Νέος Εξάντας - Οκτώβριος 2014

ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΛΕΣΧΗΣ ΑΡΧΙΠΛΟΙΑΡΧΩΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014

ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ

«ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ» 2014 - ΤΕΤΡΑΚΟΣΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ

The best relationships are easy to picture

but hard to find

70 YEARS COMMITTED TO YOU

70 YEARS COMMITTED TO SERVICEFor 70 years we are serving the marine world. We are valuing the customers and offeringsolutions to their procurement needs.Knowing the market and consistently innovating.Investing in private premises of 9000m2 at the local port of Piraeus.Establishing in Europe an advanced production plant of 30.000m2, implementing stateof tha art technology certified in accordance to the highest standards of quality controlthrough all stages of production.Expanding the Group’s activities and production to create a wide range of Marineproducts and services.Setting an efficient network of worldwide agents and distributors.

KATRADIS GROUP

KATRADIS

since 1936

PROVIDING HORIZONTALS AUTOMATIC TESTING BENCH (CAPACITY 250 TONS AND FREE TEST LENGTH OF 32.5 M)APPROVED BY THE MAJOR CLASSIFICATION SOCIETIES AND OFFERING TECHNICAL SUPPORT TO ALL SHIPPING COMPANIESMEMBER OF INTERTANKO & US CORDATE INSTITUTE

Aegean Protective Coatings S.A.

“Sigma Coatings and Amercoat ®

are trademarks of PPG Industries”

71, Akti Miaouli – 185 37, Piraeus – GreeceTel: +30 210 42 80 444, Fax: +30 210 42 80 443

e-mail: [email protected]

MARINE / YACHT COATINGS

Director: Capt. P. Monogioudis

KYKNOS TRAVEL offers a highly professionalservice to take care of all travel and tourismarrangements including:

- Outgoing Tourism- Hotel, Villa, Apartment Reservations- Air, Boat & Rail Tickets- Organized Tours- Business Travel & Service- Conferences- Cruises- Visa Passport Formalities

12, Skouze Str. 185 36 Piraeus - GreeceTel: + 30 2104514482

2104286356Fax: +30 2104525883E-mail: [email protected]

292, Kifissias Ave.115 25 Psychiko, Athens - Greece

Tel: +30 210671326621067232632106744151

Fax: +30 2106726041E-mail: [email protected]

400 ΧΡΟΝΙΑ EL GRECO

Νεος Εξαντας Τευχος 49 Οκτωβριοσ 2014

ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗ ΛΕΣΧΗΣ ΜΑΣKαρφίτσα πέτου, ολομέταξες γραβάτες και γυναικεία φουλάρια.

Διατίθενται σε πολύ χαμηλή τιμή στα Μέλη και τους φίλους μας, γιαιδία χρήση ή για να τα προσφέρουν σε τρίτους ως ένα εντυπωσιακό δώρο.

ΤΕΤΡΑΜΗΝΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΗΕΚΔΟΣΗ

ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ - ΕΚΔΟΣΗΛΕΣΧΗΣ ΑΡΧΙΠΛΟΙΑΡΧΩΝ

PORT CAPTAINS CLUBΦίλωνος 86, 3ος όροφος,

185 36 ΠειραιάςΤηλ.: 210 4294236/237

Fax: 210 4294238e-mail:

[email protected]:

portcaptainsclub.gr

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΜαρίνος Τσάμης

Πρόεδρος Άγγελος Γαβιώτης

ΑντιπρόεδροςΔημήτρης Μηνδρινός

Β’ ΑντιπρόεδροςΠαναγιώτης Μηνόγιαννης

Γεν. ΓραμματέαςΔημοσθένης Παπαδόπουλος

ΤαμίαςΧρήστος Γερασίμου

Κοσμήτωρ

Εκδότρια – ΔιευθύντριαΕυαγγελία ΠοταμιάνουΚιν.: 693 7372665

Νομικοί ΣύμβουλοιΜαρία Σωτηροπούλου

Κολοκοτρώνη 153, ΠειραιάςΤηλ.: 210 4181048

210 4526916Χρήστος ΤzάκοςΝαυαρίνου 1710681 Αθήνα

Τηλ.: 210 3303700Κιν.: 697 7898217

Ραλλία Π. ΔρακουλάκουΚάρπου 60, ΑθήναΤηλ.: 210 9021907Κιν.: 6945778709

Παραγωγή ΕντύπουINTERCET HELLAS LTDΤηλ.: 210 4124058

e-mail: [email protected] Οι απόψεις που εκφράζονται στα άρθρα του Νέου Εξάντα είναι προσωπικές των συγγραφέων και δεν ερμηνεύουν ούτε δεσμεύουν τη Λέσχη Αρχιπλοιάρχων.

Περιεχόμενα11. Οι Δραστηριότητές μας, ενημερώνει ο Πρόεδρος καπτα-Μαρίνος Τσάμης

12. Άρθρα - Σχόλια, του Φρίξου Δήμου

14. “Θα φωνάξεις τον καπετάνιο”, του Βασίλη Παπαγιάννη

15. Η παρακμή του Πνευματικού κόσμου, του Αριστείδη Χρ. Πετρόπουλου (Σκαρμιτσιώτη)

16. Μια Ηπειρώτισσα που την λέγαν Γλυκερία, της Μάρως Δήμου

18. Η Ιστορία της ψήφου των Γυναικών, της Βούλας Λαμπροπύλου

20. Εκδηλώσεις της Λέσχης

31. Φαινόμενο του Θερμοκηπίου και Κλιματική αλλαγή , του Πέτρου Τζιά

38. Αφιέρωμα στον Κυριάκο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο - Εl Greco, της Άννας Βογιατζή

46. Η Ελαία, του Γεωργίου Π. Σαρλή

61. Τ’ Αστέρια και οι Κύκλοι τους, του Χαράλαμπου Π. Βαρυμπόπη

67. Ωμέγα Εύρος, του Δ. Λαβδιώτη

69. Φάρμακα για Οστεοπόρωση (Διφωσφορκά) και Οδοντιατρική, της Φλωράνθης Μπαχά

70. Κάποτε πρέπει να θίγονται και τα “καλώς” κείμενα!, του Νίκου Καβαλιεράτου

72. Λυρικά Ταξίδια: Α. Βαλαωρίτης, της Λίνας Ποταμιάνου & ποιήματα της Μάρως Δήμου

74. Ο Αιώνιος Εραστής, της Ρίας Στρίγκου

76. Ιστορίες της Βαρδιόλας, του Φρίξου Δήμου

78. Η Ζωή και τα παιγνίδια της, του Κώστα Τσάμη

80. Ύλη και Πνεύμα - Σώμα και Ψυχή, του Βασίλη Πετράτου

88. Το Ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα, του Μαρίνου Τσάμη

92. Τα πρώτα 100 χρόνια τπυ ΝΑΤ, του Πάτροκλου Χ’ Αθανασίου

Κατά παράδοση, το σημείωμα που θα δημοσιευθεί στονΕξάντα του Οκτωβρίου γράφεται περί το τέλος Αυγούστου,τότε που σιγά-σιγά μας αποχαιρετά το καλοκαιράκι και οιξεκούραστες διακοπές σε λίγο γίνονται ανάμνηση! Μπαί-νοντας το φθινόπωρο τα πάντα στη Λέσχη πρέπει να είναιέτοιμα, κυρίως ο προγραμματισμός και η οργάνωση τωνεκδηλώσεων της χειμερινής περιόδου, αλλά και η τακτοποί-ηση των οικονομικών, τα οποία όλο και μας δυσκολεύουναυτή την εποχή.

Το πρόγραμμα της χειμερινής περιόδου είναι και πλού-σιο και αξιόλογο. Εκτός από συνήθεις εκδηλώσεις εντός καιεκτός Λέσχης, θα γίνουν τρεις διαφορετικές βραβεύσεις. Ηπρώτη αφορά την αδελφοποίηση της Λέσχης μας με τηΛέσχη Αποφοίτων Πλοιάρχων της Ναυτικής Σχολής τηςΎδρας. Στη δεύτερη, η Λέσχη μας θα βραβεύσει το σπου-δαιότερο λογοτεχνικό σωματείο της Ελλάδας, την Ένωση Ελ-λήνων Λογοτεχνών, για τη μεγάλη τους πνευματικήπροσφορά. Η τρίτη, που θα γίνει αρχές Νοεμβρίου, αφοράτη βράβευση τεσσάρων πολύ σπουδαίων ΚοινωφελώνΙδρυμάτων, που έχουν άμεση σχέση με τη Ναυτιλία.

Εκείνο όμως που πραγματικά αξίζει ν’ αναφερθεί, είναιότι από τις αρχές του καλοκαιριού ανέβηκε στο διαδίκτυο ηιστοσελίδα της Λέσχης μας, με είσοδο:

www.portcaptainsclub.grΈχει καταβληθεί κάθε προσπάθεια ώστε η ιστοσελίδα να

προβάλει όχι μόνο τις δραστηριότητές μας αλλά και εκείνες

των πολύ σπουδαίων Κοινωφελών Ιδρυμάτων που ήδη έχειβραβεύσει ή προγραμματίζει να βραβεύσει η Λέσχη μας.Ο κατάλογος σταδιακά θα αυξηθεί, ώστε να γίνει γνωστήσε ευρύτερο κοινό η μεγάλη προσφορά των ανθρώπων τηςθάλασσας και στον κοινωνικό τομέα.

Ο επισκέπτης, εκτός από τις συνήθεις πληροφορίες πουδίνουν όλες οι Ιστοσελίδες, μπορεί να δει, να ξεφυλλίσει καινα διαβάσει τον τελευταίο Εξάντα, να πληροφορηθεί για τονκαιρό, να δει στο ημερολόγιο τις εκδηλώσεις της Λέσχης, ναεντοπίσει οποιοδήποτε πλοίο αναζητεί, σε όλες τις θάλασ-σες του κόσμου (live ships map), να διαβάσει ανακοινώσειςκορυφαίων Οργανισμών, όπως ο Ο.Λ.Π. η HELMEPA, τοΣωματείο Αργώ κ.α.

Στη ενότητα Βιβλιοθήκη προβάλλονται εξώφυλλα δια-φόρων κατηγοριών βιβλίων που ανήκουν στη Λέσχη. Η βι-βλιοθήκη μας αριθμεί περισσότερους από 1500 τίτλους καιτο ευχάριστο είναι ότι έχουν όλοι καταγραφεί ηλεκτρονικά,γεγονός του διευκολύνει την ανεύρεση, την επεξεργασία καιτην επανατοποθέτηση κάθε βιβλίου. Εκτός όμως από τη βι-βλιοθήκη, ολοκληρώθηκε και η ηλεκτρονική καταγραφή τουΜητρώου της Λέσχης, στο οποίο περιλαμβάνονται όλα ταιδρυτικά, τακτικά και επίτιμα μέλη από της ιδρύσεως τηςΛέσχης μέχρι σήμερα.

Ένα πλούσιο φωτογραφικό υλικό από εκδηλώσεις τηςΛέσχης από ιδρύσεώς της μέχρι σήμερα κοσμεί τέλος τηνιστοσελίδα μας. Όσο περνά ο καιρός οι παλαιότερες

φωτογραφίες αποκτούν περισσότερησυναισθηματική αξία, γιατί μας θυμί-ζουν ξένοιαστες και χαρούμενες στιγ-μές, αλλά και νοσταλγία για τουςαγαπημένους φίλους που έφυγαν απόκοντά μας.

Όλο αυτό το υλικό συνεχώς θα εμπλουτί-ζεται, ώστε ο επισκέπτης της ιστοσελίδαςνα πληροφορείται για τις δραστηριότητεςτης Λέσχης, αλλά και να αποκτά μια σφαι-ρική γνώση για την Ελληνική Ναυτιλία γενικότερα. Παρακαλούμε δε θερμά ναμας στέλνετε τις παρατηρήσεις ή τις υποδείξεις σας, ώστε να μας βοηθήσετενα βελτιώσουμε ακόμα περισσότερο την ιστοσελίδα μας.

Ενημερώνει ο Πρόεδρος, Καπτα Μαρίνος Τσάμης

Οι δραστηριότητές μας

11

Η Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, έργο της καταξιωμένης ζωγράφου κ. Αλεξάνδρας Καλάβρια-Δημάτου. Το έργο παρουσιάστηκε σε εκδήλωση της Λέσχης.

τα εγκαίνια της μεγαλύτερης παγκόσμιας ναυτιλιακήςέκθεσης των “Ποσειδωνίων”, ο πρωθυπουργός

κ.Α.Σαμαράς, ο υπουργός ναυτιλίας κ.Μ.Βαρβιτσιώτης καιο πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Εφοπλιστών κ.Θ.Βενιά-μης, στις ομιλίες τους τονίσανε τα σπουδαία επιτεύγματατης Εμπορικής μας Ναυτιλίας. Αναφέρανε πως στη διεθνήκαι επιτυχημένη αυτή έκθεση, που από το 1969 διεξάγεταικάθε δύο χρόνια στην Ελλάδα, εφέτος λαβαίνουν μέρος1800 εκθέτες από 93 κράτη ενώ αναμένονται 19.000 περί-που επισκέπτες! Ακόμη ότι ο ελληνόκτητος στόλος εξακο-λουθεί να κατέχει την πρώτη θέση στον παγκόσμιο υγρόστίβο με 3900 πλοία (το 16% δηλαδή της παγκόσμιας χω-ρητικότητας) μέσης ηλικίας 10 μόλις ετών! Επίσης πως,μέσα στην τελευταία δεκαετία, παραληφθήκανε 2500 νεό-τευκτα ποντοπόρα σκάφη! Το ναυτιλιακό ακόμη συνά-λαγμα, που θα εισρεύσει αυτό το έτος στη μονίμωςαιμορραγούσα οικονομία μας, υπολογίζεται σε επτά δισε-κατομμύρια ευρώ άμεσα και δεκαέξι έμμεσα!!

Από την τόσο όμως αλματώδη γιγάντωση της ναυτιλίαςαπομακρύνονται δυστυχώς οι Έλληνες ναυτικοί από ταπλόια “τους”! Ενώ το 1980 υπηρετούσαν 130.000 σήμερακαι παρά την τρομερή ανεργία που μαστίζει τη χώρα, υπη-ρετούν λιγότεροι από 16.000... Ο προβαλόμενος λόγοςναυτολόγησης αλλοδαπών αντί Ελλήνων οφείλεται στο χα-μηλό μισθολόγιο των πρώτων από τους δικούς μας.

Θα πρέπει λοιπόν οι εργοδότες και οι εργαζόμενοι νακάνουν επιτέλους την υπέρβαση ώστε να βρεθεί η χρυσήτομή και να επανδρωθούν ξανά τα βαπόρια μας με Έλλη-νες!!! Και τέλος το κράτος και όχι οι γνωστοί “αρμόδιοι”,να ασχοληθούν επιτέλους σοβαρά με την αναβάθμιση τηςταλαίπωρης Ναυτικής Εκπαίδευσης! Δεν επιτρέπεται ταπτυχία των αξιωματικών της πρώτης ναυτιλιακής δύναμηςστον κόσμο να βρίσκονται ακόμη ΕΚΤΟΣ τριτοβάθμιας εκ-παίδευσης και οι πολυδιαφημισμένες Ακαδημίες ΕμπορικούΝαυτικού να παραμένουν καταρρακωμένες και τροφοδο-τούμενες από τους αποτυχόντες των Πανελλαδικών..

12

Πλοίαρχος Ε.Ν. Πρώην καθηγητής και διευθυντής σπουδών δημοσίας σχολής πλοιάρχων Σύρου

ΑΡΘΡΑ - ΣΧΟΛΙΑ

του Φρίξου Δήμου

Σ

ΠΟΣΕΙΔΩΝΙΑ

ΚΑΙ

ΕΛΛΗΝΕΣ ΝΑΥΤΙΚΟΙ

13

υτυχώς που λειτουργεί το CNN και έτσι μπόρεσαν και οι Έλληνες να πα-ρακολουθήσουν τη λαμπρή τρίωρη τελετή της 70ης επετείου της “Με-

γαλύτερης Μέρας του Πολέμου”. Βλέπετε τέτοια θέματα κρίνονται από τουςκαναλάρχες μας, αφού δεν έχουν σχέση με το ποδόσφαιρο τις μαζώξεις στοΣύνταγμα ή και τα τούρκικα σίριαλ, πως δεν ενδιαφέρουν τους τηλεθεατές...Είδαμε στο μεταξύ και ντραπήκαμε για τα χάλια μας, πως τιμάνε οι άλλοι(κουτόφραγκοι;;) τους παλαιούς πολεμιστές τους! “Εμείς” στις παρελάσειςτων εθνικών επετείων, τους “τιμάμε” στήνοντας τους τραυματίες, αυτούς πουθυσιάσανε και τη σωματική τους ακεραιότητα για την Πατρίδα, κάτω στο πε-ζοδρόμιο, έξω από την εξέδρα των επισήμων!

“Κάποιοι” επίσης απόμαχοι και απόστρατοι του Εμπορικού και του Πολε-μικού Ναυτικού πασχίζουν από χρόνια για να τιμηθούν οι ηρωικοί νεκροίμας στο εθνικό μας ηρώο στο Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη στο Σύ-νταγμα που είναι χαραγμένα τα τοπωνύμια των μαχών που έλαβε μέρος μόνοο Στρατός Ξηράς! Ειδικά για τους 2500 πεσόντες (μόνο κατά τον Β’ Παγκό-σμιο Πόλεμο) των Εμπορικών (επιτεταγμένων και εξοπλισμένων βέβαια)Πλοίων, θα αρκούσε η εντίχοιση στον ιερό αυτό χώρο μιας πινακίδας με ταονόματα των τεσσάρων ωκεανών (Ατλαντικός, Αρκτικός, Ινδικός και Ειρηνι-κός) που δράσανε τα πλοία αυτά κατά τους πολέμους!

Και άλλο ένα ατόπημα των καρεκλοκένταυρων της “Ναυτικής” Ελλάδαςπρος τρεις εκλεκτούς απόμαχους πλοιάρχους, αείμνηστους τώρα φυσικά, πουειδοποιηθήκανε από το αρμόδιο υπουργείο τον Ιανουάριο του 2007 οτι επί-κειται η βράβευσή τους από την Πολιτεία για τις υπηρεσίες που προσφέρανεκατά τον πόλεμο, ακόμη την...περιμένουν!

Στην απόβαση της Νορμανδίας όπως γνωρίζουμε εκτός από τα δύο πολε-μικά μας, τις κορβέτες “Κριεζής” με κυβερνήτη τον πλωτάρχη ΔημήτριοΚιοσσέ και “Τομπάζης” με κυβερνήτη τον πλωτάρχη επίσης Γεώργιο Πανα-γιωτόπουλο, έλαβε μέρος και το Εμπορικό μας Ναυτικό με τέσσερα πλοία.Δύο από αυτά ήταν τα φορτηγά “Άγιος Σπυρίδων” (3337 κ.ο.χ.) του Αι-γνουσιώτη πλοιάρχου και εφοπλιστή Γεωργίου Δ. Χαλκιά με πλοίαρχο το Γε-ώργιο Σαμοθράκη, υποπλοίαρχο τον Ελευθέριο Μπίκο και Α’ Μηχανικό τονΑλεξ. Φουρτουλάκη και “Γεώργιος Π.” (4052 κ.ο.χ.) του Σκιαθίτη εφοπλιστήΘωμά Επιφανειάδη με πλοίαρχο τον Δημήτριο Παρίση, υποπλοίαρχο τονΠαναγ. Δαιπαναγιώτη και Α’ Μηχανικό τον Κωνσταντίνο Κουφόπουλο. Ταδύο αυτά πλοία, εκτελώντας συμμαχικές διαταγές, αυτοβυθιστήκανε φορτω-μένα σε συγκεκριμένο στίγμα υης γαλλικής ακτής δημιουργώντας τεχνικό κυ-ματοθραύστη για την προστασία της απόβασης. Τα πληρώματα και των δύοαυτών σκαφών ήταν εθελοντές και στους οποίους απονεμήθηκε το ΜετάλλιοΝαυτικού Αγώνα. Τα άλλα δύο που συμμετείχανε “Ελλάς” και “Αμερική” μεπλοιάρχους τους Γεώργιο Τριλίβα και Σπυρίδωνα Θεοφυλάτο αντίστοιχα,ήταν από τα 15 λίμπερτυ που παραχωρηθήκανε από την αμερικάνικη στην ελ-ληνική κυβέρνηση και χρησιμοποιηθήκανε στις μεταφορές πολεμικού υλικού.

Βιβλιογραφία:1. Nαυάρχου Δ. Φωκά “Έκθεση Πεπραγμένων Β. Ναυτικού 1940-1944”2. Ναυάρχου Χ. Νταούνη “Εν Καιρώ Πολέμου”3. Ναυάρχου Χ. Νταούνη “Ναυτιλιακώς Σκέπτεσθαι”4. Περιοδικό “Λογοτεχνική Δημιουργία”, άρθρο Αικατερίνης Φακάλου5. Άρθρα πλοιάρχου Φρίξου Δήμου.

TA…ΜΕΘΕΟΡΤΙΑ ΤΗΣ D-DAY

Ε

του Βασ. Παπαγιάννη

14

αν Δόκιμος Πλοίαρχος είχα μπαρκάρει στοφορτηγό πλοίο “Αυγή” για να συμπληρώσω

την απαιτούμενη θαλάσσια υπηρεσία και ναπάρω το δίπλωμα Γ' Πλοιάρχου. Το πλοίο ήτανστη Νέα Υόρκη και θα έμενε στο λιμάνι μεγάλοχρονικο διάστημα για γενική επιθεώρηση. Οένας από τους δύο Ανθυποπλοίαρχους ξεμπάρ-καρε και προκειμένου να έρθει άλλος από την Ελ-λάδα ο καπετάνιος έκανε πρόταση στην εταιρείανα προαχθώ εγώ. Η εταιρεία έδωσε την έγκρισήτης αφού όπως είχε γράψει ο καπετάνιος ήμουναπόφοιτος της Σχολής Εμποροπλοιάρχων καιπολύ καταρτισμένος. Στο σημείο αυτό θέλω νααναφέρω οτι είχα την τύχη να έχω καθηγητήναυτικών μαθημάτων τον αείμνηστο Αξιωματικότου ΠΝ Νικ. Κροντήρη. Ήταν άνθρωπος μεπάρα πολλές γνώσεις και ιδιαίτερο ενδιαφέρονκαι επιμονή όχι μόνο για την μόρφωση των δο-κίμων αλλά και τον τρόπο που πρέπει να σκέ-φτονται, να εργάζονται και να αναζητούν τηλύση του προβλήματος.

Την εποχή που στην ναυτιλία κυριαρχούσε τοαγγλικό almanak Brown (Brown's Nautical Al-manak) και οι αγγλικοί ναυτικοί πίνακες NORIE'S,ο Κροντήρης είχε τολμήσει να εκδώσει δικό τουAlmanak (Naftilos Nautical Almanak) και δικούςτου ναυτικούς πίνακες (Naftilos Nautical Tables),που χρησιμιποιούσαν πολλοί Αξιωματικοί τουΕμπορικού Ναυτικού.

Ήμουν έτοιμος λοιπόν και καταχαρούμενοςνα παραλάβω Ανθυποπλοίαρχος στο καράβι,που προανέφερα. Στο πλοίο είχε έρθει από τηνΕλλάδα και θα παρέμενε όλο το χρονικό διά-στημα της επισκευής ο αρχικαπετάνιος τησ εται-ρείας Αυγερινός Μαυροφίλιππας. Δεν αρκούσεόμως, η έγκριση του γραφείου και τα προσόνταμου για να προαχθώ. Έπρεπε να με εγκρίνει καιο καπεταν Αυγερινός.

Ένα πρωί με ειδοποίησε ο καπετάνιος οτι μεήθελε ο Αρχιπλοίαρχος. Μπαίνω στο γραφείοτου Πλοιαάρχου, όπου βρισκόταν ο καπεταν Αυ-γερινός. Ο καπετάνιος βγήκε έξω διακριτικά,έκλεισε την πόρτα και άρχισε η εξέτασή μου (σή-μερα θα την λέγαμε interview).

“Εσύ βρε θες να πιάσεις Ανθυποπλοίαρχος;” μερώτησε με εγνουσιώτικη προφορά.“'Ετσι είπαν από το γραφείο” απάντησα φοβη-σμένα.“Δε μου λες βρε, τη νύχτα έχεις βάρδια στη γέ-φυρα και βλέπεις ένα φως μακρια. Τι θα κάμεις;”Παρόμοια ερώτηση μας είχς γίνει πολλές φορέςστη σχολή, όχι όμως “τι θα κάμεις;” αλλά τι μπο-ρεί να είναι. Γνώστης εγώ του Διεθνούς Κανονι-σμού Αποφυγής Συγκρούσεων στη θάλασσαάρχισα να λέω:“Μπορεί να είναι:

Φανός κορώνης πλοίου που προπορεύεται (καταφθανόμενο)Εφίστιος φανός πλοίου που κινείται περίπουαντίθετα με μένα, μήκους μικρότερο των 150πόδων και λόγω αποστάσεως δεν φαίνονταιακόμα οι πλευρικοι φανοί.Αλιευτικό πλοιάριο.Μία λέμβος.Φως στην ξηρά.Αστέρι που μόλις έχει ανατείλει”.Σηκώνεται έξαλλος ο καπετάν Αυγερινός,

δίνει μια με το χέρι του στο γραφείο και βάζει τιςφωνές. Αυτά κάνετε εσεις οι νέοι και τρακάρουντα βαπόρια. “Θα φωνάξεις τον καπετάνιο”. Καιεπανέλαβε ”Θα φωνάξεις τον καπετάνιο. Αυτό θακάμεις παιδί μου. Πρέπει να μάθεις να φυλάς τηνπλώρη του βαποριού”.

Έβαλα το κεφάλι κάτω και έφυγα. “Τι έγινερε;” ρώτησε ο καπετάνιος που ήταν έξω από τογραφείο και άκουσε τις φωνές. “Κόπηκα” του λέω.“Περίμενε στο καπνιστήριο Αξιωνατικών” μου

λέει. Σε λίγο με φωνάζει στο γραφείο του καιόλος χαρά μου λέει: “Εντάξει πέρασες, απόαύριο παραλαμβάνεις καθήκοντα Αξιωματικού.Ο καπετάν Αυγερινός ήθελε να σου δώσει νακαταλάβεις οτι σε κάθε περίπτωση αμφιβολίαςπρέπει να ειδοποιείς αμέσως τον πλοίαρχο”. Δη-λαδή: Πενήντα χρόνια πριν οι παλαιοί αυτοίγνησιότεροι από εμάς ναυτικοί δίδασκαν το ση-μερινό “call the master”, απαίτηση που δεν λεί-πει από κανένα σύγχρονο εγχειρίδιο“Ασφαλούς Διαχείρισης”.

Σ

“ΘΑ ΦΩΝΑΞΕΙΣΤΟΝ ΚΑΠΕΤΑΝΙΟ”

Υπαναυάρχου Λ.Σ. (εα)

15

Του Αριστείδη Χρ. Πετρόπουλου

(Σκαρμιτσιώτη)

Η ΠΑΡΑΚΜΗΤΟΥ

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

ίναι ώρα να διερωτηθούμε όλοι για την κατάστασηαυτή. Είναι ώρα να κινητοποιηθούν όλοι να σταματή-

σει ο κατήφορος, που έχουμε πάρει και μας παρασύρει σ'ό,τι πιο άθλιο και πιο ευτελές σ' ό,τι πιο παράξενο προς τηνηθική, πνευματική, ιστορική και πολιτιστική μας παράδοση.Βρισκόμαστε σήμερα μπροστά σε μια πολυποίκιλη κρίσηολόκληρη τη χώρα έχει πέσει σ' Ήλια παρακμή. Να μηναναφερθούμε στα πολιτικά εκφυλιστικά φαινόμενα αυτάαποτελούν... ρουτίνα. Να πάμε στις λεπτομέρειες που είναιθυσία, αφού αυτές αγγίζουν καθημερινά όλους μας. Ναπάμε στους πανεπιστημιακούς μας γιατρούς, στους για-τρούς γενικώς οι οποίοι σ' ένα μεγάλο μέρος τους - καθώςτο επισημαίνουν και επίσημα πορίσματα έχουν καθιερώ-σει υπέρογκες συμβουλές, όχι επισήμως, αλλά στο ψιθυρι-στά, με το φακελάκι. Και δυστυχώς η αμοιβή αυτή αν καιδεν μονιμοποιείται σε καμία περίπτωση επιδιώκεται απότους κ.κ. … δόκτορες κατά τρόπο ήκιστα αξιοπρεπή.

