады (187 б.). Адам-дар қызмет етіп жүрген лауазымды кенет қысқарту, әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан мүмкін емес.

Қазақстанның жаңа Қылмыстық іс жүргізу кодексі жаңа ұйғарымды енгізді, оған сәйкес, Адам құқықтары туралы Еуропалық конвенцияның 6 б. сүйене отырып, өндіріс бойынша алдын ала тергеу «орынды мерзім» ішінде аяқталуы тиіс (192 б.). Ұйғарылған мерзім екі айды құрады, бірақ ерекше күрделілік болған жағдайда ұзартылуы мүмкін.

2. Тергеу судьясы лауазымын және құзыретін енгізуТергеу судьясы лауазымын енгізу Қазақстаның қылмыстық іс жүргізу құқығын неміс құқығына

едәуір жақындатады (55, 56 бб.). Осылайша, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына араласуына рұқсат беруге жауапты ерекше судья лауазымы құрылатын болады. Осы орынды енгізумен соттың арала-суын талап ететін шаралар тізімдемесі айтарлықтай кеңейтілді (55 б. 1абз.). Бұл құқықтық мемлекет та-лаптарына сай. Өкінішке қарай, жасырын шаралар үшін жоғары тұрған прокурордың рұқсаты жеткілікті деп есептепті (234 б.). Оның үстіне, тергеу судьясы куәгерлердің және жәбірленушілердің жауаптарын «сақтауға» құқық алды (55 б. абз. 2 № 3, 217).

Неміс қылмыстық іс жүргізу кодексі тергеу судьясы лауазымын оны жасаған кезден біледі (§ 162). Бірақ ол тергеу судьясының құзыреттер тізілімін қамтымайды, тек қана сот арқылы тергеу әрекеті қажет болған жағдайда, прокуратура тиісті өтінім бергенін талап етеді. Көптеген мәжбүрлеу шараларында сот рұқсаты қажет және ол сонда реттеледі. Сот арқылы тергеу әрекетінің қажеттілігі туралы тұжырымдама сот арқылы істі қарау барысында куәлардан жауап алу мүмкін болмаған жағдайда, осындай жауап алу алдын ала сот отырысында жүргізілген жағдайларды да қамтиды. Жауап алу хаттамасы ешқандай «сақтауды» талап етпей, сот ісінің бөлігіне айналады.

3. Жасырын шараларӨкінішке қарай, қолданылатын жасырын тексеру шараларына тек прокурордың рұқсатымен қол

жеткізуге болады. Бірақ, жасырын шаралар Қылмыстық іс жүргізу кодексінде реттелетіні – Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің арқасында мүмкін болды (30 т.). Олар адамдардың жеке өміріне айтарлықтай араласуды қамтиды, сондай-ақ олардың алғы шарттарын анық белгілеуді та-лап етеді. Өз мақсатын орындау үшін, «жасырын шаралар» сезіктіден шынында жасырылуы тиіс, бірақ осындай шаралардың мүмкін болатындығы және олардың түрлері азаматтарға мәлім болуы тиіс. Осы ұйғарымдарды Қылмыстық іс жүргізу кодексіне енгізу қандай батылдықты талап еткенін 25.3.2013 zakon.kz Интернет-платформасындағы мақала көрсетеді. Авторға сәйкес, осы ережелерді Қылмыстық іс жүргізу кодексіне енгізу Қазақстан Республикасының Конституциясына және қылмыстық іс жүргізу құқығы туралы ғылым негіздеріне қайшы келеді. Автор жаңа ұйғарымдар «мемлекетіміздің тарихи даму-ын және құқығын елемейді» деп, өз пікірін білдіреді. Сірә, автор үшін жаңа норма енгізілуімен кеңестік арнайы қызметтердің «мінсіз әлемі» қирағаны ғой.

4. Қылмыстық іс жүргізудегі келісімдер Неміс қылмыстық іс жүргізу құқығы сияқты, Қазақстанның қылмыстық іс жүргізу құқығы қылмыстық

іс жүргізудегі келісімдерді көздейді. Мұнда құқықтық мемлекеттілік талаптарына ерекше назар ауда-ру қажет, өйткені қылмыстық іс жүргізудегі келісімдер қылмыстық ізге түсу органдарының жұмысын жеңілдетеді, сондықтан, тәжірибе бойынша, айыпталушыны қалай болса да осындай келісімді жасасуға мәжбүрлеуге еліктіруі мүмкін. Қазақстанның жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексінде мойындау туралы шара нысаны және ынтымақтастық туралы келісім нысаны бар (13 бөлім).

Осыған сәйкес айыпталушы іс бойынша өндірістің әр сатысында іс жүргізу «мойындау нысанындағы келісімін» жасасу туралы өтінім бере алады (615 б.). Келісімге прокурормен, айыпталушымен және

197

оның қорғаушысымен қол қойылады және ол прокурормен сотқа тапсырылады. Келісімде анықтайтын қылмыстық-құқықтық норма және прокурор талап ететін жаза шарасы белгіленеді (616 б.). Сонда неге Қазақстанның Қылмыстық іс жүргізу кодексі айыпталушыға жаза көлемі жайында ешқандай «ұсынысты» көздемегені және прокурордың жаза көлемі туралы өтінішіне соттың ешқандай байламы болмағаны шетелдік бақылаушыға түсініксіз. Соттың істі қарауы дәлелдемелерді тексерусіз жүргізіледі. Бірақ судья сотталушының кінәлілігін тексереді (626 б. 1абз. № 3). Содан кейін үкім шығарылады.

Германияда құқықтану, құқықтық саясат және заңнама ұзақ уақыт бойы қылмыстық іс жүргізудегі келісімдерге қарсы болды, өйткені олар онда күмәнді «әділдікті саудаға салуды» көретін. Бірақ заңның нормаларынсыз соттар мен сотталушылар арасында жасырын келісімдер дамығаннан кейін, заң шығарушы 2009 жылы тиісті ұйғарымдарды шығарды. Сонымен бірге, ол «шарт» және «келісім» деген сөздердің орнына «уағдаластық» деген сөзді пайдаланады (Қылмыстық іс жүргізу кодексі § 257). Соңғысы сот, айыпталушы және прокуратура арасында іске асырылады. Сонда айыпталушыға кінәны мойындау ор-нына жазаның белгіленген шектері ұсынылады. Қолданылатын қылмыстық-құқықтық норма туралы келісімдерге рұқсат етілмейді. Осыған қатысты барлық келіссөздерді отырыс хаттамасына енгізу қажет. Шындықты табу міндеттілігі қалады, сондықтан кінәны мойындауды тексеру қажет. Шағымданудан бас тартумен келісуге болмайды.

Неміс құқығының алғы шарттары «уағдаластықты» қаншалықты жақтаса, қазақстандық құқық нор-масында көзделген асыра пайдаланудан кепілдіктер соншалықты жеткілікті ме. Сонымен қатар, жаңа Қазақстанның Қылмыстық іс жүргізу кодексінде «ынтымақтастық туралы келісім» бар. Ол айыпталу-шыдан немесе сотталушыдан ауыр қылмыстарды ашқан кезде және қылмыскерлерді әшкерлеген кезде көмек көрсетуді талап етеді. Осы әрекетті есепке алу тек қана осы қылмыскерлерді соттағаннан кейін ғана жүргізіледі (621 б.). Неміс құқығы ауыр қылмысты жасаған қылмыскерлерді өз достарын «сатуға» мәжбүрлеуге қатысты күмәнданады. Сондықтан ол тек жазаны жеңілдетуді және тек ауыр қылмысты ашқан кездегі «мәнді үлесі үшін» ғана көздейді (Қылмыстық іс жүргізу кодексі § 46).

III. Қорытынды ескертпелер Жоғарыда баяндалғанның ішінде жаңа Қазақстанның Қылмыстық-іс жүргізу кодексінің арқасында

қазақ және неміс қылмыстық іс жүргізу құқығының кейбір жақындасу сәттері аталып өтті. Тұтас алғанда, жаңа Қазақстанның Қылмыстық іс жүргізу кодексі қазақ және неміс қылмыстық іс жүргізу ғылымы мен практикасы арасындағы бұдан арғы жемісті ынтымақтастық үшін жақсы негіз болып табылады.

198

«Бүкіл халық сайлаған ел басшысы ретінде, мен елдегі жағдайға жауаптымын. Конституцияның, онымен көзделген азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілі ретінде, мен барлық билік тармақтарының өзара үйлесімді әрекеттесуін қамтамасыз ету үшін бар күшімді салып келе жа-тырмын. Биліктің әр тармағы өзіне сеніп жүктелген іс үшін халық алдында толық жауапты болғанын қамтамасыз ететін боламын».

Н.Ә. Назарбаев

Ресей Федерациясының да, Қазақстан Республикасының да көптеген мемлекеттанушы–ғалымдарының зерттеулері конституциялық жауаптылық мәселелеріне арналған. Бұған қарамастан, ғылыми қауымдастықта конституциялық жауаптылық табиғатына, оның субъектілері тобына, жауаптылық

шаралары ретінде қарастырылуы мүмкін құқықтық әсер ету әдістеріне деген көзқарастарда түбегейлі қайшылықтар бар деп айтуға болады.

Г.В.Ф.Гегельдің пікірі бойынша, мемлекетті және оның басқаруындағыларды ведомстволардың және шенеуніктердің билікті асыра пайдалануынан қорғауды қамтамасыз ету тікелей олардың иерар-хиясында және жауаптылығында тұрады. Заңды жауаптылық түрлерінен нақ конституциялық-құқықтық жауаптылық осы рөльге толық сай келеді [1, 334 б.].

Жоғары билік органдарының жауаптылығы мемлекеттік билік тармақтарының дербес тіршілік етуіне негізделген, жария биліктің шоғырландырылуына жол бермейтін ерекше тәртіп ретінде билікті бөлу

людмила ТХАБисиМОВА – «Пятигорск мемлекеттік лингвистикалықуниверситет» федералды мемлекеттікбюджеттік жоғары кәсіптік білім берумекемесінің заң институты директорыныңғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары, заңғылымдарының докторы, профессор(Ресей Федерациясы)

РЕСЕЙ МЕН ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖОҒАРЫ МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК ОРГАНДАРЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ

КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІК

199

қағидатынан шығады. «Биліктің бөлінісі – мемлекеттің өмірін басқаруды ұйымдастырудың конституциялық қағидаты, оның мәні екі аспектіден тұрады: а) оның бастауы халық болып табылатын бірыңғай мемлекеттік билікті, дербес мемлекеттік билік органдары түрлерін, заң шығарушы, атқарушы және сот төрелігін ұсынатын үш тармаққа бөлу, олардың арасында өкілеттіктерді бөлу; б) билік функцияларын мемлекеттік органдар жүйелерінің деңгейлері бойынша бөлу: мысалы, Ресей Федерациясы жағдайында, - федералды деңгей, Ресей Федерациясы субъектілерінің деңгейі және жергілікті өзін-өзі басқару деңгейі (мемлекеттік санат болып табылмаса да, қоғам мүшелерінің өмірін басқаруға қатысатын» [2, 496 б.].

Биліктің бөлінісі олардың оқшаулануы емес, қазіргі мемлекеттік практика жария билік тармақтарының өзара тығыз іс-қимылына және ынтымақтастығына негізделеді. Биліктің бөлінісі мемлекеттік билік тармақтарының сындарлы жұмыс істеуін, өзара іс-қимылын және өзара кірігуін тұспалдайды [3, 3 б.].

Жоғарғы мемлекеттік органдардың конституциялық-құқықтық жауаптылығының ерекшелігі ол билікті бөлу саласында болғанында және ол оның нәтижесі болғанында тұрады. Бұл жауаптылық, бір тармақтың басқа тармақтың үстіне шығуына жол бермей, биліктің берілген теңгерімін сақтайтын теже-мелер және тепе-теңдіктер мәнмәтінінде іске асырылады.

Жоғарғы мемлекеттік органдардың конституциялық жауаптылық шаралары өте сирек қолданыла-тынын атап өту қажет.

Қолданыстағы заңнаманы талдап, Ресей Федерациясында да, Қазақстан Республикасында да, конституциялық нормаларға салынған айтарлықтай әлеуетіне қарамастан, конституциялық жауаптылықты қолдану теориясы мен практикасы кемеліне жетуден алыс деп қорытынды жасауға болады.

Ресей Федерациясының 1993 жылғы және Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституцияларының ерекшеліктерінің бірі – көпшілік саласында, жоғары мемлекеттік органдар қызметінде заңдылықты қамтамасыз ететін, заңды жауаптылығының дербес түрі болып есептелетін конституциялық жауаптылық шараларын бекіту болып табылады. Президенттер ел басшылары ретінде жауаптылыққа және жазаға тартылатыны құқықтық мемлекеттің ең жақсы айғағы болып табылатын факт.

Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасының қазіргі заңнамасы конституциялық жауаптылық шаралары ретінде конституциялық санкция түрлерін көздейді: лауазымынан кетіру; құқықтық қатынас субъектісінің өкілеттігін мерзімнен бұрын тоқтату; саяси партияның (қоғамдық бірлестіктің) қызметін тоқтату; саяси партияны (қоғамдық бірлестікті) тарату; азаматтыққа қабылдау туралы шешімді тоқтату және өтінішті қабылдамау; депутатты кері шақырту; сайлау құқығын тоқтата тұру. Сонда аталған ша-ралар тек олар конституциялық деликтке орай әрекет ету әдісі болған жағдайда ғана конституциялық санкциялар болып табылады. Біздің ойымызша, ескерту, нормативті актілерді конституция норма-ларына сәйкес емес деп тану және қол сұғылмастықтан айыру сияқты құқықтық әсер ету шараларын конституциялық санкцияларға жатқызу орынсыз болады, өйткені олар конституциялық жауаптылықты іске асыру рәсіміндегі тек қана аралық кезең болып табылады. Бұл жағдайда, тек кейбір конституциялық санкциялар түрлерін қарап шығамыз.

Біздің пікірімізше, конституциялық жауаптылық мәселесін қарауды мемлекеттің жария жауаптылығының идеясын көрсететін Президенттің – ел басшысының жауаптылығынан бастау қажет.

В.А. Малиновский белгілегендей, Президенттің конституциялық мәртебесінің міндетті белгісі жауаптылық институты болып табылады. Мемлекет басшысын жауаптылыққа тартудың негіздері, механизмі және салдары нақты елдегі билікті бөлу қағидатының, республикалық басқару нысанының аса маңызды құрастырушылары болып табылады [4, 417 б.].

Д.Л. Златопольский «президенттің жауаптылығы – оның парламентпен өзара қатынасынан шығатын, және,сондықтан, оның барлық мемлекеттік органдар жүйесіндегі орнын да, сондай-ақ, мемлекет демократизмінің дәрежесін де белгілейтін оның мәртебесінің аса маңызды құрастырушы бөлігі болып табылатынына күмәндануға болмайды [5, 18 б.].

Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасы өз президенттік жауаптылық құрылымында импичменттің ағылшын-америкалық үлгісін пайдаланды [6, б. 99], ол парламент қабырғаларында айып-

200

тау да жазалау да қосылатын, түрлі палаталармен іске асырылатын толық парламенттік импичмент рәсімі атауына ие болды, бұл билік бөлінісінің көрінісі, бірақ бір орган шеңберінде.

Қарасытырылып отырған мемлекеттер басшыларының конституциялық жауаптылығын талдаған кез-де, Қазақстан Республикасыының Конституциясына сәйкес(47 б. 2 т.) Республиканың Президенті өзінің міндеттерін атқару кезіндегі іс-әрекеті үшін тек қана мемлекетке опасыздық жасаған жағдайда жауап береді және сол үшін Парламентпен қызметінен кетірілуі мүмкін. Ресей Федерациясының Президенті РФ Конституциясына сәйкес (93 б. 1 т.), Мемлекеттік Думамен тек мемлекетке қарсы опасыздық қана емес, басқа да ауыр қылмыс жасағаны туралы айып тағылу негізінде РФ Федералды жиналысының Федералды Кеңесімен қызметінен кетірілуі мүмкін. Ауыр қылмыстың қай түрі тұспалданатынын кім біледі. Сонымен бірге, ауыр қылмыстар тізбесі Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексінде анықталады.

1993 жылғы Конституцияны қабылдаған сәтте Ресейде 1961 жылғы РКФСР Қылмыстық кодексі қолданыста болатын, онда 71 б. ауыр қылмыстар аталған болатын. РФ 1996 жылғы Қылмыстық кодексінде қылмыстардың жаңа жіктемесі берілген. РФ Қылмыстық кодексінің 15 б. сәйкес онша ауыр емес қылмыстарға, орташа қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға бөлінеді [7]. Жаңа Қылмыстық кодекс бойынша РФ Президенті ерекше ауыр қылмыстар үшін жауап беруге тиіс деп ойлаймыз.

Осы мәселенің мәнін түсіну үшін мемлекетке опасыздық жасау деген түсінікті нақтылау қажет. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасы президенті туралы» Конституциялық заңының 26 б. сәйкес мемлекетке опасыздық жасау, яғни Қазақстан Республикасы азаматының қарулы қақтығыс уақытында жау жағына өтiп кетуінен, сол сияқты тыңшылық жасауынан, мемлекеттiк құпияларды шет мемлекетке, халықаралық немесе шетелдiк ұйымға не олардың өкiлдерiне беруінен, сол сияқты Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделеріне қарсы бағытталған әрекетті жүргізуге оның өзге де көмек көрсетуінен көрінген қасақана іс-әрекеттері және сол үшін оны Парламент Конституцияда белгіленген тәртіппен қызметінен кетіруі мүмкін [8].

РФ Президентіне қатысты, мұнда мемлекетке опасыздық жасауды Қылмыстық кодекстегі мемлекетке опасыздық жасау ұғымымен теңдестіруге болмайды. РФ Қылмыстық кодексінің 275 б. сәйкес мемлекет-ке опасыздық жасау шет мемлекетке, шетел ұйымына немесе олардың өкілдеріне мемлекеттің сыртқы қауіпсіздігіне зиян келтіретін көмек көрсету болып табылады. РФ Президенті – жай азамат емес, кең өкілеттіктер берілген мемлекет басшысы. «Президенттің мемлекетке опасыздық жасау» қылмыстың құрамындағы істер тобы – қылмыстық заңда арнайы ескертілуі тиіс және РФ Қылмыстық заңының 275 б. көрсетілген нысандарға сайылмауы тиіс (тыңшылық, мемлекеттік құпияны жариялау, шет мемлекетке, шетел ұйымына немесе олардың өкілдеріне Ресейге қарсы дұшпандық әрекетін жүзеге асыруына көмек көрсету). Осы мәнмәтінінде РФ Президентінің мемлекетке опасыздық жасауын субъектілік дербестеуде мемлекет басшысының ант беруі мәнді рөл атқарар еді.

Осылайша, РФ Президенті бес жылдан аса бас бостандықтан айыру түріндегі жаза көзделетін қасақана қылмысты және одан да қатаң жаза қолданылатын абайсыздан жасалған қылмысты, соның ішінде екі және одан көп адамның өліміне әкеп соққан қылмыстарды жазасыз жасауға құқылы және Президент болып қала береді деген қорытынды сұранып тұр. РФ Қылмыстық кодексімен қылмыстық жауапкершілікке тартудың ұзақ мерзімдері көзделген: ауыр қылмыс жасалған кезде 10 жыл, ерекше ауыр қылмыс жасалған кезде - 15 жыл (РФ АК 78 б.) [9] . Бірақ бұл жай адамдарға қатысты. Прези-дент ше, егер оны қызметінен кетіру рәсімі созылып кетсе (үш ай бойы), қылмыстық жауаптылыққа тартылмағанынан басқа, оның үстіне, РФ Жоғарғы Соты оның әрекеттерінде мемлекетке опасыздық жасау немесе ауыр қылмыстық белгілерін танығанына қарамастан, Ресей Федерациясының басшысы болып қала береді

Мемлекет басшысының ықтимал конституциялық жауаптылығының негіздерін қарау Ресей Федерациясының заңнамасымен салыстырғанда Қазақстан Республикасының заңнамасындағы құқыққа қарсы әрекеттер тобы шектелгенін де, сондай-ақ аталған әрекеттерді РФ Конституциясында нақтылау

201

қажеттілігін де дәлелдейді. Сонымен бірге, тиісті нормаларды заңнамада баяндау оларды кеңейтілген немесе шектелген түрде түсіндіру мүмкіндігіне жол бермеуге тиіс.

Бұдан басқа, мемлекет басшысының конституциялық нормаларды бұзатын, бірақ олардың ішінде қылмыстың құрамы жоқ әрекеттері (мысалы, РФ Федералды Жиналысының Мемлекеттік Думасын заңсыз тарату, осындай шешім қабылдау үшін барлық шарттар орындалған жағдайда, референдум тағайындаудан жалтару және т.б.) маңызды қоғамдық қатер төндіреді деген В.О. Лучиннің пікірімен келіспеуге болмай-ды [10, 12-19 б.].

Ресей Федерациясында РФ бірінші Президентіне импичмент жариялау талпынысы болды. Бұл регламенттік нысаны 1999 жылдың маусым айында іске асырылды, онда РФ Федералды Жиналысының Мемлекеттік Думасының Кеңес Хатшылығына импичмент туралы мәселені қоюдың себебі болатын құжаттар ұсынылды (Б.Н.Ельцинді ауыр қылмыс жасауына байланысты РФ Президенті қызметінен кетіру туралы мәселені қоюдың негіздемесі).

«Өз өкілеттіктерін атқаруды тоқтатқан Ресей Федерациясының Президентіне, оның отбасы мүшелеріне кепілдіктер туралы» 2001 ж. 12 ақпандағы № 12-ФЗ Федералды Заңның 3-бабына сәйкес [11], РФ бұрынғы Президентінің қол сұғылмауышылық құқығы бар және ол РФ Президенті өкілеттіктерін атқарған кезде жасаған әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылыққа тартыла алмайды. РФ Контитуциясының 92 б. 2 т. негізінде РФ Президенті, отставкаға кетіп, сонымен өзін соттауға болмайтын етіп, кез келген уақытта өз өкілеттіктерін тоқтата алады. Бұл жерде, біздің пікіріміз бойынша, заңнамада анық кемістік бар.

Біздің ойымызша, кез келген қылмысты жасаған РФ Президенті қызметтен кетіру рәсіміне жатуы тиіс. Басқаша айтқанда, РФ Президентін қызметтен кетіру негізі ретінде ең аз дегенде «онымен қылмыстық іс жасалғанын» көрсету қажет.

РФ Конституциясының 93-бабымен көзделген РФ Президентін қызметтен кетіру негіздерінің жеткіліксіздігі көптеген ғалымдардың еңбектерінде зерттеледі.

О.В. Брежневтің пікірінше, РФ Президентін қызметтен кетіру негізі ретінде «ауыр жағдайға әкеп соғатын РФ Конституциясын, федералды заңдарды бұзуды» қарастыру қажет [12].

Зыкова Н.С. РФ Президентінің РФ Конституциясына қайшы келетін әрекеттер жасағаны және шешімдер шығарғаны үшін қызметінен кетіру нысанындағы толық конституциялық жауаптылық институтын енгізу қажет деп есептейді [13, 30 б.].