Διερωτάται κανείς γιατί τόσο φιλοχρηματία (μήπωςέκαναν καμία συμφωνία με τον Άγγελο Μιχαήλ ότι δεν θαπαραδώσουν την ψυχή τους κάποια μέρα), εκατομμύριαχρήματα πολλά συγκεντρώνονται καθημερινώς σε λίγαχρόνια και όλα αυτά για να μπορούν να εξασφαλίσουν όχιάνετη, αλλά πολυτελή διαβίωση για πολλά, πολλά χρόνια.

Ε! Οι άνθρωποι αυτοί σπούδασαν και ορκίστηκαν ναυπηρετήσουν το ύψιστο, ανθρώπινο αγαθό: την ΥΓΕΙΑ.Πως αλήθεια έγιναν τα παιδιά μας τόσο στυγνοί έμποροιψυχοβγάλτες ακόμη και της υγείας των συνανθρώπωντους; Τί συνέβη; Βέβαια υπάρχουν εξαιρέσεις. Και εάν στηνιατρική που ο λαός μας τόσο σεβασμό της επιφύλαξε ανέ-καθεν και τόση λαχτάρα, αλλά και κάθε υπερηφάνεια αι-σθανόταν η κάθε οικογένεια να σπουδάσει ένα παιδί τηςκαι να το καμαρώσει γιατρό, «κοινωνικό λειτουργό». Τι ναπει κανείς για την ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ; Η δικαστική εξουσία απο-τελούσε το Α και το Ω της Ελληνικής κοινωνίας. Σήμερα οθεματοφύλακας αυτός του ΔΙΚΑΙΟΥ και της ΗΘΙΚΗΣ έχειυποστεί σημαντικές ρωγμές. Επίσημα πορίσματα σχολιά-ζονται και μιλούν για επιφυλακίσεις εμπόρων ναρκωτικώντων δολοφόνων της νεολαίας μας ό,τι το χειρότερο για τοκοινωνικό μας σύνολο με το αιτιολογικό ανύπαρκτων ασθε-νειών, φυσικά έναντι τις οίδε ποίου ύψους οικονομικώνωφελειών. Και δεν είναι μόνον έμποροι ναρκωτικών, αλλά

και αντικοινωνικά στοιχεία με εγκλήματα όπως η βία, ηαναρχία, η εγκληματικότητα, που παγώνουν κάθε τόσο τηνκοινή γνώμη με σκοτωμούς, βιασμούς, εμπρησμούς κινη-τών κι ακίνητων περιουσιών, Καϊνισμοί με παιδοκτονίες,μητροκτονίες, κλοπές, διαρρήξεις... Παραγράφοντας τουςνόμους απέκτησαν παρανόμως περιουσίες και φέρονταιως ευεργετηθέντες από... περίεργες δικαστικές αποφάσειςοι οποίες όμως για να εκδοθούν χρειάστηκαν τη συνεργα-σία γιατρών, τι μεμονωμένες θα ήσαν δικαιολογημένεςίσως. Αλλά τα στοιχεία μιλούν για «κατ' εξακολούθησιναποφάσεις». Τι να πει κανείς και για τα φαινόμενα αυτά;Μια ηθική παρακμή και εδώ, έστω και μικρότερη έκτασηαπό αυτή των γιατρών. Περιοριζόμαστε στα δύο αυτάεντυπωσιακά φαινόμενα παρακμής.

Τα επισημαίνουμε ωστόσο γιατί όταν σ' αυτές τις κορυ-φές της επιστήμης κυριαρχούν τέτοια φαινόμενα τι να κά-νουν οι άλλοι Έλληνες Πολίτες; Τι να κάνει ο απλός λαός;Πάντως να έχουν υπόψη τους όλοι είτε γιατροί, είτε, δικα-στικοί, είτε δικηγόροι, είτε μηχανικοί, είτε άλλοι παράγοντεςτης τέχνης και της επιστήμης, ότι ο λαός που δαπάνησε νασπουδάσουν όλοι αυτοί, τα βλέπει και τα γνωρίζει.

Δεν υπάρχει πλέον καμία αμφιβολία ότι βρισκόμαστεσε ηθική και πολιτιστική παρακμή καθημερινά πληθύνονταικαι επιβεβαιώνουν τις εκτιμήσεις μας. θα πρέπει να ασχο-ληθούν οι κοινωνιολόγοι και οι ψυχολόγοι προκειμένου ναεντοπισθούν να αναλυθούν τα αίτια που τα προκαλούν. Οιπνευματικοί άνθρωποι του τόπου, οι πνευματικοί ταγοί οιακαδημαϊκοί, οι πρυτάνεις των πανεπιστημίων μας και γε-νικώς, συγγραφείς και λογοτέχνες ό,τι αποτελεί τo... πνευ-ματικό μας δυναμικό των Ελλήνων δεν πρέπει να σιωπά.Να παίρνει θέον, Να αρθρογραφεί, να διαμαρτύρεται καινα μην αδιαφορεί.

Γίνεται το ερώτημα, πού είναι ο πνευματικός κόσμοςτης χώρας, πού είναι οι πνευματικοί ταγοί; Γιατί σιωπούν;Έχουμε μερίδιο ευθύνης όλοι και ιδιαίτερα όσοι εξαντλού-νται σε φθηνή κριτική αντί να επιχειρούν λεπτομερήαυτοκριτική.

Τώρα αν τους πνευματικούς μας ανθρώπους τους κα-τευθύνει η αγάπη του χρήματος, της απόκτησης χρήματοςκαι για πέρα από οποιαδήποτε όχι αξιοπρεπή, αλλά και πολυτελή διαβίωση αν αλλάξουν επάγγελμα.

Ε

16

της Μάρως Δήμου

Γλυκερία από μακριά κοίταζε τον άντρα της και τονκαμάρωνε. Ήταν περιτριγυρισμένος από καμιά ει-

κοσαριά παιδάκια του δημοτικού σχολείου. Για δες, σκέ-φτηκε η Γλυκερία, πέρασαν κιόλας επτά χρόνια από τότεπου παντρεύτηκαν με τον Πύρρο κι έχουν τρία παιδιά,ένα κορίτσι και δυο αγόρια. Περιμένει και τέταρτο αλλάδεν το έχει πει ακόμα σε κανένα, σε δέκα μέρες έχει τα γε-νέθλια της και θα το ανακοινώσει σ' όλη την οικογένεια.Ο πεθερός της ο Θεόφιλος ήταν δήμαρχος του μεγάλουχωριού, πάντα στις οικογενειακές συναντήσεις έλεγε έτσιγια αστείο ότι δεν θυμόταν από πότε ήταν ...δήμαρχος.Είχε μόνο ένα γιο τον άντρα της τον Πύρρο, η γυναίκατου είχε πεθάνει στη γέννα, για τον Πύρρο αυτός ήτανκαι μάνα και πατέρας.

Ο Πύρρος ήταν δάσκαλος είχε σπουδάσει στη Ζωσι-μαία Παιδαγωγική Ακαδημία στα Γιάννενα. Είχε ζητήσεινα διοριστεί στο χωριό του, πράγμα πολύ εύκολο και έγινεαμέσως. Το χωριό απέχει λιγότερο από πεντακόσια μέτρααπ' τα σύνορα Ελλάδας Αλβανίας και οι καιροί ήταν δύ-σκολοι και σκοτεινοί. Το χωριό ήταν πανέμορφο χωμένομέσα στην πράσινη φύση, μια ομορφιά που μόνο στηψηλά βουνά της Ηπείρου συναντάς. Η όμορφη κοπελιάγνώρισε τον άντρα της στα Γιάννενα στη Ζωσιμαία Ακα-δημία, σε κάποια ομιλία για την εκπαίδευση των μικρώνπαιδιών. Μόλις είχε πάρει και η Γλυκερία το δίπλωμα της,ήταν κι αυτή μια δασκάλα. Οι δυο νέοι γνωρίστηκαν, αγα-πήθηκαν και παντρεύτηκαν. Έγιναν όλα τόσο γρήγοραπου η Γλυκερία δεν το κατάλαβε καλά-καλά πως βρέθηκεπαντρεμένη και με παιδιά, κι όμως αισθανόταν μια αγάπηγια τον άντρα της, για το χωριό, για όλο τον κόσμο.

Τ' όμορφο κορίτσι κοίταξε γύρω της και ψιθύρισε,κάπου εδώ ίσως παραπέρα να βρίσκονται σωστοί άν-θρωποι, ίσως να υπάρχει ελπίδα ίσως να μην κινδυνεύειη ελευθερία.

Εκείνη τη χρονιά νωρίς ήρθε ο χειμώνας, η Γλυκερίακοίταξε τον ουρανό είδε την καταιγίδα γραμμένη εκείψηλά. Μαύρα σύννεφα είχαν σκεπάσει τον ουρανό.Έτρεξε να μαζέψει τα παιδιά της και τα τακτοποίησε μέσαστο ζεστό πέτρινο σπίτι, κοντά στο αναμμένο τζάκι. Είχετον τρόπο της, τα παιδιά της και την υπάκουαν και τηναγαπούσαν, η Γλυκερία θα γινόταν μια τέλεια δασκάλα,αλλά μερικές φορές άλλα ο άνθρωπος θέλει κι άλλα η ζωήφέρνει. Η ώρα πέρασε, η νύχτα έπεσε βαριά και έφερε

βαθειά σκοτάδια, χοντρές ψιχάλες βροχής άρχισαν να πέ-φτουν πάνω στη γη. Η βροχή έγινε καταιγίδα, βροντές,αστραπές, μεγάλη μπόρα και κρύο πολύ. Η Γλυκερία κοί-ταξε το ρολόι της, η ώρα είχε περάσει και ο Πύρρος δενείχε επιστρέψει ακόμα. Θεέ μου σκέφτηκε, μήπως συνέβηκάποιο κακό; μήπως χτύπησε κανένα απ' τα μικρά παιδιά;

Η Γλυκερία έβαλε τα παιδιά της για ύπνο και στήθηκεκοντά στο παράθυρο. Μέσα στη σιωπή ακούγοντας τηβροχή και σκέψεις, πολλές σκέψεις πυρπολούσαν τομυαλό της. Η Γλυκερία πάντα κοντά στο παράθυρο πε-ρίμενε. Κάποια στιγμή ακούστηκε έξω στην αυλή θόρυ-βος, κοίταξε απ' το παράθυρο και είδε τον Πύρρομούσκεμα απ' τον παλιόκαιρο. Άρπαξε μια πετσέτα κιέτρεξε ν' ανοίξει την πόρτα. Τι έγινε αγόρι μου; Γιατί άρ-γησες; Ανησύχησα, τι συμβαίνει; Σιγά, σιγά κορίτσι μου,να πάρω μια ανάσα και θα τα μάθεις όλα. Πήγε στη κρε-βατοκάμαρα έβγαλε τα βρεγμένα ρούχα και έβαλε και-νούργια, μετά πήγε στο καθιστικό που τον περίμενε ηγυναίκα του. Η Γλυκερία μόλις είδε τον Πύρρο ντυμένο,βεβαιώθηκε ότι πραγματικά κάτι σοβαρό συνέβαινε. Γλυ-κερία κορίτσι μου, πάμε για πόλεμο, σήμερα, αύριο, ίσωςσε μια βδομάδα, πάμε για πόλεμο. Με κάλεσαν στοστρατό με προσωπική πρόσκληση. Πάω στα Γιάννενα ναπαρουσιαστώ στην όγδοη μεραρχία.Αστροπελέκι έπεσε στο κεφάλι της Γλυκερίας, προσπά-θησε να μην το δείξει, δεν έκλαψε, δεν φώναξε, γύρισεκαι του είπε απλά και ήρεμα, αγόρι μου η Παναγιά μαζίσου, μόνο ένα δάκρυ...

Στα Γιάννενα συνέχισε ο Πύρρος, θα πάω στο σπίτιτης μητέρας σου θα της πω να έρθει εδώ στο χωριόκοντά σου, κοντά στα παιδιά. Είπα και στον πατέρα μουνα έρθει εδώ μαζί σας να είσαστε όλοι μαζί. Εξ' άλλου τοσπίτι μας είναι το πιο γερό σπίτι του χωριού, πέτρινο καικαινούργιο.

Μετά κατευθύνθηκε στο δωμάτιο των παιδιών τα φί-λησε ένα-ένα, τα χάιδεψε, για αρκετή ώρα απλώς τα κοι-τούσε, μετά με προσοχή έκλεισε την πόρτα τους. ΟΠύρρος πήγε στο καθιστικό φίλησε την Γλυκερία και τηςείπε, κορίτσι μου, θα σου γράφω κάθε μέρα.

Ο Πύρρος άνοιξε την πόρτα του σπιτιού του και εξα-φανίστηκε μέσα στη μαύρη νύχτα. Δεν άργησαν τα τύ-μπανα του πολέμου να χτυπήσουν και ν' ακουστούνμέχρι το χωριό. Δέκα μέρες από την μέρα που έφυγε ο

ΜΙΑ ΗΠΕΙΡΩΤΙΣΣΑ ΠΟΥ ΤΗ ΛΕΓΑΝ ΓΛΥΚΕΡΙΑ

H

17

Πύρρος, πρωί-πρωί, αξημέρωτα ακούστηκαν πολεμικέςκραυγές, ιαχές, πυροβολισμοί, όλμοι, χαμός. Αέρα προ-χωρήστε!Οι χωριανοί, όσοι είχαν απομείνει, κλείστηκαν μέσα στασπίτια τους κανένας δεν μιλούσε, περίμεναν να τελειώσειαυτό το κακό.

Όταν οι εχθροπραξίες σταμάτησαν ο πεθερός τηςΓλυκερίας ο Δήμαρχος Θεόφιλος, γύρισε προς το μέροςτων γυναικών και τους είπε πως θα πάει μέχρι το Δη-μαρχείο να δει μήπως υπάρχει κάποιο μήνυμα, μήπωςμπορέσει να μάθει κάποια είδηση από σοβαρή πηγή.

Εκείνο το πρωινό έκανε πολύ κρύο, το χιόνι έφθανε τομισό μέτρο, το τζάκι έκαιγε μέρα νύχτα και στο καθιστικόέκανε μια γλυκιά ζέστη. Τα παιδιά δεν έκαναν τρέλες απόένστικτο μάλλον καταλάβαιναν ότι κάτι συμβαίνει. Έπαιζανήσυχα μ' ένα πάνινο τόπι που τους είχε φτιάξει η μαμάτους με κουρέλια και μαλλιά πλεξίματος.

Η Γλυκερία πήγε στη κουζίνα και μαγείρεψε μια κατσα-ρόλα τραχανά με μπόλικο φρέσκο βούτυρο, να υπάρχει έναέτοιμο φαγητό για όλους μικρούς και μεγάλους. Μετά κά-θισε σε μια καρέκλα και σκέφτηκε τον Πύρρο, άραγε που ναβρίσκεται; Έφυγε τόσο ξαφνικά, τόσο γρήγορα δεν πρό-λαβε να του πει ότι περιμένει και το τέταρτο παιδάκι τους.Θεέ μου, πως άλλαξαν τα πράγματα;

Αργά το μεσημέρι επέστρεψε ο πεθερός της, κοίταξε τιςδυο γυναίκες και είπε "Κρατάμε καλά αλλά δυστυχώςέχουμε πολλές απώλειες". Ο στρατός παρακαλεί, κυρίωςτις γυναίκες των γύρω χωριών να πάνε με τα γαϊδουράκι ήμε τα πόδια εφόδια και όπλα πάνω στα σύνορα στουςστρατιώτες στα πεδία των μαχών, τα εφόδια βρίσκονταιστα υπόγεια του Δημαρχείου. Σκέφτομαι να πάω και γωμαζί τους δηλαδή απλώς θα τις ακολουθήσω γιατί βάροςδεν μπορώ να σηκώσω". 'Όχι πατέρα", είπε η Γλυκερία,"είσαι πολύ μεγάλος γι' αυτά. Θα πάω εγώ, δεν είναι γιαμένα τίποτα αυτή η διαδρομή μέχρι τα σύνορα. Τη δια-δρομή αυτή την έχω κάνει πολλές φορές μαζί με τονΠύρρο, έτσι για περίπατο. Εξ' άλλου κι άλλες γυναίκες τουχωριού θα βοηθήσουν, έτσι δεν είναι; Γιατί όχι κι εγώ; Όλεςαγαπάμε την πατρίδα μας". "Ναι κόρη μου, έχεις δίκιο!"

Τη νύχτα ο καιρός αγρίεψε, φυσούσε βοριάς και χιόνιπυκνό έπεφτε. Ξημερώματα η Γλυκερία ξεκίνησε, πήρετο γαϊδουράκι της και πήγε στο Δημαρχείο φόρτωσε ταεφόδια και τα όπλα και πήρε τον δρόμο, ένα μικρό μο-νοπάτι, για την κορυφή της Πίνδου εκεί που γινόταν οφοβερός πόλεμος.

Το μυαλό της Γλυκερίας άδειασε, δεν μπορούσε να σκεφτεί μόνο προχωρούσε ψιθυρίζοντας τον Εθνικόμας ύμνο.

Η Γλυκερία τα κατάφερε και έφθασε στη κορυφή τηςΠίνδου παρέδωσε τα όπλα στο στρατό και τους είπε καιτους περιέγραψε τι έγινε στο πεδίο της μάχης με τα σκοτωμένα παιδιά, μεταξύ των οποίων και ο Πύρρος ο άντρας της.

Ο λοχαγός της είπε ότι θα την συνοδεύσει ένας στρα-

τιώτης για να τη βοηθήσει στη μεταφορά του σώματοςτου άντρα της στο σπίτι τους στο χωριό. Η Γλυκερία ση-κώθηκε ευχαρίστησε τον λοχαγό και ξεκίνησε... ο Γολγο-θάς της συνεχίστηκε.

Με τη βοήθεια του στρατιώτη φθάσανε πιο γρήγοραστο χωριό. Εκείνη τη στιγμή παπάς στο χωριό δεν βρι-σκόταν, εξυπηρετούσε πέντε χωριά σε κάποιο άλλοχωριό θα ήταν. Η Γλυκερία πήρε την απόφαση, με τηβοήθεια του στρατιώτη θάψανε τον Πύρρο στην πίσωαυλή του σπιτιού της. Η Γλυκερία πήρε την Αγία Γραφήάνοιξε στη τύχη μια σελίδα και την διάβασε.

Ο πεθερός της ο Θεόφιλος δεν έκλαψε, δεν μίλησε,μάλλον δεν ξαναμαησε από πότε που είδε τον Πύρροσκοτωμένο, νεκρό.

Σ' ένα μήνα πέθανε, δεν άντεξε τον χαμό του Πύρρου.Η δυστυχισμένη κόρη τον έθαψε δίπλα στο παιδί του.

Ο στρατός κατόρθωσε το ακατόρθωτο και έδιωξε τον εχθρό έξω απ' τα σύνορα της Ελλάδας κι ακόμα παραπέρα.

Για λίγους μήνες όλοι οι χωριανοί αισθάνονταν υπερήφανοι, ζούσαν ήσυχα συνεχίζοντας να κάνουν τιςδουλειές τους.

Μετά ήρθε η καταστροφή, η μαύρη μπότα των ναζί πάτησε το έδαφος της μικρής Ελλαδίτσας κι ο ουρανόςέγινε μαύρος.

Κατοχή, δυστυχισμένες μέρες, ο κόσμος όλος δενήξερε που βρίσκεται και που πατεί.

Η Γλυκερία με την μητέρα της μαζεύτηκαν στο πέ-τρινο σπίτι τους στο χωριό, μαζί με τα τέσσερα παιδιάτης. Η Γλυκερία είχε αποκτήσει εν τω μεταξύ, και το τέ-ταρτο παιδάκι της ένα πανέμορφο κοριτσάκι, κατάξανθοτο οποίο βάφτισε Ειρήνη. Τώρα η Γλυκερία είχε δυο κο-ριτσάκια, το μεγαλύτερο και το μικρότερο και ανάμεσατα δυο αγοράκια της.

Αυτή ήταν τώρα η οικογένεια της, δυο γυναίκες μο-ναχές με τέσσερα παιδιά. Η Γλυκερία μάζεψε την οικο-γένεια της μπροστά στο αναμμένο τζάκι, γύρισε προς τημάνα της και της είπε, "Μάνα, αποφάσισα να μείνουμεστο χωριό όσο θα 'χουμε κατοχή απ' αυτά τ' άγια θεριά.Θα είμαστε καλύτερα εδώ στο χωριό, στην αυλή μας θαμπορούμε κάτι να φυτέψουμε λαχανικά, πατάτες, ότιμπορούμε. Στο κάτω-κάτω της γραφής χωριό είναι, όλοκαι κάτι θα βρίσκουμε για τις καθημερινές μας ανάγκεςκαι το σπουδαιότερο έχουμε αυτό το γερό και όμορφοσπίτι να μας προστατεύει". 'Έχεις δίκιο κόρη μου", απά-ντησε η μάνα της Γλυκερίας, "εδώ θα μείνουμε και όταντελειώσει αυτός ο εφιάλτης του πολέμου κατεβαίνουμεκάτω στα Γιάννενα στο σπίτι μας".

Πέρασαν τέσσερα δύσκολα, τέσσερα δυστυχισμέναχρόνια. Όλος ο κόσμος έτρεμε την σκιά του, έγινανπολλά άσχημα πράγματα, σκοτώθηκαν άδικα κόσμος καικοσμάκης.Τελικά οι σύμμαχοι νίκησαν και οι Ναζί έφυγαν ηττημέ-νοι. Η κατοχή τελείωσε.

18

ατά τους προϊστορικούς χρόνους και ιδιαιτέρως εδώ στην Αθήνα, σύμφωναμε την Μυθολογία, οι γυναίκες είχαν ψήφο και μετείχαν στα κοινά. Οι κοι-

νωνίες ήταν βαθειά μητριαρχικές.Μια όμορφη ιστορία, που διαβάζουμε στο Δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα,

πιστοποιεί θριαμβευτικά αυτό το γεγονός. Εικονίζεται στο γλυπτό η πάλη, ο δια-γωνισμός, μεταξύ του Ποσειδώνα, θεού σκληρού, πολεμοχαρούς, με σύμβολοτην τρίαινα και της Αθηνάς, θεάς ειρηνικής που αγαπούσε την παιδεία και τα οι-κιακά έργα (πρβλ. τα επίθετα: «τεχνών μήτηρ», «ευρεσίτεχνος», «εργάνηΑθηνά», «ταλαέργος», «ακάματος» κ.λπ.) με σύμβολο την ελιά. Έριζαν (φυλο-νικούσαν) για το ποιο όνομα θα δινόταν στην πόλη του βασιλέως Κέκροπος.

Αποφασίσθηκε να γίνει ψηφοφορία και αυτός ο θεός, που θα νικούσε, θαέδινε το όνομα του στην πόλη αυτή και θα ήταν προστάτης και πολιούχος της.Ξέρουμε όλοι ότι νίκησε η Αθηνά και η πόλη ονομάσθηκε «Αθήναι» (γιατί απο-τελείτο από πολλούς δήμους, (πρβλ. τα επίθετα: «Μήτις» = σκέψις, «Πολιούχος»,«Παλλάς», «Προναία», «Πρόνοια»). Ξέρετε γιατί; Γιατί οι γυναίκες είχαν ψήφοκαι ήταν περισσότερες ως συνήθως (τους άνδρες τους τρώμε!) και νίκησαν. Ηνίκη όμως αυτή ήταν πύρρειος, ήτοι νίκη και ήττα μαζί, γιατί ο Ποσειδών θύ-μωσε πολύ (έγινε μπουρλότο κοινώς) και χτυπούσε τη γη με την τρίαινα καιέβγαινε νερό, ανακάτωνε τη θάλασσα και γίνονταν τρικυμίες και χαλασμός κό-σμου. Για να τον εξευμενίσουν οι άρχοντες και ο Κέκρωψ τιμώρησαν τις γυναί-κες με τρεις τιμωρίες: να μην έχουν πλέον ψήφο, να χάσουν το όνομα τους (γι'αυτό λέγονται με το όνομα του άνδρα τους, η Κώσταινα, η Αλέξαινα, η Λα-μπρόπλαινα κ.λπ.) και να μην είναι πολίτιδες αυτής της πόλης. Έχασαν με λίγαλόγια τα δικαιώματα τους και η Αθηνά υποχρεώνεται από μητριαρχική θεά ναγίνει πατριαρχική και να κρατά ασπίδα και δόρυ (πρβλ. τα επίθετα: «Οπλοχα-ρής», «αγέστρατος»).

Πέρασαν χρόνια, πέρασαν αιώνες μέχρι τον προηγούμενο αιώνα, αλλά καιμέχρι πριν λίγα χρόνια, που οι γυναίκες έκαναν αγώνες ατελείωτους για να μπο-ρούν να ψηφίζουν και να ψηφίζονται. Η πρώτη χώρα, στην οποία οι γυναίκεςαπέκτησαν το δικαίωμα της ψήφου, είναι η Νέα Ζηλανδία το 1904 και από τηνΕυρώπη η πρώτη χώρα είναι η Φινλανδία το 1906. Στην Αγγλία το κίνημα τωνΣουφραζετών πήρε μεγάλες διαστάσεις, με απεργίες πείνας, διαδηλώσεις, ξύλοκαι φυλακίσεις. Η Μαίρη Γούλτονσκραφτ δημοσιεύει το βιβλίο της «Η Υπερά-σπιση των Δικαιωμάτων των Γυναικών» και ξεσηκώνει θύελλα αντιδράσεων, προπάντων από την Εκκλησία, και αναγκάζεται να φύγει από την Αγγλία και να κα-ταφύγει στο Παρίσι. Και ο φιλόσοφος και πολιτικός Τζων Στιούαρτ Μίλλ (1806- 1871) το 1868 έχασε τη βουλευτική του έδρα, γιατί υποστήριξε με ισχυρά επι-χειρήματα στο Κοινοβούλιο το δικαίωμα της ψήφου των γυναικών. Τούτο προ-κάλεσε την μήνι των ομοφύλων του και τον θεώρησαν προδότη του φύλου του(του ανδρικού). Σπουδαιότατο είναι το σύγγραμμα του: «Η Υποταγή των Γυ-ναικών», στο οποίο άσκησε τεράστια επιρροή η σύζυγος του Χάρριετ Ταίηλορ.

Τελευταία χώρα στην Ευρώπη που δέχθηκε οι γυναίκες να εκλέγουν και ναεκλέγονται είναι η Ελβετία! Σ' ένα καντόνι μέχρι το 1980 δεν είχαν δικαίωμαψήφου οι γυναίκες. Ακούστε τι έκαναν οι έξυπνοι άνδρες. Έβαλαν τις γυναίκεςνα αποφασίσουν και οι γυναίκες αποφάσισαν για τον εαυτό τους ότι δεν ήτανάξιες να εκλέγονται!

Μέχρι σήμερα στη χώρα αυτή οι γυναίκες έχουν τα λιγότερα δικαιώματααπό όλον πολιτισμένο κόσμο. Ίσως δεν τα χρειάζονται λόγω κοινωνικής και οι-κονομικής ασφάλειας και σιγουριάς.

Κ

της Βούλας Λαμπροπούλου

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΨΗΦΟΥ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ

20

1

3

5

7

2

4

6

8

Εκδηλώσεις..

1 - 8. Στιγμιότυπα από την εκδρομή στην Αγία Μαρίνα.

21

1

3

5

7

2

4

6

8

..της Λέσχης

1 - 8. Φθινοπωρινός Αγιασμός στη Λέσχη Αρχιπλοιάρχων .

22

1

3

2

4

6

8

1 - 8. Βράβευση Ένωσης Ελλήνων Λογοτεχνών και απονομή Τίτλων Επιτίμου Μέλους της Λέσχης Αρχιπλοιάρχων στους κ.κ. Θωμά Χαζίρογλου και Νικόλαο Κούβαρη.

.

Εκδηλώσεις..

5

7

23

1

3

5

7

2

4

6

81 - 8. Κοινή εκδήλωση της Λέσχης Αρχιπλοιάρχων και της Λέσχης Αποφοίτων Σχολής Ναυτιλίας της Ύδρας.

.

..της Λέσχης

Με μεγάλη συμμετοχή μαθητών-μελών της Παιδικής HELMEPA καιεκπαιδευτικών, εταιρειών-μελών της HELMEPA, ΟΤΑ, ΛιμενικώνΑρχών, τοπικών φορέων, καταδυτικών κέντρων και άλλων εθελο-ντών, συνεχίζονται οι δράσεις της Παγκόσμιας Εκστρατείας Εθε-λοντικού καθαρισμού Ακτών στην Ελλάδα.

Την Παρασκευή 3 Οκτωβρίου, εθελοντές της Εταιρείας ΠροαγωγήςΨυχοκοινωνικής Υγείας Παιδιών & Ενηλίκων «ΙΡΙΣ», καθάρισαν τηνπαραλία στην 3η Μαρίνα Γλυφάδας από τα απορρίμματα. Τηνίδια ημέρα, μέλη της Παιδικής HELMEPA από το 4ο Δημοτικό Σχο-λείο Αλεξανδρούπολης και το 14ο Δημοτικό Σχολείο Ρόδου, καθά-ρισαν με πολύ κέφι τις τοπικές τους παραλίες.

Την επομένη, Σάββατο 4 Οκτωβρίου, εταιρείες- μέλη της HELMEPAανέλαβαν δράση στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας. Στη Βάρ-κιζα, στελέχη των εταιρειών Tsakos Columbia Shipmanagementκαι Entrust Maritime μαζί με τις οικογένειές τους καθάρισαν τηνπαραλία από τα απορρίμματα. Στον καθαρισμό συμμετείχε και τομέλος του Δ.Σ. της HELMEPA κ. Α. Τσάκος, ενώ τα ανακυκλώσιμααπορρίμματα παρέλαβε όχημα της Ελληνικής Εταιρείας Αξιοποίη-σης-Ανακύκλωσης (Ε.Ε.Α.Α.).

Στον Πειραιά, η εταιρεία V-Ships Greece καθάρισε την παραλία Βο-τσαλάκια, ενώ στο Καβούρι Βουλιαγμένης, η ειδική σε θέματα αντι-ρύπανσης εταιρεία Antipollution S.A., καθάρισε την ομώνυμηπαραλία από κάθε λογής απορρίμματα, τα οποία και φόρτωσε σεειδικό όχημα με σκοπό την ανακύκλωσή τους.

Σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής στοιχεία, το περασμένο Σαββατο-κύριακο, καθαρισμοί ακτών πραγματοποιήθηκαν επίσης στη ΝέαΠέραμο από το Δήμο Μεγαρέων και στην Αγία Γαλήνη Ρεθύμνουαπό τον τοπικό Λιμενικό Σταθμό και το Δήμο Αγ. Βασιλείου, ενώυποβρύχιοι καθαρισμοί πραγματοποιήθηκαν από εθελοντές δύτεςσε Αγία Πελαγία Ηρακλείου, Πάτμο, Πάχη Μεγάρων και Χερσό-νησο Λομβάρδας στη Βουλιαγμένη.

Η HELMEPA συγχαίρει θερμά τους μικρούς και μεγάλους εθελο-ντές, που με τη μαζική συμμετοχή τους στέλνουν ένα αισιόδοξομήνυμα για Καθαρές Θάλασσες και Ακτές. Τα συνολικά στοιχείαπου θα προκύψουν από την επεξεργασία των δελτίων καταγρα-φής απορριμμάτων, από όλους τους εθελοντικούς καθαρισμούςακτών και βυθού, θα δημοσιευτούν το Νοέμβριο.

Και ο Μήνας Δράσης για το Θαλάσσιο Περιβάλλον της HELMEPAσυνεχίζεται μέχρι την 20 Οκτωβρίου! Όσοι ενδιαφέρονται να λά-βουν μέρος ας επικοινωνήσουν με τον Τομέα ΠεριβαλλοντικήςΕνημέρωσης, τηλ. 210-9343088, email [email protected]

PRESS RELEASEH κοινωνική ευθύνη για Καθαρές Θάλασσες και Ακτές γίνεται πράξη

Αθήνα, 6 Οκτωβρίου 2014

30

Εθελοντες εν δρασει

Υποβρυχιος καθαρισμος Πατμου

Παραλια Βαρκιζας Tsakos-Entrust

31

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΦαινόμενο του Θερμοκηπίου και Κλιματική Αλλαγή

του Δρ. Πέτρου Τζιά

32

Κλίμα και κλιματικές αλλαγές (1,2,3)

Με την λέξη κλίμα μίας περιοχής οι επιστήμονεςκαθορίζουν την μέση τιμή ορισμένων παραμέτρωνπου παρουσιάζονται και χαρακτηρίζουν αυτή την πε-ριοχή για μεγάλο χρονικό διάστημα, δεκαετίες ή καιπερισσότερο. Για παράδειγμα η μέση θερμοκρασίατου έτους ή των εποχών του έτους, η συχνότητα και ηένταση των βροχοπτώσεων, των χιονοπτώσεων, τωνανέμων, η ηλιοφάνεια, η βλάστηση κλπ. είναι μεγέθητων οποίων οι τιμές προσδιορίζουν το είδος του κλί-ματος μίας συγκεκριμένης περιοχής. Αλλαγή των τιμώνσε ένα ή περισσότερα από αυτά τα μεγέθη συνεπά-γεται κλιματική αλλαγή μίας περιοχής ή γενικότερα καιτου πλανήτη. Η σταθερότητα του κλίματος ή οι αλλα-γές του εξαρτώνται από τις σχέσεις και αλληλεπιδρά-σεις της ατμόσφαιρας, του εδάφους, της θάλασσας,των πάγων και του χιονιού, της χλωρίδας αλλά και τωνέμβιων όντων που ζουν στην εν λόγω περιοχή. Τοκλίμα της γης ανά περιοχή είναι σταθερό. Κλιματικέςαλλαγές, μικρότερες ή μεγαλύτερες, έγιναν κατά το πα-ρελθόν από την δημιουργία της γης μέχρι σήμερα,από διάφορους φυσικούς παράγοντες, εξωγενείςόπως πχ. η μεταβολή της τροχιάς της γης και η αλλαγήτης έντασης της ακτινοβολίας του ήλιου προς την γη ήενδογενείς όπως γεωλογικές μεταβολές, εκρήξεις με-γάλων ηφαιστείων, καταστροφή μεγάλων δασικώνεκτάσεων από πυρκαγιές κλπ. Αυτό που συμβαίνειόμως σήμερα οφείλεται αποκλειστικά σε ανθρωπο-γενή αίτια. Από το 1700 και μετά, με την έναρξη τηςβιομηχανικής επανάστασης, σταδιακά και με συνεχώςαυξανόμενο ρυθμό, άρχισαν πολλές ανθρώπινες δρα-στηριότητες να έχουν αρνητικές επιπτώσεις προς το

περιβάλλον και τον άνθρωπο δημιουργώντας μό-λυνση, ρύπανση, διατάραξη του οικοσυστήματος καιεμμέσως κλιματικές αλλαγές που είχαν σαν συνέπειατην συχνή εμφάνιση θεομηνιών και μεγάλων υλικώνκαταστροφών. Μία από αυτές τις αρνητικές συνέπειεςείναι και η ένταση του φαινομένου του θερμοκηπίουπου έγινε ιδιαίτερα αισθητή τις τελευταίες δεκαετίεςκαι που όπως θα δούμε στη συνέχεια οφείλεται κυ-ρίως στη εκπομπή μεγάλων ποσοτήτων διοξειδίου τουάνθρακα στην ατμόσφαιρα από την κατανάλωση ορυ-κτών καυσίμων για την παραγωγή ενέργειας καθώςκαι την εκπομπή από τις ανεπτυγμένες βιομηχανικάχώρες σημαντικών ποσοτήτων aerosols που προκα-λούν την υπερθέρμανση του πλανήτη με όλα τα δυ-σάρεστα από αυτό το γεγονός επακόλουθα.

Φαινόμενο του θερμοκηπίου (4,5,6,7,8)

Από την ακτινοβολία του ήλιου που εκπέμπεταιπρος τη γη το 7-8% είναι υπεριώδης ακτινοβολία καιαπορροφάται από την ατμόσφαιρα ή ανακλάται πίσωπριν φθάσει στη γη, το 49-50% είναι υπέρυθρη ακτι-νοβολία και σκεδάζεται πριν εισέλθει στην ατμόσφαιραενώ το 43% διαπερνάει την ατμόσφαιρα και φθάνειστην επιφάνεια τη γης. Αυτή η τελευταία ακτινοβολίακατά το μεγαλύτερο ποσοστό της ανήκει στην περιοχήτου ορατού φωτός του οπτικού φάσματος και κατά έναμικρότερο ποσοστό στην υπεριώδη και την υπέρυθρηπεριοχή του. Από την ακτινοβολία που διαπερνάει τηνατμόσφαιρα μόνο το 51% απορροφάται από την γηενώ το υπόλοιπο ποσοστό ανακλάται πίσω από τηνξηρά, την θάλασσα, τα χιόνια, τους πάγους και τα σύν-νεφα. Η γη απορροφώντας ακτινοβολία από τον ήλιο

του Πέτρου Τζιά, Δρ. Χημικού Μηχανικού

ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ

ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ

33

θερμαίνεται και στην συνέχεια εκπέμπει προς τα άνωθερμική ακτινοβολία, δηλαδή ακτινοβολία μεγαλύτε-ρου μήκους κύματος από το ορατό φως. Από την θερ-μική αυτή ακτινοβολία ένα μέρος διαφεύγει προ τοδιάστημα ενώ ένα μεγάλο και σημαντικό ποσοστόαπορροφάται από την ατμόσφαιρα και από εκεί εκπέ-μπεται πάλι πίσω προς την επιφάνεια της γης αυξάνο-ντας κατ` αυτό τον τρόπο την θερμοκρασία της.

Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται φαινόμενο τουθερμοκηπίου κατά αναλογία με τα τεχνητά θερμοκή-πια. Βέβαια εκεί η θερμοκρασία αυξάνεται όχι επειδήθερμική ακτινοβολία από το εσωτερικό του ανακλάταιή απορροφάται από τα τοιχώματα και επιστρέφει στοεσωτερικό του πάλι αλλά επειδή ο θερμός αέρας στοεσωτερικό του εμποδίζεται να διαφύγει προς τα έξωαπό τα τοιχώματα του θερμοκηπίου. Το φαινόμενοτου θερμοκηπίου ανακαλύφθηκε κατά πρώτον απότον Joseph Fourier το 1824, επιβεβαιώθηκε πειραμα-τικά από τον John Tyndall το 1858 και δημοσιεύτηκεμε ποσοτικές μετρήσεις από τον Arrhenius το 1896.

Το φαινόμενο του θερμοκηπίου οφείλεται σε κά-ποια αέρια που περιέχει η ατμόσφαιρα και τα οποίαονομάζονται αέρια του θερμοκηπίου. Τα μόρια τωναερίων αυτών απορροφούν την θερμική ακτινοβολίαπου εκπέμπει η γη αυξάνοντας την εσωτερική τουςενέργεια (ταλάντωση των ατόμων μέσα στο μόριο)και μεταπίπτοντας πάλι στο προηγούμενο χαμηλόενεργειακό τους επίπεδο εκπέμπουν πάλι θερμικήακτινοβολία προς διάφορες κατευθύνσεις και επομέ-νως και προς την επιφάνεια της γης την οποία θερ-

μαίνουν κατ` αυτό τον τρόπο περισσότερο. Εάν δενυπήρχαν τα αέρια του θερμοκηπίου όλη η θερμικήακτινοβολία που εκπέμπει η γη θα χανόταν στο διά-στημα και η θερμοκρασία της γης θα ήταν αρκετά χα-μηλότερη. Θεωρώντας ότι η μέση θερμοκρασία τηςγης είναι τώρα περίπου 14°C, εάν δεν υπήρχαν τααέρια του θερμοκηπίου και επομένως το φαινόμενοτου θερμοκηπίου η γη θα είχε μέση θερμοκρασίακατά 33°C χαμηλότερη δηλαδή -19°C και θα ήτανμη κατοικήσιμη.

Τα σπουδαιότερα αέρια του θερμοκηπίου πουυπάρχουν από την φύση στην ατμόσφαιρα είναι τονερό υπό την μορφή υδρατμών (H2O) ή και σταγο-νιδίων στα σύννεφα, το διοξείδιο του άνθρακα (CO2),το μεθάνιο (CH4) και το όζον (Ο3). Η συνεισφοράτων αερίων αυτών στην δημιουργία του φαινομένουτου θερμοκηπίου εξαρτάται από την ποσότητα τηςακτινοβολίας που μπορούν να απορροφούν και να εκ-πέμπουν τα μόρια των αερίων αυτών, από τον χρόνοπαραμονής τους και από την περιεκτικότητά τους στηνατμόσφαιρα. Το νερό είναι το πιο διαδεδομένο απότα ανωτέρω αέρια και με μεγάλη ικανότητα απορρό-φησης ακτινοβολίας, το διοξείδιο του άνθρακα παίζειεπίσης σπουδαίο ρόλο διότι έχει μεγάλο χρόνο ζωήςκαι την μεγαλύτερη συγκέντρωση στην ατμόσφαιραμετά το νερό. Το μεθάνιο έχει πολύ μεγαλύτερη ικα-νότητα απορρόφησης ακτινοβολίας από το διοξείδιοτου άνθρακα αλλά πολύ μικρότερο χρόνο ζωής και μι-κρότερη συγκέντρωση από αυτό. Παρομοίως και τοόζον. Με βάση τα ανωτέρω χαρακτηριστικά η συνει-

ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ

34

σφορά των αερίων αυτών στο φαινόμενο του θερμοκη-πίου δίνεται στον ακόλουθο πίνακα.

Πίνακας 1.

Τα αέρια αυτά διαρκώς καταναλώνονται ή καταστρέ-φονται και εκ νέου δημιουργούνται με την βοήθεια δια-φόρων βιολογικών και χημικών κύκλων που λαμβάνουνχώρα στην φύση. Έτσι με τον κύκλο του νερού, εξά-τμιση, βροχοπτώσεις και χιονοπτώσεις και πάλι εξάτμισητο νερό συνεχώς ανακυκλώνεται. Το διοξείδιο του άν-θρακα ακολουθεί τον κύκλο του άνθρακα δηλαδή πα-ραγωγή διοξειδίου του άνθρακα από την αναπνοή καιτην χώνευση της τροφής του ανθρώπου και των ζώωναπό έκρηξη ηφαιστείων και καύση ενώσεων του άν-θρακα και κατανάλωση του παραγόμενου διοξειδίουτου άνθρακα από τα φυτά μέσω του φαινομένου τηςφωτοσύνθεσης. Το μεθάνιο παράγεται από την αναε-ρόβια χώνευση ζωικών και φυτικών υπολειμμάτων, απόδιάφορα φυτά που φύονται σε συνθήκες χαμηλού οξυ-γόνου όπως το ρύζι, από ζώα πχ. αγελάδες καθώς καιαπό ορυχεία άνθρακα. Το μεθάνιο έχει μικρό χρόνοζωής και καταστρέφεται στην ατμόσφαιρα. Το όζονσχηματίζεται στα υψηλά στρώματα της ατμόσφαιραςαπό το οξυγόνο με την βοήθεια της υπεριώδους ακτι-νοβολίας του ήλιου αλλά και αυτό έχει μικρό χρόνο ζωήςκαι καταστρέφεται γρήγορα διασπώμενο πάλι σε οξυ-

γόνο. Αν και διαρκώς ανακυκλούμενα τα αέρια του θερ-μοκηπίου εντούτοις η περιεκτικότητά τους στην ατμό-σφαιρα παραμένει σε γενικές γραμμές σταθερή. Τογεγονός αυτό δημιουργεί ένα σταθερό ισοζύγιο μεταξύτης ακτινοβολίας που απορροφάται από την γη, τηςθερμικής ακτινοβολίας που εκπέμπεται απ` αυτήν, τουποσοστού αυτής της θερμικής ακτινοβολίας που δια-φεύγει στο διάστημα και του ποσοστού που επιστρέφειπάλι στη γη μέσω των αερίων του θερμοκηπίου. Αυτότέλος έχει σαν αποτέλεσμα την θέρμανση της γης και τηνδιατήρηση στην επιφάνεια της θερμοκρασίας, κατά τηνδιάρκεια της ημέρας αλλά και της νύκτας, κατάλληληςγια την ανάπτυξη και την διατήρηση της ζωής.

Επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου (4,9,10,11,12)

Από τις αρχές του 18ου αιώνα και μετά, με τηνέναρξη της βιομηχανικής επανάστασης παρατηρεί-ται σταδιακή αύξηση της περιεκτικότητας των προα-ναφερθέντων αερίων θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρααλλά και η εμφάνιση νέων, κυρίως εξαιτίας της συ-νεχούς βιομηχανικής ανάπτυξης και της τεχνολογι-κής προόδου και του νέου τρόπου ζωής και τωναναγκών του καταναλωτικού ανθρώπου. Η παρα-γωγή του διοξειδίου του άνθρακα (CO2) παρουσιά-ζει την μεγαλύτερη αύξηση και η αυξητική του τάσησυνεχίζεται με όλο και μεγαλύτερο ρυθμό από τηνχρήση ορυκτών καυσίμων για την παραγωγή ενέρ-γειας, τον μεγάλο αριθμό αυτοκινήτων, πλοίων, αεροπλάνων και λοιπών μέσων μεταφοράς. Η ελάτ-τωση των δασών επίσης από την άναρχη υλοτόμησηκαι από τις πυρκαγιές έχει σαν συνέπεια την μειω-μένη ικανότητα των δασών να αφομοιώνουν διοξεί-διο του άνθρακα με την διαδικασία τηςφωτοσύνθεσης, με αποτέλεσμα την αύξηση της


35

συγκέντρωσής του στην ατμόσφαιρα.Το μεθάνιο (CH4) επίσης έχει αυξηθεί σημαντικά

από την δημιουργία μεγάλου αριθμού χωματερών,παραγόμενο από την αναερόβια διάσπαση των ορ-γανικών στερεών απορριμμάτων σ` αυτές, από τιςεκτεταμένες καλλιέργειες ρυζιού και λοιπών φυτώναναπτυσσόμενων σε συνθήκες χαμηλής περιεκτικότη-τας σε οξυγόνο, την ίδρυση μεγάλων μονάδων συ-στηματικής εκτροφής ζώων, όπως βουστάσια κλπ. καιαπό τα ανθρακωρυχεία. Και το όζον (Ο3) έχει επίσηςαυξηθεί στην ατμόσφαιρα προερχόμενο από την βιο-μηχανία ως παραπροϊόν διαφόρων παραγωγικώνδιεργασιών. Εκτός των ανωτέρω αερίων εμφανίστη-καν παράλληλα κατά την ίδια περίοδο και άλλα αέριαθερμοκηπίου όπως το οξείδιο του αζώτου (N2O) απότην βιομηχανία παραγωγής λιπασμάτων και την εκτε-ταμένη χρήση τους στις εντατικές καλλιέργειες, καθώςκαι διάφορες άλλες ενώσεις, όπως οι αλογονωμένοιυδρογονάνθρακες, προερχόμενοι από ψυκτικά και κλι-ματιστικά μηχανήματα, αναψυκτικά, sprays κλπ. προϊ-όντα της βιομηχανίας της σημερινής καταναλωτικήςκοινωνίας. Τα αέρια αυτά είναι πολύ δραστικά αέριαθερμοκηπίου και έχουν μεγάλους χρόνους ζωής. Στοακόλουθο διάγραμμα παρουσιάζεται η συνεισφοράστην θέρμανση της γης των αερίων θερμοκηπίου πουπαράγονται από ανθρώπινες δραστηριότητες.

Η αύξηση της ποσότητας των αερίων θερμοκηπίου,των παλαιών φυσικών και των νεοεμφανισθέντων,στην ατμόσφαιρα έχει ως αποτέλεσμα, από την εκπε-μπόμενη θερμική ακτινοβολία της γης μικρότερο πο-σοστό να διαφεύγει προς το διάστημα και μεγαλύτερο

να απορροφάται από τα αέρια θερμοκηπίου, άρα καιπερισσότερη θερμική ακτινοβολία να επανεκπέμπεταιαπό αυτά προς την γη. Αυτό όμως σημαίνει ότι η γη θαπρέπει να θερμαίνεται περισσότερο άρα να έχει και με-γαλύτερη θερμοκρασία. Η μεγαλύτερη θερμοκρασίατης γης έχει σαν συνέπεια την εξάτμιση μεγαλύτερωνποσοτήτων νερού και την δημιουργία υδρατμών καινεφών που είναι αέρια του θερμοκηπίου άρα την επι-πλέον θέρμανση από αυτά της γης και την ως εκ τού-του μεγαλύτερη αύξηση της θερμοκρασίας της.Πράγματι κατόπιν επιστημονικών μελετών υπολογίζε-ται ότι από την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασηςμέχρι σήμερα η θερμοκρασία της γης έχει αυξηθείκατά 2°C. Το φαινόμενο αυτό της αύξησης της θερ-μοκρασίας της γης από την αυξημένη ποσότητα αε-ρίων θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα ονομάζεταιεπίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου ή πιοαπλοποιημένα φαινόμενο του θερμοκηπίου.

Επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίουαπό ανθρωπογενή αίτια

Η επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου οδη-γεί σε μακροχρόνιες κλιματικές αλλαγές αλλά και σεέκτακτα καιρικά φαινόμενα με καταστρεπτικές συνέ-πειες για το περιβάλλον και τον άνθρωπο. Από την επι-πλέον θέρμανση της γης μεγάλες ποσότητες νερούεξατμίζονται, οι οποίες ξαναπέφτουν υπό την μορφήκαταιγίδων δημιουργώντας πλημμύρες και καταστρέ-φοντας καλλιέργειες, κτηνοτροφικές μονάδες και άλλεςανθρώπινες δραστηριότητες και περιουσίες ενώ εύ-φορες περιοχές καταδικάζονται σε ξηρασία οδηγώ-ντας σε οικονομική εξαθλίωση και απόγνωση τουςκατοίκους των περιοχών αυτών. Δημιουργούνται τυ-φώνες που προκαλούν τεράστιες υλικές ζημιές και χά-νονται ανθρώπινες ζωές.

Αλλά και από περιβαλλοντικής απόψεως οι συνέπειεςείναι εξίσου σοβαρές και δυσάρεστες. Δημιουργείταιδιατάραξη του βιολογικού κύκλου της χλωρίδας και τηςπανίδας μεγάλων περιοχών ή και ολοκληρωτική τουςεξαφάνιση. Πάγοι και χιόνια λιώνουν σε μεγαλύτεροβαθμό με αποτέλεσμα την αύξηση της στάθμης της θά-λασσας, την αλλοίωση της μορφής παράκτιων περιοχώνκαι την οικονομική καταστροφή των κατοίκων τους.

Η ανωτέρω δυσάρεστη κατάσταση σχετικά με τηναλλαγή του κλίματος που προέρχεται από την επίτασητου φαινομένου του θερμοκηπίου έχει λάβει σοβαρέςδιαστάσεις τις τελευταίες δεκαετίες και αυτό καθίστα-ται ιδιαίτερα εμφανές από την μεγάλη συχνότητα εμ-φάνισης όλων των προαναφερθέντων φαινομένων μετις δυσάρεστες συνέπειές τους. Είναι επομένως επιτα-κτική η ανάγκη να ληφθούν σοβαρά μέτρα όχι μόνογια την αποφυγή επιδείνωσης αυτής της κατάστασηςαλλά και για την όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικήαποκατάστασή της.


36

Ενέργειες για την αντιμετώπισητου προβλήματος (12,13,14,15,16)

Για την αντιμετώπιση του προβλήματος της επίτασης τουφαινομένου του θερμοκηπίου και της επίδρασής του στην αλ-λαγή του κλίματος με όλες τις αρνητικές για τον άνθρωπο και τοπεριβάλλον συνέπειες θα πρέπει να περιοριστεί η περιεκτικότητααερίων θερμοκηπίου της ατμόσφαιρας σε τέτοιο βαθμό ώστε ηθερμική της ισορροπία με την γη να επανέλθει κατά το δυνατόνστην πριν το 1700 κατάσταση. Για την επίλυση αυτού του προ-

βλήματος θα πρέπει να ανατρέξουμε στις ανθρωπογενείς πηγέςπροέλευσης ενός εκάστου από τα αέρια θερμοκηπίου και να εξε-τάσουμε τρόπους μείωσης της παραγωγής τους. Το διοξείδιοτου άνθρακα ως γνωστόν προέρχεται από την καύση ορυκτώνκαυσίμων για την παραγωγή ενέργειας στην βιομηχανία, τα δη-μόσια και ιδιωτικά κτίρια και τα αυτοκίνητα, πλοία και αερο-πλάνα. Μείωση των περιττών αναγκών του καταναλωτικούανθρώπου, περιορισμός της πολεμικής βιομηχανίας και γενικάστροφή προς την χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, όπωςη ηλιακή, η αιολική, η υδροηλεκτρική και τα βιοκαύσιμα είναι


Κίνδυνος υπερθέρμανσης της γης από το φαινόμενο του θερμοκηπίου

37

τρόποι μείωσης του παραγόμενου διοξειδίου του άνθρακα. Ηπροστασία των δασών από πυρκαγιές και υπερβολική υλοτό-μηση καθώς και οι αναδασώσεις συμβάλλουν επίσης προς τονσκοπό αυτό. Ως προς το μεθάνιο, το κλείσιμο των ανεξέλεγκτωνχωματερών απ` όπου εκλύεται το αέριο αυτό, η επεξεργασίατων στερεών απορριμμάτων με μοντέρνες μεθόδους (χώνευση,αεριοποίηση) και η συλλογή του παραγόμενου μεθανίου και ηχρήση του για την παραγωγή ηλεκτρικής και θερμικής ενέργειαςβοηθούν στη μείωση του εκλυόμενου μεθανίου προς την ατμό-σφαιρα. Η μείωση της χρήσης χημικών λιπασμάτων και η αντι-κατάστασή τους με βιολογικά καθώς και η επεξεργασία τωναερίων ρύπων των βιομηχανιών και ο καθαρισμός τους από τοοξείδιο του αζώτου και το όζον μπορούν να ελαττώσουν δρα-στικά την εκπομπή αυτών των αερίων θερμοκηπίου προς τηνατμόσφαιρα και επομένως την περιεκτικότητά της σ` αυτά.Όσον αφορά τα αλογονωμένα αέρια που προέρχονται από ψυ-κτικά και κλιματιστικά μηχανήματα ή χρησιμοποιούνται σανπροωθητικά αέρια σε sprays κλπ., υπάρχουν εναλλακτικές χημι-κές ενώσεις για τις ανωτέρω εφαρμογές που δεν προκαλούνβλάβη στο περιβάλλον, ίσως όμως επιβαρύνουν κάπως το κό-στος παραγωγής των αντίστοιχων προϊόντων.

Όπως δείχνουν οι επιστημονικές παρατηρήσεις και μελέτεςυπάρχει συνεχής αύξηση των αερίων θερμοκηπίου στην ατμό-σφαιρα τους τρεις τελευταίους αιώνες, τις τελευταίες όμως δε-καετίες η αύξηση είναι ιδιαίτερα έντονη. Αυτό έχει προκαλέσεικαι την έντονη επίταση του φαινομένου του θερμοκηπίου, ανά-λογη άνοδο της θερμοκρασίας της γης, αύξηση της στάθμηςτης θάλασσας και μείωση των πάγων στους πόλους, και τηνμεγάλη συχνότητα έκτακτων καιρικών φαινομένων. Οι επιστή-μονες είναι ιδιαίτερα ανήσυχοι, γνωρίζουν τα προβλήματα καιπροτείνουν την λήψη άμεσων μέτρων όπως αυτά που προα-ναφέρθηκαν για την μείωση των αερίων θερμοκηπίου πριν ηγη γίνει ένα τεράστιο καμίνι.

Αλλά και οι κυβερνήσεις των διαφόρων κρατών και η διε-θνής κοινότητα, ο ΟΗΕ, είναι ενήμεροι για την ανωτέρω κατά-σταση και την σοβαρότητά της και φροντίζουν συνεχώς τόσοσε επίπεδο κράτους όσο και διακρατικό να ενημερώνονται καινα λαμβάνουν μέτρα αντιμετώπισης του φαινομένου του θερ-μοκηπίου. Στα πλαίσια αυτά έχει ιδρυθεί ένας διεθνής επιστη-μονικός οργανισμός, ο IPCC (Intergovernmental Panel onClimate Change), ο οποίος τελεί υπό την αιγίδα του ΟΗΕ καιο οποίος είναι επιφορτισμένος με την συλλογή δεδομένων, τηνδιενέργεια μελετών, συνεδρίων και αναφορών περιβαλλοντι-κής, οικονομικής και κοινωνικής φύσεως σχετικά με το φαινό-μενο του θερμοκηπίου και τα επακόλουθά του στον άνθρωποκαι το περιβάλλον. Ο οργανισμός αυτός ενημερώνει συνεχώςτον ΟΗΕ και τα κράτη μέλη με τα τρέχοντα αποτελέσματα τουερευνητικού του αντικειμένου καθώς και για τις αποφάσεις πουπρέπει να ληφθούν και τα μέτρα που πρέπει να λάβουν τα διά-φορα κράτη για να υλοποιήσουν τις εν λόγω αποφάσεις. Δυ-στυχώς οικονομικά συμφέροντα αρκετές φορές εμποδίζουν τιςκυβερνήσεις ορισμένων κρατών να συμφωνήσουν ώστε να λη-φθούν αναγκαία και απαραίτητα μέτρα για την προστασία τουπεριβάλλοντος. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα είναι η συνθήκητου Kyoto (Kyoto Protocol), της 11ης Δεκεμβρίου του 1997. Με

την συνθήκη αυτή τα μεγαλύτερα βιομηχανικά κράτη του κό-σμου δέχονται ότι είναι οι κύριοι υπεύθυνοι παραγωγής αερίωνθερμοκηπίου και δεσμεύονται να μειώσουν τις εκπομπές τωναερίων αυτών σε δύο χρονικές περιόδους. 38 βιομηχανικάκράτη υπέγραψαν την συνθήκη αυτή, μεταξύ αυτών και οιΗΠΑ, οι οποίες όμως δεν την επικύρωσαν με την πρόφαση ότιδεν υπάρχει επαρκής επιστημονική απόδειξη της συσχέτισηςτων αερίων θερμοκηπίου με τις κλιματικές αλλαγές. Αργότερακαι ο Καναδάς απέσυρε και την δική του υπογραφή.