Ресейдегі билік органының жоғары федералды органдары жауаптылығының констиуциялық схе-масы барлық ғылыми әлемде әрқашан сынға алынатын. Бірнеше сатыдан тұратын - РФ Федералды Жиналысының Мемлекеттік Думасымен айып тағу, РФ Жоғарғы Сотының және Конституциялық Сотының сараптамалық қорытынды беруі, Федералды Жиналысының Федерация Кеңесімен қызметінен кетіру ту-ралы шешімді үш айлық мерзімде қабылдауы – оны қызметінен кетіру рәсімінің рабайсыздығынан РФ Президентінің жауаптылығы қолжетімсіз деуге болады.

Бірақ президент – бұл мемлекеттік егемендікті іске асыратын ел басшысы, оның ұлттық мүдделерді қамтамасыз етуге бағытталған қызметі әдептілікті талап етеді. Мемлекет басшысының импичменті әрқашан өте сирек қолданылатын ең ақырғы жауаптылық шарасы деп есептеледі. Еуропада, мысалы, тек бір ғана президент қызметінен кетірілді, Бұл Литва Республикасының Президенті Роландас Паксас, ол 2004 жылы Литван Конституциясын үш тармағы бойынша бұзғаны үшін – ресей кәсіпкері Борисовқа лит-ва азаматтығын бергені үшін, мемлекеттік құпиялылықты сақтауын қамтамасыз етпегені үшін және жеке бизнеске заңсыз араласуы үшін Литва Сеймімен қызметінен кетірілді [14, 20 б.].

Біздің ойымызша, импичмент сияқты осындай конституциялық жауаптылық шарасы, профилактика-лық шара ретінде қабылданады, ол ел басшыларын тек заңды басшылыққа алуға мәжбүрлейді.

Ел басшысының жауаптылығы туралы конституциялық нормаларды талдай отырып, Ресей Федерациясының заңнамасымен салыстырғанда, Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық жауаптылық негіздері оған қарағанда санаулы деген қорытындыға келуге болады, өйткені Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылымының нысаны және басқару нысаны саяси биліктің мемлекет бас-

202

шысы қолында барынша шоғырландырылуын тұспалдайды. Бұл Қазақстан Республикасы Президентінің заңнамалық тәртіпте белгіленген жеке өзі конституциялық құқықтық қатынастар субъектілерінің қандай да бір әрекеттерін оларға қатысты тиісті жауаптылық шараларды қолдана отырып, конституциялық де-ликт деп тану құқығымен расталады.

Қазақстан Республикасы Президентінің және Ресей Федерациясы Президентінің конституциялық жауаптылығының негіздерін белгілейтін конституциялық нормалардың анық жеткіліксіздігін ескере отырып, кеңейтілген немесе шектелген түсіндіруді жібермеу мақсатында, тиісті түзетулерді енгізу жолы-мен оларды барынша нақтылау орынды болар еді.

Қазақстан Республикасының да, Ресей Федерациясының да сот арқылы конституциялық бақылау органдарының конституциялық жауаптылықты іске асыру мақсатындағы ерекше рөлін атап өтпеске бол-майды. Бұл жерде аталған органдардың мына функцияларды орындауы туралы айтуға болады:

- мемлекет басшысына айып тағу тәртібінің сақталуын тексеру; - конституциялық жауаптылықтың жазалау функциясының іске асырылуының шарты ретінде

мемлекеттік билік органдарының нормативті актілерінің конституцияға сәйкестігін не сәйкессіздігін белгілеу;

- конституциялық құқықтық қатынастар субъектілерінің конституциялық міндеттерін анық белгілеу мақсатында конституциялық нормаларды түсіндіру;

- құқықтық әсер ету шараларын конституциялық жауаптылық шараларына жатқызу негіздерін нақтылау.

Қазақстан Республикасының және Ресей Федерациясының сот арқылы конституциялық бақылау органдарының қызметін қарастырғанда, олар түрлі өкілеттілік көлемімен сипатталатынын белгілеуге болады. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі, оның РФ Конституциялық Сотынан ай-ырмасы, Қазақстан Республикасының Конституциясы негізінде Парламентпен қабылданған заңдарды ҚР Президентінің қолы қойылмай тұрып, олардың ҚР Конституциясына сәйкестігін анықтау арқылы алдын ала конституциялық бақылауды жүзеге асыруға құқылы болуында. Осыған сүйене отырып, РФ Констиуциялық Сотының құқықтық актілерді алдын ала бақылау рәсімін іске асыру құқығын заңды түрде бекітуі орынды болар еді.

Қазақстан Республикасының және Ресей Федерациясының заңнамасына және құқықтық док-тринасына тән проблема лауазымды тұлғалар мен конституциялық құқықтық қатынастардың алқалы субъектілерінің конституциялық жауаптылығының заңда анық реттелмеуі болып табылады. Осыған орай, алқалы органның, осы ретте Парламент, Үкіметтің және басқа да билік органдарының кінәсін, оларға аталған органның шешімдерінің орындалуын бақылау заңмен тікелей жүктелген жағдайларда, оның лау-азымды тұлғаларының кінәсы арқылы белгіленуі қажет.

Заң шығарушы органдардың конституциялық жауаптылық шараларына қатысты, Президенттің Үкіметке сенім білдіру мәселелері бойынша Парламентті тарату шектен тыс болып көрінуі мүмкін. Бірақ Парламентті тарату себебі Парламент пен Үкімет арасындағы сенім дағдарысы болып табылады, оны шешу үшін Конституция мемлекеттік билік органдарының келісімді жұмысын және өзара іс қимылын қамтамасыз етудің конституциялық міндетін мемлекет басшысы ретінде Президентке сеніп тапсырады. Президент, Парламентті таратып, сонымен оның ұстанымдарымен келіспейтінін білдіреді, Үкіметпен да-уда оны кінәлы деп таниды. Бірақ Үкіметтің отставкасы Парламентті таратуға балама болып табылады, оны Президент өткізуге құқылы. Бұл дауды ашық қалдыруға болмайды. Парламент тарапынан Үкіметке сенімсіздік жағдайында, Парламент үкіметтің заң жобаларын қабылдамайды, ал бұл заң шығармашылық және, тіпті мемлекеттік қызметті де тоқтатуы мүмкін.

Заң шығармашылығы және парламент қызметінің практикасы оның екі жауаптылық түрін белгілеуге негіз береді: саяси және құқықтық. Сонда ол депутаттың, палаталардың төрағаларының және тұтас Парламенттің құқықтық жауаптылығын таниды [15, 334, 339 б.]. Бұл пікір аталған құқықтық қатынастар субъектілерінің заңды жауаптылығына қатысты әділ болады, бірақ оны конституциялық жауаптылық

203

ұғымына қолдануға болар ма екен. Қазақстан Республикасы Президенті екі рет жүгінген, 2007 және 2011 жылдары, Парламент Мәжілісін таратуды осылай түсіндіруге болмайды. Бірінші жағдайда ол 2007 жылғы 21 мамырдағы конституциялық реформаның нәтижелерін тездетіп іске асыру қажеттілігімен байланысты болды. Екінші жағдайда – депутаттық корпус құрамын нақты көппартиялыққа сәйкес келтірумен байла-нысты, 2012 жылғы сайлау қорытындысы бойынша Мәжіліс үш партиялық (бір партиялықтың орнына) болып шықты.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабына сәйкес Парламент депутаты Қазақстаннан тысқары жерге тұрақты тұруға кеткен; оған қатысты соттың айыптау үкімі заңды күшіне енген;

Қазақстан Республикасының азаматтығын жоғалтқан кезде өз мандатынан айырылады. Қазақстан Республикасы Конституциясы Мәжіліс депутатын мандаттан айыру негіздерін де белгілейді: - біріншіден, депутат конституциялық заңға сәйкес өзін сайлаған саяси партиядан шыққан немесе

шығарылған;- екіншіден, конституциялық заңға сәйкес депутатты сайлаған саяси партия қызметін тоқтатқан кезде.Парламент Сенатының тағайындалған депутаттарының өкілеттігі Республика Президентінің шешімі

бойынша мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін. Бұдан басқа, Парламент және Парламент Мәжілісі депутаттарының өкілеттігі тиісінше Парламент немесе Парламент Мәжілісі таратылған жағдайларда тоқтатылады. Бірақ аталған негіздердің бірінде де конституциялық құқық бұзушылықтың заңды құрамы жоқ, осыған орай, олар конституциялық деликт болып танылмайды.

Үкіметтік отставка мәселелері ҚР Конституциясында да, РФ Конституциясында да бірізді шешілген. РФ Президенті және Қазақстан Республикасының Президенті Үкіметті отставкаға жіберу құқығын шартсыз қолданады, бірақ бұл олардың мемлекет басшысы мәртебесінен шығады, өйткені нақ Президент парламенттің қатысуымен Үкіметті құрады. Барлық елдерде үкімет сайланбайтын, өкілді орган ретінде сайланатын органдармен – Парламентпен және Президентпен құрылады және олардың алдында тұтас құрамымен жауапты.

Әрине, Үкімет Президент алдында, оның кінәсына қарамастан, жауап береді. Үкіметтің отставкасы туралы бір де бір президенттік Жарлықта Үкіметке қатысты бір де бір жазғыру сөзі болған емес, бірақ президенттік республикадағы үкіметтік отставканың қисыны кабинеттің мемлекет басшысы алдындағы шартсыз жауаптылығымен сипатталады. Парламент тарапынан сенімсіздік білдіру вотумы Үкіметті теже-мелеу құралы, ол ешқандай жағдайлармен және уақытпен шектелмейді және осы мағынада абсолютті. Бұл Парламентке үкіметтің қызметін пәрменді түзетуге мүмкіндік береді, үкіметті парламенттік ұстанымдармен санасуға мәжбүрлейді.

Бірақ, Парламенттің қол сұғылмайтындық кепілдігі, Парламенттің өкілеттігін мерзімнен бұрын тоқтатуды оқшаулайтын белгілі бір жағдайлар болмаған жағдайда, Үкіметке парламенттік сенімсіздік білдіру құқығы өзінің тиімділігін жоғалтады. Парламентті шартсыз тарату құқығы практикада қазіргі парламентаризмге тиесілі сипатты құрайтын парламенттік сенімсіздік білдіру институтының жайылуына, халық өкілдігінің атқарушы билікті бақылау функцияларын әлсіретуге әкеп соғуы мүмкін

РФ Конституциясына сәйкес РФ Федералды Жиналысының Мемлекеттік Думасын онымен РФ Президентіне қарсы айып тағылған сәтінен бастап, төтенше немесе соғыс жағдайы кезеңінде, Президент өкілеттігінің соңғы алты айында таратуға болмайды (РФ Конституциясының 109 б. 4-5 тт.). Мемлекеттік Дума- РФ Үкіметі өзара қатынастарын белгілеу үшін РФ Федералды Жиналысының Мемлекеттік Думасы РФ Конституциясының 117 б. көзделген негіздер, яғни онымен РФ Президентіне сенімсіздік білдіргеніне байланысты, немесе оны сайлағаннан кейін бір жыл ішінде оған сенімнен бас тарту бойынша тараты-ла алмайтыны туралы конституциялық нұсқау болып табылады. Бұл Мемлекеттік Думаға осы мерзім шегінде үш ай ішінде екі рет оған сенмсіздік білдіріп РФ Үкіметінің нақты отставкасына жетуге мүмкіндік береді, Президент бұл жағдайда Мемлекеттік Думаны таратумен тоқтатылмайтын үкіметтік отставканы жариялауға мәжбүр болады.

204

Өз кезегінде РФ Федералды Жиналысының Мемлекеттік Думасы РФ Үкіметінде бар думаның сенімділігін сұрату құқығымен тиімді тежемеленеді, ол да ешқандай жағдайлармен шектелмейді. РФ Үкіметімен Мемлекеттік Думаға сенімділіктен бас тарту оны таратумен аяқталады, бұл оны үкіметтік ба-стамаларды қолдауға мәжбүрлейді. Д.С. Ашаевтың пікірі бойынша «парламентарийлердің өз бастамасы-мен білдірілетін сенімсіздікке қарағанда, сенімділік туралы мәселені қою құқығы, шын мәнінде, үкіметтің парламентке қысым жасау құралы болып табылады» [16, 132 б.].

Үкіметтің заң шығарушы орган алдындағы жауаптылығы басқа: Парламент үкіметке сенімсіздік білдіріп немесе оған сенуден бас тартып, отставкаға кетуіне бастамашылық жасай-ды, осылайша мәселені Президенттің шешуіне тапсырады, ол Үкіметтің отставкасын жарияла-уы немесе Парламентті таратуы мүмкін. Осы жағдайда Парламентті тарату мүмкіндігі көптеген мемлекеттанушы-ғалымдармен парламенттік сенімсіздік білдіру институтын бұзатын шара ретінде сыни тұрғысынан бағаланады. Бұл ретте РФ Конституциясының қолданыс мерзімі бойы Мемлекеттік Думамен РФ Үкіметіне сенімсіздікті ресми білдіру оқиғасы бір рет қана 1995 жылы болғанына сілтеме жасалады.

Бірақ, екінші жағынан, егер парламенттік сенімсіздік вотумының нәтижесі Үкіметтің отстав-касы болса, онда Парламенттің Үкіметті бақылау құқығы Үкіметті орнына алып тастау құқығына айналады, бұл, біздің ойымызша, билік теңдестігін бұзуы мүмкін.

Үкіметке парламенттік сенімсіздік білдіруді парламентті тарату ықтималдығымен байланыс-тыра отырып, конституция сонымен Парламентті өз сенімділігін бағалауға, өз сынын мемлекеттік мүдделермен теңдестіруге, билік дағдарысына әкеп соғатын төтенше әрекеттен аулақ болуға мәжбүрлейді.

Ресей Федерациясының және Қазақстан Республикасының конституциялары, халық өкілдігін таратуға рұқсат ете отырып, сонымен бір мезгілде, Парламентті таратуды оқшаулайтын жағдайларды атап, оның қол сұғылмаушылық кепілдіктерін бекітеді. Мысалы, РФ Федералды Жиналысының Мемлекеттік Думасы РФ Үкіметіне сенім білдіру мәселелері бойынша ол сайланғаннан кейін бір жыл ішінде таратылмайды. Және осы жыл ішінде ол РФ Үкіметіне сенімсіздікті тұрақты түрде білдірсе, оның нақты отставкасына қол жеткізе алады, өйткені РФ Президентінің Мемлекеттік Ду-маны таратуға мүмкіндігі болмағандықтан, ол РФ Үкіметін отставкаға жібереді.

Президенттің Парламент пен Үкімет арасындағы шиеленісте арада жүру рөлі бар тәжірибе негізінде заңды ресімдеуді талап етеді. Үкіметке сенімсіздік білдіру мәселесін қараған кезде Парламенттің Регламентіне депутаттық фракциялар жетекшілерінің, Президенттің және Үкімет төрағасының қатысуымен келістіруші комиссияны құруды көздейтін нормаларды енгізу қажет. Президент Парламентті өзінде Парламентті шартсыз тарату құқығы болғанда ғана толық тежемелей алады, бұл Франция-да және парламентарлық және аралас басқару нысандарымен басқа шет мемлекеттердің көбінде бар. Президенттің Парламентті тарату құқығы Конституцияда көрсетілген жағдайлармен шектелгені оны сая си маневрлеу жасау, парламенттік ұстанымдарға икемді әсер ету, әрекеттердің үйлесімділігіне қол жеткізу мүмкіндігінен айырады.

Жоғары мемлекеттік билік органдарының конституциялық жауаптылығы мемлекеттік биліктің қалыпты жұмысына кедергі жасамауы, жоғарғы билік институттарының мәртебесіне зиян келтірмеуі тиіс. Президент бір уақытта Парламентті тарату мен Үкіметтің отставкасын жариялай алмайды.

Өзара жауаптылық механизміндегі Үкіметтің Президентті тежемелеудің басқа құралы ретінде парламенттік сенім білдіруді сұратуын атауға болады. Үкімет, Парламент алдында сенім білдіру туралы мәселені қойып, сонымен парламенттің қолдауына ие болады, ал онымен мемлекет басшысы санасуы тиіс. Осындай Үкіметті басшының шешімімен отставкаға жіберу Парламентпен теріс қабылданады, бұл Парламентте Үкімет Төрағасының президенттік кандидатурасына өтуіне кедергі болуы мүмкін.

Қоғамның қазіргі даму кезеңінде Ресей Федерациясындағы және Қазақстан Республикасындағы конституциялық жауаптылық институтын біржола қалыптасқан деп есептеуге болмайтынын атап өту

205

қажет. Теорияда, Ресей Федерациясында да, Қазақстан Республикасында да, ол кейіннен конституциялық жауаптылықтың мәнін, конституциялық жауаптылықтың негіздерін, оның шараларын және салдарларын белгілейтін конституциялық нормаларды кейіннен жетілдірумен дербес құқықтық құбылыс ретінде біркелкі ұғыну бағытында дамитынына сенім артамыз.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:1. Гегель Г.В.Ф. Құқық философиясы М.,1990. 2. Конституциялық құқық. Энциклопедиялық сөздік /жауап. ред. С.А. Авакьян. М., 2001. 3. Безруков А.В. Мемлекеттік бірліктің біртұтастығы және бөлінісі: үйлестіру және іске асыру про-

блемалары. 2009. № 21. 4. Малиновский В.А. Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық-құқықтық

жауаптылығының кейбір мәселелері: Конституциялық-құқықтық жауаптылық: Ресейдің проблемала-ры, шет елдердің тәжірибесі - жин./ Под ред. С.А. Авакьяна. М., 2001.

5. Златопольский Д.Л. Шығыс Еуропадағы президент институты: сайлау тәртібі және жауаптылық // Мәскеу унив-нің Хабаршысы Сер. 11, Право. 1994. № 5.

6. Колбая С.Г. Президентті қызметінен кетіру: әлемдік тәжірибе және ресей заңнамасының про-блемалары // Ресей құқығы журналы. 2004. № 4.

7. Ресей Федерациясының Қылмыстық Кодексі 13.06.1996 N 63-ФЗ (ред. 31.12.2014) (өзг. және тол., 23.01.2015 бастап күшіне енді) Жүгінген күні 2015 ж.10 ақпан /Электронды ресурс: http://www.consultant.ru.

8. Қазақстан Республикасы Президенті туралы: Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсандағы Конституциялық заңы. (өзг. және тол.) /Электронды ресурс: http://online.zakon.kz.

9. Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексі 13.06.1996 N 63-ФЗ (ред. 31.12.2014) (өзг. және тол., 23.01.2015 бастап күшіне енді) Жүгінген күні 2015 ж.10 ақпан /Электронды ресурс: http://www.consultant.ru.

10. Лучин В.О. Конституциялық деликттер // Мемлекет және құқық. - 2000. - № 1. 11. «Өз өкілеттігін атқаруды тоқтатқан Ресей Федерациясы Президентіне және оның отбасы

мүшелеріне кепілдіктер туралы» 2001 жылғы 12 ақпандағы N 12-ФЗ Федералды закон от 12.02.2001 (ред. 21.07.2014) /Электронды ресурс: http://www.consultant.ru.

12. Брежнев О.В. Ресей Федерациясы Президентінің өкілеттілігін мерзімнен бұрын тоқтату кезіндегі сот арқылы конституциялық бақылау: проблемалар және перспективалар // Конституциялық және муниципалдық құқық. 2009. № 19.

13. Зыкова Н.С. РФ Президентін қызметінен кетіру және Конституциялық Соттың осы рәсімге қатысуы // Конституциялық және муниципалдық құқық. 2006. № 11.

14. Статкявичус М. Қазіргі демократиялық мемлекетте импичментті дамыту перспективалары // Конституциялық және муниципалдық құқық. 2004. № 6.

15. Сапарғалиев Г.С. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы. - Алматы, 2002. 16. Ашаев Д.С. Ресей Федерациясы Президентінің және Үкіметінің атқарушы билікті жүзеге

асырудағы рөлі. Заң ғыл. канд. дис. М., 2003.

206

Сот арқылы конституциялық бақылаудың 200 жылдан асатын тарихы бар. Осы институттың бірізді және үздіксіз дамуы конституцияның кез келген мемлекеттің құқықтық іргетасын құратын акт ретіндегі маңызын белгілейді. Беларусь Республикасының Конституциялық Сотының «Бела-

русь Республикасындағы 2013 жылғы конституциялық заңдылық жағдайы туралы» атты Жолдауында белгіленгендей, «Конституция – мемлекеттің Негізгі Заңы – ұлттық құқыққа күш-қуат беретін негізі болып табылады: оның қағидаттары мен нормалары құқықтық жүйенің барлық құрамдас бөліктерінің бірлігін, өзара байланысын, теңгерімділігін және үйлесімді дамуын қамтамасыз етеді» [1].

Кеңестік кезеңнен кейінгі мемлекеттерде конституциялық бақылау кеңінен тарады, саяси-құқықтық жүйелердің ажыратылмас бөлігіне айналды. Әлемдік практика нормативті актілердің конституцияға сәйкестілігін тексеру әр түрлі құқықтық нысандарда жүзеге асырыла алатынын көрсетті. Бірақ, конституцияның үстемдігін және тікелей әрекетін қамтамасыз ету жағынан конституциялық бақылаудың мамандандырылған органдарының қызметі ең тиімді болып табылады. Осыған орай, конституциялық бақылау органдары «мемлекеттің имундық жүйесі» деп әбден орынды аталады. Конституциялық бақылау органдарын құру, оларға өкілеттіктерді беру, жүгіну тәртібін, уәкілетті субъектілер тобын, сондай-ақ, конституциялық бақылау органдары шешімдерінің құқықтық актілер жүйесіндегі орнын белгілеу қоғамдық-тарихи, саяси-құқықтық және ұлттық ерекшеліктерге, дәстүрлерге сүйене отырып жүзеге асы-

Вадим иПАТОВ – Беларусь Республикасының Ұлттық Заңнамажәне ұлттық құқықтық зерттемелер орталығының директоры

БЕЛАРУСЬ РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЛДЫН АЛА

КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУ

207

рылады.Конституциялық бақылау органдары конституциялық құндылықтардың дамуына, конституциялық

заңдылықтың іс жүзінде бекітілуіне мүмкіндік жасайды. Соңғының мәні Конституцияның үстемдігін және тұрақтылығын қамтамасыз етуден, онымен көзделген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудан, билікті тармақтарға бөлуден, құқықтық нормалардың иерархиясын сақтаудан тұрады. Беларусь Республикасының Конституциялық Сотының судьясы В.В. Подгруша белгілегендей, «нор-ма шығармашылықта және құқықты қолдануда Беларусь Республикасы Конституциясының үстемдігін, конституциялық құндылықтарды бекіту арқылы қоғамдық қатынастарды конституционалдау жүзеге асырылады, ол кезінде мемлекет, оның барлық органдары мен лауазымды адамдары, сондай-ақ азамат-тары Беларусь Республикасы Конституциясы негізінде және оған сәйкес әрекет ететін конституциялық заңдылық тәртібі орнатылады, ал құқық аса маңызды әлеуметтік реттеуіш ретінде мемлекеттің Негізгі Заңымен белгіленген мақсаттарға жетуді және міндеттерді шешуді қамтамасыз етеді» [2].