Το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι κρίσιμο και πρέ-πει όλοι να ευαισθητοποιηθούν ανάλογα. Οι άνθρωποι σεπροσωπικό επίπεδο, κατά το δυνατόν να μειώσουν την κα-ταναλωτική τους μανία και να δείχνουν σεβασμό προς τοπεριβάλλον. Προς το σκοπό αυτό απαιτείται ιδιαίτερη παι-δεία στο σπίτι, το σχολείο και από τα μέσα μαζικής ενημέ-ρωσης. Οι επιχειρηματίες πρέπει να θέσουν πάνω από ταπροσωπικά τους συμφέροντα το περιβάλλον. Οι κυβερνή-σεις θα πρέπει να ενθαρρύνουν την χρήση ανανεώσιμωνπηγών ενέργειας, να θεσπίζουν αυστηρούς περιβαλλοντι-κούς νόμους και να ενημερώνουν τους πολίτες και τους επι-χειρηματίες. Παρομοίως και η διεθνής κοινότητα. Πρέπειόλοι να καταλάβουμε ότι η γη είναι το σπίτι μας και αν δεντην μεταχειριζόμαστε σωστά είτε από αμέλεια είτε αποβλέ-ποντες κοντόφθαλμα σε εφήμερα κέρδη πιθανόν στο άμεσομέλλον να αντιμετωπίσουμε καταστάσεις μη αναστρέψιμες.

Βιβλιογραφία

1. Historical overview of climate change science, Hervé Le Treut (France), Richard Somerville (USA).

2. Wikipedia, the free encyclopedia, the Greenhouse Effect.

3. Pollution from Asia Makes Pacific Storms Stronger, Brian ClarkAdrian, National Geographic, April 14, 2014.

4. The greenhouse effect mechanism, S.M. Enzler, www.lentech.com/greenhouse effect

5. Greenhouse effect-Princeton University, www.princeton.edu/greenhouse effect

6. www.ncdc.noaa.gov/greenhouse gases, Greenhouse gases/Introduction,

7. www.climatekids.nasa.gov/greenhouse effect, What is the greenhouse effect

8. www.ucar.edu/learn, The Greenhouse Effect, Background Material

9. John F.B. Mitchell, Meteorological office, Bracknell, England

10. National Geographic, The Greenhouse Effect

11. www.climatchange.gov.au/greenhouse effect

12. www.news.bbc.co.uk/2/.../greenhouse.stm Greenhouse effect-BBC NEWS

13. www.epa.gov/a students guide to global climate change

14. www.hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/.../gmhse.ht/The greenhouse effect-Hyper Physics

15. The greenhouse effect, Hephen H. Schneider, Science 243, 771-81

16. www.scienceclarified.com/the greenhouse effect, Kyoto Protocol


38

Δροσάτη αναδυότανε «η κροκόπεπλη Ηώς καθώς ορ-μούσε απ΄ του πατέρα της του Ωκεανού τα ρέματα γιανα φέρει το φως της μέρας» και στο Χάνδακα*, το κα-λοκαίρι του 1566. Ορμητικός κι ο εικοσιπεντάχρονοςΜένεγος αφού θ’ αποχαιρέτησε το γέρο-Διάκο δά-σκαλό του και τον αδελφό του, θα σαλτάρισε, με τοσάκο στον ώμο, μες στη σκούνα του τολμηρού Καπε-τάν Γιάννη Ανδρίτση που πιθανότατα θα μετέφερε μού-στο κι εκλεκτά κρασιά στη «Γαληνοτάτη Δημοκρατία»της Βενετίας. Στα κατάστιχα του, τότε, συμβολαιογρά-φου Μιχ. Μαρά βρέθηκε συμφωνητικό ναύλωσης τουκαϊκιού αυτού την 31η -8 1566.

Στη Βενετοκρατούμενη (από το 1211-1669) Κρήτη,η «Γαληνοτάτη», ως κορυφαία εμπορική επιχείρηση, κα-τάλαβε, εν όψει και της επαπειλούμενης τουρκικής ει-σβολής (ήδη είχαν καταληφθεί η Σάμος και η Κύπρος),πως το συμφέρον της ήταν να παραχωρήσει εθνική καιθρησκευτική ελευθερία στους υποτελείς της Κρητικούς,για ν’ αποφύγει τις αλλεπάλληλες λυσσαλέες και αιματη-ρές τοπικές εξεγέρσεις τους. Έτσι, στο πολύτιμο αυτόνησί που εκείνο τον καιρό ήταν σπουδαίος διαμετακομι-στικός κόμβος και σταθμός των καραβιών που πηγαινο-έρχονταν από Ανατολή σε Δύση μεταφέροντας μύριακαλά, επικράτησε η ηρεμία και η ευημερία. Στην πρω-τεύουσά του, λοιπόν, στον προνομιούχο Χάνδακα με ταυπέροχα κτίρια, που τα τείχη του αποκατέστησε και δι-

εύρυνε ο μηχανικός Chammicheli το 1560, εκεί, όπουήταν η έδρα του Δούκα και των συμβούλων του, εκεί,γεννήθηκε ο Kυριάκος Δομήνικος* Θεοτοκόπουλος, οεπονομαζόμενος και Μένεγος , και όχι στο Φόδελε. Η πιοεξακριβωμένη χρονολογία γέννησής του, είναι το 1541.Δύο ενυπόγραφες ένορκες δηλώσεις του που προέρχο-νται από τα Aρχεία της Ιεράς Εξέτασης στο Toledo, της31/10 και 4/11/1606, όπου είχε πάει ως διερμηνέας γιανα βοηθήσει τον υπόδικο Κρητικό Μιχ.Ρίζου Καρκαν-δίλλη, αποδεικνύουν: «Γεννήθηκα στο Χάνδακα και είμαι65 χρόνων». Oι μαρτυρίες για τη ζωή και το έργο του,είναι πενιχρές. Λέγεται πως ήταν από εύπορη οικογένεια.Ο πατέρας του λεγόταν Γιώργης και πέθανε λίγο πριν με-ταναστεύσει ο Μένεγος. Από τις έρευνες του Κ.Δ.Μέρ-τζιου στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας φάνηκε και ηύπαρξη του αδελφού του Μανούσου ο οποίος «ήταναπό το 1566-1583 ενοικιαστής των Φόρων του Ενετικούδημοσίου στο Χάνδακα». Φαίνεται ότι πήρε καλή μόρ-φωση, παρόλο που στην εποχή της μαθητείας του ηΚρήτη δεν είχε ακόμη φθάσει να θεωρείται ως ένα απότα κορυφαία κέντρα των Γραμμάτων και Τεχνών. Η κλίσητου, όμως, προς τις καλές τέχνες και το πληθωρικό ταλέ-ντο του στη ζωγραφική, θα έπεισαν τον πατέρα του νατον προωθήσει. Πιθανότατα φοίτησε στη «σχολή», ή ίσως«εργαστήρι ζωγραφικής» της Μονής της Αγίας Αικατερί-νης των Σιναϊτών, φημισμένο πνευματικό κέντρο της επο-

ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ


39

χής. Στη σχολή αυτή ίσως οφείλει και τη βαθειά φιλοσο-φική του μόρφωση για την οποία ο διανοούμενος καιζωγράφος Francisco de Pacheco, όταν τον γνώρισε στοTολέδο το 1611, τον αποκάλεσε «gran filosofo». Εκεί,λένε, διδάχτηκε τη Βυζαντινή αγιογραφία των μικρών ει-κόνων που ήταν περιζήτητες σε όλη τη Ελλάδα και όπουυπήρχαν ελληνικές και καθολικές κοινότητες. Η κρητικήτέχνη δεν είχε επηρεαστεί σχεδόν καθόλου από τη βενε-τσιάνικη κατοχή, παρέμενε δεμένη με το Βυζαντινόπνεύμα και την αγιογραφική παράδοσή του. Στο εργα-στήρι αυτό ο Θεοτοκόπουλος γνώρισε το βυζαντινό πο-λιτισμό και διαμόρφωσε τις αισθητικές του αντιλήψειςαλλά και τον εθνισμό του ώστε, περήφανος, να υπογρά-φει τα έργα του ως «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο Κρης».Όμως έπρεπε να φύγει για την Ευρώπη, για να διευρύ-νει τους ορίζοντες του διαφαινόμενου μεγάλου ταλέντουτου. Θα σουρούπωνε σαν έφτασε, μετά από πολλέςμέρες, το καϊκι στη Βενετιά, «τη λαμπηδόνα και δόξα τηςΙταλίας», όπως την ονόμαζε ο Πάπας Πίος o 5ος. Το πα-ραμυθένιο θέαμα που αντίκρισε ο νεαρός Δομήνικοςκαθώς ο φθινοπωρινός ήλιος που έγερνε θ’ αχνοέλουζετα περίτρανα μέγαρά της, θα τον μάγεψε. Στη Βενετία ηακμάζουσα Ελληνική κοινότητα αριθμούσε, τότε, περί τις4000 ψυχές με πλήθος ζωγράφων που δίδασκαν την ελ-ληνική και ιταλική τεχνοτροπία κάνοντας εικόνες ευρείαςζήτησης, με τους πολλούς υαλουργούς και αργυροχρυ-σοχόους, ξακουστούς τεχνίτες της, αλλά και τους πολλούςεπιστήμονές της. Φαίνεται όμως πως ο Θεοτοκόπουλος,καμωμένος για τα υψηλά και τα μεγάλα, δεν τους προ-σέγγισε. Στόχος του ήταν να πλησιάσει τους κολοσσούςτης Τέχνης: Τιτσιάνο, Τιντορέτο, αλλά δεν τα κατάφερε κιέφυγε για το κοντινό Μπασσάνο της Βικεντίας όπου ανα-φέρεται από τον Paul Quinard, στο βιβλίο του «Greco»,η παραμονή του εκεί για έξι-οκτώ μήνες, περίπου, στοατελιέ του φημισμένου Da Ponte, που ο Μένεγος τονθαύμαζε πολύ, του επονομαζόμενου «Bassano» από τοντόπο καταγωγής του, όπως συνηθιζόταν τότε, για να δο-ξάζεται η γενέτειρα των καλλιτεχνών. Στα μέσα του 1567ξαναγύρισε στη Βενετία και με τη βοήθεια δύο κρητικώνζωγράφων, των Μάρκου Μπάθα και Γ.Σκορδύλη, έγινεδεκτός στο ατελιέ του Τιτσιάνο που, σχεδόν στα ενενή-ντα του, ήταν ακάματος, παραγωγικότατος, γεμάτοςδόξα και χρήμα. Ευτυχώς κέρδισε την εύνοιά του. Σε μιαεπιστολή του (Τιτσιάνο) προς το βασιλιά Φίλιππο Β΄ τηςΙσπανίας, ημερομ. 2-12-1567, γράφει: «…αν η ΥμετέραΜεγαλειότης επιθυμεί να έχει ζωγραφιστόν ολόκληρο τονβίο του Αγ. Λαυρεντίου… θα καταβάλω κάθε προσπά-θεια… προς τούτο θα με βοηθήσουν ο υιός μου και έναςπολύ ικανός μαθητής μου…». Μαθητής του εκείνη τηνεποχή ήταν ο Θεοτοκόπουλος ο οποίος αν και είχε έλθειστην Ιταλία αισθητικά και συναισθηματικά προετοιμα-σμένος με τη βυζαντινή αγιογραφία τόσο καλά, ώστε ωςμάρτυρας, σε συμβολαιογραφικές πράξεις, να υπογρά-φει ως: «maistro Menegos Theotocopoulos sgourafos(=ζωγράφος), είχε να μάθει πολλά από το Μεγάλο «Δά-

σκαλο» αφού ακόμη στην Κρήτη ζωγράφιζαν «σε ξύλομε υδρόχρωμα και τα πινέλα τους έμοιαζαν με λεπτά μι-κροτεχνήματα πλάι στα χοντρά-πλατειά πινέλα του γέρουτης Βενετιάς». Φαίνεται, λοιπόν, πως η σταδιοδρομία τουάρχισε δίπλα στον Τιτσιάνο. Διδάχτηκε «τη νέα πλαστικήσε λαδόχρωμα, τα λαμπερά και πλούσια χρώματα, τουςνόμους της τρίτης διάστασης», δηλ. της προοπτικής τουβάθους, και «την τοποθέτηση των προσώπων και τωναντικειμένων σε οργανωμένα πλάνα στον πίνακα» καθώςκαι την ποικιλόχρωμη διακόσμηση των κτιρίων, που αγα-πούσε η βενετσιάνικη σχολή, όπως βλέπουμε στο έργοτου «Εκδίωξη των εμπόρων από το ναό», της α΄απόδο-σής του στη Βενετία (τώρα στο μουσείο ΜιννεάποληςΗ.Π.Α.) και της β΄, στη Ρώμη(1571/72). Η γ΄ απόδοσήτου στο Τολέδο είναι καταφανώς λιτότερη, ελαφρωμένη

από τα περιττά στολίδια και τα γυμνά. Στη Βενετία άρ-χισε να επηρεάζεται από «τις νέες τάσεις των μανιερι-στών» κυρίως των: Tintoretto, Bassano, Veronese μάλισταη επίδραση του Tintoretto πάνω στο έργο του τον ακο-λούθησε μέχρι τα πρώτα βήματα της «ανυψωτικής» τουτάσης στο Τολέδο. Από τα πιο πρώιμα έργα του Θεοτο-κόπουλου στη Βενετία είναι ίσως το «Όρος Σινά» πουδείχνει επηρεασμένο από την τεχνοτροπία του σιναϊτικουμετοχιού της Αγ.Αικατερίνης, καθώς και η «Προσκύνησητων Μάγων» (0,40Χ0,45 τέμπερα σε σανίδι, 1568-71)ίσως «Βενετοκρητικής τεχνοτροπίας» με τη «Βυζαντινό-τροπη» υπογραφή του «Χείρ Δομηνίκου», σήμερα είναιστο μουσείο Μπενάκη μαζί με τον, πολύ φθαρμένο,«Άγιο Λουκά που ζωγραφίζει την Παναγία» καθαρήςβυζαντινής τεχνοτροπίας. Παράλληλα, στη Βενετία, σπού-δασε Αρχιτεκτονική, γλυπτική και χαρακτική. Η καλλιτε-χνικές του όμως ανησυχίες και οι δημιουργικές τουαναζητήσεις για κάτι άλλο έξω από τις «στυλιζαρισμένες»φόρμες της Βενετοδυτικής τεχνοτροπίας, ο πόθος του ναζήσει, να διακριθεί και να συναγωνισθεί με τα ιερά τέ-

Εκδίωξη των εμπόρων από το ναό

Αποφ. Σχολής "ΕΛΛ. ΑΓΩΓΗ"

της Άννας Βογιατζή

40


ρατα της τέχνης, τον έσπρωξε, γύρω στο 1570, προς τηΡώμη, που θεωρούνταν το μεγαλύτερο πνευματικό κέ-ντρο της Ευρώπης. Το πνεύμα του πεθαμένου, από το1564, Μιχαήλ Άγγελου ακτινοβολούσε ζωντανό και τοέργο του συγκέντρωνε εκεί όλη την αφρόκρεμα των ζω-γράφων, διανοούμενων, ποιητών κ.ά. Εκεί είχε την τύχη

να γνωριστεί με τον 70χρονο Κροάτη εικονογράφο-μι-νιατουρίστα-κληρικό Giulio Clovio, το πορτραίτο τουοποίου και φιλοτέχνησε. Ο Clovio, που ήταν ευνοούμε-νος του Βατικανού με μεγάλες γνωριμίες στην ανώτερηκοινωνία, εξετίμησε αμέσως το μεγαλοφυές του τάλαντο,συνδέθηκαν με φιλία και επειδή ο Δομήνικος δυσκολευ-όταν να βρει κατάλληλη κατοικία, τον βοήθησε γράφο-ντας μια συστατική επιστολή, στις 16/11/1570, στονΚαρδινάλιο Αλέξανδρο Φαρνέζε, που έλεγε: «…Έφθασεένας νέος από την Κρήτη, μαθητής του Τιτσιάνο, που κατάτην εντύπωσή μου, είναι ζωγράφος με σπάνιο ταλέντο. Ζω-γράφισε μια αυτοπροσωπογραφία του που έχει εκπλήξει απόθαυμασμό όλους τους ζωγράφους της Ρώμης. Θα ήθελα ναείναι κάτω από την προστασία της Εξοχότητάς σας, χωρίςκαμιά άλλη συνεισφορά παρά μονάχα ένα δωμάτιο στο πα-λάτι Φαρνέζε…». Aυτή η αυτοπροσωπογραφία του, πουτον επέβαλε ως ζωγράφο ολκής και από τότε τον αποκα-λούσαν πια «Il Greco», δυστυχώς χάθηκε. Ο ίδιος όμως,στεγάστηκε, τότε, στο παλάτι του Μαικήνα Φαρνέζε, ρί-χτηκε ασκητικά στη δουλειά, συνέχισε τις σπουδές τουστην αρχιτεκτονική και χαρακτική, αλλά δεν έπαψε ναδιαβάζει και τα βιβλία του με κείμενα των: Αριστοτέλη,Όμηρου, Ξενοφώντα, Ιπποκράτη, Ευριπίδη, την ΑγίαΓραφή, ομιλίες των: Χρυσοστόμου, Μ .Βασιλείου κ.ά.,που τα είχε φέρει από την Κρήτη και δεν τα αποχωριζό-ταν ποτέ. Οι εργασίες του είχαν πολύ μεγάλη απήχηση.Η φήμη του έφθασε ως τον Πάπα. Οι παραγγελίες έπε-φταν βροχή, νοίκιασε δικό του σπίτι και ατελιέ. Κατά τονιστορικό τέχνης M. Bartolome απέκτησε κι έναν μαθητή

τον Lattancio Bonastri, προσέλαβε και τον ιταλό Frαns.Breboste ως έμπιστό του υπηρέτη, ταμία και γραμματέατου, που τον ακολούθησε στην Ισπανία και τον έκανε καιπληρεξούσιό του στις υποθέσεις του έως το 1607. Τηνίδια εποχή, περίπου 1571, ζωγράφισε το έργο «Η θερα-πεία του τυφλού» που αγοράστηκε σε πολύ καλή τιμή

και βρίσκεται στο Palazzo Farnese στην Parma. Τότε ζω-γράφισε και τον αγαπημένο της Κρήτης, τον καθολικό«Άγιο Φραγκίσκο της Ασσίζης», την εικόνα του«Φτω-χούλη του Θεού» (Ν.Καζαντζάκη), την εικόνα της ζωήςτου, όπως την είδε με τα δικά του μάτια. Τόσο δέθηκεμαζί του, που δεν έπαψε να τον ζωγραφίζει και να τονξαναζωγραφίζει ως το τέλος του, συνολικά 130 φορές.Αλλά και πολλά άλλα, από τα αμέτρητα, έργα του τα ξα-ναζωγράφισε πολλές φορές (πράγμα που συνηθιζόταν,τότε, απ΄τους μεγάλους ζωγράφους), αναζητώντας,ίσως, την τελειότητα ή ψάχνοντας ν΄ ανακαλύψει το μυ-στήριο της ανθρώπινης ψυχής. Μελετούσε τα προβλή-ματα της καλλιτεχνικής Αναγέννησης διότι τοναπασχολούσε κύρια «η προσπάθεια της συνένωσης τουελληνικού στατικού στοιχείου με το δυναμικό και κινητικότου γοτθικού ύφους». Μελέτησε επισταμένως και τη γλυ-πτική του Μιχαήλ-Άγγελου της οποίας οι επιρροές φάνη-καν αργότερα στους πρώτους πίνακές του στο Τολέδο.Όμως, ως γνωστό εκεί στη Ρώμη, άσκησε μια πολύ αρ-νητική κριτική απέναντι στη ζωγραφική του Μιχαήλ Άγ-γελου, λέγοντας: «…αν έριχναν κάτω το έργο του στηνCapella Sistina θα τόκαμα εγώ με περισσότερη σεμνότητακαι τιμή κι όχι κατώτερο από κείνον…». Αυτή η, ίσως αυ-θόρμητη, παρατήρησή του είχε πολύ κακή απήχησηστους θαυμαστές του Μιχαήλ Άγγελου επέσυρε την μήνητους και τον αποκάλεσαν «αυθάδη ξένο». Όμως ξέρουμεκαι από ενδείξεις και από μαρτυρίες ότι η κραταιή προ-σωπικότητά του είχε από νωρίς αποκτήσει πλήρη συνεί-δηση της καλλιτεχνικής του υπεροχής. Εξαρχής θα είχε

Το πορτραίτο του Giulio Clovio Η θεραπεία του τυφλού

41

κατατάξει τον εαυτό του δίπλα στους κορυφαίους της τέ-χνης μόνο γι’ αυτούς μιλούσε. Η δήλωση του αυτή, πά-ντως, προκάλεσε μεγάλο σάλο στη Ρώμη. Ήδη στουςκαλλιτεχνικούς κύκλους της κυκλοφορούσαν φήμες ότιστη συμπεριφορά του διακρινόταν μια αλαζονεία ηοποία ερέθιζε τους ανταγωνιστές του και θα επέσυρε το

φθόνο τους, γι’ αυτό και τον πολέμησαν. Οι παραγγελίεςτου μειώθηκαν στο ελάχιστο. Μετά το θάνατό του, ο για-τρός του Πάπα Ουρβανού Η΄, Manchini, έγραψε: «oΓκρέκο αναγκάστηκε να φύγει από τη Ρώμη ύστερα απ’ όσατόλμησε να πει για τον Michelangelo». Αυτά ίσως να΄ναιυπερβολές. Γεγονός πάντως είναι ότι ο Γκρέκο έμεινεαπτόητος, διότι και για δεύτερη φορά πολύ αργότεραστο Τολέδο, το 1611, όταν η φήμη του είχε εξαπλωθείπαντού, τον επισκέφθηκε, είπαμε, ο πολυμαθήςFR.Pacheco για να τον συμπεριλάβει ως «διάσημο» στο«Βιβλίο των Πορτραίτων» του. Στην ερώτησή του, πώςέβλεπε τον Μιχαήλ Άγγελο, πήρε την απροσδόκητη απά-ντηση: «Μεγάλος γλύπτης καλός άνθρωπος, αλλά δεν ήξερενα ζωγραφίζει». Όμως, τέτοια δήλωση, μόνο μια τέτοιαμεγαλοφυϊα θα μπορούσε να την κάνει. Ξαφνικά λοιπόναποφάσισε ν΄ αφήσει μια σπουδαία δρομολογημένη κα-ριέρα στην Ιταλία, το «λίκνο της Τέχνης στη Δύση» και, σαφιλόδοξος και ανυπόμονος που ήταν, να φύγει από τηνΡώμη, διότι, λένε, δεν πήρε εκεί τις μεγάλες παραγγελίεςπου περίμενε. Εικάζεται πως έμαθε ότι ο θρησκόληπτος

βασιλιάς Φίλιππος Β΄, που είχε μεταφέρει από το 1560την πρωτεύουσα από το Τολέδο στη Μαδρίτη, τελείωνεκαι διακοσμούσε στα περίχωρά της το τεράστιο περι-καλλές παλάτι-μοναστήρι του, το ξακουστό «Escorial».Στην Ισπανία, όπου η ζωγραφική δεν είχε φθάσει ακόμησε σπουδαία επίπεδα, θα κατέφυγε, ίσως, για ν΄ απαλ-λαγεί από την αδήριτη προσπάθειά του να καταπνίξει ταιταλικά στοιχεία που επηρέαζαν την τεχνοτροπία του πουήταν έμπλεη από τις άσβηστες θύμησές του απ΄το βυ-ζαντινό ύφος, διαισθανόμενος, ίσως, ότι στο ξεκίνημααπό την Αναγέννηση προς τις νέες τάσεις, η δική του ζω-γραφική θα του άνοιγε εκεί καινούργιους δρόμους. Η Βε-νετσιάνικη τεχνοτροπία δεν εξέφραζε τον ψυχισμό του.Έτσι, γύρω στο 1575, ο 35χρονος πια Γκρέκο φθάνειστην Καστίλλια, αφού πέρασε πρώτα από τη νέα πρω-τεύουσα, τη Μαδρίτη, όπου μάταια, θα προσπάθησε νασυναντήσει το Φίλιππο Β΄ ώστε να πετύχει κάποια πα-ραγγελία στο μεγαλειώδες «Escorial». Στη Μαδρίτη(κατ΄άλλους όμως στο Τολέδο) φέρεται να γνώρισε καιτη μόνη γυναίκα της ζωής του, τη μορφωμένη αρχό-ντισσα κι αγαπημένη του, Dona Jeronima de las Cuevas.Στο Τολέδο παρουσιάστηκε το 1577 με τον αέρα Μεγά-λου ζωγράφου, αλλά και ως γλύπτης και αρχιτέκτονας,ακόμη και συγγραφέας. Ο Pacheco αναφέρει: «…έγραψεκαι για ζωγραφική, γλυπτική και αρχιτεκτονική…». Πήγεγια μια μεγάλη παραγγελία για να ζωγραφίσει τους πί-νακες του εικονοστασίου της εκκλησίας του SantoDomingo el Antiguo. Η παλαιά αυτή πνευματική πρω-τεύουσα, με τη ριζωμένη μέσα της Ισπανική της ψυχή,τον κατάκτησε, τον απορρόφησε, κι εκείνος τη λάτρεψε.Κόσμησε τα κτίριά της με πλήθος από τ΄ απαράμιλλααριστουργήματά του. Την έκανε ονομαστή. Εκεί έζησεόλη την υπόλοιπη ζωή του εκεί βρήκε την ελευθερία ναχαράξει τη «ζωγραφική του μορφολογία».Πάνω σ’ ένα πλάτωμα του γρανιτένιου επτάλοφου βρά-χου της Καστίλλιας που τα ριζά του περισφίγγονταναπ΄τον ορμητικό ποταμό Τάχο, δυτικά της πόλης, είχεχτίσει το 14ο αι. το παλάτι του ο ζάμπλουτος εβραίοςSamuel ha Levi, αρχιεπιμελητής του βασιλιά Pedro A΄.Τον 15ο αιώνα είχε κατοικηθεί και από τον αλχημιστήμαρκήσιο de Villena ο οποίος, λέγεται, στα κατώγια τουασκούσε τη μαγεία και είχε ιδρύσει και«σχολή». Οκτώχρόνια από την άφιξή του στο Τολέδο, σύμφωνα μ΄έναενοικιαστήριο συμβόλαιο της 10-12-1585, υπογραμμένοαπό το διαχειριστή του Villena, ο Γκρέκο, πάνω στηνακμή του, νοίκιασε το μεγαλύτερο και πολυτελέστεροδιαμέρισμα αυτού του μεγάρου, με τη μαγευτική θέα, τολεγόμενο «βασιλικό», στην ενορία του Santo Tome με τοπανάκριβο ενοίκιο των 596 ριαλιών, όταν το ενοίκιο ενόςκαλού σπιτιού, βία, έφθανε τα 100 ριάλια. Εκεί έμενε, μο-ναχικός, λιγομίλητος με αγάπη, αρμονικά με την καρτε-ρική του Jeronima, το μικρό γιο τους Γεώργη-Μανουήλ,που έγινε καλός αρχιτέκτων αλλά μέτριος ζωγράφος, τονπιστό του Preboste και τον πιο ξεχωριστό από τους λίγουςδιαλεχτούς μαθητές του, τον Luis Tristan. Μόνη ψυχα-

ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασσίζης


42

γωγία του, το διάβασμα και λίγη μουσική. Του άρεσεπολύ, κατά τα γεύματά του, να του παίζουν τα βιολιά τονΙσπανοαράπικο, χαρούμενο σκοπό: Cante jondo. Oι επι-κριτές του, αυτό, του το καταλόγισαν ως ασύνετη σπα-τάλη και «επιδεικτικότητα». Τον κακολογούσαν και για τοότι συζούσε με τη Jeronima η οποία, ζώντας στη σκιάτου, τον συντρόφευσε ως το πρόωρο τέλος της ζωής της,αλλά δεν την παντρεύτηκε ποτέ, ίσως λόγω των διαφο-ρετικών θρησκευτικών πεποιθήσεων. Αυτή είναι ίσως «Η

γυναίκα με την ερμίνα» που την απεικόνισε το1585, στοζενίθ της ομορφιάς της, ίσως και στην «Παρθένο τουΣτρασβούργου». Πάντως το ότι ζούσε με αστεφάνωτηγυναίκα κάτω από τη Δαμόκλειο σπάθη της Ιεράς Εξέτα-σης που επενέβαινε και σε οικογενειακές ατασθαλίες καιείχε και συχνές διαμάχες με την Ισπανική εκκλησία γιαλόγους δογματικούς, αλλά κυρίως ως προς την αξιολό-γηση της αγοραστικής αξίας των πινάκων του, καταδει-κνύει τη δύναμη της επιβολής του και την ανεξάρτητηθέση του έναντι της εκκλησίας. Το σίγουρο είναι ότι στιςμάχες που έδινε στα ιερά δικαστήρια, έβγαινε πάντοτεδικαιωμένος. Χαρακτηριστικό της δυναμικότητάς τουείναι ότι, όταν σύρθηκε στα δικαστήρια της Ιερής Εξέτα-σης με την κατηγορία του αιρετικού, επειδή ζωγράφισετους αγγέλους μερικών έργων του με πολύ μεγάλα

φτερά, όταν τους ρώτησε: «…έχετε δει ποτέ αγγέλους;».Στην αρνητική τους απάντηση, τους αποστόμωσε: «Τότεγιατί με κατηγορείτε, αφού δεν ξέρετε πόσο μεγάλα είναι ταφτερά τους;…». Ο Γκρέκο πάνω απ΄ όλα έβαζε την αξιο-πρέπεια της Τέχνης του. Το χρήμα το θεωρούσε μόνο ωςμέσο για να καλύπτει της ανάγκες του, γι΄αυτό και όταντου ζητήθηκε να πληρώσει φόρους για τις παραγγελίεςπου αναλάμβανε, δε δίστασε να καταφύγει (ή ίσως τονέσυραν) στα δικαστήρια. Όμως, αποτάθηκε απευθείαςστο Βασιλιά Φίλιππο Β΄ που τον δικαίωσε το θέμα γενι-κεύτηκε, με αποτέλεσμα οι καλές τέχνες: ζωγραφική-γλυ-πτική ακόμη και η αρχιτεκτονική, ν΄απαλλαγούνφορολογογικά. Ο Γκρέκο δεν πλούτισε από την Τέχνητου. Δεν είχε ποτέ δικό του σπίτι μάλιστα για ένα διά-στημα όταν τα οικονομικά του έγιναν πολύ δύσκολα ίσωςαναγκάστηκε να φύγει από το μέγαρο, διότι υπάρχει ένανέο ενοικιαστήριο χρονολογίας 5-8-1604, για το ίδιο δια-μέρισμα στο παλάτι Villena. Φαίνεται, εκείνη τη χρονιά,τα οικονομικά του θα καλυτέρεψαν, γιατί οι παραγγελίεςτου αυξήθηκαν πολύ. Τότε περιέθαλψε και τον άρρωστοκαι χρεωκοπημένο μεγάλο αδελφό του Μανούσο, πουπέθανε εκεί. Ίσως να ζωγράφισε και το πορτραίτο του,που δείχνει ένα κουρασμένο αλλά ευγενικό πρόσωπο μεσκουλαρίκι στο αφτί.Στην εκκλησία του S.Domingo del Antiguo, λοιπόν, ανέ-λαβε ο Γκρέκο, από το 1577-1595, ως ζωγράφος, αλλάκαι ως σπουδαίος γλύπτης και αρχιτέκτων, ως προς τησχεδίαση του γλυπτικού και αρχιτεκτονικού μέρους τουεικονοστασίου που θα περιελάμβανε τους πίνακές του.Ζωγράφισε το ιερό της σε βενετσιάνικο ύφος, κι αμέσωςόρθωσε εκεί την πρώτη του «Ανάληψη της Παρθένου»(Ινστιτ.Τέχνης-Σικάγο), ένα από τους σπάνιους πίνακέςτου, επηρεασμένο από τη γνωστή «Αssunta» του Τι-τσιάνο, όπου η όλη σύνθεση του έργου έχει μια ώθησηπρος τα άνω, προμηνύοντας το ξάνοιγμα της τεχνοτρο-πίας του προς τη δική της διαδρομή. Τον ίδιο χρόνο,στον ίδιο ναό, ζωγραφίζει και την «Ανάσταση του Χρι-στού» καθώς και την «Αγία Τριάδα», (Μουσείο Prado-Μαδρίτη), αλλά και την πρώτη του «Προσκύνηση τωνΠοιμένων» (1577), η δεύτερή του (1595) βρίσκεται στοΒουκουρέστι, και η Τρίτη(1610) στο ΜητροπολιτικόΜουσείο Ν. Υόρκης. Στην ίδια παραγγελία, αλλά για τηΜητρόπολη του Τολέδου, ανήκει και το αριστούργημάτου «Espolio» ή το «Διεμερίσαντο τα ιμάτιά μου»(1579). Φαίνεται πως ο νεαρός, ακόμη, ζωγράφος, θαβρήκε μες στην αυχμηρότητα* της Τολεδάνας γης καιστην αυστηρότητα της Ιερής Εξέτασης, τη δύναμη καιτην ηρεμία να στοχαστεί και να δημιουργήσει το «Espo-lio» που είναι το πρώτο του και το ορόσημο της Μεγά-λης δημιουργικής πορείας του προς τα… Ύψη, προς τηνπνευματικότητα! Το φως της φλόγας που του ’καιγε τασωθικά θα ξεπετάχτηκε κι έβαψε καταπόρφυρη κι αστρα-φτερή τη χλαμύδα του υπερφυσικού σε μέγεθος καιύψος Χριστού, σ΄αυτό το θεσπέσιο έργο του. Με το ίδιοφως έλουσε και το: «Μαρτύριο του Αγ.Σεβαστιανού»

Η γυναίκα με την ερμίνα


43

του. Από τότε, άρχισε να δίνει μια επιμήκυνση στις μορ-φές κι ένα «σπειροειδές ύψος» στα σώματα των πινάκωντου με τα αμίμητα γκρί-πράσινα-ασημί χρώματα με τιςζεστές και ψυχρές τους αποχρώσεις, δίνοντας στην Τέχνητου τη μορφή που μόνο αυτός οραματιζόταν. Εξάλλουστην Ισπανία δεν υπήρχε η προκατάληψη της καθολικήςεκκλησίας και της ιταλικής Αναγέννησης για την ανατο-λική βυζαντινή τέχνη, στα νάματα της οποίας είχε λου-στεί ο Γκρέκο. Απελευθερώνεται λοιπόν από τη δυτικήτεχνοτροπία, την απορρίπτει και χαράζει τη νέα πορείατης μεγάλης Τέχνης του. Το κορυφαίο όμως έργο του, το«κλασσικό» αριστούργημα που αποτελεί σταθμό της«ανοδικής» του πορείας, αλλά και της Ισπανικής ζωγρα-φικής, είναι «Ο ενταφιασμός του Conte Orgaz» (διαστ.4.80Χ3.60), ζωγραφισμένος το 1586 στην εκκλησία τουSan Tome όπου δεσπόζει ως τώρα και όπου ο Γκρέκο κα-

ταφέρνει να συνενώσει θεϊκά το κάτω μέρος αυτού τουπίνακα, που εικονίζει το θρύλο του «θαύματος» της επί-γειας ταφής του Don Gonzales Ruiz, κώμητα του Ορ-γκάθ, με το πάνω μέρος του, που παρουσιάζει τηνουράνια αποθέωση του νεκρού, ο οποίος ήταν Μέγαςευεργέτης της ενορίας του Σαντο Τομέ, και είχε φροντίσειπριν πεθάνει, αυτή η εκκλησία όπου θα ενταφιαζόταν ναοικοδομηθεί με περισσή πολυτέλεια. Κι όταν πέθανε, το1312, της είχε αφήσει τεράστιο κληροδότημα. Ο Γκρέκο,λόγω πικρής πείρας, τήρησε κατά γράμμα όλους τουςόρους της παραγγελίας αυτής και «κατέβασε» από τα ου-ράνια τους δύο αγαπημένους αγίους του Οργκάθ, Στέ-φανο και Αυγουστίνο για… να τον ενταφιάσουν,πλαισιωμένους από μια οριζόντια σειρά γνωστών ευγε-νών και μη, ανάμεσά τους και ο ίδιος (έκτο πρόσωπο απόαριστ. που κοιτάζει κατάματα το θεατή), και κάτω αρι-στερά εικονίζεται και ο μικρός του γιος. Η όλη σύνθεσητου έργου, όμως, διαπνέεται από την καινούργια δημι-ουργική του τεχνοτροπία. Όταν λοιπόν έφτασε η ώρατης πληρωμής του, ο «Ελ Γριέγο», έτσι τον ονόμαζαν καιοι Ισπανοί σα να ΄θελαν να πουν ο «ξένος», αντιμετώ-πισε μεγάλες αντιδράσεις από τους εκκλησιαστικούς κυ-ρίως, που θεωρούσαν την τιμή των 1200 δουκάτωνυπερβολική, όπως και όλων των έργων του, αλλά τελικάσυμβιβάστηκαν και πλήρωσαν τα 1200 δουκάτα (πουόμως τα περισσότερα του τα πήραν οι πιστωτές του),

«Espolio» ή το «Διεμερίσαντο τα ιμάτιά μου»

Ο ενταφιασμός του Conte Orgaz


44

αλλά και από τους δογματικούς που δεν καταλάβαιναντo πρωτόγνωρο της ιδιοφυϊας του και την έλεγαν «εκκε-ντρικότητα» και «παραδοξότητα». Τον αποκαλούσαν De-mende! (=τρελό) και μανιακό για επίδειξη. Τόσοπαρεξηγημένη ήταν αυτή η αυτόβουλη παραμόρφωσητων σωμάτων και η επιμήκυνση των προσώπων των πι-νάκων του, ώστε ο Ισπανός οφθαλμολόγος GermanBeritens, εξηγώντας την επιστημονικά, την απέδωσε σε:«αστιγματική υπερμετρωπία που διαστρέβλωνε το σχήμα τωναντικειμένων στην αρρωστημένη όρασή του». Αυτές οιφήμες διεσπάρησαν, τότε, και κράτησαν τρεις αιώνες, ωςτις αρχές του 20ου, οπότε η φήμη του αποκαταστάθηκεκαι πρώτος ο Γάλλος συγγραφέας Μaur. Barres, το 1911στο βιβλίο του «Greco», άλλαξε τη λέξη «τρέλα» με τηλέξη «μεγαλοφυϊα». Η απάντηση του Γκρέκο σε όλα αυτάήταν ένα σκέτο: «Ξέρω τι κάνω». Στα πρακτικά της δίκηςγια την τιμή του πίνακα, δήλωσε: «Όσο είναι αλήθεια πωςτο ποσό της τιμής είναι κατώτερο από την αξία αυτού τουυπέροχου έργου μου, άλλο τόσο είναι αλήθεια πωςτ΄όνομά μου θα μείνει στις ερχόμενες γενιές σαν μιας απότις έξοχες μεγαλοφυϊες της ισπανική ζωγραφικής». Λένεπως ο «Ενταφιασμός» κρεμόταν χρόνια σαν κουρέλι μεςστην εκκλησιά και ο Γάλλος τεχνοκριτικός Arsene Alexan-dre, έγραψε γύρω στο 1890: «…τότε βεβαιώθηκα μέσα στοίδιο το Τολέδο για τη λησμονιά και την περιφρόνηση που έτρε-φαν οι Ισπανοί για τον καημένο το Γκρέκο…». Όμως ένα σεβαστό μέρος της Ισπανικής κοινωνίας πουδιέκρινε στο έργο του την Ισπανικότητα και τη Χριστια-νικότητά του, τον επισκέπτονταν και τον στήριζαν, όπωςο συγγραφέας-ποιητής Lope de Vega, ο νομομαθής Κο-βαρρούμπια, ο Μ. Θερβάντες, συγγραφέας του «Δον Κι-χώτη» κ.ά. επιφανείς. Κατά το 1591 όταν ο Φίλιππος Β΄με τη βασιλική οικογένεια επισκέφθηκαν το Τολέδο, ηDona Maria de Aragon, κυρία επί των τιμών της βασί-λισσας Άννας, όταν είδε και θαύμασε τον «Ενταφιασμό»,του ανέθεσε, το 1596, τη διακόσμηση της εκκλησίας τουΚολλεγίου των Αυγουστίνων, που είχε κτίσει πρόσφατα.Έτσι για αρκετά χρόνια ο Γκρέκο, αποκτώντας φήμη καιχρήματα, ζωγράφισε ελεύθερα μερικά από τα πάμπολλααξιόλογα έργα του, όπως «Η βάπτιση του Χριστού»(Μουσείο Prado), η β΄ «Προσκύνηση των Ποιμένων»,η «Ανάσταση», ο «Ευαγγελισμός» (Μουσείο Balaguer),η εξαίσια «Πεντηκοστή» του, θέμα που οι σύγχρονοί τουζωγράφοι το απέφευγαν λόγω της μεγάλης δυσκολίαςτου ως προς την απόδοση της παρουσίας του ΑγίουΠνεύματος, όμως ο Γκρέκο κατάφερε να «πνευματοποι-ήσει την ύλη» και να παρουσιάσει με θεοσέβεια την αλ-ληγορία και τη θειότητα του Αγίου Πνεύματος. Επίσης το:«Ο Χριστός στο όρος των Ελαιών» (Εθν. Πινακ. Λονδί-νου) «με την ψυχρή λάμψη των χρωμάτων της νύχταςστη γεωμετρική διάταξη των όγκων». Άλλα έργα του πουζωγράφιζε συγχρόνως στο εικονοστάσι του παρεκκλη-σιού του Αγίου Ιωσήφ-Τολέδο είναι: «Η στέψη της Πα-ναγίας», ο «Αγ.Ιωσήφ με το βρέφος», η «Στέψη τηςΠαρθένου» (Εθν. Πινακ. Washington), o «Αγ.Ιερώνυμος

μετανοών», (Εθν. Πινακ. Edinbourg-Scot.) και το σπου-δαιότερο, ο έξοχος «Ο Αγ.Μαρτίνος» που ξεχωρίζει. για«την τυπολογική πρωτοτυπία του, και τα εικονογραφικάτου χαρίσματα». Ας μη παραλείψουμε και την εξαίσιασειρά πορτραίτων, ευγενών φίλων του,καλλιτεχνών, πο-λιτικών, και των καρδιναλίων: «Γκουεβάρα (Ν.YόρκηHΠΑ.), Κιρόγκα, Ταβέρα (Νοσοκομείο Τavera)», ασύ-γκριτης καλλιτεχνικής αξίας, καθώς και τη σειρά πορ-τραίτων του Prado: ο «άνδρας με το χέρι στο στήθος»,το «πορτραίτο ανωνύμου ανδρός», η προσωπογραφίατου «Ντον Ροντρίγκο Βάσκεθ», «Ένας Νέος Ιππότης»,«Η «Κυρία με τη μαντίλλια» (περ.1604), που ίσως είναιη Dona Heronima σε ώριμη ηλικία (Μουσείο Τέχν. Φι-λαδελφ. ΗΠΑ). Αυτό όμως που θεωρείται ως το αρι-στούργημα της προσωπογραφίας όλων των αιώνων είναιτο πορτραίτο του φίλου του ποιητή και μεγαλύτερου ρή-τορα του χρυσού αιώνα της Ισπανίας, του «Φράυ Ορ-ντένσιο Φέλιξ Παραβιθίνο» (1609, Μουσείο ΚαλώνΤεχν. Boston) ο οποίος και αφιέρωσε στον «Έλληνα τουΤολέδου» τέσσερα πολύ εγκωμιαστικά σονέτα του. Σταπορτραίτα του, που ξεπερνούν τα πεντακόσια, κυριαρ-χούν οι πρωτοποριακές του «εξπρεσσιονιστικές παρα-μορφώσεις ή συνθέσεις». Άραγε τι να έλεγαν οι επικριτέςτου γι΄ αυτές τις ασυναγώνιστες προσωπογραφίες, πουτις ζωγράφιζε σχεδόν παράλληλα, τότε, στα χρόνια πουτον αποκαλούσαν παρανοϊκό; Κατά την τελευταία δεκα-ετία της ζωής του, 1604-1614, ο Γκρέκο, στην προσπά-θειά του να φθάσει στην κορύφωση της δημιουργικήςκαι πνευματικής του τελείωσης ζωγράφισε μια σειράπολύ σημαντικών πινάκων, μεταξύ των οποίων, και τοντελευταίο του «Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης». Ήδη όμωςαπό το 1597-98, στον υπέροχο πίνακά του «ο ΆγιοςΜαρτίνος και ο ζητιάνος», είχε κάνει μια αρχή και ζω-γράφιζε, στη βάση του πίνακα, άσχετα προς το θέμα του,εκεί που συνήθως απεικονίζονταν οι δωρητές, θολά, ονει-ρικά, σαν σε ομίχλη, το αγαπημένο του Τολέδο, παρόλοπου το «τοπίο» δε συνηθίζονταν, τότε, ως θέμα στηνΙσπανία. Κατά τον ίδιο τρόπο το επανέλαβε και στους πί-νακές του: «Σταύρωση» (1603-10 Μουσείο SincinnatiΗΠΑ.), αλλά και σε όλες τις «Σταυρώσεις» του, εκτόςαυτής του Λούβρου(1580-90, καθώς και στα έργα του:«Ευαγγελισμός» (συλλ. Thyssen-Λουγκάνο), «Άγιος Βερ-ναρδίνος, της Σιένα» (Μουσείο Γκρέκο-Τολέδο 1603-13), και στην τελευταία του θρησκευτική σύνθεση,1608-13, την υπέρτατη «Ανάληψη της Παρθένου». Σεόλα τα ανωτέρω έργα του, ενυπάρχει διακριτικά, στηνίδια θέση, το Τολέδο, καθώς και σε άλλες επαναλήψεις πι-νάκων του. Εκεί όμως όπου εικονίζεται καθαρά, πάλι σεμικρογραφία οριζόντια, είναι στο έργο του «Λαοκόων»(Εθν. Πινακ Ουάσιγκτον-ΗΠΑ. περ. 1606). Φαίνεται λοι-πόν πως το Τολέδο, η γη και πηγή της έμπνευσής του,εκεί που ρίζωσε και δεν ξανάφυγε, θα τον στοίχειωνε, κιαυτός από ευγνωμοσύνη, όταν θα διαισθάνθηκε πως τονπλησιάζει, ο κυρίαρχος Θάνατος, το μόνο σίγουρο στηζωή μας, στο κατώφλι του πια, το διπλοζωγράφισε! Δεν


45

ξέρουμε ποιον από τους δυο πίνακές του ζωγράφισεπρώτα θεωρείται πρώτος αυτός με τον τίτλο: «Άποψη καισχεδιάγραμμα του Τολέδου» (περ. 1608, ΜουσείοΓκρέκο-Τολέδο). Αρχικά η πρόθεση του καλλιτέχνη θαήταν, λένε, να παρουσιάσει την πολιτεία με «τον τοπο-γραφικό και στατιστικό της χαρακτήρα» τελικά παρου-σιάζει μια πόλη εντελώς διαφορετική και εξωπραγματική,θέλοντας ίσως να της προσδώσει την προσωπική τουεσώψυχη ενόραση: Στην κορυφή του πίνακα, μες στασυννεφιασμένα ουράνια, δεσπόζει η Παναγία, που, συ-νοδεία αγγέλων, φέρνει το θρυλικό άμφιο στον προστάτητου Τολέδου, τον Άγιο Ιλντεφόνσο. Στο δεξί κάτω μέροςαυτού του πίνακα, βλέπουμε ένα αγόρι, ίσως πάλι το γιοτου, να κρατάει ένα ακριβές σχεδιάγραμμα του Τολέδουπου στην άνω δεξιά άκρη του υπάρχει η εξής επεξήγησηαπό τον ίδιο: «Ήταν ανάγκη να τοποθετήσω το Νοσοκο-μείο του ντον Χουάν Ταβέρα [πάνω στο τεχνητό νέφωμα]σε φόρμα μοντέλου για τον λόγον, ότι όπως ήταν έκρυβετην Πύλη της Βιζάγκρα, κι όχι μονάχα τη σκέπαζε, παράανέβαζε τον τρούλο του, που έτσι υπερυψωνόταν πάνωαπό την πολιτεία και μια και μετακινήθηκε και μπήκε απο-μονωμένο σα μοντέλο, πίστεψα πως θάπρεπε να δείχνει

προπάντων την πρόσοψή του στο σχεδιάγραμμα φαίνεται,πώς το κτίσμα σχετίζεται και δένεται με την πολιτεία…».Μεταξύ 1608-1614, άρρωστος από πυρετούς ελονοσίαςκαι μισοπαράλυτος, ζωγραφίζει τον «πίνακά του», τογνωστό ως «Το Τολέδο σε ώρα θύελλας» ή σκέτο «Το-λέδο» (διαστ. 4,80Χ3,60, Μητροπολιτικό ΜουσείoN.Υόρκης). Ένα Τολέδο που υψώνεται εξιδανικευμένο,φανταστικό κι απόκοσμο όπως το ’δαν τα μάτια τηςψυχής του, εκεί όπου η ψυχή του βρήκε την ηρεμία ναΜεγαλουργήσει. Και, αλλάζοντας του Τάχο του τη ροή,απλώνει με το μαγικό χρωστήρα του απάνω στην κατά-ξερη τη γρανιτένια γη του ένα καταπράσινο χαλί κιαπάνω κει συνυφαίνει λόφους κι αλσύλλια με δέντρα καιμονοπάτια. Κι ορθώνει τη γοτθική Μητρόπολη με το κα-μπαναριό της έτοιμο να τρυπήσει τον κυανόμαυρο ου-ρανό του, που χαμηλώνει κι απειλεί με τους κεραυνούςτου να συγκρουσθεί με το Αλκάθαρ, με το κάστρο τουΣαν Σερβάντο, τη γέφυρα του Αλκάνταρα κι μ΄όλα τα«ανυψωμένα», κι αγνώριστα κτίριά του, ίσως και με τοσπίτι του στο μέγαρο Βιλλιένα, ακόμη και με την ίδια τουτην ψυχή που ετοιμάζεται να υψωθεί κι αυτή για να συ-ναντήσει, επιτέλους, το Θεό του!Το 1614, στις 31 Μαρτίου, πεθαίνει μόνος, φτωχός καιχρεωμένος, μέσα στο τεράστιο άδειο διαμέρισμά του μετα ελάχιστα εναπομείναντα, από τις κατασχέσεις, έπιπλακαι πίνακές του. Δεν δέχθηκε ποτέ να μειώσει την τιμήτων πινάκων του, ούτε τα βιβλία του ξεπούλησε. Πριν πε-θάνει, μπροστά στο γιο του και μερικούς μάρτυρες, υπα-γόρευσε σ’ένα δημόσιο γραφέα: «…κρεβατωμένος,άρρωστος από αρρώστια που ήταν θέλημα θεού να με πλή-ξει…», ανέφερε το όνομα της πεθαμένης αγαπημένης τουΧερόνιμα, εξουσιοδοτούσε το γενικό κληρονόμο του, γιότου Γιώργη-Μανουέλ, να συντάξει την τελική διαθήκη,βεβαίωσε την πίστη του στην Καθολική εκκλησία τηςΡώμης, πως έζησε και πέθαινε σαν καλός Χριστιανός, καιυπέγραψε με μια πολύ δυσανάγνωστη υπογραφή. Ήταντόσο περήφανος για την πατρίδα του, που ο φίλος τουΦέλιξ Παραβιθίνιο στον επιτάφιο που του αφιέρωσε, τε-λείωνε μ’ αυτά τα λόγια:

«Η Κρήτη του ’δωσε τη ζωή και το Τολέδο τα πι-νέλα και καλύτερη πατρίδα, όπου αρχίζει, με το θά-νατο, να φθάνει στην αιωνιότητα».

Χάνδακας= Το σημερινό Ηράκλειο-Κρήτης.Αυχμηρότητα= ξηρότητα.

Βοηθήματα:Παντελή Πρεβελάκη: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος. Αθήνα 1930Μανόλ. Χατζηδάκη: Ο Θεοτοκόπουλος και η Κρητ. ζωγραφική. Ηράκλειο 1950Κ.Δ. Μέρτζιος: «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος». Αθήνα 1966

Το Τολέδο σε ώρα θύελλας


46

Καταγωγή και διάδοσηΠαρότι έχουν γραφτεί και λεχθεί πολλά για το αιωνόβιο αυτό δέντρο της Αθηνάς, εντούτοις

αξίζει να αναφερθούμε ξανά στις γενικότερες αρετές του.΄Ολα σχεδόν τα μόρια του (φύλλα, άνθη, ξύλο, φλοιός) είναι χρήσιμα. Ο πολύτιμος καρπός του

είναι τροφή και φάρμακο. Το προϊόν του καρπού, το λάδι, είναι πολύτιμη τροφή αλλά και φυσικόεκλεκτό φάρμακο, ενώ το ίδιο δέντρο το συναντούμε και ως καλλωπιστικό.

Ο ελληνικός χώρος φιλοξενεί το δέντρο της ελιάς από την αρχαιότητα, ως χώρος ιδιαίτεραευνοϊκός για την ανάπτυξη του και την καρποφορία του.

Η ιστορία της ελιάς είναι πολύ παλιά και ανάγεται σε προϊστορικά χρόνια, πριν από την ορ-γανωμένη ζωή του ανθρώπου. Η καλλιέργεια της φαίνεται να ξεκίνησε από την άγρια ελιά, ηοποία πιθανότατα κατάγεται από περιοχές της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου και μάλιστααπό την Ελλάδα, αφού ήταν γνωστή τουλάχιστον από τη Μινωική εποχή. Η ελληνική παράδοσηθέλει πατρίδα της ελιάς την Αθήνα, καθόσον η πρώτη ελιά, η «Μορία Ελαία», αναπτύχθηκε μετά

Η ΕΛΑΙΑ

του Δρ. Γεωργίου Σαρλή Καθηγητή Πανεπιστημίου

47

από κτύπημα του δόρατος της Αθηνάς στην Ακρόπολη. Κατ' άλλη εκδοχή, την πρώτη ήμερη ελιάτην έφερε στην Αττική ο Κέκροπας από την Αίγυπτο. Η ελιά υπήρξε το σύμβολο της σοφίας, τηςειρήνης και της νίκης. Ιδιαίτερα ο κλάδος ελιάς, στους Ελληνες και στους Ρωμαίους είχε τη ση-μασία του θριάμβου και της νίκης, όπως ο κλάδος του φοίνικα. Στους χριστιανούς είναι σύμβολοαιώνιας ειρήνης και μάλιστα όταν φέρεται στο ράμφος περιστεριού.

Από το χώρο της αρχαίας Ελλάδας η ελιά διαδόθηκε στις παραμεσόγειες χώρες με τους Φοί-νικες, τους Ελληνες αποίκους και τους Ρωμαίους. Αργότερα στους νεώτερους χρόνους μεταφέρ-θηκε από τους Ισπανούς και τους Πορτογάλους σε χώρες του δυτικού ημισφαιρίου.

Σήμερα η ελιά είναι από τις πιο σπουδαίες υποτροπικές δενδρώδεις καλλιέργειες της μεσο-γειακής ζώνης, όπου καθορίζει και ορισμένη κλιματική ζώνη, την ζώνη της ελαίας. Στη χώραμας η εξάπλωση της είναι μεγαλύτερη από κάθε άλλο είδος καρποφόρου δέντρου (θάλλει ηελαία) και θεωρείται, όπως στην αρχαιότητα, το εθνικό δέντρο. Είναι πολύτιμη καλλιέργεια, γιατίαποτελεί τη μοναδική ή κύρια πηγή εισοδήματος σε πολλές περιοχές της χώρας και ιδιαίτεραστις νότιες και στις νησιωτικές.