Конституциялық бақылау: табиғаты, ұғымы, нысандарыЗаң ғылымында осы күнге дейін конституциялық бақылаудың табиғатын және мәнін белгілейтін

бірыңғай көзқарас қалыптасқан жоқ. Бұл осы институттың күрделілігімен және көпқырлылығымен, оның ұлттық-құқықтық табиғатымен түсіндіріледі. Конституциялық құқық жөніндегі ғылыми еңбектерде осы құбылысты конституцияны құқықтық қорғау санатына сүйене отыра түсіндіру маңызды орын ала-ды. Осы санат өз мазмұнында олар арқылы түрлі субъектілер конституцияның үстемдігін қамтамасыз ететін, конституцияға қайшы келетін актілерді сондай-ақ, осындай актілерді қабылдауын анықтайтын түрлі заң құралдарын жинақтайды. Жоғары заң күші бар нормативті құқықтық актіні құқықтық (заңды) қорғау дегеніміз, атап айтқанда, «мемлекетпен бекітілген және Негізгі Заңда бүкіл халық еркінің іске асырылуын, конституциялық нормалардың тиісті іске асырылуын қамтамасыз етуге, ізделген әлеуметтік әсерге жету үшін жағдай жасауға арналған құқықтық құралдар нысаны» деп түсіндіруге болады [3, 8 б.]. Конституциялық бақылауға осындай көзқарас теориядағы қажеттілігінен басқа, бірнеше қазіргі мемлекеттердің ұлттық заңнамаларында іске асырылып жатқанын атап өту қажет.

Бірақ конституцияны құқықтық қорғау тұрғысынан түсіндіру конституциялық бақылау институтына салынған маңызды толық көрсетпейді. Конституциялық бақылау органдары билік бөлінісі механизмінің ажыратылмас элементі, «тежемелер мен тепе-теңдіктер» жүйесі ретінде түсіндіріледі. Сонда «екі ұшты байланыс: бір жағынан, биліктің бөлінісі конституциялық бақылаудың пайда болу себебі болып табыла-ды, ал екінші жағынан – осы қағидаттың өзі тиімді конституциялық бақылаусыз іске асырыла алмайды» [4, c. 101]. Сонымен бірге, конституциялық бақылаудың билік бөлінісі жүйесіндегі орыны туралы мәселеге келгенде, ғалымдардың пікірлері алшақтайды. Осы мәселе айналысындағы пікірталас көп уақыттан бері жүріп келе жатыр және бүгінде тоқтаған жоқ. Конституциялық бақылау биліктің сот тармағына жатады деген көзқарас ең кең таралған болып табылады. Ғалымдардың көбі конституциялық соттарды, олардың конституция мәтініндегі орнына және конституциялық бақылаудың нақты үлгісіне байланыссыз, биліктің сот тармағына жатқызу қажет деген алғышартқа сүйенеді [5, 10 б.].

Басқа ұстаным конституциялық бақылауды мемлекеттік биліктің дербес түріне, атап айтқанда – бақылау[6, 47 б.], немесе бақылау-қадағалау түріне жатқызуға негізделген. Тиісінше конституциялық бақылау конституцияның үстемдігін және тікелей әрекетін қамтамасыз етудің юрисдикциялық әдістер мен құралдарының басымдығымен мемлекеттік бақылау қызметінің арнайы түрі ретінде түсіндіріледі. Г.А. Василевичтің белгілеуінше, «Конституциялық сотты оны мемлекеттік құрылымдардың ерекше – бақылау-қадағалау жиынтығына жатқызып, оның сот билігіне тиесілілігі туралы дауласуға болады», бірақ конституциялық бақылау органдары «Конституцияның барлық басқа нормативті актілердің иерархиялық қатар бағынысындағы үстемдігін қамтамасыз етуге» бағытталған ерекше бақылау функциясын орындауға міндетті екені күмәнсіз » [7, 46, 69 б.].

Сондай-ақ, конституциялық бақылауды мемлекеттік биліктің ешбір тармағына жатпайтын, құрылыс

208

үсті құрылымға жатқызудың жақтаушылары да бар [8, 40 б.].Конституциялық бақылауды мына негіздер бойынша жіктеуге болады:қолдану уақыты бойынша (тексеру қашан жүзеге асырылатынына байланысты- акті күшіне енгеніне

дейін бе немесе күшіне енгеннен кейін бе) конституциялық бақылау алдын ала (превентивті) және кейінгі болуы мүмкін;

іске асырылу орны бойынша конституциялық бақылау ішкі және сыртқы болуы мүмкін. Ішкі бақылау акті шығаратын органның өзімен жүргізіледі. Сыртқы бақылау жиі кейінгі болады, өйткені қабылданбаған актілер сыртқы бақылауға тартылмайды, бірақ ол алдын ала да болуы мүмкін;

құқықтық салдарлар тұрғысынан конституциялық бақылау кеңестік және қаулы ететін болуы мүмкін. Соңғының міндетті заң күші бар және жалпыға бірдей міндетті акт конституцияға сәйкес деп тануға немесе акті конституцияға сәйкес емес деп тануға әкеп соғады.

Жүргізу міндеттілігі бойынша конституциялық бақылау міндетті және факультативті болуы мүмкін;нысаны бойынша конституциялық бақылау абстрактті (нақты іспен байланыссыз) және нақты (неме-

се жеке) болуы мүмкін. Абстрактті және нақты бақылау субъекті, заты, нысаны, рәсімі, заңды салдарлары бойынша ерекшеленеді;

өз көлемі бойынша конституциялық бақылау толық немесе ішінара болуы мүмкін;мазмұны бойынша конституциялық бақылау формалды немесе материалды болуы мүмкін. Біріншісі

акті шығарудың тиісті нысаны туралы мәселені қояды, екіншісі – актінің конституция ережелеріне сәйкестігі туралы;

бақылауды жүргізетін органдарға қатысты, ол диффузды немесе орталықтандырылған болуы мүмкін;

тексеру заты бойынша: конституциялық бақылауға заңдар, заңға сәйкес актілер, халықаралық шарттар, сот органдарының актілері тартылуы мүмкін.

Конституциялық бақылау үлгілері Кеңестік кезеңнен кейінгі мемлекеттерде, Батыс Еуропа елдерінде көбінесе мамандандырылған

конституциялық бақылау органдарының үлгісі жүзеге асырылады. Бұрынғы 15 одақтас республикалардың ішінен (Түркменстан Конституциясын қоспағанда) он төрт мемлекеттің негізгі заңдарымен маман дан-ды рылған конституциялық бақылау институты көзделген. Он екі елде, соның ішінде Беларусь Респу-бликасында, бұл – конституциялық соттар, Қазақстанда – Конституциялық Кеңес, Эстонияда – жалпы юрисдикцияның жоғарғы сот органы – Ұлттық сот құрылымындағы конституциялық қадағалаудың сот алқасы.

Әр түрлі құқықтық және саяси мәнмәтіндерге байланысты әлемдік практикада мынадай конституциялық бақылаудың негізгі үлгілері қалыптасып, дамыған:

1) американдық (немесе дәстүрлі),2) еуропалық (әдебиетте кейде оның авторы Г. Кельзен аты бойынша кельзиан деп аталады),3) аралас.Осы үлгілердің әр қайсысында ұлттық-құқықтық жүйелердің ерекшелігімен себептелген институцио-

налды-функционалды және юрисдикциялық ерекшеліктер бар [9, c. 36].Американдық үлгінің ерекшелігі барлық соттарға бақылауды іске асыру, бақылаудың кейінгі және нақты

сипаты. Осы үлгі шеңберінде әр сотқа немесе судьяға актілердің негізгі Заңға сәйкестігін тексеру жүктелген. Осылайша, конституциялық бақылауды барлық соттар олардың негізгі – азаматтық, қылмыстық және әкімшілік істерді қарау функцияларымен қоса атқарады. Конституциялық бақылау органдарының жүйесі осы үлгі шеңберінде орталықсыздандырылған болып табылады. Сотқа жүгіну құқығы бардың барлығы жүгіну субъектілері бола алады. Орталықсыздандырылғандықтан осы үлгіге соттардың келісілмеген әрекеттері және сот практикасының әртектігі тән, бұл конституциялық бақылаудың «үзілуіне» жағдай жасауы мүмкін.

Беларусь пен Қазақстан, бұрынғы КСРО республикаларының барлығы сияқты (Түркменстанды

209

қоспағанда), конституциялық бақылаудың еуропалық үлгісін және ол негіздеген доктриналық көзқарасты қабылдады.

Г. Кельзеннің белгілеуінше, конституция елдің негізгі, ең маңызды заңы болып табылады, оның мазмұнынан барлық басқа заңдар шығады, сондықтан оның тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін ерек-ше жеке бақылау жүйесі қажет. Американдық үлгіден айырмашылығы, еуропалық үлгі конституциялық бақылаумен қатар («американдық» жүйеде жалпы юрисдикция соттарының қызметі мәнмәтінінде жүзеге асырылатын) абстракталық бақылауды жүзеге асырады. Континентальды құқықтық жүйе жағдайында елдегі конституциялық сот төрелігін жүзеге асыратын жалғыз орган ғана шығарылатын актілердің конституцияға сәйкестігіне кепілдік бере алады. Конституциялық бақылау органдары негізгі заңға сәйкестігін тексеруге монополияны иеленіп, сот практикасының біртұтастығын қамтамасыз етеді. Конституциялық бақылау органдарының міндеті құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігін тексе-руден тұрады.

Осы үлгі конституциялық соттармен және конституциялық кеңестермен көрсетілген. Соттар, мы-салы, Беларусьте, Ресейде, ГФР-де, кеңестер – Францияда, Қазақстанда. Конституциялық Кеңестер квазисоттық органдар болып табылады, конституциялық соттар орындайтын функцияларды орындай-ды. Соттар мен кеңестер арасындағы айырмашылық ең алдымен оларды құру тәртібінде (кеңестерде мүшелер бір немесе бірнеше органдармен сайланбайды, түрлі органдармен тағайындалады), сондай-ақ істерді қарау рәсімінде (кеңестерде әдеттегідей, жария емес, жабық, жазбаша өндіріске негізделген рәсім) [8, 38–39 б.].

Нормаларды бақылау Еуропада басынан абстрактты: конституциялық соттар қандай да бір заңның конституцияға сәйкессіздігіне негізделген істерден басқа қандай да бір нақты істерді қарамайды [10, 52 б.]. Нақты істің жағдайларымен байланыспағандық конституциялық бақылаудың құқықтық объективтілігі және әділдігі туралы қорытынды шығаруға негіз болады. Конституциялық бақылау органдарының ерекше сипаты конституциялық сот төрелігін атқаратын судьялардың мәртебесінде көрінеді.

Оларға қатысты мамандандырылған немесе маманданыдырылмаған конституциялық әділет бар бо-луы айтуға болатын елдердің көбінде судьяларды өмірлік тағайындау институты жоқ. Судьялар қатаң бекітілген мерзімге тағайындалады (Германия мен Австрияда он екі жыл , Франция, Италия және Испания-да тоғыз жыл).

Қазақстандағы конституциялық бақылау үлгісі француздікіне ұқсағанына қарамастан, оның ерекшеліктері бар, соның ішінде тағайындау тәртібі, құрамы, өкілеттіктері, қолданылатын рәсімдер, істерді қарау әдісі. Қазақстан конституциялық бақылау институтын Конституциялық Кеңесті құру тәртібінде (мүшелер саны, өкілеттік мерзімі, кеңесшілерге қойылатын талаптар) және оның құзыретінде көрінетін ерекшеліктермен толықтырды.

Конституциялық бақылаудың аралас (гибридті) үлгісі америкалық және еуропалық үлгілердің жеке элементтерін біріктіреді немесе жалпы юрисдикция соттарының (жиі жоғарғы сот органы) құзыреті шегінде конституциялық бақылау саласындағы өкілеттіктерді ұйымдастырушылық және процессуалды бөліп шығаруды тұспалдайды.

Алдын ала конституциялық бақылаудың ерекшеліктері Бұрын ескертілгендей, қолдану уақыты бойынша конституциялық бақылау алдын ала және кейінгі

болуы мүмкін. Алдын ала бақылау кезінде, егер әңгіме заңның конституцияға сәйкестігін тексеру туралы болса, акт оның күшіне енуіне дейін, мемлекет басшысының оған қолы қойылғанға дейін тексеріледі. Алдын ала бақылау әрқашан абстракты сипатқа ие.

Алдын ала конституциялық бақылаудың артықшылықтарына мыналар жатады:– нормативті актінің конституцияға сәйкестігін алдын ала нақтылау, бұл құқықтық жүйенің

тұрақтылығының кепілі болып табылады;

210

– заң шығарушының ең нәтижелі жұмысына көмек көрсету және оның беделін арттыру;– халықаралық шартты бекітуіне дейін және мемлекет халықаралық міндеттемелерді алуына ал-

дын ала бақылау осы міндеттемелердің конституцияға сәйкестігі туралы мәселе бойынша біржола және беделді шешім қабылдауды қамтамасыз етеді.

Осы бақылау нысанының осал аспектілері ретінде мыналар белгіленеді:– нормативті актілердің ықтимал салдарларын алғашқы сатыларында толық анықтаудың мүмкін

еместігі жиі кездеседі. Бір қарағанда конституцияға сәйкес болып көрінетін заң немесе оның ережелері оны өмірде қолданған кезде, егер мәселе нақты мүдделердің қайшылығына қатысты болса, өзін конституцияға сай емес ретінде көрсетуі мүмкін [11];

– бір немесе бірнеше апта ішінде заңның (жиі бірнеше жүз баптан тұратын) конституцияға сәйкестігі туралы шешім қабылдау асығыстығы тиісті органның жұмысын қиындатады, бірақ бұл көптеген қатынастарды реттеу үшін жедел әрекет ету қажеттілігімен себептеледі.

Алдын ала конституциялық бақылау: Беларусь Республикасының тәжірибесі 1992 жылғы 23 сәуірде Парламентпен мақұлданған Сот-реформалық тұжырымдамасына сәйкес,

заңдардың, басқа нормативті құқықтық актілердің Конституцияға және мемлекеттің халықаралық –құқықтық міндеттемелеріне сәйкестігін қамтамасыз етуге, Беларусь Республикасы Конституциясының ережелеріне түсіндірме беруге міндетті орган Конституциялық Сот болып табылады. Ол Беларусь Республикасының жоғарғы Кеңесінің он үшінші сессиясында Беларусь Республикасының Конституция-сын қабылдағаннан кейін құрылды. Конституциялық Соттың қызметі 1994 жылдың екінші жартысынан басталды.

1994 жылғы 15 наурызда қабылданған Беларусь Республикасының Конституциясына сәйкес Конституциялық Сот нақты бақылау-қадағалау органына жатқызылды. Конституцияның мәтінін дайындау жөніндегі жұмыс тобында актілердің конституцияға сәйкестігін мемлекеттік бақылаудың келешектегі органын Конституциялық қадағалау комитеті немесе Конституциялық Кеңес деп атау туралы көзқарастар айтылды. 1996 жылғы 24 қарашадағы республикалық референдумда қабылданған 1994 жылғы үлгідегі Конституцияға өзгерістер мен толықтыруларды енгізу нәтижесінде, Конституциялық Соттың құқықтық мәртібесі өзгертілді. Беларусь Республикасының Конституциялық Соты Беларусь Республикасы Конституциясының «Сот» тарауына енгізілді. Конституциялық Соттың құқықтық негізін Беларусь Республикасы Конституциясының 116-бабы белгіледі [12]. Беларусь Республикасының Конституциялық Сотының Төрағасы П.П. Миклашевичтің айтуынша «Беларусь Респуб ликасы Конституциялық Сотының мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі орны, оның өкілеттіктері сияқты, өзгеріп отырды, бірақ оның негізгі функциясы – Конституцияның үстемдігін, оның тікелей әрекетін қамтамасыз ету, конституциялық құндылықтарды, адам құқықтарын қорғау өзгеріссіз қалып отырды» [13, c. 183].

Конституциялық Соттың құқықтық мәртебесі Беларусь Республикасының Конституциясымен, Бела-русь Республикасының Сот құрылысы және судьялардың мәртебесі туралы кодексімен, «Беларусь Респу-бликасы Конституциялық Сотының қызметін жетілдірудің кейбір мәселелері туралы» Беларусь Респу-бликасы Президентінің 2008 ж. 26 маусымдағы № 14 Декретімен (бұдан әрі– Декрет), «Конституциялық сот өндірісі туралы» Беларусь Республикасының 2014 ж. 8 қаңтардағы № 124-З Заңымен, Беларусь Ре-спубликасы Конституциялық Сотының 2014 ж. 8 сәуірдегі № Р-916/2014 шешімімен бекітілген Беларусь Республикасы Конституциялық Сотының Регламентімен белгіленеді.

Тұтас алғанда, Конституцияның 116-бабына сәйкес нормативті актілердің конституцияға сәйкестігін тексеру туралы ұсыныстарды Конституциялық Сотқа Беларусь Республикасының Президенті, Бела-русь Республикасының Халық жиналысы өкілдерінің палатасы, Беларусь Республикасының Халық жиналысының Республика Кеңесі, Беларусь Республикасының Жоғарғы Соты, Беларусь Республикасының Министрлер Кеңесі енгізуге құқылы.

211

Конституциялық Сот:Заңдардың, декреттердің, Президент жарлықтарының, Беларусь Республикасының халықаралық

шарттық және өзге міндеттемелерінің Беларусь Республикасының Конституциясына және Беларусь Рес-публикасында бекітілген халықаралық-құқықтық актілерге сәйкестігі туралы;

Беларусь Республикасы оларға кіретін мемлекетаралық құрылымдар актілерінің, заңды орындау үшін шығарылған Президент жарлықтарының Конституцияға және Беларусь Республикасында бекітілген халықаралық-құқықтық актілерге, заңдарға, декреттерге сәйкестігі туралы;

Министрлер Кеңесі қаулыларының, Жоғарғы Сот, Жоғарғы шаруашылық Сот, Бас Прокурор актілерінің Конституцияға және Беларусь Республикасында бекітілген халықаралық-құқықтық актілерге, заңдарға, декреттерге, жарлықтарға сәйкестігі туралы;

Кез келген басқа мемлекеттік орган актілерінің Конституцияға және Беларусь Республикасында бекітілген халықаралық-құқықтық актілерге, заңдарға, декреттерге, жарлықтарға сәйкестігі туралы қорытынды шығарады.

Жоғарыда аталған Декретпен Конституциялық Соттың құзыреті нақтыланды. Алдын ала конституциялық бақылау мәнмәтінінде осы акт конституциялық сот төрелігінің дамуындағы жаңа кезең болды, ол бірнеше актілерге, атап айтқанда заңдарға және халықаралық шарттарға қатысты алдын ала конституциялық бақылаудың міндеттілігін бекітті.

Беларусь Республикасының Конституциялық Сотына Беларусь Республикасының Халық жина-лысы өкілдерінің палатасымен қабылданған және Беларусь Республикасы Халық жиналысының Рес публика Кеңесімен мақұлданған, немесе Беларусь Республикасы Халық жиналысы өкілдерінің палатасымен – Беларусь Президенті осы заңдарға қол қойғанына дейін, барлық заңдарды алдын ала конституциялық бақылауды жүзеге асыру өкілеттігі берілген. Заң Беларусь Республикасының Конституциялық Сотына түскен күннен бастап бес күндік мерзім ішінде Конституциялық Сот тиісті шешімді қабылдайды. 2009 - 2013 жылдар аралығында Беларусь Республикасының Конституциялық Сотымен алдын ала конституциялық бақылауды жүзеге асыру тәртібінде 668 шешім қабылданды [1]. 2013 жылы 111 заңның конституцияға сәйкестігі тексерілді. Міндетті алдын ала бақылау тәртібінде қабылданған Конституциялық Соттың Беларусь Республикасының Парламентімен қабылданған заңның Конституцияға, Беларусь Республикасында бекітілген халықаралық-құқықтық актілерге сәйкессіздігі туралы шешім, заңды Беларусь Республикасының Президентінің қарсылықтарымен қайтару немесе Бе-ларусь Республикасының Президентімен жеке ережелеріне қарсылықтарды білдіріп, қол қою негізі болып табылуы мүмкін.

Сондай-ақ, Беларусь Республикасының Конституциялық Соты алдын ала бақылау тәртібінде Беларусь Республикасының күшіне енбеген халықаралық шарттарының конституцияға сәйкестігін тексереді. Бе-ларусь Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Конституциялық Сот халықаралық шарттардың конституцияға сәйкестігі туралы пікірін Беларусь Республикасының осы халықаралық актілерінің ол үшін міндеттілігі туралы келісімін білдіру туралы актілерге Беларусь Республикасы Президентінің қолы қойылғанына дейін баяндайды. Беларусь Республикасы Президентінен ұсыныс түскен күннен бастап бескүндік мерзімде, егер Беларусь Республикасы Президентімен басқасы белгіленбесе, Конституциялық Соттың шешімі қабылданады.

Осы істер санатын қарастыру қорытындысы бойынша Конституциялық Сот тиісті шешім қабылдайды. Күшіне енбеген, конституциялық Соттың шешімі Конституцияға сәйкес емес деп танылған Беларусь Республикасының халықаралық шартына қатысты, Беларусь Республикасы үшін осы халықаралық шарттың міндеттілігіне келісім беру туралы нормативті құқықтық акт қабылданбайды (шығарылмайды)

Күшіне енбеген, Конституциялық Соттың шешімі Конституцияға сәйкес емес деп танылған, Беларусь Республикасы үшін оның міндеттілігіне келісім берілген Беларусь Республикасының халықаралық шар-тына қатысты, оның құзыретіне халықаралық шарттың ішіндегі мәселелер жататын мемлекеттік органмен

212

Беларусь Республикасының осы халықаралық шартына қатысуын тоқтату үшін заңмен және халықаралық құқықпен көзделген шаралар, ал Беларусь Республикасы осындай халықаралық шартқа қатысуға мүдделі болған жағдайда – оған халықаралық құқықпен көзделген өзгерістерді және (немесе) толықтыруларды енгізу жөніндегі шаралар қолданылады.

Күшіне енбеген, Конституциялық Соттың шешімі Конституцияға сәйкес емес деп танылған Бела-русь Республикасының халықаралық шарты Беларусь Республикасымен уақытша қолданылған болса, заңнамамен және халықаралық құқықпен белгіленген тәртіпте оны уақытша қолдану тоқтатылады.

Парламентпен қабылданған заңдардың конституцияға сәйкестігін, оларға Беларусь Республикасының Президенті қол қойғанға дейін міндетті алдын ала бақылау заң шығармашылығы және құқықты қолдану салаларында құқықтың үстемдігін іске асыруға және конституциялық заңдылықты бекітуге бағытталған. Осы бақылауды заңдар Парламентпен қабылданғаннан кейін Президент қол қойғанға дейін жүзеге асыру «Конституциялық Сотқа сот билігі органы ретінде заң шығару билігінің өкілеттіктеріне араласпауға мүмкіндік береді» [13, c. 186]. Алдын ала конституциялық бақылау заң шығармашылығының конституционалдық деңгейін арттыруға оң әсер етеді, өйткені шешімдермен және құқықтық ұстанымдармен тексерілетін заңдардың нормаларында конституциялық құндылықтардың және қағидаттардың бекітілуі және дамуы анықталады, оларды бір мағыналы түсіну және бірыңғай қолдану үшін кейбір заң нормаларының конституциялық-құқықтық мағынасы айқындалады, сондай-ақ, конституциялық құндылықтардың теңгеріміне сүйене отырып, азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің қолжетімдігі мен шектелгендігінің шамаластығы белгіленеді.

Беларусь Республикасының Парламентімен қабылданған заңның конституцияға сәйкестігін міндетті алдын ала бақылау тәртібінде тексеру өз кезегінде осы заңды оның күшіне енгеннен кейінгі бақылау тәртібінде тексеруге кедергі болмайды. Беларусь Республикасының заң шығармашылық және құқықты қолдану практикасындағы конституциялық бақылауды осындай түсіндіру Конституцияның үстемдігін толық және жан жақты қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Отандық заң әдебиетінде азаматтарға Пар-ламентпен қабылданған заңдардың конституцияға сәйкестігін тексеру жайында Конституциялық Сотқа жүгіну құқығын беру қажеттілігі, яғни конституциялық шағым институтын регламенттеу туралы пікірлер айтылып жатыр. Қазіргі уақытта азаматтардың конституциялық сот төрелігіне қолжетімдігі Беларусь Ре-спубликасында тікелей емес, Конституциялық Сотқа ұсыныстарды енгізу құқығы бар уәкілетті субъектілер арқылы жүзеге асырылады. И.И.Пляхимовичтің пікірі бойынша алдын ала конституциялық бақылау «конституциялық шағым институтын алып тастайды, өйткені ол әлі жарияланбаған, демек, азаматтық қоғамға таныс емес актілерді (олардың жобаларын) бағалаумен байланысты» [14, 88 б.]. Кейінгі бақылаудың мүмкіндіктері міндетті алдын ала конституциялық бақылаумен бірге қандай да бір коллизи-яларды жоюды қамтамасыз етеді және, демек, конституциялық үрдіске конституциялық шағым институ-тын енгізу қажеттілігі туралы мәселені талқылаған кезде пікірталастардағы шиеленісті төмендетеді деп ойлаймыз.

Алдын ала конституциялық бақылау: Қазақстанның тәжрибесіҚазақстан Республикасында конституциялық бақылаудың бастауы «Қазақстан Республикасының

Тәуелсіздігі туралы» Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 16 желтоқсандағы Конституциялық заңы болып табылады, оның 10-бабына сәйкес «Конституцияны сот арқылы жоғары қорғау органы Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты болып табылған». 1995 жылы Қазақстанда Конституциялық Кеңес– мамандандырылған конституциялық бақылау органы бекітілді. Негізіне француз конституциялық-құқықтық доктринасы алынды. Қазақстандағы конституциялық бақылау органы «тек француз үлгісі ғана емес, конституциялық әділеттің квазисоттық органының, оның алғашқы– «голлисттік» – мағынасындағы барлық «икемді» мүмкіндіктерін пайдалану» [15, 34 б.].

Конституциялық Кеңестің құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасының Конституциясымен,

213

«Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 29 желтоқсандағы Конституциялық заңымен және т.б. белгіленген. Бұрынғыға қарағанда, Конституциялық Кеңес бірнеше жаңа өкілеттікті алды, соның ішінде Конституцияны ресми түсіндіру құқығы, сондай-ақ алдын ала бақылауды жүзеге асыру құқығы және т.б. Мемлекеттік органдардың, соттарды қоспағанда, қоғамдық бірлестіктердің, жергілікті сайланбалы және атқарушы органдардың, сондай-ақ азаматтардың Конституциялық Кеңеске тікелей жүгінуге құқығы жоқ.

Тұтас алғанда, Конституциялық Кеңес конституциялық өндірістің қатысушылары деп танылған адамдардың және органдардың жүгінулері бойынша конституциялық өндірісті қозғайды. Оған мыналар жатады: Президент; Парламент Сенатының Төрағасы; Парламент Мәжілісінің Төрағасы; олардың жалпы санынан бестен бір бөлігінен кем емес Парламент депутаттары; Премьер-министр; олардың актілерінің конституцияға сәйкестілігі тексерілетін мемлекеттік органдар және лауазымды тұлғалар; егер істі қараған кезде қолданылатын актінің Конституцияға сәйкессіздігі туралы қорытынды шығарған болса, кез келген инстанциядағы сот.

Конституциялық Кеңеске Парламентпен қабылданған, бірақ Президентпен қол қойылмаған заңдарға, сондай-ақ Президентпен қол қойылған, бірақ Парламентпен бекітілмеген халықаралық шарттарға алдын ала (превентивті) бақылау жүргізу құқығы берілген. Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-ба-бына сәйкес Конституциялық Кеңес Қазақстан Республикасы Президентінің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының, Парламент депутаттары жалпы санының кемінде бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің өтініші бойынша Парламент қабылдаған заңдардың Республика Конституциясына сәйкестігін Прези-дент қол қойғанға дейін қарайды, Республиканың халықаралық шарттарын бекіткенге дейін олардың Конституцияға сәйкестігін қарайды [16].

Егер бұдан бұрынғы Конституциялық Сотпен жүзеге асырылған конституциялық бақылау жүйесі нормативті актілерге қатысты тек кейінгі бақылау мүмкіндігін қарастырса, бүгін Конституциялық Кеңеске Парламентпен қабылданған заңдарды, оларға Президент қол қойғанға дейін алдын ала бақылау құқығы берілген. Конституциялық Кеңеске бір уақытта алдын ала бақылауды да, кейінгі конституциялық бақылауды да жүзеге асыру құқығы берілген.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі сот билігімен байланысты емес. Конституциялық Кеңес ғылыми әдебиетте биліктің бақылау тармағына жатқызылады [17]. Жекелеген зерттеушілер Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесін конституциялық бақылау емес, қадағалау органдарына жатқызады, себебі, оның шешімдері ақырғы емес және Президент тарапынан тыйым салуға тартылуы мүмкін. Конституциялық Кеңес «әр конституциялық бақылау түрлерінің, соның ішінде, алдын ала, кейінгі, абстрактты, және нақты бақылаудың артықшылықтарын барынша үйлестіру, сондай-ақ қорытынды шешімдердің жалпыға бірдей міндетті орындалуын оларды орындау механизмін анықтаумен ұтымды пайдалану» мүмкін болатындай етіп құрылған [18, 32].

Қазақстан Республикасының алдын ала конституциялық бақылауының жақсы жақтары ретінде қарастырылатыны: «заңнаманың тұрақтылығына мүмкіндік жасай отырып, конституциялық заңдылықты бұзудың алдын алу; кейінгі конституциялық бақылауға тән, көптеген заңға сәйкес актілерді тоқтату про-блемасын жою, бұл заң шығарушы биліктің беделін сақтауға мүмкіндік береді» [19].

ҚорытындыБеларусь Республикасында және Қазақстан Республикасында конституциялық бақылау институтын

орнықтырудың және практикалық дамытудың өзіндік бірегей тәжірибесі бар. Біздің елдеріміз өзіндегі құқықтық ақиқатты ескере отырып, оның негізінде еуропалық үлгіні ықпалдастырды. Конституциялық бақылау Беларусьте және Қазақстанда шамамен бір уақытта пайда болды. Белгілі эволюциядан өткен, конституциялық бақылау қоғамдық үрдістерге, конституциялық заңдылықты бекітуге және демократиялық үрдістердің тұрақты дамуына және тереңдеуіне әсер етеді. Беларусь пен Қазақстанның тарихи жолдарының бірлігі, мемлекеттік–құқықтық жүйелерінің жақындығы елдеріміздің алдын ала

214

конституциялық бақылау практикасы, оны жүзеге асыратын органның құқықтық мәртебесін белгілеудің тарихи, құқықтық ерекшеліктеріне қарамастан, мазмұны бойынша өте ұқсас екені туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Беларусь Республикасындағы және Қазақстан Республикасындағы міндетті ал-дын ала бақылауды жүзеге асыру жөніндегі қызмет осы институттың қажеттілігін, оның конституцияның үстемдігі қағидатын жүзеге асырудағы, заңдылықты қамтамасыз етудегі маңызды рөлін дәлелдейді.

Беларусь Республикасындағы және Қазақстан Республикасындағы конституциялық сот төрелігі құқықтық мемлекеттің қағидаттарын қорғау, конституцияның тура және тікелей әрекетін қамтамасыз ету жолында күшін және беделін арттыруда. Сонымен бірге, құқық шығармашылық және құқықты қолдану практикасында конституцияның үстемдігін қамтамасыз ету, Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде ортақ құқықтық кеңістікті құру конституциялық бақылау органдары алдында жаңа міндеттер қояды. Осы-лайша, еуразиялық өңірдегі ықпалдастыру үрдістері дамуының құқықтық ақиқаты ықпалдастырылған құрылымдардың актілерін конституцияға, халықаралық-құқықтық шарттық міндеттемелерге сәйкестігі туралы мәселелерді қарастыру мүмкіндігін өзекті ете түседі.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:1. Беларусь Республикасындағы 2013 жылдағы конституциялық заңдалақ жағдайы туралы: Бе-

ларусь Республикасы Конституциялық Сотының Жолдауы: Беларусь Респ. Конституц. Сотының шешімі Суда, 2014 жылғы 21 қаңтар., № Р-915/2014 // Кеңесші Плюс: Беларусь. Технология Проф. [Электронды ресурс] / «ЮрСпектр» АҚБ, Ұлттық құқықтық ақпарат орталығы. Беларусь.Респ. – Минск, 2014.

2. Подгруша В.В. Беларусь Республикасы Конституциялық Соты Жолдауының басты идеясы – Бела-русь Республикасы Конституциясының үстемдігі / Подгруша В.В. // Кеңесші Плюс: Беларусь – заңнама түсіндірмелері. Нұсқа Проф. Технология Проф. [Электронды ресурс] / «ЮрСпектр» АҚБ, Ұлттық құқықтық ақпарат орталығы. Беларусь.Респ.. – Минск, 2014.

3. Пряхина Т.М. Кеңес Конституциясын заңды қорғау (мемлекеттік-құқықтық аспект) : заң. ғыл. канд. дис автореф.: 12.00.02 / Т.М. Пряхина; Д.И. Курский ат. Заң. ин-т. – Саратов, 1991. -17 б.

4. Шульженко Ю.Л. Ресейдегі конституциялық бақылау / Шульженко Ю.Л. М. : РҒА Мемлекет және құқық институты, 1995. -175 б.

5. Овсепян Ж.И. Шет елдердегі сот арқылы конституциялық бақылау: заң. ғыл. д-р. дис автореф: 12.00.01; 12.00.11 / Ж.И. Овсепян; Д.И. Курский ат. Заң. ин-т. – Саратов, 1994.- 21б.

6. Чиркин В.Е. Бақылау билігі / Чиркин В.Е. – М.: Заңғер, 2008. – 213 б.7. Василевич Г.А. Беларусь Республикасының Конституциясы. Ғылыми-практикалық түсіндірме /

Василевич Г.А. – Минск: Құқық және экономика, 2000. – 454 б.8. Бородин В.В. Ресей Федерациясындағы конституциялық бақылау: ұғымы және мәні / Бородин В.В.

// Юридическая мысль. – 2012. – № 3 (71). 9. Шет елдердегі конституциялық бақылау: оқу құралы / жауап. ред. Маклаков В.В. – 2-е басп., түз.

және тол.. – М.: Норма: Инфра-М, 2010. – 672 б.10. Садурский В. Еуропадағы және АҚШ конституциялық бақылау: әсері, парадокстері және

жақындасу / Садурский В. // Салыстырмалы Конституциялық Шолу. – 2013. – № 4 (95). 11. Арутюнян Г.Г. Конституциялық сот мемлекеттік билік жүйесінде (салыстырмалы талдау) /

Арутюнян Г.Г. – Ереван, «Нжар», 1999 [Электронды ресурс]. – 2014. – Колжетімдік режимі: armlaw@concourt.am, http://www.concourt.am.

12. Беларусь Республикасының 1994 жылғы 15 наурыздағы Конституциясы (1996 ж. 24 қарашадағы және 2004 ж. 17 қазандағы республикалық референдумдерде қабылданған өзгерістермен және толықтырулармен.) // Кеңесші Плюс: Беларусь. Нұсқа Проф. Технология Проф. [Электронды ресурс] /

215

«ЮрСпектр» АҚБ, Ұлттық құқықтық ақпарат орталығы. Беларусь.Респ – Минск, 2014.13. Миклашевич П.П. Беларусьтегі конституциялық бақылаудың дамуы: доктрина мен практиканың

ерекшеліктері / Миклашевич П.П. // Беларусь Республикасының Конституциялық сотының хабаршысы. – 2011. – № 4.

14. Пляхимович И.И. Беларусьтің Негізгі заңы және конституциялық шағым, Пляхимович И.И. // Беларусь Республикасының Конституциясы: 16 жыл қолдану тәжірибесі. Белорус мемлекеттің университетінің заң факультетінде 2010 жылғы 15 наурызда өткен дөңғелек үстелдің материалдары / ғыл. ред. Василевич Г.А.; Белмемуниверситет. – Минск: Құқық және экономика, 2010.

15. Данилова Н.В. Конституциялық юстицияның француз үлгісін Азяи және Африка елдерінде іске асыру ерекшеліктері / Данилова Н.В. // Салыстырмалы конституциялық шолу. – 2012. – № 2.

16. Қазақстан Республикасының Конституциясы: 1995 жылғы республикалық референдумде қабылданды [Электронды ресурс] / http://www.ksrk.gov.kz

17. Елеупова А.А. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің конституциялық бақылауды іске асыруы: заң ғыл.канд. дисс. автореф.: 12.00.02 / Елеупова А.А.; Челябинск мем. ун-т. – Челябинск, 2006 [Электронды ресурс] / Қолжетімдік режимі: http://lawtheses.com/osuschestvlenie-konstitutsionnogo-kontrolya-konstitutsionnym-sovetom-respubliki-kazahstan.

18. Малиновский В.А. Конституциялық бақылаудың оңтайлы үлгісіін іздестіру туралы (Қазақстан Республикасының тәжірибесі) / Малиновский В.А. // Конституциялық сот төрелігі журналы – 2011. – № 4.

19. Остапович И.Ю. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі: Теория мен практи-ка мәселелері : заң ғыл.канд. дис.: 12.00.02 / Остапович И.Ю. – Томск, 2005 [Электронды ресурс] / Қолжетімдік режимі: http://www.lawlibrary.ru/disser2018592.html.

216

1995 жылғы үлгідегі Қазақстан Республикасының Конституциясы (кейінгі өзгерістермен және толықтырулармен) жеке тұлғаның мүдделерін негізгі қағидат ретінде жа-риялады. Конституцияның 1-бабына сәйкес адам, оның өмірі, құқықтары және

бостандықтары ең жоғары құндылық болып табылады. Бұл қағидат қылмыстық-құқықтық саясат негізіне алынды. Конституцияның басқа бірнеше ережелерінде де оларға Қазақстанның қылмыстық-құқықтық саясаты және қылмыстық құқығы негізделуі тиіс директивалық нұсқауларды байқауға болады. Олардың арасында ең маңызды деп конституция мыналарды белгіледі: өмір сүруге, денсаулыққа, құқыққа, жеке басының бостандығына, жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуына құқығы, ар-ождан бостандығына құқығы, бәрінің заң және сот алдында теңдігі және т.б.

Аталған құқықтар мен бостандықтарды нақты қорғау құқықтың түрлі салаларымен, соның ішінде қылмыстық құқықпен қамтамасыз етіледі. Жеке адамды қылмыстық – құқықтық қорғау ерекшелігі қылмыстық жазалау шаралары арқылы, біріншіден, ең маңыздысы жеке құндылықтарды, екіншіден, оларға ең қауіпті қол сұғушылықтан қорғау қамтамасыз етіледі.

ҚР Конституциясының аталған және басқада бірнеше түбегелі ережелерін ескере отырып 2014 жылы қылмыстық заңнаманың ауқымды және жүйелі реформасы жүргізілді. Оның алдында заң шығарушылардың және құқықты қолданушылардың күшімен (ғылыми заң жұртшылығының қатысуымен)

Александр КОРОБЕЕВ – Қиыр Шығыс федералды университетіЗаң мектебінің қылмыстық іс және криминология кафедрасының меңгерушісі, заң ғылымдарының докторы, профессор,РФ еңбек сіңірген ғылым қайраткері

ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАНЫ РЕФОРМАЛАУДЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ:

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БҮГІНГІСІНЕН – РЕСЕЙДІҢ КЕЛЕШЕГІНЕ

217

мемлекеттің Бірыңғай жалпыұлттық қылмыстық саясат тұжырымдамасын әзірлеу реформаның күмәнсіз оң жағы болып табылды. Және тек қана оның негізінде («пакетпен») Қазақстан Республикасының абсолютті жаңа Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу, және Қылмыстық атқару кодекстері, сондай-ақ Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодекс қабылданды. Осындай көзқарас материалдық қылмыстық құқықтың көптеген ережелерін іс-жүргізу, қылмыстық атқару, және әкімшілік құқығымен «үйлестіруге», құқықтың аталған салалары арасында қайшылықтарды жоюға, оларды бірыңғай, ішінен үйлесімді және теңгерімді жүйеге келтіруге мүмкіндік берді.

Қазіргі қазақстандық қылмыстық құқықтың ерекшелігі жаңа ҚР ҚК (Қазақстан Республикасының Конституциясына ере) қорғалатын құндылықтар иерархиясында ең бірінші орынға мемлекет пен қоғамды емес (кеңес кезінде болғандай), адамды қойғанында. 2014 жылғы ҚР ҚК Ерекше бөлімін «Жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар» тарауымен ашып, заң шығарушы басымдық бүкіл әлемде танылған жалпы адамзаттық құндылықтарға берілгенін белгіледі [1].

Реформаланған Қылмыстық кодекстің заты тек қана тыйым салу нормаларымен шектелген жоқ. Оған, сондай-ақ, қылмыстан кейінгі позитивті тәртібін ынталандаратын ынталандыру нормалары да енді. Бұл нормаларға, мысалы, ҚР ҚК 125, 175, 182, б.б. жатқызуға болады. Онда олар болған жағдайда қылмыстық құқық бұзушылықты жасаған адам қылмыстық жауапкершіліктен босатылатын ережелер бар.

Қазақстанның қазіргі қылмыстық құқығының ерекше белгісі Кодексте пайдаланылатын санаттарды түсіндіру Ерекше бөлімінің ескертулерінде емес (бұрын болғандай), ҚР ҚК Жалпы бөлімінің 3-бабында берілген. Онда ауыр зардаптар, банда, басқа механикалық көлік құралдары, билік өкілі, лауазымды адам, жымқыру және т.б. сияқты ұғымдардың мағынасы түсіндіріледі. Бұл заңнамалық әдіс нормативті материалдың сапасын арттырады, өйткені Кодексте кездесетін терминдердің ресми түсіндірмесін жүйелі түрде беруге мүмкіндік береді және, нәтижесінде, қылмыстық заңды практикада бірыңғай қолдануға мүмкіндік жасайды.

Соңғы екі норма түрі қылмыстық құқық ерекшелігін әлі толық көрсетпейді, қорғау емес, реттеу (анықтама нормалар) және кейбір мағынада қалпына келтіру (ынталандыру нормалары) функцияларын атқарады. Бірақ ҚР ҚК осындай нормалар санының ұлғаюы заң шығарушының қылмыстық құқықтың функционалды мүмкіндіктерін кеңейтуге, оның репрессивті емес жағын күшейтуге бағытталғанын дәлелдейді. Заң шығарушы жаңа ҚР ҚК қылмыстық жазаланатын іс ұғымын қылмысқа және қылмыстық тәртіпсіздікке бөліп, саралаған және оларды «қылмыстық құқық бұзушылық» терминімен біріктірген.

Реформаланған қылмыстық заңнаманың нормаларында мемлекеттің осы тарихи кезеңдегі қылмыстық-құқықтық саясатының ерекшелігі ең шоғырландырылған түрде көрсетіледі. Соңғы жылдардағы қазақстандық қылмыстық-құқықтық саясатына тән ерекшелігі қылмыстық жазалау шара-ларын саралауға беталыс болып табылады.

Әлеуметтік құрылымдардың объективті және заңды тұрақты дамуы, өзгеруі және жетілдірілуі, жаңа қоғамдық қатынастардың пайда болуы процесінің нәтижесінде олардың кейбіреулерін қылмыстық-құқықтық қорғау қажеттілігі туындайды. Жаңадан туындайтын қоғамдық қатынастарға зиян келтіруі мүмкін істердің қылмыстық жазаланатынын белгілеу арқылы осындай қорғау қамтамасыз етіледі. Белгіленген үрдіс қылмыстық құқықтағы серпінділік қағидатының көрінісі болып табылады. Ол қоғамдық қатынастар жүйесіндегі өзгерістерді тұрақты түрде есепке алуды және оларды заңда уақтылы көрсетуді талап етеді.

Жаңа қатынастарды қылмыстық-құқықтық қорғау қажеттілігі түрлі себептермен пайда болады. Тиісті құқықтық, соның ішінде қылмыстық-құқықтық қорғауды талап ететін азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының кеңеюі қылмыстық-құқықтық тыйым салуды орнату үшін түрткі бо-луы мүмкін. Мысалы Қазақстан Конституциясының 18 б. 1 т. азаматтарға жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына кепілдік берді. Оның соңынан ҚР ҚК 147 шықты (Жеке өмiрге қол сұғылмаушылықты және Қазақстан Республикасының дербес деректер және оларды қорғау туралы заңнамасын бұзу).

218

Қылмыстық-құқықтық регламенттеу қажеттілігі төтенше жағдайлардың (соғыс жағдайы, халықаралық жағдайдың шиеленісуі, экономикалық қиындықтар және т.б.) пайда болуынан туындауы мүмкін. ҚР ҚК халықаралық қорғауды пайдаланатын адамдарға немесе ұйымдарға шабуыл жасау үшін жауаптылықты орнатуын, бәлкім, заң шығарушының халықаралық жағдайдың шиеленісуіне орай әрекеті ретінде есеп-теуге болар. (173 б.).