Η ελιά λοιπόν, το χρησιμότατο αυτό δέντρο δύναται να θεωρηθεί ως ιθαγενές της Ελλάδαςκαι μάλιστα της Κρήτης, αφού και το όνομα της είναι ελληνικό. Τούτο αποδεικνύεται από διά-φορες παραστάσεις ελαιοδέντρων που βρέθηκαν πάνω σε ευρήματα τάφων ή σε τοιχογραφίεςστο παλάτι της Κνωσού, που δείχνουν, ότι οι άνθρωποι της εποχής εκείνης χρησιμοποιούσαντην ελιά ως τροφή και το λάδι ως καύσιμη ύλη σε φωτιστικά λυχνάρια (πολύμιξοι λίχνοι). Άλ-λωστε οι Κρήτες ήθελαν τη θεά των Όφεων, που πιθανόν ταυτίζεται με τη θεά Αθηνά, να δω-ρίζει το δέντρο της ελιάς στους Μινωϊτες. Οι Μινωϊτες λάτρευαν όμως και τις τρεις αδελφές,Ελαϊς, Σπερμώ και Οινώ, που ο Διόνυσος τους έδωσε μοναδικό χάρισμα «ποιείν εκ γης έλαιον,σίτον και οίνον». Επίσης, από τα απολιθώματα που βρέθηκαν στην Κύμη της Ευβοίας, καθώς καιαπό τα λείψανα ελιάς που βρέθηκαν στα νησιά Θήρα και Θηρασία κάτω από στρώμα της θη-ραϊκής γης μαζί με άλλα φυτά της κατώτερης υποπεριόδου της τεταρτογενούς περιόδου, τουπλειστόκαινου.

Ωστόσο, σε αιγυπτιακό πάπυρο που χρονολογείται από το 1550 π.Χ., αναφέρεται η καλ-λιέργεια της, όπως και οι μούμιες της 20ης-25ης δυναστείας (1150-1000 π.Χ. περίπου) πουβρέθηκαν κοντά στις αρχαίες αιγυπτιακές Θήβες ήταν στεφανωμένες με κλαδιά ελιάς. Επίσης,η ελιά ήταν γνωστή από την εποχή του Ομήρου, δηλαδή περίπου το 900 π.Χ., ενώ στους Ρω-μαίους ήταν γνωστή από του 600 π.Χ. Δεν αποκλείεται όμως η καλλιέργεια της να άρχισε με-ταξύ των Σημιτικών λαών ήδη από του 3000 π.Χ. και μάλιστα από τους Αρμενίους καιΑιγυπτίους. Εξάλλου, ο Στράβων αναφέρει και αξιόλογους ελαιώνες στην Αρμενία, Μελιτηνήκαι στα περίχωρα της Σινώπης (Στραβ. II, 125, XI, 528, XII, 535, 546, 556).

Τέλος, ο διάσημος βοτανολόγος Α. P. de Candolle (1819) υποστηρίζει στο σύγγραμμα του«Origines des Plantes Cultivees» ότι η καλλιέργεια της ελιάς ήταν γνωστή από το 4000 π.Χ. καιότι το φυτικό αυτό είδος πρωτοεμφανίστηκε στα δυτικά παράλια της Μ. Ασίας.

ΙστορικόΤο ελαιόδεντρο είναι φυτικό είδος συνυφασμένο με ήρωες, μύθους και θεούς, ευλογημένο

δώρο στην ανθρωπότητα. Κατά την παράδοση, οι θεοί αποφάσισαν να χτιστούν πόλεις στηνΕλλάδα, όπου θα είχε ο καθένας ιδιαίτερες τιμές. Πρώτος ο Ποσειδώνας, ο θεός της θάλασσαςχτύπησε με την τρίαινα του στη μέση της Ακροπόλεως και ανάβλυσε πηγή που ονομάσθηκε Ερε-χθηίς.

Η Αθηνά, η θεά των γραμμάτων και της σοφίας, επειδή ήθελε να γίνει η πολιούχος της πόλης,ανέπτυξε πάνω στον ίδιο βράχο και πλησίον του αγάλματος του Μορίου Διός που βρισκότανστο σηκό του Πανδροσίου ναού του Ερεχθείου την «Μορίαν Ελαίαν». Αυτή υπήρξε κατά τηνπαράδοση η πρώτη ελιά. Η δεύτερη ήμερη ελιά, σύμφωνα με τον Παυσανία, αναπτύχθηκεκοντά στην αρχαία Ακαδημία και από αυτή προήλθε και ο περίφημος ελαιώνας της.

Την ελιά, οι αρχαίοι Ελληνες, την θεωρούσαν σύμβολο της κάθαρσης, γι’ αυτό σε πολλές ελλη-νικές πόλεις κάλυπταν τους νεκρούς με τα φύλλα της, όπως και πρέσβευαν την αθηναϊκή καταγωγήτης και ότι είχε δύο προστάτες την Παλλάδα Αθηνά και τον πατέρα της το Δία, όπως μας βεβαιώνεικαι ο Σοφοκλής στον «Οιδίποδα επί Κολωνώ» (693-706). Αλλά και ο Κλαύδιος Αιλιανός (3^ αι. μ.Χ.)βασιζόμενος στον Ηρόδοτο, αναφέρει ότι στην Αθήνα βρέθηκαν πρώτα η ελιά και η συκιά.

Επίσης, ο Θησέας πριν την αναχώρηση του για την Κρήτη προσέφερε ως εξευμενισμό στονΑπόλλωνα κλαδί αστής ελιάς από την Ακρόπολη (Πλουτ. Θησ. 18). Ακόμα, ο Ομηρος αναφέ-ρει ότι από ξύλο ελιάς κατασκευάστηκε ο πέλεκυς του Πίσανδρου (Ομήρου, Ιλ. Ν 612) και τορόπαλο του Πολύφημου. Ο Οδυσσέας από γερό κλαδί ελιάς κατασκεύασε το νυφικό κρεβάτιτου (Οδυσ. Ψ 320). Με κλαδί ελιάς στα χέρια έφτασαν οι κήρυκες των νικημένων από τον Αι-

48

νεία στον Τρωικό πόλεμο για να ζητήσουν τους νεκρούς τους. Ο Αχιλλέας, ο ήρωας του Τρωι-κού πολέμου και κεντρική μορφή στο έπος της Ιλιάδας, έδωσε εντολή να αλείψουν με λάδι τοσώμα του νεκρού Πατρόκλου. Ο Οδυσσέας, όταν έφτασε ναυαγός στο νησί των Φαιάκων (Κέρ-κυρα), αφού καθάρισε τη λάσπη από το σώμα του, το άλειψε με το λάδι που του έδωσε η Ναυ-σικά, η κόρη του βασιλιά Αλκίνοου, ο οποίος στους κήπους του ανακτόρου του καλλιεργούσεσυστηματικώς ελαιόδεντρα (Οδυσ. Ε 477 και Η 115) και μάλιστα αρδευόμενα (Οδυσ. Λ 582και Ιλ. Ρ 53). Επιπλέον, στην Οδύσσεια η ελιά κατατασσόταν μεταξύ των δέντρων «ως• η θεάέξηπτε την επιθυμίαν του Ταντάλου» (Οδυσ. Λ 58).

Τέλος, όταν οι Επιδαύριοι παραπονέθηκαν στο μαντείο για την άγονη γη τους, η Πυθία τουςδιέταξε να στήσουν στη Δαμία και Αυξησία αγάλματα από ξύλο ελιάς (Ηροδ. V 82, Παυσ. II 30,4).

Ωστόσο, ένα κλαδί ελιάς ήταν σύμβολο της ειρήνης, κατόπιν προτάσεως του Λυκούργουπου έγινε δεκτή, των μη εχθρικών διαθέσεων, αλλά και πέρα από τον τάφο. ΄Ετσι κήρυκες, οι«σπονδοφόροι», κρατώντας κλαδιά ελιάς, γύριζαν από πόλη σε πόλη και καλούσαν τους Πα-νέλληνες να σταματήσουν τους αναμεταξύ τους πολέμους και να έρθουν στην Ολυμπία για τηνωραία, την ευγενική άμιλλα των σωματικών επιδόσεων. Επίσης ο Αμφιάραος, ήρωας της αρ-χαιότητας που λατρεύτηκε ως μάντης και θεός-ιατρός, όταν κατέβαινε στις ζοφερές όχθες τηςΣτυγός, κρατούσε στο χέρι κλαδί ελιάς. Στη «Θηβαίδα» αναφέρεται ότι η Ιοκάστη κρατώντας ένακλαδί ελιάς στολισμένο με μαύρη ταινία, πέρασε ανάμεσα από το στρατό των Αργείων, πηγαί-νοντας να παρακαλέσει τον Πολυνείκη να συμφιλιωθεί με τον αδερφό του Ετεοκλή. Ο Διομή-δης, φέρνοντας στον Αινεία τον Παλλάδιο, κρατεί κλαδί ελιάς, για να μην τρομάξει τους Τρώεςη παρουσία του. Κλαδί ελιάς κρατούσαν και οι πρέσβεις της Μασσαλίας, πηγαίνοντας να προ-ϋπαντήσουν τον Καίσαρα.

του Δρ. Γεωργίου Σαρλή

49

Η συμβολή πάντως της ελιάς στον πρακτικό, καθημερινό δημόσιο και ιδιωτικό βίο ήταν ανέ-καθεν σημαντική. Ο Αριστοφάνης μας πληροφορεί ότι οι ελιές και το λάδι, μαζί με το ψωμί, τοτυρί, το κρασί και το αλάτι αποτελούσαν τα βασικά αγαθά της διατροφής. Όμως η καταστροφήτων ελαιοδέντρων ενός τόπου από εχθρικό στρατό έπληττε την οικονομία του, όπως συνέβη,σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, όταν οι Σπαρτιάτες εισβάλλοντας στην Αττική κατά τον Πελο-ποννησιακό πόλεμο κατέστρεψαν τους ελαιώνες της, αλλά και όταν οι Αθηναίοι με τον Περικλήέκοψαν τα ελαιόδεντρα της Κυνουρίας και της Αργολίδας.

Ομοίως η χρήση των παραγωγών της ελιάς, ήταν ποικίλη, καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα ανα-γκών και επαγγελμάτων, με κυριότερο το λάδι. Το λάδι του οποίου οι ποιότητες ήταν τρεις. Το ωμο-τριβές ή ομφάκινον που ήταν άριστης ποιότητας και εξαγόταν από ελιές αγουρωπές της πρώτηςψυχρής έκθλιψής τους, το δεύτερο γεύματος που ήταν το καλής ποιότητας και το χυδαίον, που χα-ρακτηριζόταν κατώτερης ποιότητας και εξαγόταν από ελιές υπερώριμες ή τραυματισμένες.

Έτσι το λάδι εκτός της μαγειρικής, χρησιμοποιούνταν ευρέως ως φωτιστική ύλη, ως λιπαντικόγια τη συντήρηση επιφανειών και για την καλύτερη λειτουργία μεταλλικών ή ξύλινων μηχανι-σμών, αλλά και ως καλλυντικό καθημερινής χρήσης για την προστασία του δέρματος από τονήλιο και το κρύο. Επίσης, αναμεμειγμένο με αρωματικές ουσίες, χρησίμευε για την επάλειψη τουσώματος και των μαλλιών μετά το λουτρό. Μάλιστα, τόσο ο Θεόφραστος στο έργο «Περί ύληςιατρικής», όσο και ο Διοσκουρίδης στο δικό του «Περί ύλης ιατρικής» σώζουν πληροφορίες γιατα υλικά και τις συνταγές αρωματικών λαδιών. Ακόμα, ήταν κατάλληλο ως επουλωτικό και αντι-σηπτικό σε τραύματα, εγκαύματα και γυναικολογικές ασθένειες και χρήσιμο ως αντιεμετικό, σεπροβλήματα των αυτιών και πιθανόν ως μέσο αντισύλληψης.

Από πολύ νωρίς, διαπιστώθηκαν και οι θεραπευτικές του ιδιότητες, γεγονός που τεκμηριώ-νεται από την πληθώρα των φαρμεκευτικών του χρήσεων (άνω των 60), που έχουν διασωθεί στονΙπποκράτειο Κώδικα.

Πέραν όμως των ποικίλων χρήσεων του λαδιού, τα φύλλα της ελιάς (Foliae Oleae) χρησί-μευαν ως τροφή για τα ζώα, για να γεμίζουν στρώματα, να παρασκευάζουν αφέψημα για τηναντιμετώπιση της φλόγωσης των ούλων και του έλκους του στομάχου και σε περιπτώσεις ψη-φοφορίας για εξοστρακισμό («πεταλισμός» στις Συρακούσες, «εκφυλλοφορία» στη Βουλή τωνΠεντακοσίων της Αθήνας). Τα άνθη της επίσης υπό μορφή καταπλάσματος θεράπευαν τα κον-δυλώματα και ο οπός τους υπό μορφή αλοιφής τις σκληρύνσεις.

Η ελιά όμως ήταν και το σύμβολο της τιμητικής διακρίσεως. Στεφάνι από κλαδί ελιάς έπαιρνανως έπαθλο οι νικητές των αθλητικών και καλλιτεχνικών αγώνων και κλαδί αγριελιάς (κότινος) οι Ολυ-μπιονίκες. Είναι γνωστό πως ένα αρσενικό παιδί, που απαραίτητα έπρεπε να είχε ζωντανούς καιτους δύο γονείς του, έκοβε με χρυσό μαχαίρι από την Αλτη της αρχαίας Ολυμπίας κλαδιά αγριελιάςκαι με αυτά στεφανώνονταν οι νικητές των ολυμπιακών αγώνων (Παυσ. V7,7 και 15,3).

Κατά τα Παναθήναια οι θαλεροί και ωραίοι Αθηναίοι γέροντες (θαλλοφόροι) έφεραν μο-νοετείς κλάδους αγριελιάς που προέρχονταν από την ιερή ελιά των Αθηνών, την «Μορίανελαίαν», κλωναράκια των οποίων μετά κρατούσαν, ως φυλακτό, οι αρχαίοι Αθηναίοι στο σπίτιτους. Ετσι, η ελιά δεν έλειπε από καμιά σχεδόν θρησκευτική γιορτή ή άλλη τελετουργία.

Τέλος, το έμβλημα των μυστών της Σαμοθράκης ήταν στεφάνι από κλαδί ελιάς και κόκκινη

Η ΕΛΑΙΑ

50

ταινία, με την οποία το περιέδεναν στο κεφάλι σαν γυναικείο κεφαλόδεσμο (φακιόλι). Πίστευανότι το κόσμημα αυτό είχε τη δύναμη να προφυλάσσει από κάθε κακό τον μυηθέντα.

Η ελιά, όπως αναφέρθηκε, είναι αιωνόβιο δέντρο, παρότι σε μεγάλη ηλικία ο κορμός τηςείναι τελείως αποσαθρωμένος και πλήρης κοιλοτήτων, γεγονός που αναφέρεται στο ποίημα «Ηελιά» του Λ. Μαβίλη:

«Στην κουφάλα σου εφώλιασε μελίσσι. Γέρικη ελιά………………………………»Όμως το ξύλο της αγριελιάς είναι σκληρό, συμπαγές, αρραγές και ανθεκτικότερο στους παγε-

τούς από εκείνο της ήμερης ελιάς. Από ξύλο αγριελιάς (κότινου) λέγεται ότι ήταν φτιαγμένο το ρό-παλο του Ηρακλή (Παυσανίας, Κορινθιακά. Βιβλ. 11-13). Ο Θεόκριτος, ο μεγάλος βουκολικόςποιητής της αρχαιότητας, αναφέρει ότι το λιοντάρι της Νεμέας φόνευσε ο Ηρακλής με κορμό αγριε-λιάς, το οποίο είχε πάρει από το ιερό βουνό των Μουσών, τον Ελικώνα.

Ο Αριστοτέλης (384-323 π.Χ.) στην «Αθηναίων Πολιτεία» (Κεφ. 60), βεβαιώνει ότι οι Ελλη-νες γνώριζαν πόσο πολύτιμο δέντρο ήταν η ελιά και το προστάτευαν νομοθετικά, τιμωρούσανμάλιστα με την ποινή του θανάτου εκείνον που ήθελε να ξεριζώσει ή να καταστρέψει μια ήμερηελιά. «Και ει τις εξορύξειεν ελαίαν μορίαν ή κατάξειεν έκρινεν η εξ Αρείου Πάγου βουλή, και ειπου καταγνοίη θανατω τούτον εζημίου». Επίσης, αναφέρει ότι πρόσφεραν λάδι ως βραβείο

στους νικητές των ιπποδρομιών και των γυμνικών αγώνων. Μετά μάλιστα τους ομηρικούς χρό-νους το χρησιμοποιούσαν και στο φαγητό και έλεγαν ότι το καλύτερο λάδι ήταν της Σάμου. ΟιΡωμαίοι έκαναν και αυτοί μεγάλη χρήση του ελαιολάδου και το διένειμαν δωρεάν στο λαό απότις δημόσιες αποθήκες. Ο Ρωμαίος Πλίνιος ο πρεσβύτερος (23-76 μ.Χ.) εκτός του ότι συνι-στούσε την τοποθέτηση βοτάνων στο λάδι για να πάρει αυτό μια ωραία γεύση και άρωμα, ανέ-φερε ότι εκείνος που επινόησε την καλλιέργεια της ελιάς και την επεξεργασία της, δηλαδή τοελαιοτριβείο και το ελαιοπιεστήριο, ήταν ο Αρισταίος, γιος του Απόλλωνα και της Κυρήνης.

Ο Πίνδαρος αναφέρει ότι και ως τον Ιστρο (το Δούναβη) έφτασε να καλλιεργείται η ελιά καιπως την πρωτόφερε εκεί ο Ηρακλής. Ο ίδιος ήρωας λένε πως έφερε την ελιά και στην Ολυμπία,για να είναι «μνημόσυνον κάλλιστον των εν Ολυμπία αγώνων και στέφανος αρετής των νικώ-ντων εν τω αγώνι», παρότι κατά τον Θεόφραστο, στην Ολυμπία ήταν γνωστή η άγρια ελιά, μετα κλωνάρια της οποίας έφτιαχναν στεφάνια για τα αγωνίσματα.

Η ήμερη ελιά όμως, ήταν γνωστή και στους Εβραίους σε εποχή μάλιστα προγενέστερη τουκατακλυσμού που την ονόμαζαν σεϊτ ή ζεϊτ. Από την ονομασία αυτή προήλθε και η τουρκικήονομασία ζεϊτούν αλλά και Ζητούνι, όπως αποκαλούσαν οι Τούρκοι τη Λαμία, εξαιτίας των ελαι-


51

ώνων της Αμφισσας και της Στυλίδας. Ετσι, στα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης η ελιά και το λάδιμνημονεύονται εις πλείστα όσα χωρία. Ο Θεός είχε υποσχεθεί στους Εβραίους ότι η ελιά θασυγκαταλεγόταν μεταξύ των αγαθών που θα εύρισκαν στη γη Χαναάν και που θα χρησιμοποι-ούσαν τους καρπούς και το λάδι της ως τροφή, φωτισμό και ως μέσο θεραπείας ( Γ' Βασιλείων,ΙΖ 12). Τούτο επιβεβαιώνεται και από το γεγονός της ευρέσεως μικρών πήλινων λαμπών πουχρησιμοποιούνταν για εσωτερικό φωτισμό, σε ανασκαφές που έγιναν σε αρχαίες τοποθεσίες τηςΠαλαιστίνης. Στη «Γένεση» (Η 8, 10-11) αναφέρεται πως ο Νώε κατάλαβε το τέλος του κατα-κλυσμού βλέποντας να γυρίζει το περιστέρι κρατώντας στο ράμφος του ένα κλωναράκι ελιάς.Επίσης, ο Θεός είχε υποδείξει στον Μωυσή πώς να κατασκευάσει την επτάφωτη χρυσή λυχνίαπου έκαιγε παρθένο ελαιόλαδο. Με λάδι ανακατεμένο με άλλα μυρωδικά, ετοίμαζαν ένα μύροκαι με αυτό οι αρχηγοί της φυλής του Ιούδα άλειφαν το κεφάλι τους πριν εισέλθουν στη Σκηνήτου Μαρτυρίου. Ακόμα, με λάδι έχριζαν οι Εβραίοι τους εκλεκτούς, όπως με λάδι και σιμιγδάλιέφτιαχναν ένα είδος πίτας, ως θυσία ειρηνική προς τον Θεό, την οποία σε μεγάλες γιορτές πα-ρασκεύαζαν σε ποσότητες και τις μοίραζαν στο λαό. Προσέτι, ένας από τους αρχαιότερουςπροφήτες, ο Ωσηέ, θαύμαζε τα ελαιόδεντρα. Αυτό φανερώνει ότι του ήταν γνωστή η σκιά τωνασημόφυλλων δέντρων που αφθονούν και σήμερα στους ιερούς Τόπους, όπως και στην πε-ριοχή της Μεσογείου. Αλλά και ο Ιησούς πέρασε τις τελευταίες ελεύθερες ώρες του στο Οροςτων Ελαιών, πριν τον συλλάβουν τη νύχτα της αγωνίας.

Τέλος, η Εκκλησία μας δέχεται μόνο λάδι ελιάς για το άναμμα των καντηλιών που είναι κρε-μασμένα στις εκκλησίες και που στην Καινή Διαθήκη ονομάζονται λαμπάδες, όπως φαίνεταιστην παραβολή των δέκα παρθένων και το λάδι που χρειαζόντουσαν για τις λαμπάδες τους(Ματθ. 25, 1-2). Επίσης, μόνο λάδι για το ευχέλαιο, που σημαίνει ευχή με λάδι, καθώς και γιατη βάπτιση. Ιδιαίτερα το λάδι που χρησιμοποιείται για τη βάπτιση, με το οποίο χρίουν τα νεο-φώτιστα παιδιά, συμβολίζει ότι θα γίνουν χρήσιμοι αθλητές της πνευματικής ζωής. ΄Αλλωστε,το μύρωμα των ανθρώπων και αντικειμένων με λάδι ελιάς, έχει μια μεγάλη ιστορία και ιερή ση-μασία. Τούτο το συναντάμε για πρώτη φορά στη «Γένεση» (ΛΕ 14), όταν ο Ιακώβ, μετά τοόραμα με τη σκάλα άφησε να ρεύσει λάδι πάνω στο βράχο που χρησίμευσε για προσκέφαλο.

Πέραν όμως όλων αυτών, η ελιά ποτισμένη με τα δάκρυα του Χριστού, σύμφωνα με ένα νεώ-τερο χριστιανικό μύθο, έχει λάβει την ευλογία και την ευχή του. Με το δίκιο της λοιπόν στο ποίηματου Κ. Παλαμά παινεύεται η ελιά, καθώς μας διηγείται την ιστορία και τις χάρες της:«Είμαι του ήλιου θυγατέραΕίμαι η ελιά η τιμημένη!».Ακόμα, σε ποίημά του ο Ι. Πολέμης εξυμνεί την ταπεινοφροσύνη και την εργατικότητα της:«Ευλογημένο να 'ναι, ελιά, το χώμα, που σε τρέφειΕσύ 'σαι πάντα ταπεινή, πάντα δουλεύτρα, σκύβειςμ' όλα τα πλούτη που κρατείς, μ' όλο το βιό που κρύβεις.........................................................................................……». συνέχεια στη σελίδα 75

Η ΕΛΑΙΑ

PiraeusMaritime Training CentreS.RANIS

COURSES:1. GMDSS2. ARPA3. BASIC SAFETY TRAINING4. TANKER SAFETY (OIL, CHEMICAL, LNG, LPG) – COW5. ADVANCE FIRE FIGHTING6. RO-RO PASSENGER SHIP7. PROFICIENCY IN SURVIVAL CRAFT AND FAST RESCUE BOATS8. PROFICIENCY IN MEDICAL FIRST AID9. CROWD MANAGEMENT10. BRIDGE RESOURCE MANAGEMENT – SHIP HANDLING11. ENGINE ROOM MANAGEMENT12. ECDIS (USE OF KONGSBERG & TRANSAS NT PRO 5000

ECDIS SIMULATORS)13. MEDICAL CARE

Also:• Risk Assessment – Risk Management• Accident, Incident Investigation and Analysis• Refreshing Training for Retired Deck/Engine Greek

Officers.(CoC for Belize,Cook Islands, Honduras and CW of Dominica)

• ISO 9001:2000 Implementation and internal auditing• Hazardous area• Hazardous material• Liquid Cargo Handling (OIL, LNG, LPG)• DPA• Vetting inspection • MLC 2006 Implementation• Antipiracy• STCW 2010 (Manilla Convention) • Oil Record PART 1 & PART II

School Premises: 40 Leosthenous Str. – 185 35 Piraeus - Phones: 210 4525301 – 210 4524304 – Fax: 210 4181704E-mail: [email protected] web : www.sranis.gr

Accredited By:• Republic of Cook Islands • Republic of Malta • Republic of Marshal Islands • Saint Vincent & Grenadines• Honduras• Republic of Liberia• International Merchant Marine Registry of Belize IMMARBE• Common wealth of Dominica

ForOnboard Officers & Crew• Ship Security Officer & Security Personnel• Safety OfficerCompany Personnel• Company Security Officers• ISM Internal Auditors• ISPS Internal AuditorsPort Facility Security Officers & Security Personnel

BRM – BTM Course• POLARIS – NORCONTROL FULL MISSION BRIDGE MANOEUVRING

SIMULATOR A TOTAL CONCEPT FOR TRAINING AND EVALUATION

• CAPABLE OF SIMULATING A TOTAL SHIPBOARD BRIDGE OPERATION INCLUDING THE CAPABILITY FOR ADVANCED MANOEUVRING

• 5 DAYS BRM-BTM COURSES BRIDGE TEAM MANAGEMENTINCLUDING 3 DAYS SIMULATION

Φροντιστηριακά τμήματα για προετοιμασία Συνταξιούχων Αξιωματικών Γέφυρας & Μηχανήςγια τις εξετάσεις για έκδοση Πιστοποιητικού Ικανότητας (CoC) Κύπρου και Μάλτας

STCW 78/95 & STCW 2010

7 CHANNEL VISUAL SYSTEM

REPRESENTATIVES OFTHE LEADING SHIPSUPPLIERS WORLDWIDE

98b, Filonos str., GR – 185 36 Piraeus, GreeceTel.: 210-4287.910/3 Fax: 210-4183.895/6

e-mail: [email protected]

GLOBAL MARINE SERVICE INC.

GEORGE KOLL I TS IDAS

Because NOVA means:

Why

NOVA?

SALES AND SERVICE AGENTS

• Highly Educated and skillful personnel for the electronic service and support of ships

• GMDSS supply and installation

• NOVA electronics is acknowledges by all classification societies to issue safety Certificates for Radio - Telegraphy and Radio - Telephony Communications

9, II Merarchias str. 185 35 Piraeus – GreeceTel.: 4121.578, 4131.058

Fax: 4136.667, Tlx: 211090 NOVA GR

62

Φυσικού - Αστροφυσικού

του Χαράλαμπου Π. Βαρυμπόπη

Τ’ Αστέρια και οι Κύκλοι τουςΚενού Ζεστασιά

Γαλαξιών ΠυροστιάΑστρική Αέναη Φωτιά 1

Δ. Λαβδιώτης

ια τους περισσότερους ανθρώπουςαστρονομία σημαίνει αστέρια, τ’ αστέρια

σημαίνουν αστερισμούς και οι αστερισμοίαστρολογία, που θα τους φανερώσει το μέλλοντους. Κάποιοι άλλοι όμως, πολύ λίγοι περίεργοιτύποι, που ο κόσμος τους λέει αστρονόμους,βλέπουν στα διαμαντάκια αυτά, που λαμπυρί-ζουν κάθε νύχτα καρφιτσωμένα στο μαύρο βελούδο του ουρανού, το παρελθόν του Κόσμου μας 2.