Қылмыстық-құқықтық қорғау қыжеттілігі ғылыми-техникалық прогрестің (ҒТП) дамуына байланысты пайда болуы мүмкін. ҒТП адамзатқа тек игілік әкелуден басқа, ол техникалық және әлеуметтік сипаттағы шығындармен де сүйемелденетіні мәлім. Оның теріс салдарларын түрлі әдістермен, соның ішінде жаңадан туындаған қоғамдық қатынастарды қылмыстық заңда регламенттеу арқылы залалсыздандыруға болады. ҒТП-ның келеңсіз салдарларына қарсы күресу қажеттілігі өткенде көліктік қылмыстар тобын, радиоактивті заттарды қолданумен байланысты істер, табиғи ортаға қол сұғатын кейбір қылмыстар, компьютерлік қылмыстар сияқты жүйелік құрылымдарды тудырды. Қазақстанның жаңа ҚК қылмыстық заңның қорғауына өмір мен денсаулық (ҚК 129 б. – Адамды клондау), медицина (ҚК 318 б. -Клиникалық зерттеулер жүргiзу тәртiбiн және профилактиканың, диагностиканың, емдеудiң және медициналық оңалтудың жаңа әдiстерi мен құралдарын қолдану тәртiбiн бұзу саласындағы қоғамдық қатынастар), ғарыш қызметі (ҚК 282 б. - Ғарыш қызметiн жүзеге асыру кезiнде қауiпсiздiк қағидаларын бұзу) қойылған.

Осылайша, қылмыстық-құқықтық саясат дамуының қазіргі сатысында жаңа қылмыстық-құқықтық нормаларды қабылдау және қолданыстағы нормаларды кеңейту қажеттілігі толық алып тасталмайды. Оның үстіне, осы үрдісті әзірше эпизодты шаралар топтамасы ретінде емес белгілі бір үрдіс ретінде қарастыру қажет.

ҚР реформаланған ҚК маңызы ең алдымен онда заңдылық қағидаты іске асырылғанынан тұрады. Осы қағидатқа сәйкес, біріншіден, істің қылмыстылығы, сондай-ақ оның жазалатындығы және басқа қылмыстық-құқықтық салдарлары тек қана Қылмыстық кодекспен анықталады; екіншіден, қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берiлмейдi (ҚР ҚК 4 б.). Айтылған нақты қылмыстық құқық бұзушылық құрамының белгілері бар және оларды жасаған кінәлілерге қолданылуға жататын нормалар ҚК Ерекше бөлімінен тыс және одан бөлек орналаспауы тиіс екенін білдіреді.

Қазақстандағы қылмысқа қарсы күрес стратегиясы мен тактикасын ресейдегі жағдаймен салыстыр-ғанда мынадай суретті көруге болады.

Ресейдің қылмыстық-құқықтық саясатының қазіргі жағдайы, біріншіден, мемлекеттің қылмысқа қарсы күрес саласындағы саясатының анық тұжырымдалған және қабылданған тиісті деңгейдегі тұжырымдамалы негіздері жоқтығымен; екіншіден, қылмысқа қарсы күрес стратегиясы мен тактикасын дамытудағы жеке идеялардың, кейбір бағыттардың, билік құрылымдарынан шығатын және нақты өмірде қарама-қайшы және дәйексіз іске асырылатын спонтанды туындаған директивалардың бар болуымен; үшіншіден, Қылмыстық кодекске заң шығарушымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулардың нәтижесі болып шыққан қылмыстық заңның бұзылуымен жүйесіздендірілуімен сипатталады.

Отандық құқықтанушылардың көбінің пікірі бойынша, қазіргі Ресей қылмыстық-құқықтық саяса-ты, жұқалап айтқанда, дағдарыс сипмптомдарын бастан кешуде. [2]. Қылмыстық-құқықтық саясаттың кемшіліктері әсіресе заң шығармашылық саласында анық көрінеді. Қазіргі уақытта Ресей Қылмыстық кодексінде, қандай да бір түрде болса да, бір мыңға жуық өзгерістер енгізілген. Бұл ҚК кейбір баптары-на өзгерістер бірнеше рет, ал жеке баптарға – бес –алты рет ензілігенін білдіреді. Кейде ҚК түзетулер Ресей парламентінен лег-легімен келетін. Әрине, біздің заң шығарушыларымыздың осындай жұмысының салдары Қылмыстық кодекстің сапасына әсер етпеуі мүмкін емес. Алғашқы тұтас және жүйелі актісінен ол құрақ көрпеге ұқсаған бір нәрсеге айналды, ішкі қайшылықтармен толықты, мүлдем қажет емес нор-маларды қамти бастады.

Осылайша, бүгін біздің көзімізше, ғылыми, криминологиялық, саясаттанушылық және кез келген басқа негіздері мүлдем жоқ, саяси коньюнктураға, осы сәттегі мақсаттарға кез келген жолдармен жетудің

219

патологиялық ынтасына, кәсіпқойлардың пікірлерін абсолютті ескермеуге негізделген жаңа Қылмыстық кодекс жасанды түрде құрылуда. Бұл жаңа қылмыстық заң кез келген жерде өзіне-өзі қайшы келеді, барлық кодификациялау заңдарын бұзады, қылмыстардың сауатты (заңды) жіктелуін жоққа шығарады, бұдан бұрын белгісіз ұғымдарды пайдаланады, баяндаудың қарапайым бірізділігін және қисынын және т.б. ескермейді. Осының барлығы қылмыстық заңның тиімділігін төмендетеді, қылмысқа қарсы күрес ісіне кедергі жасайды. Жағдай көз алдымызда нашарлап барады.

Қазір Ресейде қалыптасқан жағдайды жедел өзгерту қажеттілігінің уақыты жетті. Бұл жерде бастапқы, негізгі қадамдар қазіргі Ресей мемлекетінің қылмысқа қарсы күрес саласындағы саясатының тұжырымдамалы негіздерін әзірлеу, қабылдау және тиісті нормативті құжатта бекіту болуы тиіс. Осын-дай тұжырымдаманы құрусыз Ресейдің қылмыстық-құқықтық саясатын анабиоздан шығаруға, оның дамуындағы тоқырау құбылыстарын еңсеру мүмкін емес. Қылмысқа қарсы күрес стратегиясы мен тактикасының тұжырымдамалы негіздерінің болмауы бізді бұрынғыдай Ресей Қылмыстық кодексінің оны жобалаушылардың заң түрі берілген, бірақ ғылымнан және өмірден алшақтаған идеялары мен қиялдары конгломератына айналуынан байқауға мәжбүр етеді [3].

Осыған байланысты, РФ Қоғамдық палатасы бастамасымен Қылмыстық-құқықтық саясат тұжырымдамасын әзірлеу мақсатында 2011 жылдың желтоқсан айында Құқық қорғау органдарының және сот-құқықтық жүйесінің қызметін қоғамдық бақылау және реформалау комиссиясының жанында сот төрелігі реформаларына көмектесу жөніндегі сарапшылық жұмыс тобы құрылғаны оптимизм туды-рады. Топ қатысушылары Осы Тұжырымдаманың жобасын әзірледі және жариялады. [4]. Ол «Қазіргі қылмыстық саясат: оңтайлы үлгіні іздестіру» атты VII Ресей қылмыстық құқық Конгрессінде (Мәскеу, 2012 ж. 31 мамыры-1 маусымы), соның ішінде пленарлық отырыстағы негізгі баяндамада жан-жақты талдауға тартылды. [5]. Тұжырымдама тұтас алғанда, Конгресс қатысушылары тарапынан жоғары оң баға алды. Конгресстің қарарында осы жобаны Федералды заң түрінде қабылдауға ұсыныс бар.

Сонымен бірге, осы жобаның бастамашыларына және әзірлеушілеріне тілек ретінде мынадай ұсыныс тұжырымдалған болатын. Қазіргі уақытта «өндеуге» қылмыстық саясаттың тек бір бағыты- қылмыстық-құқықтық және оның құрамы ғана алынған. «Ресейдің қылмыстық саясаты» деп аталатын бірыңғай жүйенің басқа бөліктері (компоненттері) - қылмыстық-іс жүргізу, криминологиялық, пенитенциарлық саясат– әзірше «қараусыз» қалып жатыр. Тұтас механизмнің бөліктерінің бірі қаншама жетілген бол-са да (біздің жағдайда – Қылмыстық-құқықтық саясат тұжырымдамасы), осы механизмнің басқа компоненттерінсіз (дәл осындай жетілдірілген) аталған жүйе тиімді жұмыс істей алмайды деп ойлаймыз. Бұл жағдайға басқа да зерттеушілер назар аударды [6].

Осындай келіспеушіліктің үлгісі де бар. Әңгіме РФ Үкіметінің 2010 ж. 14 қазандағы № 17772-р өкімімен бекітілген Ресей Федерациясының Қылмыстық атқару жүйесін дамыту тұжырымдамасы тура-лы [7]. Тұжырымдаманы әзірлеу сатысынан бастап оның ережелерінің көбі сынға тартылды. Басқалар арасында, ведомствоның күшімен әзірленген тұжырымдама экономикалық тұрғыдан дәлелденбеген, ғылыми деректерге, соның ішінде – 2009 жылғы Бас бостандығынан айыруға кесілген сотталушылардың бүкілресейлік санағының нәтижелеріне, сот практикасына тиісті түрде сүйенбейді деген кінә да қойылды. Тұжырымдама Қылмыстық кодексте бекітілген жазалау жүйесі мен қылмыстық –сот саясаты мәселелерін қозғайтын болды, бірақ заң шығарушы органдардың, Бас прокуратураның, жоғарғы Соттың, Ішкі істер министрлігінің өкілдері тұжырымдама жобасын тікелей әзірлеуге тартылмаған болатын. Нәтижесінде, оның көптеген мәнді ережелері іске асырылмай қалып отыр, ал оны қабылдау, статистика бойынша, сот практикасына ешқандай әсер еткен жоқ [8]. Басқаша айтқанда, аталған Тұжырымдаманы әзірлеу де, іске асыру да классикалық орыс дәстүрінде өтті: «қылмыстық атқару арбасы» «қылмыстық –құқықтық ат» алдына шығып кетті.

Міне, сондықтан да, Мемлекеттік қылмыстық саясатының жалпыұлттық тұжырымдамасын әзірлеудің ең басында, содан кейін ондағы идеяларды криминалды циклдегі заңнаманың қолданыстағы салаларын-

220

да іске асыруда қазақстандық мамандармен көрсетілген көзқарасты позитивті үлгі ретінде қабылдауға болады. Бірақ қазақстанға бұл бүгінгі күн болса, Ресей үшін – тек алыстағы болашақ.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ:1. Казахстанская правда. 2014. 9 шілде.2. Алексеев А.И., Овчинский В.С., Побегайло Э.Ф. Ресей қылмыстық саясаты: дағдарысты еңсеру. М.,

2006; Лопашенко Н.А. Қылмыстық саясат. М., 2009; Бабаев М.М., Пудовочкин Ю.Е. Ресей қылмыстық саясатының проблемалары. М., 2014.

3. Голик Ю.В., Коробеев А.И. Ресей қылмыстық заңнамасын реформалау: іске асады ма жоқ па//LexRussica. 2014. №12. . 1399-1408 б.

4. Бабаев М., Пудовочкин Ю. Ресей Федерациясының қылмыстық –құқықтық тұжырымдамасы // Қылмыстық құқық. 2012. №4.

5. Коробеев А.И. Ресейдің қылмыстық –құқықтық саясаты: алғашқы қадамынан тоқырауына дейін // Қазіргі қылмыстық саясат: оңтайлы үлгіні іздестіру: VII Ресей қылмыстық құқығы конгрессінің ма-териалдары. 109-115 б..

6. Малько А.В. Құқықтық саясат теориясы. М., 2012. С.310-312; Ресей Федерациясындағы құқық қорғау саясатының тұжырымдамасы (жоба). Саратов, 2012.

7. РФ СЗ. 2010. № 43. Ст. 5544.8. Уткин В.А. Ресейдегі балама санкциялар: жағдайы, проблемалары, перспективалары. М., 2013. С.

15; Коробеев А. Ресейдегі қылмыстық жазалар сатысы: ұғымы, жіктемесі және түрлері. Saarbrucken, LAPLAMBERTAcademicPublishing, 2014.C. 532-534.

221

Еуразияның дәл ортасында орналасқандықтан Қазақстан ұзақ уақыт бойы ежелгі әлем өркениеттерінің және басты көлік күре жолдарының тоғысында болған. Осылайша, бұл Батыс пен Шығыс, Солтүстік пен Оңтүстік, Азия мен Еуропа араларындағы әлеуметтік-экономикалық, мәдени және идеологиялық

қатынастарды дамыту орыны болды. Түрлі кезеңдерде Қазақстан мәдениет тарихы басқа елдердің отаны болды, бұл тарихи дәстүрлер, өз кезегінде, қазіргі Қазақстанға ауысты [1].

Қазақстандағы демократияландыру үрдісіҚазақстан қантөгісті аласапырансыз, азаматтық соғыссыз мүмкін болған жетістіктерін мақтан

тұтуы тиіс. Қазақстанның экономикасы көмірсутекті және мұнай ресурстарына ие бола отырып, өңірлік бәсекелестерді жеңіп, алға шықты.

Президент Назарбаев бірнеше жыл бұрын Қазақстандағы саяси реформа үшін демократияландыру мен либерализдандырудың қажет жеті іргелі элементін белгіледі:

1. Сайлау процесі әділ және сайланбалы болуы тиіс және кандидаттар мен сайлаушылардың толық қатысуын ынталандыруға тиіс. Еркін және әділ сайлау кез келген демократияның негізінде тұр, және Қазақстан бұдан қалмауы тиіс. Назарбаев мынадай әйгілі мақаланы келтірген «Адам көп сөйлемейді, айт-са қатесіз айтады». Сайлау – бұл халықтың шешімі. Біздің мақсатымыз анық болуы тиіс: алдағы сайлауды еркін және әділ сайлаудың үлгісі ету. Назарбаевтың саясатына сәйкес Қазақстан «барлық деңгейлерде лидерлерді жан-жақты біртіндеп сайлау бағдарламасын» дамытуы тиіс.

2. Демократияландырудың саяси пакетінде Президентпен баса белгіленген екінші басты элемент елдің саяси жүйесінде партиялардың рөлін бекіту болып табылады. Саяси партиялар – демократияның

Мукеш Кумар МиШРА – Джавахарлал Неру университеті

Халықаралық құқық мектебінің Азияныішкі саяси зерттеу орталығының Орта Азияелдерін зерттеу бағдарламасының жетекші

сарапшысы (Үнді Республикасы)

ЕГЕМЕНДІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДЕМОКРАТИЯ ЖӘНЕ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ДАМУ

222

негізгі стандартты блоктары, және бүгін оларға өсуге және дамуға көмек көрсету қажет. Президент халықаралық топтар мен үкіметтік емес ұйымдарды да, олардың Қазақстанға саяси партияларды оқытуға келуін ынталандырады.

Олардың саяси бағдарына қарамастан, ол барлық партияларды елдегі саяси және этносаралық тұрақтылықты құрметтеуге және сақтауға шақыруы тиіс, өйткені мемлекеттік жүйенің де, демократияның да болашағы осыған байланысты.

3. Билік өкілеттіліктерінің тұрақтылығы мен сабақтастығын қамтамасыз ету мақсатында Мәжілістің және Сенаттың автономиялылығын нығайтып, тәуелсіздікті, азаматтық қоғам орнату ісінде үкіметтік емес ұйымдардың рөлін нығайту керек. Президент Қазақстандағы тәуелсіздікті нығайту үшін Мәжіліс пен Сенаттағы биліктің тұрақтылығы мен жүйелілігін қамтамасыз етуді жөн көрді. Саяси партияларды шамалас өкілдіктер қағидатына сәйкес сайлау Мәжіліске Қазақстандағы саяси көзқарастардың толық спектрін көрсетуге мүмкіндік береді. Президент бұны елдегі этникалық және діни топтардың өкілдігі Парламентте кеңінен көрсетілетін болсын деп ұсынды. Президентпен Сенатқа ұсынылатын кандидаттар арасында Қазақстан Республикасы халқының Ассамблеясы кандидаттары болуы тиіс.

4. Үкіметтік емес ұйымдардың азаматтық қоғамды құрудағы рөлін нығайту демократияландырудың негізгі элементі деп танылды. Демократиялық құрылым өз бетімен демократиялық қоғамға кепілдік бермейді. Демократия азаматтарға саясатқа қатысуға, өз наразылығын білдіру үшін және өз мүдделерін қорғау үшін жеткілікті білім алуға мүмкіндік беретін жеке ерікті мекемелерге тәуелді. Осындай топтарға олардың қызмет еркіндігіне кепілдік беру үшін Әділет министрлігіне жергілікті және Қазақстанда жұмыс істегісі келген шетел үкіметтік емес ұйымдарды тіркеу рәсімін оңайлату орынды болар еді.

5. Президент Тәуелсіз сот демократиялық қоғамның жан-жүрегі болып табылады деп таныды. Тәуелсіз, сыбайлас жемқорлықтан ада сот жүйесі әбден қажет. Судьяларды даярлау процесі жетілдірілуі тиіс. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңды іске асыру маңыздылығы туралы басым айтылды. Сондай-ақ, Жоғарғы Сот Кеңесі Президентпен басқарылмау тиіс екені туралы айтылды.

6. Назарбаев еркін, цензурасыз және тәуелсіз баспасөз саласында қол жеткеннің бәрін толығынан өркендете беру қажеттілігі туралы баса айтты. Үкімет журналисттердің ақпаратқа еркін қолжетімдігін оның қоғамдық пікірге жақындығы ретінде қарастыру қажет. Халықтың еркін баспасөзге қол жеткізу жолында ешқандай кедергі болмауы тиіс. Көптеген мемлекеттік баспасөздерді жекешелендіру үрдісі және тәуелсіз бұқаралық баспасөз құралдары санының ұлғаюы қоғамның ашықтық дәрежесін көрсетеді.

7. Қоғамның ілгері дамуы оның әйелге қатысты көзқарасымен өлшенеді. Осыған орай, Отбасы, әйелдер және демографиялық саясат проблемалары жөніндегі кеңестің рөлін нығайту немесе, осы саладағы маңызды проблемаларды шешуде Президент пен Үкіметтің бас кеңесшісі болатын Әйелдердің проблемалары жөніндегі арнайы комиссияны қайта құру қажет. Барлық билік тармақтарында әйелдердің өкілдіктерін ұлғайту қажет. Бұл - әлеуметтік теңдік мәселесі.

Президент Н.Назарбаев «Тек еркін де демократиялық қоғам ғана біздің таяу болашақтағы тұрақтылығымыз бен бақытты өміріміздің кепілі бола алады. Менің халқым осы үрейлі және қантөгіс ғасырда еркін болуға тиіс» - деп атап көрсетті.

Конституциялық даму Конституция саяси жүйенің құрылымын белгілейтін құжат немесе құжаттар пакеті ретінде

сипатталған [2, 11 б.]. Конституция кейбір жағдайларда саяси жүйенің нағыз мәнін белгілейді. Саяси өзгерістер үрдісіне тартылған мемлекеттерде конституциялар ескіден жаңаға өтудің белгісі болып табы-лады және жаңа мақсаттар мен талаптарды белгілейді [3, 301-320 б.]. Тәуелсіз және егеменді Қазақстан Республикасының бірінші Конституциясы 1993 жылдың қаңтар айында қабылданды, ол президенттік басқару нысанын бекіте отырып, демократиялық қағидаттарға баса назар аударып, Қазақстанды демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде сипаттайды [4, 67-78 б.]. Адам

223

өмірі, бостандығы және айырып алынбайтын құқықтары жоғары құндылық ретінде танылады. Азаматтарға негізгі азаматтық бостандықтарына, соның ішінде сөз бостандығына, пікірін білдіру бостандығына, БАҚ бостандығына және ақпаратты алу құқығына, бейбіт демонстрацияларды өткізу бостандығына және қоғамдық ұйымдарды құру бостандығына кепілдік беріледі [5]. Республика азаматтарының меншік құқығы, білім алу құқығы және кез келген дінді өзі таңдауына құқығы бар. Қазақстан Республикасын-да бекітілген адам құқықтары туралы халықаралық шарттардың ұлттық заңнамадан үстемдігі бар. [6]. Үкіметтің негізгі мақсаты ретінде мемлекеттік құрылыс стратегиясын әзірлеу. 1993 жылғы Конституция-да қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде белгіленіп, орыс тіліне «ұлтаралық қатынас тілі» мәртебесі берілді және қазақ тілінде сөйлемейтін азаматтардың құқықтарын кемсітуге тыйым салынды. Мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың қызметіне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады [7]. Жоғарыда аталған мақсаттар үшін кез келген насихаттауға немесе науқандарға тыйым салынады. Республикада Діни негіздегі саяси партияларды құруға тыйым салынады. Бірақ конституциялық демократия бекітіледі [8].

Қолданыстағы Конституция Қазақстан тәуелсіздік алған уақыттан бері екінші болып табылады және 1995 жылы бүкілхалықтық референдумда қабылданған. Жоғарғы Кеңес заңға қайшы деп танылғаннан кейін Конституция жақын арада әзірленуі қажет екені анық болды. Енді 1995 жылғы 6 наурыздан кейін Парламент болмағандықтан, Президент үшін қазақстандықтардан қолдау алу маңызды болды. Қазақстан халқының Ассамблеясы президенттік өкілеттікті 2000 жылға дейін ұзарту туралы ұсыныс енгізді. Қазақстан Президентінің референдумды өткізу туралы 1995 жылғы 29 сәуірдегі № 2152 Жарлығы 1995 ж. 25 наурызда жарияланды [9]. Референдумның нәтижесі қазақстандықтардың елде жүріп жатқан рефор-маларды қолдауын көрсетті. Жоба дайын болғасын, оны толық талдау үшін, Президенттің 1995 жылғы 22 мамырдағы Жарлығымен Сарапшылар кеңесі құрылды.

Конституция жобасы бойынша жұмыс аяқталған соң, Президент Н.Назарбаев «1995 жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумды өткізу туралы» 1995 жылғы 28 шілдедегі № 2389 Жарлыққа қол қойды [9]. Осылайша, 1995 жылғы 30 тамызда Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясын қабылдау үшін бүкілхалықтық референдум өткізілді. Референдумды 19 қоғамдық қауымдастықтан 1,000 жуық өкілдер бақылады. Сондай-ақ, Венгриядан, Египеттен, Канададан, Польшадан, Румыниядан, Тәжікстаннан, Украи-надан және тағы басқа елдерден келген шетел бақылаушылары қатысты. Тұтас алғанда жұртшылықтың 90.58%-ы референдумға қатысты, оның ішінде жаңа Конституцияны қабылдау үшін 89.14 пайызы да-уыс берді. Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы дауыс беру негізінде қабылданды. Бұл нағыз жеңіс болды. Дауыс бергендердің жоғары пайызы қазақстандықтардың елдің Негізгі Заңын қабылдағанын көрсетті. Н.Назарбаев бұл туралы былай деді:

«Мені орасан зор ризашылық сезімі биледі. Бүкілхалықтық қолдауды тапқанда, өз міндетімді орындадым-ау деген үлкен бір ризалық сезімді басынан кешіргенде, кез келген саясаткердің бір жұлдызды сәті болатыны анық. Үлкенді-кішілі істердің үздіксіз тоғытылған орасан зор проблемалар толқыны ал-дында, кейде өзіңнің маңайыңды бос қалғандай сезіну, сенің пікірлестеріңнің түкке тұрмайтындай аз боп көрінуі сияқты көптеген жылдар бойғы күмәнданулар мен алаңдаушылықтардың босқа кетпегенін көрдім» [9].

1995 жылы 6 қыркүйекте Қазақстан Республикасы Президентінің резиденциясында Қазақстанның Конституциясын ресми таныстыру рәсімі болды. Осы салтанатты жағдайда Орталық сайлау комиссиясының төрағасы Юрий Ким жаңа Конституцияны қабылдау бойынша бүкілхалықтық дауыс берудің нәтижесі ту-ралы қаулыны оқып шығып, Президентке Негізгі Заңның жаңа мәтінінің түпнұсқасын тапсырды. Ол, өз кезегінде, «Қазақстан Конституциясы туралы» Жарлыққа қол қойды. Сонымен бірге, Президент Назар-баев рәсімге қатысқан үкімет мүшелерінің, қоғам өкілдерінің, дипломатиялық өкілдіктер басшыларының

224

және бұқаралық ақпарат қызметкерлерінің алдында сөйлеген сөзінде алда шешілмеген көптеген мәселелердің тұрғанын және оларды шешу қажеттілігі туралы айтып өтті.

Елдің Парламентінің саяси мәртебесін нығайту үшін конституциялық деңгейдегі көптеген мәселелерді шешу қажет болды. Соңғы жылдары демократияның ең негізгі институтын, яғни Парламентті дамыту үшін барлық жағдай жасалды. Кәсіби қос палаталы Парламент уақыт сынынан өтті, және Қазақстан Орта Азия Республикалары ішінен осы қадамға бірінші болып барды. 1995 жылғы Конституцияны қабылдағаннан кейін Қазақстан әлемдік аренада өз беделін арттыру үшін бар күшін салды. Қазіргі дүние жүзіндегі мемлекеттердің басым көпшілігі өзінің құрамы жағынан көпұлтты, әлемнің 12 елінде ғана бір этнос тұрғындарының 90 пайызы тұрады. Сондықтан да, қазақстандық халықаралық қатынастар үлгісі БҰҰ, ЕҚЫҰ және басқа да беделді халықаралық ұйымдардың жоғары бағасына ие болды. Ұлттық топтарды дамытудың барлық басты мәселелері үш деңгейлі басқару жүйесіне енгізілді. Бірінші деңгей топтардың өз қызметінен тұрады. Ел барлық ұлттық қауымдастықтардың өз мәдениетін жалғастыру ниетіне қолдау көрсетті. Қазақстанда ондаған ұлттық мәдени орталықтар бар. Халықаралық қатынастардың бірегей құралы Қазақстан халқы Ассамблеясында құрылды. Бір де бір басқа елде ұлттық саясаттың осындай беделді және сайланбалы құралы жоқ.

Мемлекеттік саясат тіл саласында да маңызды рөл атқарады. Ел қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесін беріп, оны қоғамдық өмірдің барлық салаларында толық пайдалану мәселесін шешті. Бүгін елдегі 50 пайыздан астам білім беру мекемелерінде оқыту қазақ тілінде жүргізіледі Кеңес саясаты салдарынан қазақ тілі құрып кетуге жақын болғанын ұмытпау қажет. Бірақ Қазақстан басқа елдерге қарағанда, бұл мәселені басқа тілдерді кемсітусіз шешті. Қазақстанда саяси плюрализм мен көппартиялық жүйе көзделген. Елде ірі партиялар, соның ішінде оппозициялық партиялар да бар, олар саяси үрдіске әсер етеді. Азаматтық қоғамның үкіметтік емес ұйымдар сияқты маңызды сегменті қазіргі уақытта күшейе түсуде. Түбегейлі өзгерістер ақпаратты таратуда да орын тапты. Қазақстандық БАҚ өзін-өзі көрсету бостандығы, өз пікірін еркін айту және өкіметті сынау бостандығы қалыптасты, азаматтардың баламалы дерек көздерінен ақпарат алу құқығы іске асты. Бүгіндері елде 2 мыңнан астам әртүрлі саяси бағдардағы бұқаралық ақпарат құралдары шығады. Конституция адам бостандықтарына жол беріп, тәуелсіздік әкелген жетістіктерді халық игілігіне пайдалануға мүмкіндік жасады. Конституция оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етті [9].

2007 ж. 21 мамырда Президент Назарбаев Парламентпен бірге Конституцияға Парламенттің билігін кеңейтетін бірнеше түзетулер енгізді. Бұл, өз кезегінде, президенттік республиканы парламенттікке өзгертті. Негізгі заңдағы өзгерістер демократиялық және саяси-парламенттік биліктің жүйесін құруға бағытталған. Бұл Сенатта да, Мәжілісте де депутаттардың санын көбейтуге әкелді. Мәжіліс депутаттарының санын көбейту демократияландыру мақсатымен, Парламенттің сапалық құрамын, саяси партиялардың толық өкілеттігін және пікір әр алуандығын қамтамасыз етумен байланысты. Парламент Мәжілісінің келісімімен Президенттің Премьер-Министрді тағайындауы, Үкіметке Мәжілістің және Парламенттің сенімсіздік білдіру ресімдері белгіленді. Мерзімнен бұрын өкілеттігін тоқтатуына байланысты Мәжілістің уақытша болмаған кезеңінде, Республика Парламентінің функцияларын орындау жөнінде Сенаттың құқық өкілеттігі бекітілді [10].

Үкіметті құрудың жаңа рәсімдеріне сәйкес Премьер-Министр саяси партиялармен кеңескеннен кейін және парламенттік депутаттардың көпшілігімен келіскенен кейін Президентпен тағайындалуы тиіс. Осындай әдісті енгізу, ең алдымен, саяси партиялардың Үкіметті құрудағы рөлін арттырады. Екіншіден, парламенттік көпшілігі бар партия Үкіметті құрады және оның кейінгі әрекеттеріне жауапты болады. Пре-зидент, сондай-ақ, саяси партиялардың қызметін республикалық бюджеттен қолдау үшін практикалық механизмдерді әзірлеуді ұсынды. Президент президенттік міндетін ақтару мерзімін жеті жылдан бес жылға дейін қысқартуды және әкімдерді тиісті мәслихаттың келісімі бойынша сайлауды ұсынды.

Сот жүйесіндегі өзгерістерге қатысты, Қазақстанда тұтқынға алуды сотпен санкциялаудан басқа,

225

өлім жазасына кесуге де тыйым салынды. Конституция террористік актілер немесе аса ауыр қылмыс жасағандар үшін ғана өлім жазасін көздейді. Президент Назарбаев жоғарыда аталған Конституцияға енгізілген түзетулер елді демократияландырудың жаңа сатысына жылжу үшін қажеттілігін баса айт-ты [11]. Тәуелсіздік алғаннан кейін алға қойылған экономиканы қалпына келтіру міндеті өте қиын болды. Мемлекет кеңес үлгісіндегі жоспарланған экономикадан бас тартты; үкіметтің қаржы және банктік жүйелері өзгертілді, жаңа валюта, Теңге енгізілді. Шағын және орта компаниялар, тұрғын үйлер жекешелендірілді. Бай табиғи ресурстарды дамыту үшін шетелден инвестициялар тартыл-ды. Тәуелсіздіктен кейінгі бірінші жылдардың қиыншылықтарын еңсеріп, ел экономика саласын қайта құруға қадам басты. 1999 жылы Экономика өсе бастады. 2001 жылдың бірінші жартысында ЖІӨ 2000 жылмен салыстырғанда 13 пайызға өсті, ал инфляция деңгейі 7 пайызға дейін төмендеді. 1997 жылы отыз жылға бағытталған экономикалық басымдықтар мен мақсаттарды көрсеткен «Стра-тегия - 2030» қабылданды. 2001 ж. қыркүйек айындағы өз сөзінде Президент ЖІӨ екі есе ұлғайтуды және инвестицияларды көбейтуді көздейтін 2010 жылға дейінгі мерзімге арналған экономикалық және саяси міндеттер туралы айтты.

Президенттік сайлау Қазақстандағы 2005 жылғы президенттік сайлау еліміздің де, бүкіл өңірдің де болашағына әсер

ететін Қазақстан тарихындағы аса маңызды кезең болып шықты. 2005 жылғы қыркүйек айында Н. На-зарбаев алдағы сайлаудың «еркін, әділ және ашық» болуына өз ниетін білдірді [12]. АҚШ Мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райс, 2005 жылғы қазан айындағы Астанаға іссапарында: «президенттік сайлаудан кейін Қазақстанда Орталық Азияны демократиялық жолмен жетелеуге және американдық-қазақстандық қатынастарды жаңа деңгейге көтеруге барлық мүмкіндіктер бар» деді [12]. Нұрсұлтан Назарбаев 2005 жылғы 4 желтоқсанда өткен президенттік сайлауда сайлаушылардың 90 пайыз дауысына ие болып, жаңа мерзімге сайланды.

2011 жылғы 3 сәуірде өткен келесі президенттік сайлауда Президент Назарбаев тағы да жеңіске жетті. Қайта сайланғаннан кейін ол қызметін ұлттық реформаларды одан әрі жалғастыруға бағыттайтыны туралы айтты [13]. Қазақстанның Орталық сайлау комиссиясының деректері бойынша Президент Назарбаев президенттік сайлауда сайлаушылардың 95 пайыздан астам дауыстарын алды. Парламентпен қабылданған оның өкілеттігін 2020 жылғы дейін ұзарту туралы референдум өткізу тура-лы Конституцияға түзетулерге Назарбаев қол қоюдан бас тартты, және Президент қызметіне кезектен тыс сайлауды жариялады. [14]. Сайлауда жеңгеннен кейін Нұрсұлтан Назарбаев «экономикалық, сая-си және әлеуметтік реформаларды» жалғастыратыны туралы хабарлады. «The Daily Telegraph» тілшісі Дэвид Уизерспун сайлауға дейін және сайлаудан кейін сауалнама жүргізген кезде азаматтардың көбі елдің жетістіктері, оның ілгері дамуы тек қана Назарбаевтың басшылығы арқасында деп бірауыздан мәлімдегені туралы хабарлады. Осыған қоса, олар Президент Қазақстанға алға жылжу үшін қажетті тұрақтылықты қамтамасыз етті деп мәлімдеді [15]. Өз баяндамасында ол сайлаудың әділ өтуін қамтасыз ету үшін 1000-нан астам халықаралық бақылаушылар, соның ішінде ЕҚЫҰ, Қазақстанға келгені тура-лы хабарлады. Оның сөзінше, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы (ЕҚЫҰ) бұзуларды анықтаған жүздеген бақылаушыларды келтірді, бірақ сонымен бірге, Қазақстан соңғы президенттік сайлаудан кейін әділдік жолында бірталай табыстарға жетті.

Соңғы жылдары президенттік институтқа қатысты маңызды өзгерістерді Қазақстан Парламенті енгізді. Ол 2010 жылғы 13 мамырдағы Конституциялық заң арқылы Н.Назарбаевқа жаңа өкілеттіктер берді. Назарбаевқа «Ел көшбасшысы» атағы беріліп, ел Президенті орнынан ресми кеткеннен кейін де саясатқа араласа алатын және сот арқылы қуғындаудан жоғары иммунитке ие болатын болды [16]. Түзетудің бастамашысы болған Парламент депутаттары Назарбаевтың Қазақстанның ұлттық жүрегіндегі орны ерекше деп белгіледі. Олар оның тәуелсіздік алған сәттен бастап қазақ мемлекеттілігін құрғандағы,

226

табысты басқару жолымен елді коммунистік орталықтандырылған жоспарлау үйіндісінен шығарып, бай энегргетикалық өңірлері бар экономикалық қуатты мемлекетке айналдырудағы рөлін жоғары бағалады. Мысалы: «Казахстанская правда» газеті Парламент Мәжілісінің депутаты Светлана Ферхоның 2013 жылғы 5 мамырдағы сөзін келтіреді: «Біздің Президентіміздің жетістіктері бізге оны Ұлттың Көшбасшысы ретінде тануға құқық беретініне сенімдімін және оның осы мәртебесі заңмен бекітілуі тиіс». Ол Назарбаевты өз отаны үшін әкесіндей болған тарихи тұлғалармен салыстырды: «Назарбаев Джордж Вашингтон, Мұстафа Кемаль Ататүрік және Махатма Ганди сияқты өз мемлекеттері үшін бар күшін салған, тарихи істерді бастаған ұлы тұлғалармен қатар өз халқының есінде мәңгі қалады». Бұдан әрі депутат Әмзебек Жолшы-беков заңнамада Назарбаев отставкаға кеткенен кейін де оның саяси рөлінің қала беретіні бекітілгенін жеткізді. Шынында ол мемлекеттік саясатқа билік ветосы құқығын іс жүзінде сақтайды.

«Қазақстан -2050» бағдарламасы арқылы демократияны нығайту Қазақстанның 2050 жылға дейінгі жаңа саяси бағытының негізгі мақсаты - әлемдегі ең дамыған

отыз ел қатарына қосылу. Бұл жоба «Мәңгілік Ел» деп аталады. Осында үлгілі дамудың өзіндік моделі қалыптастырылды. Қазақстандықтар ертеңіне, елінің болашағына сеніммен қарайды. Халықтың 97 пай-ызы әлеуметтік ахуалдың тұрақтылығын және оның жыл өткен сайын жақсара түскенін айтады. 2014 жылғы 17 қаңтарда Астанада «Қазақстан -2050 Стратегиясы» атты үндеуінде Президент Н. Назарба-ев «Біз қазақстандықтардың ел болашағының тұтқасын нық ұстауы үшін «Қазақстан-2050» Страте-гиясын қабылдадық» деген. 2050-дің мақсатына қарай күрделі жаһандық бәсекелестік жағдайында ілгерілеуге тура келеді. ХХІ ғасырда «жеңіл-желпі жүріп өту» деген болмайды. Ғасыр ортасы да таяп қалды. Әлемнің дамыған елдері соған сай нақты стратегияларын дайындауда. ХХІ ғасырдың орта тұсы күрделі болары даусыз, ал жаһандық отыздық тобының тізіміне кіретін үміткерлер саны тым шектеулі бо-лады. Қазақстанның әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына кіру тұжырымдамасында алдағы жұмыстың ұзақмерзімді басымдықтары белгіленген. Ол Қазақстанның әлемнің ең дамыған 30 елі қатарына қосылу жоспары ұзақмерзімді басымдықтарды қамтиды деп белгіледі. Ол мынадай басымды салаларда бірнеше проблемаларды шешуді талап етеді:

1. Инновациялық индустрияландыру трендін түзу және күшейте түсу, дәстүрлі өндіруші секторлар тиімділігін арттыру

2. Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенін инновациялық бағытқа түсіру. Азық-түлікке деген қажеттілік арта береді. Бұл секторға инвестиция көбірек салынады. Жермен жұмыс істейтіндер, ең алдымен, жаңа технологияларды енгізіп, өнімділікті үздіксіз арттыратындар, жұмысын әлемдік стандарттар негізінде жүргізетіндер болуы керек.

3. Ғылыми қамтымды экономика құру - ең алдымен Қазақстан ғылымының әлеуетін арттыру. Бұл бағыт бойынша венчурлік қаржыландыру, зияткерлік меншікті қорғау, зерттеулер мен инновацияларды қолдау, сондай-ақ ғылыми әзірлемелерді коммерцияландыру жөніндегі заңнаманы жетілдірген жөн.

4. Инфрақұрылымдық үштаған - агломерацияның, көліктің, энергетиканың қарқынды дамуын қамтамасыз ету керек. Агломерациялар - Қазақстанның ғылыми қамтымды экономикасының ұстыны. Елдің орасан зор аумағын, халықтың орналасу тығыздығының төмен екенін ескерсек, агломерациялар қалыптастыру мен дамыту - маңызды мәселе. Қазақстанның алғашқы заманауи урбанистік орталықтары ірі қалалар - Астана мен Алматы, одан соң - Шымкент пен Ақтөбе болады.

5. Шағын және орта бизнесті дамыту - ХХІ ғасырдағы Қазақстанды индустриялық және әлеуметтік жаңғыртудың басты құралы. Мұндағы менің ұстанымым айқын екенін білесіздер, оны талай айтқанмын. Эко-номикамызда шағын және орта бизнестің үлесі артқан сайын Қазақстанның дамуы да орнықты бола түседі.

6. Қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз - белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар. Ол үшін Қазақстан мына бағыттарда жұмыс істеуі тиіс: (а) елдегі білім беру сапасын арттыру; (b) медициналық қызмет көрсету

227

деңгейін арттыру үшін міндетті медициналық сақтандыруды енгізу; (с) қазақ тілін даудың тақырыбы емес, ұлттың ұйытқысы ете білгеніміз жөн; (d) білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау қызметкерлерінің әлеуметтік пакеттерін қайта қарастырған жөн; (е), мүмкіндігі шектеулі азаматтарға көбірек көңіл бөлу керек. Олар үшін Қазақстан кедергісіз аймаққа айналуға тиіс.

7. Мемлекеттік институттар жұмысын жетілдіру. Әлемнің дамыған 30 елінің қатарына ұмтылыс кезінде бізге адал бәсекелестік, әділеттілік, заңның үстемдігі және жоғары құқықтық мәдениет аху-алы қажет. Мемлекеттің үкіметтік емес сектормен және бизнеспен өзара іс-қимылының жаңартылған тәсілдері керек.

Мемлекет пен қоғам алдында тұрған әлемнің дамыған 30 елінің қатарына қосылу жолындағы нақты міндеттер осындай. Оларды заң жүзіне және нақты шешімдерге айналдыру міндеті тұр. Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Мемлекеттік кәсіпорындардың, ұлттық компаниялар мен бюджеттік мекемелердің кадр саясатына меритократия қағидаттарын енгізуді жалғастыру қажет» екенін анық белгіледі. Ол Үкіметке «Б» корпусы мемлекеттік қызметшілерінің еңбекақысын 2015 жылғы 1 шілдеден бастап - 15 пайызға, ал 2016 жылғы 1 шілдеден бастап - тағы 15 пайызға арттыруды қамтамасыз ету бой-ынша тапсырма берді.

ҚорытындыТехнократиялық үлгі мен демократиялық реформалар, сондай-ақ 1991 жылдан кейінгі

конституциялық даму жолы Н. Назарбаев жүйесінің Түркмения, Өзбекстан және Ресейден айырмашылығын көрсетеді. Н.Назарбаев демократиялық ілгерілеу үрдісін елемеген емес. Бірақ ол осы үрдісті бір құрылым шеңберімен шектейді және «ойын ережесін» белгілейді. Н.Назарбаев және басқа да ортаазиялық Президенттер ортаазиялық демократияның ерешкеліктерін және «азиялық құндылықтарды» ерекше белгілеген. Бұдан басқа, түрлі әлеуметтік, этникалық және саяси топтармен маневрлеу және ымыраға келу саясаты біркелкі технократиялық реформалармен қоса Назарбаевқа Қазақстан Президенті қызметінің әлеуметтік және саяси базасын кеңейтуге мүмкіндік береді. [17]. Оның икемді саясаты барлық этнос өкілдері арасында кең әлеуметтік қолдауға ие болды.

Демократияландыруға қарай жылжу үшін Қазақстанда мықты негіз бар. Бұл ретте Н.Назарбаевтың әлемнің ең дамыған 30 елі қатарына кіру үшін «Қазақстан-2050» Стратегиясында алға қойған мақсаттары ден қоярлық. Оның айтуынша, бұл ілгері жылжу екі сатымен өтеді: бірінші сатысы 2030 ж. дейінгі кезеңді қамтиды, бұл кезде Қазақстан жетілдіру үрдісіне қарай ұмтылған болатын. Ол үшін Қазақстан дамыған ел-дер өткен ғасырда жеткен деңгейге жетті. Қазақстан дәстүрлі секторларының серпінді өсуін қамтамасыз етеді және мықты өнеркәсіптік индустрияны құрады. Екінші кезеңде, 2030 және 2050 жж. аралығында, Қазақстан білімге негізделген экономика қағидаттары негізінде елдің тұрақты дамуын қамтамасыз етуге тиіс. Дәстүрлі секторларда Қазақстан жоғары нәтижелерге жетеді, сондықтан ол қуатты өнеркәсіптік индустрияны қалыптастыруы тиіс. Бүгінгі күні Қазақстан түрлі реформалау бағдарламалары арқылы ел өмірінің барлық салаларында – әлеуметтік, саяси, экономикалық және т.б. Конституциямен қамтамасыз етілген демократия қағидаттарын орнықтыруда.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:1.UNESCO Report.n.6.2. J.Denis Derbyshire and Ian Derbyshire, Political System of the World, London: Helocon Publication, 1996.3. John Anderson, «Constitutional Development in Central Asia», Central Asian Survey, vol.16, no.3, 1997.4. Қазақстан Республикасының Конституциясы, (References regarding Articles of the Constitution are

based on the text published in the FBIS: Central Eurasia, 1993).5. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 10 бап.

228

6. Ibid., Article 3.7. Ibid., Article 55.8. Ibid., Article 58 (Paragraph 2).9. Нұрсұлтан Назарбаев, Қазақстаан жолы, Маргарет Тэтчердің алғы сөзі, Қазақстан Республикасы

Президентінің мұрағатынан.10. Марат Ермуханов, Талдаушы, 2007 жылғы 30 мамыр.11. www.akorda.kz, 2007 ж. 16 мамыр12. OSCE/ODIHR, ҚР Президентінің сайлауы бойынша есеп 2005 жылғы 4 желтоқсан, 13. «Kazakhstan President Nazarbayev wins re-election», 4 April 2011, http://www.bbc.co.uk/news/world-

asia-pacific-1294985314. RIA жаңалықтар, Алматы, 2011 ж. 3 сәуір 15. David Witherspoon, «Nazarbayev Election Victory spells Economic stability, More Growth», http://www.

kazakhstanlive.com/Documents/KazakhstanSpotlight.pdf16. Jay Carmella, «Kazakhstan approves constitutional amendment to increase presidential powers», Jurist,

13 May 2013, http://jurist.org/paperchase/2010/05/kazakhstan-approves-constitutional-amendments-to-increase-presidential-powers.php

17. Rafis Abazov., «The Presidential Elections in Kazakhstan», Contemporary Central Asia, Vol. 3, No.2, 1999.

229

I. КОНсЕНсус ҮШІН НЕГІЗ1977-1978 жылдары Испанияның осы Конституциясын қабылдауға әкелген заңнамалық процесс

бірегей және типті емес болды [1]. Біріншіден, осы процесті өткізетін заң шығарушы орган осы мақсатта ресми шақырылған жоқ бола-

тын. Қырық жыл ішінде сайлау учаскелеріне 1977 жылғы 15 маусымда бірінші рет келгендер сол күнге дейін сақталып келе жатқан генерал Франко режимін тек қана формалды ауыстырумен адамдардың та-лаптарын қанағаттандыру мүмкін емес екенін түсінгеніне қарамастан, 1977-1979 ж. жаңа конституцияның жобасын әзірлеген заң шығарушы орган Конституцияны жасаушы ретінде таңдалған жоқ; жаңа конститу-цияны әзірлеу идеясы, Депутаттар Конгресінің басым саяси күштері елдің институционалдық болашағына қатысты өз ұстанымдарын жариялаған кездегі жаңа үйлерді қалыптастыруына дейін қабылданбады [3].