Μια απλή ματιά στον ουρανό μια σκοτεινήνύχτα χωρίς σύννεφα και φεγγάρι θα δείξει ότιοι αστέρες δεν είναι όλοι ίδιοι. Πράγματι η πο-λύχρονη μελέτη των αστέρων με όλο και πιο τε-λειοποιημένα όργανα δείχνει ότι οι αστέρεςεμφανίζουν μια τεράστια ποικιλία στα χαρα-

κτηριστικά τους. Άλλοι είναι εκατομμύριαφορές πιο φωτεινοί από τον Ήλιο (αν και αυτοίείναι πολύ σπάνιοι), ενώ άλλοι είναι λίγες εκα-τοντάδες φορές πιο αμυδροί. Ενώ ο Ήλιος έχειστην επιφάνειά του θερμοκρασία λίγο μικρό-τερη από 6000 Κ (βαθμοί Kelvin ) 3, υπάρχουναστέρες με επιφανειακή θερμοκρασία μεγαλύ-τερη από 100000 Κ και από την άλλη πάλιυπάρχουν αστέρες με θερμοκρασία της τάξεωςτων 1000 Κ. Οι μεγαλύτεροι αστέρες είναι εκα-τοντάδες ή και καμιά φορά και χιλιάδες φορέςμεγαλύτεροι από τον Ήλιο μας αλλά υπάρχουνκαι αστέρες, (οι «λευκοί νάνοι»), που έχουν τιςδιαστάσεις της δικής μας της Γης. Και σαν ναμην έφθανε αυτό υπάρχουν αστέρες (οι «αστέ-ρες νετρονίων») με πυκνότητα ασύλληπτη για

Εκεί που γεννιούνται τ' αστέρια - Μια περιοχή του Μεγάλου Νέφους του Μαγγελάνου

1. Από το δοκίμιο «Χάσματα και Ρήγματα». 2. Όταν παρατηρούμε ένα γεγονός, μια έκρηξη για παράδειγμα, που συμβαίνει σε ένααστέρι 1000 έτη φωτός μακριά, βλέπουμε στην ουσία στο παρελθόν, αφού αυτό συνέβη πριν από 1000 χρόνια, όσο χρόνο έκανε τοφως να φθάσει σ’ εμάς. 3. Η απόλυτη κλίμακα θερμοκρασιών ή κλίμακα «Kelvin» έχει ως αφετηρία το Απόλυτο Μηδέν – την μικρό-τερη δυνατή θερμοκρασία – που αντιστοιχεί στους -273ο C. Ο ένας βαθμός της κλίμακας αυτής είναι ίσος με τον βαθμό της συνηθι-σμένης κλίμακας Κελσίου και ονομάζεται «Κέλβιν». Έτσι το 0 Κ αντιστοιχεί σε -273ο C, το 0ο C σε 273 Κ, το 100ο C σε 373 Κ, κ.ο.κ.

Γ

63

τα δικά μας δεδομένα, που ενώ έχουν μάζαόση και ο Ήλιος μας, η διάμετρός τους είναι με-ρικές δεκάδες χιλιόμετρα.Μεταξύ των αστέρων υπάρχει το μεσοαστρικόαέριο. Ένα εξαιρετικά αραιό μίγμα αερίων πουαποτελείται κυρίως από υδρογόνο και μικρούςκόκκους σκόνης και που σχηματίζει μεγάλανέφη. Αν κάποιο απ’ αυτά τα νέφη περιέχειέναν ή περισσότερους πολύ θερμούς και λα-μπερούς αστέρες, η έντονη υπεριώδης ακτινο-

βολία που εκπέμπεται απ’ αυτούς κάνει τονέφος που τους περιβάλλει να φωτοβολεί, (φω-τεινό νεφέλωμα εκπομπής). Άλλα νέφη ή νεφε-λώματα, όπως ονομάζονται στην αργκό τωναστρονόμων, εκπέμπουν ραδιοκύματα και συ-νεπώς είναι δυνατόν να ανιχνευθούν ακόμα καιαν δεν εκπέμπουν φως. Σε τέτοια μεγάλα,ψυχρά, φορτωμένα με σκόνη νεφελώματα γεν-νιούνται οι αστέρες.

Ένας αστέρας αρχίζει την ζωή του όταν μιαμάζα μεσοαστρικού αερίου, με μεγαλύτερη πυ-κνότητα από τις γειτονικές της, αρχίζει να κα-ταρρέει (δηλαδή να συστέλλεται) κάτω από τηνεπίδραση της ίδιας της της βαρύτητας. Καθώςτο νεφέλωμα καταρρέει, θερμαίνεται. Τελικάόταν η θερμοκρασία στο κέντρο του έχει φτά-σει περίπου στους 10.000.000 Κ, οι ατομικοίπυρήνες συγκρούονται τόσο βίαια μεταξύ τους,ώστε αρχίζουν να συνενώνονται μεταξύ τουςμε μια διαδικασία που είναι γνωστή ως πυρη-

νική σύντηξη και με την οποία το υδρογόνο μετατρέπεται σε ήλιο 4 , ενώ ταυτόχρονα ελευ-θερώνονται τεράστια ποσά ενέργειας. Από τηστιγμή που ένας νεοσχηματισμένος αστέραςφθάνει σ’ αυτό το στάδιο, η πίεση που ασκεί ηακτινοβολία του πυρήνα του στα εξωτερικάστρώματα του νέφους που τον περιβάλλουνεξουδετερώνει την έλξη της βαρύτητας και τονέφος παύει να συστέλλεται. Έχει μεταβληθείσε ένα σταθερό αστέρα που θα συνεχίσει να

ακτινοβολεί στο μεγαλύτερο μέρος της ζωήςτου παθαίνοντας μικρές μόνο μεταβολές.

Από πού όμως παίρνουν οι αστέρες αυτήτην τεράστια ενέργεια που εκπέμπουν; Το μυ-στικό κρύβεται σε μια σχέση, που συνδέει τηνμάζα με την ενέργεια. Η σχέση προέκυψε απότην θεωρία της Ειδικής Σχετικότητας, που δη-μοσίευσε ο Einstein στα 1905, μια θεωρία πουέφερε πραγματική επανάσταση στον τρόποπου αντιλαμβανόμαστε το χρόνο, το χώρο, τηνκίνηση και την ενέργεια. Ο Einstein απέδειξε ότιη ενέργεια (Ε) και η μάζα (m) είναι μεγέθη ισο-δύναμα και συνδέονται τόσο μεταξύ τους όσοκαι με την . Κάθε φορά που μια ποσότητα ύλης«καταστρέφεται», το ποσόν της ενέργειας πουαπελευθερώνεται υπολογίζεται από την εξί-σωση του Einstein. Επειδή η ταχύτητα τουακόμα και από μια πολύ μικρή μάζα ελευθε-ρώνεται ένα κολοσσιαίο ποσό ενέργειας. Γιαπαράδειγμα αν μετατραπεί εξ ολοκλήρου σε

Η Δημιουργία ενός Αστέρα (Καλλιτεχνική Αναπαράσταση)

4. Το ήλιο (He) είναι το δεύτερο στοιχείο του περιοδικού πίνακα των στοιχείων, έχει ατομικό αριθμό δύο, και ο πυρήνας του αποτε-λείται από δύο πρωτόνια και δύο νετρόνια.

64


ενέργεια ένα κιλό από οποιοδήποτε σώμα(κάρβουνο, ζάχαρη ή ακόμα και χαρτί) η πο-σότητα της ενέργειας που θα απελευθερωθείείναι αρκετή για να τροφοδοτήσει έναν ηλε-κτρικό βραστήρα ισχύος ενός κιλοβάτ για τρίαεκατομμύρια χρόνια.

Κάθε δευτερόλεπτο, σ’ έναν αστέρα όπως οΉλιος, περίπου 600 εκατομμύρια τόνοι υδρο-γόνου μετατρέπονται σε ήλιο. Κατά τη διάρκειααυτής της μετατροπής ένα μικρό ποσό τηςμάζας του υδρογόνου – λίγο περισσότερο από

4 εκατομμύρια τόνους – μετατρέπεται σε ενέρ-γεια. Παρά την καταπληκτικά μεγάλη αυτή κα-τανάλωση «καυσίμου», οι αστρονόμοιυπολογίζουν ότι ο Ήλιος ακτινοβολεί με τοντρόπο αυτό επί σχεδόν 5 δισεκατομμύρια χρό-νια και έχει αποθέματα υδρογόνου αρκετάώστε να συνεχίσει να ακτινοβολεί για άλλα 5 δι-σεκατομμύρια χρόνια ακόμα.

Κάθε τι όμως έχει ημερομηνία λήξεως. Όταντα αποθέματα του υδρογόνου που περιέχονταιστον πυρήνα ενός αστέρα εξαντληθούν, ο πυ-ρήνας συμπιέζεται από το βάρος των εξωτερι-κών στρωμάτων. Ο αστέρας τότε διαστέλλεταικαι το μέγεθός του αυξάνει κατά αρκετές δεκά-δες ή και εκατοντάδες φορές σε κάποιες περι-πτώσεις, ενώ η επιφανειακή του θερμοκρασίαμειώνεται. Ο αστέρας μετατρέπεται τότε σε έναν«ερυθρό γίγαντα». Στο στάδιο αυτό μια καινού-ρια πυρηνική αντίδραση – που μετατρέπει τοήλιο σε άνθρακα και οξυγόνο – ξεκινάει στονπυρήνα του αστέρα. Ο αστέρας γρήγορα κα-ταναλώνει τα αποθέματα που του απομένουν,

αποβάλλει το εξωτερικό του κέλυφος, συρρι-κνώνεται και μετατρέπεται σ’ ένα εξαιρετικάπυκνό και συμπαγές αντικείμενο – έναν «λευκόνάνο» - ο οποίος τελικά σιγά – σιγά ψύχεται καιχάνεται στο σκοτάδι. Αυτή είναι η μοίρα που πε-ριμένει τους περισσότερους αστέρες του δικούμας Ήλιου συμπεριλαμβανομένου.

Οι αστέρες όμως με μεγάλη μάζα (αυτά τασχετικά σπάνια αντικείμενα που έχουν μάζαδέκα έως εκατό φορές μεγαλύτερη από τη μάζατου Ήλιου) τελειώνουν την ζωή τους με έναν

πολύ πιο θεαματικό τρόπο. Στον πυρήνα αυτώντων γιγάντων οι πυρηνικές αντιδράσεις δημι-ουργούν μια πλειάδα στοιχείων μέχρι τον σί-δηρο. Από τη στιγμή που ο πυρήνας τους έχειμετατραπεί σε σίδηρο οι αστέρες αυτοί δεν πα-ράγουν άλλη ενέργεια και η μοίρα τους έχεισφραγισθεί. Μη μπορώντας να ισορροπήσειτην βαρυτική πίεση των εξωτερικών στρωμά-των τους, ο πυρήνας ξαφνικά καταρρέει εκλύο-ντας ένα τόσο μεγάλο ποσό ενέργειας, ώστε τομεγαλύτερο μέρος της ύλης του αστέρα δια-σκορπίζεται στο διάστημα με μια τρομερήέκρηξη που κυριολεκτικά διαλύει τον αστέρα.Η απίστευτη δύναμη της βαρύτητας συμπιέζειτον πυρήνα και τον μετατρέπει σε «αστέρα νε-τρονίων» μια σφαίρα διαμέτρου λίγων χιλιομέ-τρων με φοβερή πυκνότητα και μάζα ίση με τημάζα του Ήλιου. Σε ακραίες περιπτώσεις αστέ-ρων με πολύ μεγάλη μάζα τίποτα δεν μπορείνα αντισταθεί στην φοβερή δύναμη της βαρύ-τητας και η κατάρρευση του πυρήνα συνεχίζε-ται έως ότου όλη η μάζα του να συγκεντρωθεί

Τα υπολείμματα του υπερκαινοφανούς Ν 63Αστο Μεγάλο Νέφος του Μαγγελάνου

Το Νεφέλωμα του Καρκίνου. Τα υπολείμματα της έκρη-ξης ενός υπερκαινοφανούς που συνέβη το 1054 μ.Χ.

65

Τ’ Αστέρια και οι Κύκλοι τους

σ’ ένα σημείο άπειρης πυκνότητας, σε μια μα-θηματική ανωμαλία. Προτού να καταλήξει οαστέρας στην κατάσταση αυτή, η δύναμη τηςβαρύτητας στην επιφάνεια του αστέρα γίνεταιτόσο ισχυρή που τίποτα – ούτε ακόμα και τοφως – δεν μπορεί να διαφύγει, οπότε ο αστέ-ρας εξαφανίζεται. Ο αστέρας που καταρρέειέχει μετατραπεί πλέον σε «μαύρη τρύπα», μιαμαθηματική ανωμαλία που περιβάλλεται απόμια περιοχή του χώρου όπου η βαρύτητα είναιτόσο ισχυρή που τίποτα δεν μπορεί να ξεφύγειαπό εκεί.

Ένας αστέρας που εκρήγνυται με τον προη-γούμενο τρόπο γίνεται αντιληπτός διότι ξαφνικάη λαμπρότητά του αυξάνει δραματικά και στησυνέχεια μειώνεται σιγά σιγά σε διάστημαλίγων μηνών. Oι αστέρες που τελειώνουν τηζωή τους με τον παραπάνω τρόπο ονομάζονταιυπερκαινοφανείς τύπου ΙΙ (Type II Supernovae).Ακόμα πιο θεαματικοί είναι όμως μια άλλη κα-τηγορία αστέρων που ονομάζονται υπερκαινο-φανείς τύπου Ιa (Type Ia Supernovae).Οι υπερκαινοφανείς τύπου Ιa σχετίζονται με συ-

στήματα διπλών αστέρων 5 που αποτελούνταιαπό ένα λευκό νάνο και έναν ερυθρό γίγαντα οοποίος εξακολουθεί να παράγει ενέργεια μέσωπυρηνικών αντιδράσεων. Αν οι δύο αυτοί αστέ-ρες είναι αρκετά κοντά, τότε αέριο από τον ερυ-θρό γίγαντα μετακινείται προς τον λευκό νάνο,συσσωρεύεται σ’ αυτόν και αυξάνει την μάζατου. Ένας λευκός νάνος μπορεί να εξισορροπή-σει την έλξη της ίδιας του της βαρύτητας αν ημάζα του είναι μικρότερη από μια κρίσιμη τιμή(περίπου 1,4 φορές τη μάζα του Ήλιου) που λέ-γεται όριο του Chandrasekhar (από το όνοματου Ινδού αστρονόμου που το ανακάλυψε). Ανη συγκέντρωση μάζας στον λευκό νάνο ξεπε-ράσει αυτό το όριο η εσωτερική πίεση της ακτι-νοβολίας του δεν μπορεί να ισορροπήσει τηδύναμη της βαρύτητας και ο πυρήνας του κα-ταρρέει. Όμως ένας λευκός νάνος περιέχει με-γάλα ποσά πυρηνικών καυσίμων, όπωςάνθρακα και οξυγόνο, που δεν έχουν πάρειμέρος στις διαδικασίες σύντηξης, επειδή η θερ-μοκρασία του πυρήνα δεν είναι αρκετά υψηλή.Με την κατάρρευση του πυρήνα όμως η θερ-μοκρασία ανεβαίνει απότομα με αποτέλεσμα νααρχίσουν πυρηνικές αντιδράσεις σύντηξης πουαπελευθερώνουν τεράστια ποσά ενέργειας. Ολευκός νάνος κυριολεκτικά διαλύεται με μια με-γαλειώδη έκρηξη.

Οι αστέρες έχουν βοηθήσει πολύ τουςαστρονόμους να δώσουν απάντηση σε δύ-σκολα ερωτήματα. Ανάμεσα στ’ άλλα μας βοή-θησαν να καταλάβουμε πως δημιουργήθηκαντα διάφορα χημικά στοιχεία τα οποία συνα-ντάμε στη Γη και από τα οποία φυσικά είμαστεκαι εμείς κατασκευασμένοι. Οι βασικές διεργα-σίες της αστρικής πυρηνογένεσης περιγράφο-νται στην περίφημη εργασία που δημοσίευσανοι Fred Hoyle και William Fowler μαζί με τουςGeoffrey και Margaret Burbidge στα 1957 σ'ένα κλασσικό άρθρο που είναι γνωστό ως«B2FH» από τα αρχικά των συγγραφέων του.

Κατά την Μεγάλη Έκρηξη, που δημιούρ-γησε το Σύμπαν μας, δημιουργήθηκε υδρο-γόνο και ήλιο (συν ένα ίχνος λιθίου 6). Αυτό τοπρωταρχικό αέριο συμπυκνώνεται με τη δύ-ναμη της βαρύτητας σε πρωτογαλαξιακά νέφη.Μέσα σ’ αυτά τα νέφη σχηματίζονται οι αστέ-ρες της πρώτης γενεάς. Μέσω των πυρηνικώναντιδράσεων σύντηξης στους πυρήνες αυτώντων αστέρων δημιουργούνται τα βαρύτεραστοιχεία. Μια ποσότητα απ’ αυτό το επεξεργα-σμένο υλικό διασκορπίζεται στο διάστημα

Τα υπολείμματα του υπερκαινοφανούς Ν 63Αστο Μεγάλο Νέφος του Μαγγελάνου

5. Ένας διπλός αστέρας αποτελείται από δύο αστέρες που περιστρέφονται γύρω από το κοινό κέντρο μάζας τους.. 6. Πρόκειται γιατο τρίτο στη σειρά στοιχείο του περιοδικού πίνακα. Το χημικό του σύμβολο είναι Li.

66

Τ’ Αστέρια και οι Κύκλοι τους


μέσω των εκρήξεων των υπερκαινοφανώντύπου ΙΙ. Στην συνέχεια από τα απομεινάρια τωναστέρων της πρώτης γενεάς (υδρογόνο και με-σοαστρική σκόνη) δημιουργούνται οι αστέρεςτης δεύτερης γενιάς που εμπλουτίζουν το σύ-μπαν με βαρέα στοιχεία. Πρακτικά όλα τα βαριάστοιχεία στα σώματά μας σχηματίσθηκαν κά-ποτε βαθιά στο εσωτερικό ενός ή περισσοτέρωνσχετικά μεγάλων άστρων, τα οποία στη συνέχειασκόρπισαν αυτό το υλικό με γιγαντιαίες εκρήξεις.Αυτό το εμπλουτισμένο υλικό ενσωματώθηκεστο σχηματισμό του ηλιακού συστήματος καιτου σώματός μας. Τελικά ο θάνατος των άστρωνέδωσε τις πρώτες ύλες για το σχηματισμό τωνπλανητών σαν κι αυτόν που κατοικούμε.Το Σύμπαν δηλαδή μοιάζει με ένα οικοσύ-στημα. Υδρογόνο και ήλιο ανακυκλώνονταιμέσα από διαδοχικές γενιές αστέρων. Οι αστέ-ρες με μεγάλη μάζα καταναλώνουν γρήγορα τααποθέματά τους και μετατρέπουν το υδρογόνοτους σε άνθρακα, οξυγόνο, σίδηρο και τα άλλα

στοιχεία του περιοδικού πίνακα. Στο τέλος τουλικό αυτό διασκορπίζεται στο Σύμπαν είτε μετην βοήθεια των αστρικών ανέμων είτε με τιςκολοσσιαίες εκρήξεις των υπερκαινοφανών.Έτσι ένα άτομο οξυγόνου, που έχει δημιουρ-γηθεί στην πυρωμένη καρδιά ενός αστέρα,αφού εκτιναχθεί με την έκρηξη που σημάδεψετο τέλος του αστέρα που το δημιούργησε, μπο-ρεί να περιπλανάται για εκατοντάδες εκατομ-μύρια χρόνια στο διαστρικό χώρο. Στησυνέχεια μπορεί να βρεθεί σ’ ένα πυκνό νέφοςπου συστέλλεται λόγω της βαρύτητάς του γιανα δημιουργήσει έναν νέο αστέρα που θα πε-ριβάλλεται από ένα νέφος σκόνης. Αυτός οαστέρας θα μπορούσε να είναι ο δικός μας οΉλιος και εκείνο το συγκεκριμένο άτομο μπορείνα καταλήξει στη Γη και έτσι κάποτε να βρεθείσε κάποιο ανθρώπινο κύτταρο. Αν θέλουμε ναβρούμε τις ρίζες μας πρέπει να ψάξουμε στοπαρελθόν, στους φούρνους που κρύβονται στιςκαρδιές των άστρων.

Από την Επιστήμη έχουμε μάθει πολλά καιαξιόλογα πράγματα. Απ’ όλους αυτούς τους θη-σαυρούς ίσως ξεχωρίζει η διαπίστωση ότι με-λετώντας το φυσικό μας Σύμπαν είναι δυνατόννα αποκτήσουμε μια βαθύτερη αντίληψη γιατην προέλευσή μας και για τη θέση μας στομέγα σχήμα του Κόσμου. Μάθαμε κυρίως πωςεμείς οι ίδιοι δεν είμαστε παρά συμπλέγματαμορίων – αλλά και τι καταπληκτικά συμπλέγ-ματα μορίων – σίγουρα ένα από τα πιο εξαίσιαδημιουργήματα της φύσης. Οι διαφορές πουχωρίζουν τους ανθρώπους ασφαλώς είναι πολ-λές. Αλλά δεν είναι μεγαλύτερες από τις ομοιό-τητες που ξεπηδούν από την κοινή μαςκαταγωγή. Γιατί όλοι μας έχουμε μια κοινήσχέση με τ’ αστέρια αφού όλοι μας είμαστεφτιαγμένοι από αστρόσκονη – ή για να χρησι-μοποιήσουμε μια πιο πεζή έκφραση, είμαστετο πυρηνικό απόβλητο από το καύσιμο πουκάνει τ’ αστέρια να λάμπουν.

Το Νεφέλωμα του Καρκίνου. Τα υπολείμματα της έκρη-ξης ενός υπερκαινοφανούς που συνέβη το 1054 μ.Χ.

Μαθηματικών ΑιτιοκρατίαΓεωμετρίας ΑρμονίαΚοσμική Φιλοσοφία

Εξισώσεων ΑναφορέςΜαθηματικών ΠεριγραφέςΜέσα από το Αχανές

Στο Χάος Όποια Τυχαία ΘέσηΜαθηματικά Εν ΥπερθέσειΣυμφωνική Συνόλου Σχέση

Φύσης ΟντότηταΜαθηματικών ΑναγκαιότηταΚοσμική Πληρότητα

Αριθμών Αυθυπαρξίααπ' το Τίποτε στην ΠιθανοκρατίαΛογισμική Ακολουθία

Μαθηματικών ΡεύμαΛογαρίθμων ΠλέγμαΑλγορίθμων Πνεύμα

Φύσης ΡυθμόςΜαθηματικός ΛογισμόςΑπειροσυμπλεκτικός

Εκφάνσεις ΜαθηματικέςΝομοτελειακές ΑρχέςΑέναοι Ρυθμιστές

Μαθηματικών Ωμέγα ΕύροςΓεωμετρίας ΔέοςΣύμπαντα Δίχως Τέλος!!!

*Άγνωστη Μαθηματική Φύση.

Μέσα από την επιστημονική έρευνα, οι στίχοι μου αποτελούν

“Δοκίμια και όχι Ποιήματα”. Είναι μια “Ιδιόρυθμη Έκφραση”

στο δέος απέναντι στη φύση και στην Ανθρώπινη Υπόσταση μέσα στο Χάος.

ΩΜΕΓΑ ΕΥΡΟΣ

του Δημήτρη Λαβδιώτη

68

ΥΓΕΙΑΦΑΡΜΑΚΑ ΓΙΑ ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗ (ΔΙΦΩΣΦΟΝΙΚΑ)

ΚΑΙ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗ της Φλωράνθης Μπαχά

ΚΑΠΟΤΕ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΘΙΓΟΝΤΑΙ ΚΑΙ ΤΑ «ΚΑΛΩΣ» ΚΕΙΜΕΝΑ!του Νίκου Καβαλλιεράτου

69

Φάρμακα επιλογής για ασθενείς που πάσχουν από οστεο-πόρωση και οστεοπενία θεωρούνται τα διφωσφονικά, αφούαναστέλλοντας την οστική απώλεια και αυξάνοντας τηνοστική πυκνότητα, έχουν ως αποτέλεσμα την ελάττωση τωνπαθολογικών καταγμάτων.Στην Ελλάδα για την αντιμετώπιση της οστεοπόρωσης κυ-κλοφορούν αρκετά διφωσφονικά σκευάσματα όπως Fos-amax, Fosavance, Actomel, Bonviva κ.α, συνήθως υπό τημορφή χαπιού. Επίσης ένα νέο φάρμακο, το Prolia (Deno-sumabl) υπό μορφή υποδόριας ένεσης,το οποίο δεν ανήκειστην κατηγορία των διφωσφονικών αλλά είναι ανθρώπινομονοκλωνικό αντίσωμα.Τα διφωσφονικά συνταγογραφούνται, εκτός της οστεοπό-ρωσης, για τη θεραπεία και άλλων νόσων όπως η νόσοςPaget, η ατελής οστεογένεση,το πολλαπλούν μυέλωμα αλλάκαι για την αντιμετώπιση οστικών μεταστάσεων κακοηθώννεοπλασμάτων (καρκίνος προστάτη,μαστού,πνευμό-νων),όπου χορηγούνται συνήθως ενδοφλέβια,σε πολύ με-γαλύτερες δόσεις και με μεγαλύτερη συχνότητα.Η λήψη διφωσφονικών σχετίζεται με την πολύ μικρή αλλάόχι αμελητέα πιθανότητα εμφάνισης οστεονέκρωσης τωνγνάθων. Ως οστεονέκρωση χαρακτηρίζεται η εμφάνιση στοστόμα απογυμνωμένου, νεκρωτικού οστού για οχτώ (8) ήπερισσότερες εβδομάδες που μπορεί να συνοδεύεται απόπόνο και φλεγμονή, με τάσεις επιδείνωσης και επέκτασης.Όσον αφορά τα λαμβανόμενα από το στόμα διφωσφονικάγια τη θεραπεία της οστεοπόρωσης, η συχνότητα εμφάνι-σης οστεονέκρωσης ανέρχεται σε ποσοστό 0,01-0,04%,αλλά μετά από εξαγωγή δοντιού το ποσοστό ανέρχεται σε0,09-0,34% με την εικόνα ενός τραύματος «που δεν επου-λώνεται».Συνεπώς η πιθανότητα για την ανάπτυξη οστεονέκρωσηςείναι εξαιρετικά μικρή, ωστόσο ο ασθενής θα πρέπει να ενη-μερώνεται για τους κινδύνους και να συμφωνεί, πριν τη διε-ξαξωγή μιας επέμβασης στην περιοχή των γνάθων (π.χεξαγωγή ή εμφυτεύματα).Η αύξηση του χρόνου χορήγη-

σης πάνω από τα τρία (3) έτη σχετίζεται με τον κίνδυνοοστεονέκρωσης. Άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν είναι οσακχαρώδης διαβήτης,η χρόνια λήψη κορτικοστεροειδών,πιθανοί γονιδιακοί και επίσης κάπνισμα, αλκοόλ, ελλειπήςστοματική υγιεινή κ.α. Συνηθέστερα προσβάλλεται η κάτωγνάθος και ειδικότερα η οπίσθια περιοχή.Αν και δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των ερευνητών,φαί-νεται πως ο προσδιορισμός στον ορό του αίματος των επι-πέδων των τελοπεπτιδίων CTX (CTX Test) αποτελεί ένανπιθανό δείκτη πρόβλεψης του κινδύνου οστεονέκρωσηςτων γνάθων.Η θεραπεία της οστεονέκρωσης ξεκινάει με την πρόληψηκαι παρά τον ιδιαίτερα μικρό κίνδυνο, συνιστάται να γίνεταιπλήρης έλεγχος του στόματος και αποκατάσταση των προ-βλημάτων, πριν την έναρξη της αγωγής ή έστω μέσα στονπρώτο χρόνο. Το επίπεδο της στοματικής υγιεινής πρέπει ναείναι προσεγμένο και να ακολουθείται συχνό πρόγραμμαεπανελέγχων, όπως άλλωστε συστήνεται για όλο τον πλη-θυσμό. Σύμφωνα με το τελευταίο position paper (2014) της Αμερι-κανικής Εταιρείας Στοματικών και Γναθοπροσωπικών χει-ρουργών, στην περίπτωση που απαιτείται εξαγωγή ή άλληχειρουργική επέμβαση στο στόμα 3 ή 4 χρόνια μετά τηνέναρξη της θεραπείας είναι απαραίτητη η συνεργασία τουοδοντιάτρου με τον θεράποντα ιατρό για την πιθανή προ-σωρινή διακοπή της θεραπείας εάν είναι δυνατόν και η ολο-κλήρωση της επέμβασης με αντιβιοτική κάλυψη καιατραυματικό τρόπο, τηρώντας πάντα όλα τα προληπτικάμέτρα.Όλα τα μέχρι σήμερα δεδομένα που αφορούν τις σχετιζό-μενες με διφωσφονικά επιπλοκές στο στόμα βρίσκονται σεσυνεχή αναθεώρηση καθώς οι παρατηρήσεις και η έρευναεξελίσσονται.

(Διαθέσιμη βιβλιογραφία)

ΦΑΡΜΑΚΑ ΓΙΑ ΟΣΤΕΟΠΟΡΩΣΗ (ΔΙΦΩΣΦΟΝΙΚΑ)ΚΑΙ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗ

Φλωράνθη Αντ Μπαχά

Χειρουργός Οδοντίατρος

M.Sc. Οδ.Βιοϋλικών, Κλινική εξειδίκευση στην Αισθητική Οδοντιατρική

70

ΚΑΠΟΤΕ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΘΙΓΟΝΤΑΙΚΑΙ ΤΑ «ΚΑΛΩΣ» ΚΕΙΜΕΝΑ!