Екіншіден, Конституцияны жасау – бұл ең басында бірнеше шектеулерге тап болған процесс, кейбір ғалымдар оны бастапқы [4] немесе шектелген деп атаудың орнына туынды деп атайды. Ең алдымен, Гене-рал Франконың өз игілігі, Коронаны орнату, ол оны Конституцияға енгізгенге дейін жасады және депутат-тар алдында дауға жатпайтын «аяқталған факт» түрінде көрсетті. Сол сияқты, 1977 жылғы 15 маусымда сайланған заң шығарушы органға ықпал жүргізуге және Саяси реформалар туралы Заңмен көзделген заң шеңберінде әрекет етуге тура келді. Онда пост-франкизм мұрасының өз салдары болды, және уақытша сипатына қарамастан, Қаулыға енгізілген шешімдердің көбі тұрақты болып қалды, өйткені олар Кон-ституция мәтініне енгізілген болатын. Нәтижесінде, біздің қолданыстағы Конституциямыздың бірнеше маңызды аспектілері: қос палаталы формула; саны (350 орын) Конгрессті сайлау үшін сайлау формуласы (үйлесімділік); немесе Сенатта провинциялардың тең өкілдігі конституцияның күмәнді демократиялық сипаттағы алдын ала уақытша мәтініне кірді. Бұдан басқа Демократиялық одақ орталығының (UCD)

Карлос Флорес ДЖуБЕРиАс – Валенсия университетінің

Конституциялық құқық профессоры (Испания)

ИСПАНИЯНЫҢ 1978 ЖЫЛҒЫ КОНСТИТУЦИЯСЫН ЖАСАУДАҒЫ КОНСЕНСУСТЫҢ

РӨЛІН СЫН ТҰРҒЫСЫНАН БАҒАЛАУ

230

Үкіметімен конституциялық процесс басталмай тұрып шақыртылған кейбір саясаткерлер де түпкі нәтижеге әсер етті: Каталонияда және баск елінде және кейін елдің басқа өңірлерінде уақытша өзін-өзі басқару институттарын құрумен аяқталды, екінші «аяқталған факт» - құрастырушылардың осыны конституциялық мәтінде көрсетуден басқа амалы болған жоқ [6].

Үшіншіден, барлығы қос палаталы заң шығарушы орган арқылы тексерілді, ол жұмысы аяқталғаннан кейін нәтижесін референдумда ұсынуды шешті, бұл бұрын Испания Конституциясының ұзақ жылдық та-рихына қарамастан, соңғы екі жүз жыл ішінде болмаған оқиға.

1834 жылғы Король статуты үкіметпен әзірленген королева регентшамен қол қойылған болатын [7] 1845 және 1876 Конституция корона мен парламент арасында келіскен болатын [8], және, 1812, 1837, 1869 Конституциялары және 1931 жылғы Республикалық Конституция ең прогрессивті болғанына қарамастан, шынында олар құрылтайшы заң шығарушы органмен әзірленген және бекітілген болатын. Осыған орай, конституцияны жасау процесінің соңын емес, басын атап өту жөн болар. Конституциялық пікірталастардың қорытындысы азаматтарға референдумда ұсынылды [9]. Ал процестің бастамашы-сы парламент болды және ол оны толық Конституциялық комиссияны құрудан бастап оның барлық жұмыс барысын тексерді, Конституциялық қосалқы комитет алғашқы конституциялық жобаның пай-да болуына жауапты болды және бұл өте маңызды. Сайлау жүйесінің Саяси реформасында көзделген формулалардың бірі- үкіметке процесті басқаруға мүмкіндік беретін формула есепке алынған жоқ, сондай-ақ мәтінді Корольге тікелей беру мүмкіндігі сақталды. Бұл Конституцияны құру процесіне орталықтандырылған атқару билігінің артықшылықтарымен себептелуге бөгет жасады, сонымен бірге, саяси тұрғыдан ақылға сыймайтын, бірақ заң тұрғысынан ықтимал процесті парламент палаталарынан тыс жүргізу стратегиясын алып тастап, басшылықты сол уақыттағы саяси жағдайға сай келетін заң шығарушы органға берді [10]. Бұдан басқа, бұл Конституцияны құру процесін сол кездегі олардың соңынан тәжірибесіз және ынтасыз депутаттардан тұратын парламентік топтар ерген негізгі саяси пар-тиялар лидерлерінің қалт етпейтін бақылауында дамуға мүмкіндік берді [11].

Бірақ бұл процестің барлық даму барысындағы қозғалтқыш күші болып табылатын, өкінішке орай, бұдан бұрынғы конституциялық процестердің көбінде болмаған зат. Бұл, әрине, консенсус [12].

Испания Конституциясының тарихын зерттеумен айналысатын ғалымдар арасында неғұрлым шешуші мәселелерде консенсустың болмауы заңдылықтың іргесін шайқалтқаны немесе тым болмағанда, Испаниядағы осының алдындағы барлық конституциялық эксперименттерді іс жүзінде бірауыздан қабылдауға кедергі келтіргені туралы пікір кең тараған [13]. Мынадай іргелі мәселелер бойынша талқылаулар: егемендікке кім ие болу тиіс, корона мен парламент арасындағы қатынастар қандай бо-луы қажет, Конституцияның алғашқы жылдары адам қандай құқықтарға және бостандықтарға ие бола-ды деген мәселе; елдің аумақтық құрылымы және мемлекеттің нысаны туралы даулар, сондай-ақ, діннің рөлі сияқты соңғы екі ғасыр ішінде терең тамырланған және даулы мәселелер [14] кейбір талаптардың критерийлерінің бір біріне қайшы болуына әкеп соқты, және бұл біздің дәстүрлі конституциялық тұрақсыздығымыздың негізі болып табылды. Конституцияның бір ғана мәтіні - сегіз жыл ғана қолданыста болған 1837 жылғы Конституция - әдеттегідей, консенсуалды ретінде жіктеледі. Иокин Томас айтқандай: біркелкі карьерден алынған материалды пайдаланған ілгерішіл архитекторлардың нәтижесі [15]. Барлық қалған Конституциялар үшін әйгілі «Маятник Заңын» [16] пайдалану дәлірек болар еді, ғалымдардың көбі дәл сонымен Конституцияның тарихын түсіндіруге тырысқан. Оның ая-сында саяси өмірдің негізгі проблемаларын кім және қалай шешу керек екені жайында іргелі консенсус болмағанда, реакция революция мен сүйемелденетін сияқты, консервативті беттеу ілгерінің соңынан қалмай жүреді. Ал елдің проблемалары жақсы үкімет туралы партизандық дауларды жиі бекіту үшін күту режимінде қала береді.

231

1978 жылғы Конституция консенсустың нәтижесі болды, өйткені, ең алдымен оның ізірлемесі саяси өзгерістердің бөлігі болып табылды - Испанияның демократияға өтуі, сол кезде татуласу және «қос Ис-пания» деп аталатын ел арасындағы тарихи бөліністі еңсеру қажеттілігі жоғары құндылық мәртебесіне дейін және барлық процестің түпкі мақсатына жеткен болған. Өтіп жатқан конституциялық пікірталастар әр түрлі болды, біреулері Амнистия және Каталония үкіметін қалпына келтіру сияқты ескі жараны емде-уге, екіншілері 1977 жылы қол қойылған Пакт Монклоа сияқты жаңа органдар мен институттарды құру үшін халықтық қолдауды жалғастыруға бағытталған болатын.

Және дәлірек айтқанда, бұл парламенттің құрамы 1977 жылғы 15 маусымда осы конституцияны жа-сау басқа балама қалдырған жоқ.

Парламенттік арифметика басқа қорытындыларды алуға мүмкіндік бермеді, электорат өз өкілдеріне реттеу туралы анық өкім берді және партиялар мен олардың лидерлері бұны тануға және конституциялық процеске енгізуге мәжбүр болды [17].

Шынында, 1977 жылғы маусым айындағы 1977 [18] корольдің өз шешімі бойынша он бір ай бұрын Үкіметтің Төрағасы болып тағайындалған Адольф Суарес басқарған центристік UCD және , Фелипе Гонса-лес басқарған Социалистік партия (PSOE) қатысты олар өтпелі процестің қалған бөлігі оған сүйенген екі кит сияқты болды.

Сонымен бірге, Испания коммунистік партиясы (PCE), сол жақтан, және Халықтық альянс (AP), оң жақтан, олардың Франкоға қарсы тұру тарихы ұзақ болғанына қарамастан, алған нәтижелері күтілгеннен едәуір төмен болды. Сайлау алдында бірнеше ай бұрын беймәлім Суарес пен Гонсалес ұзақ жылдар бойы бойы саясатпен айналысқан тәжірибелі Сантьяго Каррильо мен Мануэль Фраганы жеңіп кеткені тура-лы көп жазды бірақ осы дәлелдемелерді байланыстырса, 1977 ж. 15 маусымда сайлаушылар Суарес пен Гонсалес ұсынған үш талапты - толық жаңғыртуды, реттілікті және татулықты таңдады. Бұдан басқа, UCD және ИСРП сайлаушыларға PCE мен AP идеологиялық максимализмінен гөрі прагматизмге негізделген өзгерістер үшін бірыңғай бағдарламалар мен стратегияларды ұсынды. Бұдан басқа, бәсекеге түскен тараптардың бірі де орынның көпшілігіне жеткен жоқ, 166 депутатымен UCD партиясына 10 орын жеткен жоқ, сондықтан консенсусты іздестіру жалғыз орынды стратегия болды.

II. КОНсЕНсусТЫҢ сЕРПІНІ Консенсустың Конституцияны құру процесінен басымдығының дәлелін бұдан бұрын парламенттің

қосалқы комитетінің құрамында табуға болар еді. Ол Конгресстің конституциялық мәселелері және азаматтардың бостандықтары комитеті аясында Конституцияның бірінші жобасын жасауға жауаптылықты өзіне алды [19]. Екі негізгі партиялар арасында орындарды бөлуді ұсынған басқа формулалардан бас тартып, Социалистік партия өз ұсынысын ұсынды, ол қабылданып, жеті мүшеден тұратын Парламенттік қосалқы комитет құрылды, оның үшеуі (Мигель Эрреро де Минон, Хосе Педро Перес Лорка и Габри-эль Сиснерос) UCD (Демократиялық Орталық Одағы) партиясынан, біреуі (Грегорио Песес Барба) PSOE (Испан социалистік жұмыс партиясы) партиясынан, және тағы біреуі (Хорди Соле Тура) PCE (Испания Коммунистік партиясы) партиясынан, біреуі (Мануэль Фрага Ирибарнэ) Халық альянсынан және тағы бір мүшесі (Мигель Рока) каталондық ұлтшылдардан. Осылайша, Конституциялық қосалқы комитетке мүшелік Конгресске қатысқан кейбір азшылық партиялар үшін, сондай-ақ, Палатаға қатысқан барлық партия-лар үшін қолжетімді болды. Баск ұлтшылдық партиясы (PNV) каталон ұлтшылдарының спикерлерімен ұсынылмағаны туралы мәлімдеген жоқ. Конституциялық қосалқы комитеттің құрамы бұл таптаурын мәселе емес, өйткені осы Қосалқы комитет ішінде Конституцияның негізгі құрылымы ресімделді және, Эрреро де Минон айтуынша [20], оның мазмұнының 90%-ы келісілді.

Алдымен Қосалқы комитет аясында, содан кейін Конституциялық комиссия, ақыр соңында Пленарлық отырыс аясында талқылау негізінде келісілген болды. Кейде келісімдер тоқтатылып, Палатаның негізгі

232

саяси күштері жікке бөлінуге дайын болған [21].Бірақ, мүмкін, осының ең әйгілі үлгісі Социалистік баяндамашы Грегорио Пецес Барбаның UCD пар-

тиясы мен Халық альянсы өкілдерінің пікірталастар жаңа басталған кездегі мінез-құлқы үлгісіне қарсы наразылық білдіріп, «есікті сарт еткізіп жауып» он күн ішінде Конституциялық қосалқы комитетке қатыспағаны [22]. Ақыр соңында Конгресстің, Сенаттың Бірлескен комитеті қорытынды сатысында өз сайлау округтарына қатысты Конституцияның түрлі аспектілерімен келіспеген Халық альянсы мен Баск ұлтшыл партиясы шығарып тасталды [23].

Шіркеудің неке мен отбасыға қатынасы, Қарулы күштердің рөлі, Конституцияға ереуілге құқық және кәсіподақтық плюрализм туралы ережені енгізу, сайлау жүйесінің мәселелері, конституцияның экономикалық үлгісі және, әсіресе аумақтық мәселелер идеологиялық ұстанымдары және стратегиялық көзқарастары бір бірінен алыс түрлі қатысушылармен шешілді.

Осы жолы консенсусты іздестіру бұрынғы конституциялық процестерге қарағанда табысты болды. Орталық және оң жақ партиялар олардың округтеріне, монархияға, ұлттық бірлікке қатысты мәселелер немесе діни мәселелер бойынша ымыраға келгісі келмесе, басқа онша елеулі емес проблемалар бойынша, мысалы, сол жақ партиялармен сияқты әлеуметтік құқықтарды және Конституцияның әлеуметтік үлгісін тану мәселелері, немесе ұлтшылдар партиясымен сияқты олардың тарихи құқықтарын және кейіннен автономия мемлекетін құруды дамыту мәселелері бойынша олар икемді көзқарасты қабылдауға дайын болды. Осы келіссөздер стратегиясының түпкі нәтижесі - ешкімді толық қанағаттандырмайтын, бірақ барлық тараптармен қабылданған Конституция: оны ешкім өзінікі деп айталмайтын, бірақ қолайсыз деп те айталмайтын Конституция [24].

Консенсуске жетудегі процесте барлық даулар Парламенттің басты партияларының басшылығымен жүргізілгені іргелі болып табылады. Олар палаталарда қабылданған шешімдер басқа негізгі саяси қатысушылардың және институттардың қолдауын алуды бақылап отырды. Бұл ұсыныстар бұдан кейінгі талқылаулардың негізі ретінде қолданылған Қосалқы комитет сатысында да қолданылды. Қосалқы комитеттің әр мүшесінің жоғары заң біліміне және маңызды саяси салмағына қарамастан - барлығы құқық профессорлары, заңгерлер немесе үкіметтің жоғары лауазымындағы адамдара - Конституциялық қосалқы комитет ішіндегі талқылаулар барысында қосалқы комитеттің мүшелері, әсіресе UCD мен PSOE партияларынан, үнемі тоқтатылып, өз шешімдерінің дұрыстығына сенімді болу үшін, өз ұйымдарының басшыларымен кеңесіп отырды. Бұл процесс өте жиі қолданылатын болды, сондықтан 1978 жылғы Констиуцияның редакциясы үшін жауаптылық оларға партиялар келіссөздер барысы үшін жауаптылық берілген центрист Фернандо Абриль-Мартореллеге, Үкіметтің вице-президенті және социалист Альфонсо Герраға, PSOE партиясы хатшысының орынбасарына жүктелді [25].

Осыған орай, конституцияны құру процесіндегі негізгі қағидаты құпиялылық болып табылады [26]. Конституциялық қосалқы комитеттің жұмысы 1977 жылдың тамыз және желтоқсан айы аралығында талқылау қорытындыларының құпиялылығы жағдайында жүргізілгенін ескертеміз. Шынына келсе, Конституцияның бірінші жобасы, 1977 жылдың қарашаы айының соңына дейін жарияланбаған еді [27]. Бірақ, осы бірінші кезеңнен кейін де талқылаулар тыныш жағдайда, қоғамдық қысымсыз жүргеніне қарамастан, құпиялылықты сақтау консенсусты табудағы ең жиі пайдаланылатын стратегия болды. Осы-лайша, талқылаулар барысында кездесулер мен отырыстар ешқандай келісімге келмей таусылмай қоюы мүмкін болды, және тек негізгі социалистік және центристік лидерлері кездесіп Мадридтің қандай да бір әйгілі ресторанында үстел басында консенсуске кел алатын [28]. Бұл 1978 жылдың қазаан айында орын тапты. Бұл Біріккен комитетке әр палата қабылдаған жобалар арасындағы қайшылықтарды жою миссиясы берілген болатын. Комитет құпиялыы түрде әрекет ететін және мәселелерді ең жеңіл әдіспен шешетін - секретно и решал вопросы наиболее простым способом – сессияны тоқтатып, Фернандо Абриля мен Альфонсо Герраны жалғыыз қалдырып, содан кейін келісімге келген лидерлерді қолдап «Консенсуса

233

түні» [29] Конституцияға жолды жалғасытруға мүмкіндік берді, бірақ ең басынан процесске тән болған ашықтықтан бас тартуға тура келді [30].

Ақыр соңында, Конституция жобасы бойынша соңғы дауыс беру нәтижесі барлық тараптармен қабылданған жобаны құру мақсатына жеткенінің дәлелі. Конгрессте 31 қазанда тағайындалған дауыс беру рәсімінде конституция жобасы үшін 325 дауыс және қарсы болған 6 дауыс; сол күні Сенатта консти-туция үшін 226 дауыс және қарсы 5 дауыс [31].

6 желтоқсанда өткізілген референдумде, халықтың 67.1% қатысқанын есепке алғанда, Конституция жо-басы 87.9% сайлаушылардың қолдауын алды. Конституцияға қарсы тек сол жақ партиялар шықты бірақ олар тек 7.8% дауысқа ие болды [32]. Жалғыз кемшілігі олардың саяси өкілдігі ел өмірінде маргиналды болған екі сектордың оппозициясы емес, Баск ұлтшылдарының күштері болды, олар конституциялық процестің нәтижесімен қанағаттанбай, дауыс беруден тартынуға шақырды [33]. Қорытындысында 44.7% сайлаушы-лардан 69.7% дауыс оң және 23.5% дауыс қарсы, барлығы дауыс беретін халықтың үштен бір бөлігі [34].

III. КОНсЕНсус НӘТиЖЕлЕРІ Барлық осы оқиғалардың нәтижесі теңгерімдер мен мәмілелерге толы Конституция болды, Басқару нысанына қатысты, Конституция коронаны Франкомен өз мирсқоры ретінде ретінде

тағайындаған адам қолында сақтады бірақ сонымен бірге саяси негіздің түбегейлі өзгерісін белгіледі. Бұл сәтте сол жақ партиялар 1936 жылы күйреген республиканы қалпына келтіріп, франктік мұраның бөліну процесін аяқтау үшін, өз талаптарынан бас тарта алмады. Бұл өз талаптарынан бас тартқаны үшін, айтарлықтай өтемақы алды. Бірінші және өте маңызды өтемақысы- қандай да бір мәнді билігі жоқ және сол жақ партияның саяси мақсаттарға жетуіне кедергі бола алмайтын мекемені Конституцияға енгізу: онда король «сұрақтарды арбитражға беру және институттардың қалыпты жұмысын қамтамасыз етуден» басқа оған саяси басшылықты жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ешқандай атрибуция алған жоқ.

Бұрын, атап айтқанда, Франко режимі кезінде саяси жүйені заңдастыруда маңызды рөлді атқарған, ал қазіргі уақытта саяси және әлеуметтік секторларының қолдауына ие кейбір мекемелерге қатысты кон-сенсус оларға конституция мәтінін танумен білдірілді.

Конституцияның 8 бабында саяси шешімдермен қатар ең басты орында «Испанияның егемендігін және тәуелсіздігін қамтамасыз ететін, оның аумағының тұтастығын және конституциялық тәртіпті қорғайтын» Қарулы Күштерге арналған, ал 62 бап армияны Корольдің «жоғарғы командованиесі» астына орналастырды. Бірақ баптың екеуі де бір мағыналы болу қажет. 97 бап ішкі және сыртқы саясат бағыты, азаматтық және әскери басқару, ұлттық қорғаныс үшін жауаптылықты үкіметке жүктейді. Бұдан басқа, әскерге қатысты басқа екі мәселеде, конституциялық процестен басымды консенсус одан гөрі анық бол-ды: өлім жазасын алып тастаған 15 бап оны соғыс уақытында сақтауды көздейді.

Католикалық Шіркеулерге қатысты, 16.3 бабын әзірлеуге әкелген ұзақ және қиын келіссөздер Испания мемлекетінің зайырлы сипатын жариялады – «ешқандай дін мемлекеттік сипатқа ие болма-уы тиіс» - және «испан халқының діни ұстанымдарын» есепке алуды және «католикалық шіркеумен тиісті ынтымақтастық қатынастарды сақтауды», сондай-ақ «басқа да конфессиялармен». Бұдан басқа 15 б. «әр адам өмір сүруге құқығы бар» деген ереже немесе 32.2. баптағы «неке түрлері» деген сілтеме бар.

Сайлау жүйесіне қатысты, Конгресстің конституциялық комиссиясы шегіндегі қайшылықтар сон-ша күшті болғаны, дауларды әдетке айналуын және тұтас конституциялық процестің оқшаулануын жібермес үшін бірнеше мақаланы талқылау тәртібін өзгерту қажет болды. Шын мәнінде, партияның екеуі де UCD және Халық Альянс ескі сайлау жүйесін сақтау үшін болды, осы мәселеде олардың мүдделеріне сай шешу ең ыңғайлы болды. Олар аудандарды, селоларды, шалғайдағы қалаларды көрсететін қолданыстағы сайлау жүйесінің мажоритарлы сипатын артттыруда тұрған. Сонымен қатар,

234

сол жақ партиялықтар Конституция кез келген болашақ тым болмағанда, Конгресс депутатарын, сайлау жүйесінің орталық элементі ретінде үйлесімділік қағидатын бекіткенін. Тек қана PSOE партиясымен провинциялар сайлау округтері болады деген қағиданы және келешектегі депутаттардың ең аз саны-мен сайлау заңнамасын қабылдауына айырбасқа UCD партиясы 68 баптағы үйлесімлідік қағидатын қабылдауға дайын болғанда ымыраға келді. Іс жүзінде бұл формула сайлау жүйесін конституциялық айқын түсіндіруді білдіретін: UCD партиясына сайлауға қатысқан халықтың 35 % арасынан 47% дауысқа ие болуға мүмкіндік берген 1977 жылғы наурыз айындағы Сайлау туралы қағидалар Бүгінгі күнге дейін қолданыста жүрген сайлайдың ерекшеліктерін белгілейтін жүйе әр провинциядан кемінде екі депутаттың қатысуын тұспалдайды, осылайша негізінде консервативті түбек ішіндегі елді аудан-дарды көрсете отыра, олардағы сол жақ партиялар аса мықты Мадрид, Барселона, Валенсия және Севи-лья сияқты ірі сайлау округтерінен аз көрсетілген.

Парламенттің құрылымына қатысты орталық пен оң жақ партиялардың күштері, әсіресе Халық Альянсының лидері Мануэль Фрага, британдық үлгінің табынушысы, қос палаталық нұқсаны қорғады, ал сол жақ Сенатты қорғауға даты жетпеді. Халық Альянсымен Сенаттың сақталуын қорғау Саяси реформа-лар туралы заңның ерекше құрылымымен түсіндіріледі - сенаторларды сайлау үшін көпшілік қағидаты, Испанияның ауыл аймақтарының асыра көрсетілгендігі, партия конституцияға тапсырғысы келгендердің жалпы санынан бестен бір бөлігін корольмен тағайындау Бірақ, егер жоғаргы палата аумақтық өкілдіктің палатасы болса, сол жақ партиялар үшін жоғарғы палатаны сақтау дәлелді болушы еді, Бұл Сенат арқылы өңірлік проблемаларды шешуге мүмкіндік беретін еді. Конституция Саяси реформалар туралы заңдағы жоғарғы палатаға тән ерекшеліктерін іске асырды – конституциялық Сенатта Корольмен тағайындалатын сенаторлар жоғалды, ал Автономды қаумдыстықтармен басқа сенаторлар тағайындалады

Алайда, ұзаққа созылған талқылаулардан кейін ымыраға қол жетті. Саяси күштер бір бірінің қарама-қайшы мақсаттарын жұмыс тәртібінде шеше отыра, Сенаттың Автономды қауымдастықтар өкілдерінің идеяла-рын бірінің үстінен бірін алып тастап отырды. Одан да жаманы, екі негізгі партиялардың саяси батылсыздығы соңғы үш онжылдық ішіндегі институтты реформалау жөніндегі бірізді ұсыныстарды оқшаулады.

Конституцияның экономикалық үлгісін талқылау барысында парламенттік күштердің позициялары сол жақ-оң жақ білік айналасында қарама қарсы тұрды. Бұл социалистік және коммунистік өкілдерді Қосалқы комитеттің басқа мүшелеріне қысым жасауға мәжбүр етті. Біржола қабылданған шешім 38 б. «нарықтық экономика жағдайындағы еркін кәсіпкерлікті» анық тану және VII бөлімдегі Сол жақ парти-ялардан берілетін формулалар жарғысы елдің игілігін «жалпы мүдделерде» пайдалану, «шаруашылық қызметінің қоғамдық бастамасын» конституционалдау, «негізгі ресурстар мен қызметтерді» мемлекеттік бақылау секторы (статья 128), қызметкерлердің және азаматтардың «олардың жұмысы өмір сапасын жақсартуға және жалпы игілікке бағытталған мемлекеттік органдардың жұмысына қатысу» (129), не-месе мемлекеттің «кірістің және байлықтың өсуін ынталандыру және оларды әділ бөлу» мақсатында экономикалық жосапрлауы (Статья 131). негізінде құрылған болатын. Конституияның экономикалық үлгісімен байланысты басқа ымыралы шешімдерді 33 бапта табуға болады, ол жеке меншік құқығын және мұрагерлік құқығын танидыбірақ оның мазмұнын өз әлеуметтік функциясына бағындырады, және, ақырында, ең даулы мәселе ереуілге қатысу құқығын реттеу, бұл мәселе бойынша UCD партиясының ба-яндаушылары пікірталастың төрешілері ретінде сөйледі.

Билікті аумақтық бөлу мәселесі конституциялық процесс барысында ең қызулы, сондықтан кон-сенсуске жету үшін ең күрделі болып табылды. Талқылаулар екі бірізді сатыларында жүргізілді: жүйені реттеуге тиіс қағидаттарды талқылаған кезде; және екінші кезеңде, нәтижесінде Франко кезіндегі ра-дикалды унитаризмнен; сол жақтыларды федереализмінен; кейбір радикалды ұлтшылдық күштерімен қолданатын сепаратизмнен бірдей алшақ тұратын жаңа формулада «Автономиялар мемлекеті» деп ата-латын құрылымның іргетасын қалауға арналған қағидаттарды талқылаған кезде.

235

Бірінші аспектіге қатысты, ең консервативті секторлар сол жақ партиялармен және ұлтшылдармен мәлімденген «ұллтар мен өңірлердің автономияға құқықғын» Конституцияға енгізуге дайын болған жоқ, олардың пікірінше, «Испания халқының бірлігі» конституцияның негізі. Бірақ осы әр түрлі және кейде қарама- қайшы талаптардың ең жақсы үлгісі жоғарыда аталған 2 баптың мәтініне «ұлттар» деген терминді енгізу болып табылды. Каталон және баск ұлтшылдық партиялар олардың өзін-өзі басқару құқығын тану үшін, Испания – «ұлттар елі» деген тезисін Конституцияда енгізуге тырысты, UCD париясы мен Халық альянсы үшін тұжырымдама да, ұғымы да мүлдем қолайсыз болды. Ақыр аяғында «ұлттар және өңірлер» сөзіне қатысты консенсуске қол жетті. Бұл дихотомия ұлтшылдар партиясын да, оң жақ партияларды да ішінара қанағаттандырды. Не болса да, 2 баптың мәселесін шешу Испанияның өңірлері мен ұлттары проблемасының астарын көрсетті.

Және, ақырында, қолаййлы формулаларды табу мақсаты парламентте ұсынылған түрлі күштер ара-сында әртекті және өте шиеленісті ұстанымдардың бар болуы себебінен қиындатылды. Халық Альянсы UCD партиясымен бір ұстанымда қалды, олар сол жақ партиялардан ерекшеленді, сонымен бірге Катало-ния мен Басктар елінің талаптары үкіметтің ьалапьарына қайшы келетін. Шын мәнінде Халық Альянсы бірнеше провинциялық әкімшіліктер дотастығынан тұратын орталықсыздандырылған біртұтас мемлекетті қолдағысы келді; UCD партиясы, егер бұл мемлекеттік радикалды өзгерту әдістерміен байланысты бол-маса, Каталония, Галисия және Басктар елінің кейбір саяси автономияларын тануға дайын болды; Со-циалисттер мен коммунисттерзащищали федеративті үлгіні жақтады. Ақыр соңында, Халық альянсы мен Испания коммунистік партиясы арасында шешім қабылдау процесін маргинализациялау күшіне енгеннен кейін, тараптар консенсуске жетті.

Осыдан кейін Халық Альянсы VIII бөлімнің көпжылғы реформасын ұсынды, ал Коммунистік партия бұрынғыдай «басктар Конституция үшін дауыс берген жоқ» деп мәлімдеді - UCD, PSOE және PCE партиялар мен каталондық ұлтшылдар арасында үшбұрышты ымыраны іздестіру оратықтағы қайшылықтар, сол жақ партиялардың прагматизмі және ұлтшылдыардың икемділігі арқылы едәуір оңайлады. Шынында да, VIII бөлімге енгізілген формула барлық қатысушы тараптарды қанағаттандыратын элементтерді қамтиды: осылайша, UCD партиясының талаптары бойынша бар провинциалды құрылымдар Конституцияға енгізілді; барлық аумақтары үшін Конституциямен көзделген шарттармен, шектеулермен және рәсімдермен өзін-өзі басқаруға қосылу мүмкіндігі ашылды, сол арқылы федералды мемлекетке ұқсас үлгіні құру үшін негіз салынды; және ұлтышлдардың талаптары бойынша «тарихи халықтар» деп аталатын құрылымдар үшін өзін-өзі басқаруға білікті жолдар құрылды

IV. КОНсЕНсусТІҢ КЕМШІлІКТЕРІАкадемиялық қауымдастықтың бағалауы бойынша 1977-78 жж. конституциялық процесс ис-

пан қоғамына және оның басқарушы элитасына жағымды әсер етті. Осы пайымдаудың басты дәлелі – Испанияның 1978 жылғы Конституциясы келісім бойынша құрылған, оны жиі «баршаға арналған» Кон-ституция деп атайды.

Бірнеше буындар ішінде конституциялық келісімде кейбір, Испандарды бөлу сияқты, проблемлар шешілді. Консенсус арқасында бұл өте қысқа мерзімде өтті, азаматтар үшін кейбір мәселелер, сондай-ақ, басқару нысанымен, сот төрелігінің тәуелсіздігімен, корольдің өкілеттігімен, әскерді азаматтық билікке бағындырумен және Коснтитуцияның үстемдігімен байланысты өткен уақыттағы кейбір ең да-улы мәселелер шешілді, немесе күн сайынғы саяси талқылаулардан тыс шешіліп жатты. Алайда, басқа мәселелер бойынша құррылтайшы процестің басты қатысушылары болашақтағы тиімді саясат үшін кейбір ортақ қағидаттарды әзірлеуге дайын болған жоқ. Бұл стратегия Конституцияны қабылдауға кедергі жа-сайтын мәселелердің талқылауын кейінге,конституциялық ережені қолдану үшін құқықтық негзі және тиімді саяси шаралар туындаған кзеге дейін, қалдырып, оларды бейтараптандыратыды.

236

Осылайша, Конституцияда қарастырылатын мәселелер, атап айтқанда – шіркеу-мемлекеттік қатынастар, сайлау жүйесі, экономикалық үлгі, сенатты немесе жаңартылған автономиялық жүйені рет-теу мәселелері конституцияның мәтіні қабылданғаннан кейін көп ұзамай реттелді [37].

Алайда, ол бойынша сайлаушылар лайықты шешім қабылдай алмаған ең маңызды проблема қайталана беретін екі мәселені анық көрсетті: Басктар және Каталония проблемалары. Басктар еліне қатысты олардың басты талабы – конституцияда ұлтшылдықты «тану» - бірақ бұл осы аумақтардың та-рихи құқықтарын «қорғау» және «құрметтеу» үшін жеткіліксіз болды және Конституцияда осы мәселені реттеудің сәті түспеді.

Осы алауыздық негізінде баск ұлтшылдығы жаңа және өткен өкпелерін еске түсірді, ал 1979 жылы қабылданған автономия туралы ереже көпке дейін ерекшеленді. Онжылдықтар бойы кезекті терроризм қатерімен күшейтілген Басқ ұлтшылдарының талаптары кемшіліктеері бар конституциялық консенсуске жетудің себебі болды.

Каталон ісіне қатысты, өзін-өзі басқаруға және испандық «автономия елінің» сараланған мәртебесіне кейінгі сұраныстың серпіні әр түрлі болуы мүмкін. Онжылдық ішінде баск ұлтшылдығы конфронтация жо-лын таңдады, каталондар, PSOE және Халық партияның парламенттік қолдауын қамтамасыз етіп, сондай-ақ олардың құзыреті мен қаржыландыруын жақсартудың айырбасына, келіссөзге баруды ұйғарды.

Бірақ 2006 жылғы заңмен белгіленген реформаларды пардаментте және Конституциялық Сотта азайтқаннан кейін, сұхбаттасу стртагеиясы өзгерді, және 2014 жылғы қарашадағы тәуелсіздік референ-думде жанжал шықты [38].

Осы күні бұл конфронтацияның ұшы-қиыры жоқ, және ағымдағы жағдайдағы тәуекелдіктерді есеп-тен алып тастауға болмайды, сондықтан Конституцияны құрушылар тарапынан біраз иекмділік болса, бұл мәселе онжылдықтар бұрын шешілер еді.

V. ҚАЗАҚсТАН ҮШІН иДЕЯлАР?Салыстырмалы саясаттанумен айналысатын ғалымдардың өзгерістер, саяси жүйелер және қоғамдық

институттарды қатарластыра салыстыру дағдысы бар. Бұл жағдайда 70 жылдарғы конституцияны құру процесінің мәселелерін шешу әдістері 20 жылдан

кейін Қазақстан үшін басшылық болатыны күмәнді. Екі елдің арасындағы географиялық арақашықтық және осы екі процес арасындағы ұзақ уақыт мерзімі, сондай-ақ, басқа да айырмашылықтар: испандар мен қазақтардың саяси мәдениеті мен дәстүрлеріндегі айырмашылықтар. Егер испанияда жетпісіінші жылдары саяси күш аясында түрлі қауымдастықтар мен бағдарлардың ерекшеліктерін танып отыра, қатар өмір сүруінің негізін құру болса, Қазақстанда 90-шы жылдардың басында ескірген экономикалық үлгіні ауыстыру және ұлттық сна-сезімін қалыптастыру басымдық болды.

Испанияда шешім парламенттік басқару жүйесі және тым орталықсыздандырылған аумақтық ұйым үлгісі түрінде келсе, Қазақстанның 1995 жылғы Конституциясының формуласы басқа болды: президенттік басқару жүйесі, әкімшілік –аумақтық құрылымының біртұтас нысаны

Бұл испан тәжірибесінің Қазақстанға ешқандай қатысы жоқ екенін білдіреді. Екі мемлекет арасында дипломатиялық және сауда қатынасы жылдан жылға ұлғайып келеді.

Өзгеріп жатқан әлем қайтымсыз жаһандану процесіне батып келеді. Өткенде қабылданған шешімдер келешекте пайдалы болуы мүмкін. Әлемдік экономика жүйесіне кірген Қазақсстан қоғамы біріккен, сан алуанды және көп санды құрылымға айналады. Бұл алыс болашақ емес, және әлеуметтік фактор кейде қарама-қайшы мүдделерді реттеу үшін күрделі шешімдерді, икемділікті, тұрақтылықты талап ететін бола-ды, мүмкін сонда испан тәжірибесі пайдалы болатын шығар.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:

237

1. Хорхе дэ Эстебанмен пайдаланылатын терминдер, “El proceso constituyente español, 1977-1978”, in José F. Tezanos, Ramón Cotarelo & Andrés de Blas (eds.): La transición democrática española, Sistema, Madrid, 1989, pp. 275 a 315, at pp. 276-278. Сондай-ақ, Пабло Лукас Вэрду “La singularidad del proceso constituyente español”, Revista de Estudios Políticos №. 1 (1978),бірегей процесс туралы сөздер.

2. Мәселелер бойынша, XIV тарауын қар. “The 1977 self-constituent legislature” in Emilio Attard Alonso: La Constitución por dentro. Evocaciones del proceso constituyente. Valores, derechos y libertades, Argos Vergara, Barcelona, 1983, pp. 183-196, the reflections of Joaquín Tomás Villarroya in “Proceso constituyente y nueva Constitución. Un análisis crítico”, in VV.AA.: Estudios sobre la Constitución española de 1978, Universidad de Valencia, Valencia, 1980, pp. 9-36, in pp. 10-13; and the entirely opposite argumentation of Eustaquio Galán y Gutiérrez in Estudio crítico del anteproyecto de Constitución española y otras lecciones de Filosofía del Estado, Madrid, 1978.

10. Хорхэ дэ Эстэбан: “El proceso constituyente español, 1977-1978”, cit. supra, pp. 290-291.11. Франсиско Рубио Лорентэ: “The Making of the Spanish Constitution”, cit. supra, pp. 250-251.12. Испания Конституциясындағы консенсустың мағынасы мен рөлі. Грегорио Пецес Барба: La

Constitución de 1978, Un estudio de Derecho y política, Фернандо Торэс, Валенсиа, 1981, pp. 13-20 and Ми-гель Эрерро дэ Минон: “Falsas y verdaderas vías del consenso constitucional”, Revista de Estudios Políticos No 9 (1979), pp. 73-99 Консенсус тұжырымдамасы туралы толығырақ білу үшін Пабло Онатэ Рубалькаба толық талдауын қар. Consenso e ideología en la transición política española, CEPC, Madrid, 1998, pp. 177-272.

13. Иокин Томас Вилларойа: Breve historia del constitucionalismo español (2nd. ed.), Centro de Estudios Constitucionales, Madrid, 1982, pp. 9-10; Мануэль Фрайле Кливиллес: Introducción al Derecho Constitucional español, Rivadeneyra, Madrid, 1975, p. И Хорхэ дэ Эстэбан: Esquemas del constitucionalismo español, 1808-1976, Universidad Complutense, Madrid, 1976, p. 25.

14. Луиз Санчез Аджеста: Historia del constitucionalismo español, Madrid, 1964.15. Иокин Томас Вилларойа: Breve historia…, cit. supra, pp. 51-52.16. Хуан Феррандо Бадиа: La Primera República Española, Edicusa, Madrid, 1973, pp. 19-20.17 Jorge de Esteban: “El proceso constituyente español, 1977-1978”, cit. supra, p. 286. An overall analysis

of the evolution of Spanish public opinion at that time, can be found at Rafael López Pintor: La opinión pública española. Del franquismo a la democracia, CIS, Madrid, 1982.

18. For a global analysis of this first elections, see Mario Caciagli: Elecciones y partidos en la transición española, CIS-Siglo XXI, Madrid, 1976, and Richard Günther, Giacomo Sani & Goldie Shabad: El sistema de partidos políticos en España. Génesis y evolución, CIS-Siglo XXI, Madrid, 1976.

19. Осы оқиға туралы оның екі бас кейіпкерінің пікірлерін Грегорио Пецес Барба еңбегінде табуға болады: La elaboración de la Constitución de 1978, cit. supra, pp. 19 ss.; Мануэль Фрага Ирибарнэ: En busca del tiempo servido, Planeta, Barcelona, 1987, pp. 90 ss. and Emilio Attard Alonso: La Constitución por dentro…, cit. supra, pp. 17 a 20.

Олардың жұмыстары туралы мәліметтерге өткен жылдар әсер етуі мүкін, 20 жылдан кейін жазылған еңбекті табуға болады La Constitución cara al siglo XXI, Taurus, Madrid, 1998; in Reflexiones de los ponentes de la Constitución Española, 1978-2003, Senado de España/Thomson-Aranzadi, Pamplona, 2003, а также in Хулио Самоано Родригез: ¿Qué ha pasado con la Constitución?: 25 Aniversario, hablan los padres de la Carta Magna, Maeva, Madrid, 2003.

20. Дәйексөз Алваро Сотодан алынған: La transición a la democracia, cit. supra.21. Осы мәселе бойынша Александра Боним-Бланс жұмысын ұсынуға болады Spain’s Transition to

Democracy. The Politics of Constitution-Making, Westview Press, Boulder, Co., 1987, p. 55. Автор 1978 жылдың наурыз бен мамыр айлары аралығын консенсустың жалғыз күйреу сәтін белгілейді, онда орналастыру

238

және көп тараптылық серпіні қарама-қарсылық пен бір жақтылыққа орын берді.22. Грегорио Пецес Барба қар.: La elaboración de la Constitución de 1978, cit., pp. 123-133.23. Талдаушылар мұны елемейді, бірақ бұл жерде тәуелсіздер тобына жататын маргиналды ме-

наторлар консенсусының серпіні белгіленеді- соның ішінде оларды Король еркін тағайындайтындар,. Карлоса Оллера Derecho y teoría política en el proceso constituyente español, CEC, Madrid, 1986, pp. 203-211.

24. Джозэфа Мариа Коломера талдауының орталық тезисі La transición a la democracia. El modelo español, Anagrama, Barcelona, 1998, pp. 114-116.

25. Мануэля Рамиреза толық талдауы Partidos políticos y Constitución. Un estudio de las actitudes parlamentarios durante el proceso de creación constitucional, Madrid, 1978.

26 . Гл.1 қар (“Конституциялық Қосалқы комитеттің құпиялылығы) Эмилио Атттард Алонсо: La Constitución por dentro…, cit., pp. 17-31.

27. Грегорио Пецес Барба жинағы– ақпараттың жоғалуы үшін кімді кінәлы деп қате есептеді–La elaboración de la Constitución de 1978, cit., pp. 86-88.

28. Осы серпін туралы кейбір сыни пікірлер түрлі саяси ұстанымдары бар депутаттардан түседі. Мыс, Халық Альянсы лидері Мануэля Фраганың, Хиполито Гомез де лас Роцес (регионалист Арагоннан), Эриберт Баррера (Каталон республикашылы) және Франсиско Летамендиа (Баск ұлтшылдары) Кон-гресс Депутаттарының 1978 ж. 4 шілдедегі пленарлық отырысындағы сөзі Фернандо Сэйнс Морэно [ed.]: Constitución española. Trabajos parlamentarios, Cortes Generales, Madrid, 1989, vol. II, pp. 1.860, 1.871, 1.874 and 1.878.

29. Именно это название, данное в главе, посвященной учредительному процессу Josep Мариа Коло-мер: La transición a la democracia…, cit., pp. 114-145.

30. Франсиско Рубио Лорэнтэ: “The Making of the Spanish Constitution”, cit., pp. 255 and 256.31. Cortes. Diario de Sesiones del Congreso de los Diputados No. 130, of 31.10.1978, pp. 5.182-5.185; Cortes.

Diario de Sesiones del Senado No. 68, of 31.10.1978, pp. 53.427-3.430 (reflected in Fernando Sáinz Moreno [ed.]: Constitución española. Trabajos parlamentarios, cit. supra, vol. IV, pp. 4.911-4.917 and 4.975-4.978).

32. El País, 22.12.1978, Орталық Сайлау Комиссиясының деректері Сондай-ақ, Хосэ ИгнасиоКасэс Мэн-дез: “Resultados y abstención en el referéndum español de 1978”, Revista de Estudios Políticos No. 6 (1978), pp. 175-204.

33. барлық дәлелдердің қысқаша мазмұнын Конгресс Депутаттарының пленарлық отырысында Конституция жобасы жайында сөз сөйлеген Хавьера Арзалуса, сөзі Diario de Sesiones del Congreso de los Diputados No. 130, de 31.10.1978, pp. 5.185-5.187 (reflected in Fernando Sáinz Moreno [ed.]: Constitución española. Trabajos parlamentarios, cit. supra, vol. IV, pp. 4.917-4.919).

37. Осы мәселеге қатысты Ричард Гюнтермен ұсынылған үш жақты жіктеме пайдалы болуы мүмкін. Оның пікірі бойынша шиеленістерді шешудің үш әдісіне сүйене, испан конституциялық процесі жабылған: «шиеленістерді жалпы шешу», «шиеленістерді қанағаттандырарлық шешу» және «адек-ватты келісімнің болмауы» . Ричард Гюнтер “El proceso constituyente español”, Revista de Estudios Políticos No. 49 (1986), pp. 33-61, in pp. 48-50 (ағылшын тіліндегі нұсқасы: “Constitution Making in Contemporary Spain”, Кейт Бантинг и Ричард Симеон [eds.]: The Politics of Constitution Making: Varieties of National Experience, Macmillan, London, 1984).

38. Карлос Флорес Джубериас: “The Autonomy of Catalonia: the unending search for a place within pluralist Spain”, in Yash Ghai and Sophia Woodman, eds.: Practising Self-Government: A Comparative Study of Autonomous Regions, Cambridge University Press, Cambridge, 2013. pp. 228-257.

239

Редакциялық алқа:

Малиновский В.А – Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің мүшесі Темірбеков А.А. – Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі аппаратының басшысыНұрмұханов Б.М – Құқықтық сараптама басшысыШәріпова З.Т. – Талдау бөлімінің басшысы Мұртазин М.Т. – Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі Төрағасының кеңесшісі

Аудармашы – Баянова К.Т.Дизайн және компьютерде беттеген – Иманғали Е.А.

Формат 60х90 1/8, қаріп түрі «OfficinaSans»Шартты баспа табағы 39,33, офсеттік басылым

Таралымы 1000 дана.«Zhasyl Orda» ЖШС баспаханасында басылған

Астана қ. К.Байсейітова көш., 114/2тел./ф.: 8 (7172) 28-90-45, 28-99-21

ТОТАлиТАРиЗМНЕН ДЕМОКРАТиЯлЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМлЕКЕТКЕ

(сырттай көзқарас)