Νικος Καβαλιεράτος

Γενικός Χειρουργός

Η γνωστή φράση «μη θίγετε τα καλώς κείμενα» ακούγεται συχνά και πολλές φορές είναι μια σοφή επι-λογή. Σε κάποια ζητήματα όμως που αφορούν την υγεία μπορεί να είναι κακή έως ολέθρια (άσε που ηύπαρξη μιας πάθησης, ακόμη κι αν δεν πονάει ή ενοχλεί δεν είναι «καλώς κείμενο»). Αφορμή για το σημεί-ωμα αυτό που έχετε στα χέρια σας έχει αποτελέσει ένα φαινόμενο που πολλές φορές έχει αντιμετωπίσει έναςχειρουργός με κάποια εμπειρία: Προσέρχεται ασθενής με βαρειά επιπλοκή μιάς προϋπάρχουσας πάθησης,η οποία ήταν γνωστή και για κάποιους λόγους δεν είχε αντιμετωπίσει.

Είναι γεγονός πως υπάρχουν πολλές καταστάσεις που δεν προκαλούν συμπτώματα ή, εν πάσει περιπτώ-σει, σοβαρά συμπτώματα που θα οδηγήσουν τον ασθενή στην απόφαση να αντιμετωπίσει θεραπευτικά τοπρόβλημά του. Γνωρίζοντας όμως τη «φυσική ιστορία» κάθε πάθησης, ξέρουμε πως σχεδόν σίγουρα ή μεπολλές πιθανότητες η υπάρχουσα νοσηρή κατάσταση θα εκδηλωθεί με λίγο – πολύ βαρειά κλινική εικόνα.

Για τί ακριβώς μιλάμε; Ας δούμε παραδειγματικά μερικές καταστάσεις:

Χολολιθίαση (πέτρες στην χοληδόχο κύστη – χολή στην καθομιλουμένη): Μπορεί να έχει διαγνωσθεί τυ-χαία σε υπερηχοτομογραφικό έλεγχο ρουτίνας ή για άλλη πάθηση. Συχνά δεν εμφανίζει κανένα σύμπτωμα,ή ήπια δυσπεπτικά ενοχλήματα. Στην πορεία όμως μπορεί να προκαλέσει κωλικό (ισχυρότατο πόνο ), οξείαχολοκυστίτιδα (βαρειά φλεγμονή), ίκτερο, λιθιασική παγκρεατίτιδα (δυνάμει θανατηφόρα).

Κήλες (βουβωνοκήλη, ομφαλοκήλη, μετεγχειρητική κήλη, κοιλιοκήλη): Πολλές φορές εμφανίζονται σανδιογκώσεις που ανατάσσονται (μπαίνουν μέσα) και ξαναεμφανίζονται όταν ο ασθενής σηκωθεί όρθιος,βήξει, σηκώσει βάρος ή με οποιονδήποτε τρόπο αυξήσει την ενδοκοιλιακή πίεση. Πέρα από το αίσθημαβάρους, πίεσης και πολλές φορές πόνο, μιά κήλη μπορεί να «περισφιχθεί» δηλαδή να περάσει κάποιο εν-δοκοιλιακό σπλάγχνο (συνήθως έντερο) να σφίξει στο στόμιο, να νεκρωθεί με συνακόλουθη τοπική μό-λυνση ή/και περιτονίτιδα, ανάγκη για εντερεκτομή κλπ. Στην περίπτωση αυτή, πέραν των πολλαπλάσιααυξημένων κινδύνων, οι ημέρες νοσηλείας και αποκατάστασης είναι πολύ περισσότερες.

Γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση («καούρες», οισοφαγίτιδα): Είναι η κατάσταση κατά την οποία ταόξινα – καυστικά υγρά του στομάχου παλινδρομούν στον οισοφάγο λόγω μη λειτουργίας της σχετικής βαλ-βίδας με την οποία έχει προικίσει η φύση τον άνθρωπο. Μιά πάθηση με πολλές επιπλοκές και δυσμενέστατηεπίπτωση στην ποιότητα ζωής που σε βάθος χρόνου μπορεί να καταλήξει και σε καρκίνο. Υπάρχει φαρμα-κευτική αντιμετώπιση, η οποία όμως είναι μόνο ανακουφιστική. Έτσι, αν δεν υπάρξει βελτίωση σε ένα λο-γικό χρονικό διάστημα, ασθενείς με μεγάλο προσδόκιμο επιβίωσης πρέπει να χειρουργούνται.

Μεγάλες κύστεις συμπαγών οργάνων (ήπαρ, σπλήν, ωοθήκες κλπ): Πράγματι, τις περισσότερες φορέςείναι καλοήθεις και δεν πρόκειται να απασχολήσουν σαν πάθηση, υπάρχει όμως πάντα ο κίνδυνος της ρήξης.Έτσι, φέροντες με μακρό προσδόκιμο επιβίωσης και σωματική δραστηριότητα, πρέπει να απαλλάσσονταιχειρουργικά. Επιπρόσθετα υπάρχει η μικρή έστω πιθανότητα να υποκρύπτεται κάτι άλλο.

Μεγάλες διαφραγματοκήλες: Υπάρχει κίνδυνος να περάσει ενδοκοιλιακό όργανο (στομάχι, έντερο) στοθώρακα και να περισφιχθεί όπως στην εξωτερική κήλη με ολέθρια αποτελέσματα.

Όζοι θυρεοειδούς: αν παραμένουν ή αυξάνονται σε αριθμό ή μέγεθος παρά την αγωγή από ενδοκρι-νολόγο, η λογική αντιμετώπιση είναι θρεοειδεκτομή, λόγω της πιθανότητας να υποκρύπτεται ένας θυρεοει-δικός καρκίνος ο οποίος τις περισσότερες φορές σε πρώϊμα στάδια είναι απολύτως θεραπεύσιμος.

Εκκολπώματα: Υπό προϋποθέσεις πρέπει να αντιμετωπίζονται χειρουργικά λόγω κινδύνου αιμορραγίαςκαι φλεγμονής με δυσάρεστα επακόλουθα.

Αιμορροΐδες: Όταν παραμένουν ή και αυξάνονται παρά τις συντηρητικές θεραπευτικές προσπάθειες.

71

Ο κατάλογος θα μπορούσε να είναι μακρύς. Όμως σκοπός του γράφοντος με το σημερινό σημείωμα δενείναι η παράθεση πληροφοριών για κάποιες νοσολογικές οντότητες, αλλά η συμβολή σε μιά λογική στάσηαπέναντι σε προβλήματα υγείας που απαιτούν χειρουργική αντιμετώπιση. Πρέπει να διευκρινισθεί ότι σε τέ-τοιες περιπτώσεις δε μιλάμε για προληπτική ιατρική, αλλά για αντιμετώπιση μιας ήδη υπάρχουσας νοσηρήςκατάστασης.

Σε κάποιους ασθενείς μάλιστα, η συνύπαρξη άλλων προβλημάτων μπορεί να αυξάνει σε μικρό ποσοστότους κινδύνους της επέμβασης, πλην όμως αυξάνει υπέρμετρα τους κινδύνους μιας επιπλοκής π.χ. σε έναδιαβητικό μιά λιθιασική χολοκυστίτις έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες για νέκρωση και βαρειά φλεγμονήή και περιτονίτιδα.

Γιατί οι ασθενείς δεν προσέρχονται για επέμβαση; Ο συνηθέστερος κρυφός ή φανερός λόγος είναι οφόβος του χειρουργείου. Ο φόβος αυτός δεν είναι τελείως αδικαιολόγητος, αφού όλοι οι γιατροί γνωρί-ζουμε ότι και στα καλύτερα χέρια ένα μικρό ποσοστό επιπλοκών μπορεί να υπάρξει. Στη δημιουργία τέ-τοιων φόβων συμβάλλουν και οι τυχόν δυσάρεστη εμπειρία ενός φίλου/γνωστού / συγγενούς, ή η στρεβλήενημέρωση από το διαδίκτυο. Όμως ο μόνος αρμόδιος να εξηγήσει τους πραγματικούς κινδύνους είναι ογιατρός που θα μελετήσει τη συγκεκριμένη περίπτωση και θα ενημερώσει τίμια και ανοικτά για τους κινδύ-νους της επέμβασης, αλλά και για τους κινδύνους της μη επέμβασης. Κι αυτό γιατί ο γνωστός δε γνωρίζειτί ακριβώς αντιμετώπισε ο γιατρός του γνωστού, ποιά ήταν τα συνυπάρχοντα προβλήματα κλπ κλπ και στοκάτω κάτω δεν παραιτούμαστε από την οδήγηση επειδή κάποιος φίλος τράκαρε!

Πολλοί ασθενείς μου μου λένε εντάξει, δε φοβάμαι να χειρουργηθώ, φοβάμαι όμως την αναισθησία (ηγνωστή ερώτηση «αν δεν ξυπνήσω;»). Οι φόβοι αυτοί είναι κατάλοιπα άλλων εποχών. Σήμερα η αναισθη-σιολογία έχει προοδεύσει σε απίθανο βαθμό και η ασφάλεια στα χέρια ενός καλού έμπειρου αναισθησιο-λόγου σε ένα καλά εξοπλισμένο χειρουργείο είναι σχεδόν απόλυτα εξασφαλισμένη.

Δύο άλλα ζητήματα συνηγορούν ισχυρά υπέρ της έγκαιρης επέμβασης και της μη αναβλητικότητας:

Α) Σε υπερήλικες ή εκεί που συνυπάρχουν και άλλα προβλήματα υγείας, η προγραμματισμένη χειρουργικήεπέμβαση είναι μακράν η πλέον ασφαλής. Τα παραδείγματα είναι πολλά: Το να χειρουργηθεί επειγόντωςασθενής που λαμβάνει για κάποια πάθηση αντιπηκτικά εμφανίζει σοβαρότατες πιθανότητες αιμορραγίας ήαιματωμάτων. Σε προγραμματισμένη βάση, τα φάρμακα μπορεί να αντικατασταθούν με άλλα που θα επι-τρέψουν την ασφαλή διεξαγωγή της επέμβασης. Ασθενής με αναπνευστικά προβλήματα μπορεί να οδηγη-θεί στο χειρουργείο πολύ καλύτερα προετοιμασμένος από το να απαιτηθεί επείγουσα αντιμετώπιση. Σε πολύυψηλού κινδύνου ασθενείς η προετοιμασία προγραμματισμένης επέμβασης μπορεί να περιλαμβάνει εξα-σφάλιση κλίνης σε Μονάδα Εντατικής Θεραπείας, πράγμα μάλλον ανέφικτο χωρίς προγραμματισμό. Β) Επέμβαση σε πρώϊμο στάδιο χωρίς επιπλοκές επιτρέπει στις μέρες μας εφαρμογή ηπιοτέρων μεθόδωνή της λεγόμενης ελάχιστα επεμβατικής χειρουργικής. Παραδείγματος χάριν ασθενής με χολολιθίαση μπορείνα υποστεί λαπαροσκοπική χολοκυστεκτομή και σε μία ημέρα να βρίσκεται στο σπίτι του, ενώ σε βαρειέςκαταστάσεις με φλεγμονή, νέκρωση ίκτερο, πιθανώς θα πρέπει να χειρουργηθεί ανοικτά με περισσότεροπόνο, μακρύτερη νοσηλεία και αυξημένους κινδύνους επιπλοκών όπως κήλη, διαπύηση κ.ά.

Τέλος, υπάρχει και μιά περίπτωση που ο ασθενής έχει ένα μικρό δίκιο: Κάποιος γιατρός του συνιστά επέμ-βαση και κάποιος άλλος να μη χειρουργηθεί. Το σύνηθες είναι να συντάσσεται με τη γνώμη του γιατρού πουδε συνιστά επέμβαση. Πόσες φορές που αντιμετώπισα ασθενείς που ήρθαν πολύ αργά δε μου είπαν «μα μουείπε γιατρός να μη χειρουργηθώ»! Η λογική στάση στις περιπτώσεις αυτές είναι κατά τη γνώμη μου η εξής:

βαρύνει η γνώμη του πλέον ειδικούβαρύνει η γνώμη εκείνου που έχει αποδεδειγμένη εμπειρία στο θέμα λαμβάνεται και άλλη γνώμη

ΤελικάΤΟ ΝΑ ΜΗΝ ΚΑΝΩ ΤΙΠΟΤΕ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΤΑ Η ΚΑΛΥΤΕΡΗ ΕΠΙΛΟΓΗ!

Νικος Καβαλιεράτος

Γενικός Χειρουργός

72

βυθομέτρησητης Μάρως Δήμου

Μεγαλώσαμε, ασπρίσαμε

αλλάξαμε πολύ, βαρύναμε.

Πάψαμε να βυθομετρούμε

τις καρδιές μας.

Δεν βλέπουμε τούς αντικατοπτρισμούς

των άστρων.

Δεν βλέπουμε τ’ αμέτρητα άστρα

να βυθίζονται στον ορίζοντα.

Ο Ποσειδώνας με την τρίαινά του

μάς ξέχασε.

Φουρτούνα, θαλασσοταραχή, φουσκοθαλασσιά

θάλασσα, χαρά της νιότης μας.

Κύματα ζωής, κύματα ελευθερίας

ένας κόσμος παραμυθένιος

ένας κόσμος παράξενος.

Εκεί όπου μπορείς ν’ ακούσεις

τον άνεμο να μιλάει

τη θάλασσα να σε κοιτάει στα μάτια.

Είναι ο κόσμος τού Καπετάνιου

τού ναύτη, τού ταξιδευτή.

ο φλογερός........

1824 – 1879Η καταγωγή του ήταν από τους αρματολούς της Βαλαώρας , στηνΉπειρο. Μετά την ήττα των Ενετών, επί Μοροζίνι, η οικογένειακατέφυγε στην Λευκάδα, όπου της δόθηκαν κτήματα και γρά-φτηκαν στην Χρυσή Βίβλο της αριστοκρατίας του νησιού.

Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, μετά τις πρώτες του σπουδές στηνΛευκάδα, σπούδασε φιλολογία στην περίφημη Ακαδημία τηςΚέρκυρας και μετά στην Γενεύη, στο Παρίσι και στην Πίζα, όπουπήρε το διδακτορικό του δίπλωμα στην νομική.

Από νεαρή ηλικία ασχολήθηκε με την ποίηση. Αργότερα,κατά την ώριμη ηλικία, ασπάζεται τα περί δημοτικής γλώσσας,επηρεασμένος από την ποίηση του Σολωμού και της σχολής του.

της Λίνας Ποταμιάνου

Αριστοτέλης Βαλαωρίτης

73

ηπειρώτισσατης Μάρως Δήμου

Ήταν μια λυγερή όμορφη κοπελιά

μάνα με τρία μικρά παιδιά

και άντρα παλικάρι.

Όταν του πολέμου τα τύμπανα χτύπησαν

το παλικάρι στα σύνορα βρέθηκε

σκληρά να τα υπερασπίζει.

Η κοπελιά στη Παναγιά έκανε προσευχή

κι έδωσε όρκο

την Πατρίδα να βοηθήσει.

Ο άγριος βοριάς μουγκρίζει

το παγωμένο της κορμί ξεσχίζει

το χιόνι είναι πολύ μα κείνη προχωρεί.

Η μέση της πονά το λεπτό κορμί λυγίζει

τα βόλια είναι βαριά μα κείνη συνεχίζει

να φθάσει πρέπει της Πίνδου τη κορυφή.

Πάνω στο χιόνι κορμιά απλωμένα

νιάτα ξεψυχισμένα

μια ματιά και το παλικάρι της βλέπει.

Σταματά

η καρδιά της λειώνει

κι αρχίζει το μοιρολόι.

Σταματά για μια στιγμή μόνο

πρέπει τον ανήφορο να συνεχίσει

πρέπει τα βόλια να παραδώσει.

Δυο βήματα μπρος, ένα πίσω

προχωρεί και μοιρολόγια σιγοψιθυρίζει

στέρεψαν τα δάκρυα στέρεψαν τα μοιρολόγια.

Εκείνη συνεχίζει να σιγοψιθυρίζει

...απ' τα κόκκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά...

αντί για μοιρολόγια.

........πατριώτης

Όντας όμως φύση πληθωρική, ακολουθεί την ρομα-ντική σχολή, κρατώντας μόνο από τον Σολωμό τηνδημοτική γλώσσα.

Η ποίησή του γίνεται διερμηνέας των πατριωτικώνιδανικών και της ζωηρής επιθυμίας όλων, να απελευ-θερωθεί η υπόδουλη πατρίδα.

Πέρα όμως από την ποίηση, ο Βαλαωρίτης έλαβεενεργό μέρος στην πολιτική ζωή του τόπου του. Ο ρι-ζοσπαστισμός που αναπτύχθηκε στα Επτάνησα, επη-ρέασε τον ποιητή. Το 1878, ο Βαλαωρίτης έλαβεενεργό μέρος στην επαναστατική κίνηση, στέλνονταςστην Ήπειρο πολεμοφόδια, χρήματα και άνδρες, ευ-ρισκόμενος σε συνεχή επαφή με τον ΘεοδωράκηΓρίβα.

Ένα μέρος της αλληλογραφίας του, αυτής της επο-χής, κατασχέθηκε μετά την καταστροφή του Πέτα, απότην Τουρκική κυβέρνηση και στάλθηκε στον ΆγγλοΑρμοστή της Επτανήσου, ο οποίος απήγγειλε κατηγο-ρία εσχάτης προδοσίας κατά του Βαλαωρίτη.

Ο φλογερός πατριώτης ομολογώντας άφοβα στονεκτός εαυτού Αρμοστή, διευκρίνισε: «Συγγνώμη! Φαί-νεσθε να λησμονείτε ότι εγώ δεν είμαι Άγγλος, αλλάΈλληνας και επομένως κάποια αντίθετη ενέργειά μουθα αποτελούσε έγκλημα εσχάτης προδοσίας!»

Τον εξόρισαν στην Βενετία και όταν επανήλθε, εξε-λέγη βουλευτής με το Ριζοσπαστικό κόμμα, στην ΙόνιοΒουλή. Εκεί διακρίθηκε για τους υπέροχους λόγους τουυπέρ της ενωτικής ιδέας.

Όταν ο Γλάδστων ήλθε στα Επτάνησα, ο Βαλαω-ρίτης ήταν εκείνος ο οποίος συνέταξε και διάβασε τηνπερίφημη απά� τηση της Ιονίου Βουλής, με τηνοποία διατρανώνεται κατηγορηματικά η απόφασητων Επτανησίων, να ενωθούν με την ελεύθερη Ελλάδακαι να αποτελέσουν κι αυτοί ένα ελεύθερο τμήμα τηςχώρας.

Μετά την Ένωση της Επτανήσου, όταν οι βουλευτέςμπήκαν στην Ελληνική Βουλή, ο Βαλαωρίτης πάλι,εκ μέρους των Επτανησίων, απάντησε στην προσφώ-νηση υποδοχής του βουλευτή Σχινά, με ένα περίφημοενωτικό λόγο ο οποίος αποτελεί μνημείο ρητορικήςδύναμης και φιλοπατρίας.

Εκτός λοιπόν από τα υπέροχα ποιήματά του, ο Βα-λαωρίτης μας άφησε σαν παρακαταθήκη, την φιλο-πατρία του, η οποία εκφράστηκε και με την επιτυχήκαι λαμπρή καριέρα του σαν πολιτικός.

ουρανός ήταν κατασκότεινος, έκανε παγωνιά, ηθάλασσα μούγκριζε θυμωμένη και ο αγέρας λυσ-

σομανούσε στην απεραντοσύνη του ωκεανού. Το “AN-GELIKI” έμοιαζε να μην έχει πρόβλημα και συνέχιζε τηνρότα του, τριγυρισμένο απ’ όλα αυτά τα στοιχειά, πε-ρήφανο και επιβλητικό.

Μοντέρνο, σύγχρονο καράβι, όμορφο. Όσο φτά-νει το μάτι θάλασσα. Ο καπετάν Μαρίνος έκανε τηνβόλτα του στη γέφυρα και παρακολουθούσε από τασύγχρονα μηχανήματα την πορεία του πλοίου. Όλακαλά. Η ματιά του πιο πολύ στραμμένη στην απερα-ντοσύνη της θάλασσας, στο βλέμμα του έβλεπες ότιυπήρχε ένας μυστικός δεσμός ανάμεσα σ’ αυτόν τονεξηντάχρονο άντρα και την θάλασσα. Την κοίταζε καιέμοιαζε σαν να την πάταγε στέρεα κατακτητικά αλλάκαι με αγάπη. Την ένοιωθε σαν συνδετικό κρίκο του πα-ρελθόντος, του παρόντος και λίγο του μέλλοντος (τε-λευταίο μπάρκο, έπαιρνε σύνταξη). Έμοιαζε να τηνοσμίζεται και να την ξέρει σπιθαμή προς σπιθαμή. Αι-σθάνεται περήφανος, από μικρός ονειρευόταν τέτοιεςστιγμές. Να βρίσκεται πάνω σ’ ένα καράβι και μ’ αυτόστην αγκαλιά της αγαπημένης του. Ο καπετάν Μαρί-νος δεν παντρεύτηκε, δεν έκανε οικογένεια, έζησε όλητην ζωή του στην αγκαλιά της θάλασσας, της μεγάληςαγαπημένης.

Όταν ήταν παιδί, κατέβαινε στο λιμάνι και έβλεπετα καράβια και την θάλασσα. Από τότε την φλερτάριζετην πλανεύτρα.

Και αυτή πάντα νάζια του έκανε, τον είχε ξετρελάνει.Πότε του χαμογελούσε ήσυχη και καταγάλανη, πότεαγριεμένη, ντυμένη στα πράσινα και καμιά φορά σταγκρίζα της, πότε δεν του έδινε σημασία και τσακωνότανμε τον αγέρα, ποιος θα κάνει την πιο πολλή φασαρία.Μα όπως και να του παρουσιαζόταν, την λάτρευε, μο-ναδική μεγάλη αγαπημένη.

Στο πρώτο του μπάρκο, θυμάται, δόκιμος, λιποψύ-χησε και για πολλές μέρες ζαλιζόταν από την χαρά τουκαι από τον έρωτά του γι’ αυτήν. Η αλήθεια όμως είναιότι στο πρώτο του ταξίδι, το παρθενικό, τον ταρακούνησεγια τα καλά, στην αγκαλιά της η πλανεύτρα με εννέα μπο-φόρ. Χαμογελάει με αυτές τις θύμησες ο καπετάν Μαρί-νος. Αργότερα και σιγά-σιγά τα έμαθε τα κόλπα της.

Την ταξίδεψε άφοβος, μπροστά στο άγνωστο κάθεφορά φέρσιμό της. Πεισματάρης και ατίθασος κι’αυτός, περνούσε όλες τις δυσκολίες αισιόδοξος και γε-μάτος δίψα για το καινούργιο. Του έμαθε πολλά, τονπήγε στα πέρατα του κόσμου, τον καλόπιασε, τοναγρίεψε, του θύμωσε, αυτός όμως εκεί όλο έρωτα. Έναμικρό τσιμπηματάκι στην καρδιά του θύμισε ότι σε λίγοθα έφευγε από την αγκαλιά της. Γέρασε, μεγάλωσε, σελίγο παίρνει σύνταξη, μελαγχολεί. Όμως κάτι έχει στο

νου του, χαμογελάει πονηρά. Όχι μια τέτοια αγαπη-μένη δεν την εγκαταλείπουν έτσι εύκολα.

Τόσα χρόνια έκανε αρκετές οικονομίες, φτάνανε καιπερισσεύανε για ένα μικρό καϊκάκι. Όταν θα επέστρεφεαπό αυτό το μπάρκο που ήταν το τελευταίο, θα το αγό-ραζε και θα έκανε εκεί την κατοικία του. Θα το άραζεστον κόλπο κάποιου μικρού νησιού και από εκεί θαέκανε τα κοντινά του ταξίδια.

Θα ζούσε με την αγαπημένη του και θα πέθαινε ευ-τυχισμένος στην αγκαλιά της. Για συντροφιά του θα τονσυνόδευαν οι αναμνήσεις με τις τόσες συγκινήσεις καιτις συναρπαστικές στιγμές που έζησε κοντά της. Καιρόςήταν να ζήσει ήρεμα μαζί της, όπως τα ζευγάρια πουγερνούν μαζί και θυμούνται τα παλιά με αγάπη. Έριξεμια ματιά έξω από το φιλιστρίνι, ο καιρός σαν να δυ-νάμωσε λίγο. Το βλέμμα του ακούμπησε με αγάπηπάνω της. Φορούσε τα γκρίζα της με λευκές πινελιές.Όμορφη που ήταν, και ας ήταν αγριεμένη, αυτός ποτέτου δεν της είχε θυμώσει, δεν πειράζει όπως και ναήταν την λάτρευε.

Το τσιμπιματάκι δυνάμωσε, σε λίγο έγινε πόνος πουόλο και μεγάλωνε. Ο καπετάν Μαρίνος κάθισε λαχα-νιασμένος στο καναπεδάκι της γέφυρας, μια γλυκιάκούραση τον γλάρωσε.

Έ καπετάν Μαρίνο, τι έχεις; Τι συμβαίνει;Ο υποπλοίαρχος τον παρακολουθεί από ώρα, κάτι

δεν του πάει καλά στην όψη του καπετάνιου.Έλα κοντά μου καπετάν Νικήτα και άκουσέ με καλά.

Μια πεθυμιά, μια μονάχα πεθυμιά έχω σε όλη μου τηνζωή, να ζήσω και να πεθάνω στην αγκαλιά της αγαπη-μένης μου. Ο υποπλοίαρχος ξέρει ότι o καπεταν Μαρί-νος δεν είναι παντρεμένος, ο νους του πάει σε καμιάαγάπη λιμανιάτικη. Δεν ξέρει πολύ καιρό τον καπετά-νιο, απορεί, τον πλησιάζει και τον ακούει.

Άκου λοιπόν καπετάν Νικήτα. Δεν νοιώθω καλά νο-μίζω ότι μέχρις εδώ ήτανε, αν συμβεί το μοιραίο θέλω ναμε ρίξετε στην αγκαλιά της, και τα μάτια του όλο αγωνίακοιτάζουν τον υποπλοίαρχο. Δώσε μου υπόσχεση, μη μεπάτε σε λιμάνι, μη με βάλετε στη γη, εδώ, εδώ, στηναγκαλιά της θέλω, ήταν το όνειρο της ζωής μου.

Ο καπεταν Νικήτας βουρκωμένος λέει: ¨Ναι¨ με τοκεφάλι σκυμμένο. Έχουν πλησιάσει κοντά και ο ναύτηςτης βάρδιας και ο καμαρότος του καπετάν Μαρίνου, πουεδώ και μέρες δεν τον αφήνει στιγμή από τα μάτια του.

Ο καπετάν Μαρίνος αφού πήρε την υπόσχεση,έγειρε μαλακά το κεφάλι του στο πλάι και ένα ευτυχι-σμένο χαμόγελο χαράχτηκε στο πρόσωπό του.

Εκείνη τη στιγμή ο ασυρματιστής από δίπλα, δίχωςνα ξέρει τι συμβαίνει στη γέφυρα, είχε βάλει στο κασε-τόφωνο το τραγούδι του Καβαδία. ΚΑΙ ΘΑ ΠΕΘΑΝΩ ΑΙΩΝΙΟΣ ΕΡΑΣΤΗΣ.

ο αιώνιος εραστήςΟ

της Ρίας Στρίγκου

74

76

Η ΠΑΡΑΚΛΗΣΗαδημονία της οικογένειας του καπετάν Σιδέρη,

για την επιστροφή του στο νησί, μεταμορφώ-θηκε σε έκρηξη ανείπωτης χαράς, μόλις πήρανε το τη-λεγράφημά του. Τους πληροφορούσε πως χάρη στηναναπάντεχη προσέγγιση του βαποριού του στον Πει-ραιά, πρίν την Θεσσαλονίκη, έφτασε επιτέλους η ώρανα ξανασμίξουν, έστω και για λίγο, έπειτα από τον πο-λύχρονο χωρισμό τους. Έλειπε μακριά από τ’ αγαπη-μένα του πρόσωπα τέσσερα χρόνια γεμάτα,ταξιδεύοντας ολόκληρο τον πόλεμο! Τον τελευταίοκαιρό μάλιστα κροσάριζε συνέχεια το Βόρειο Ατλαντικό

μεταφέροντας φορτία, απαραίτητα για τη συμμαχικήνίκη, από την Αμερική στο Μουρμάνσκ! Η ανύπαρκτηαλληλογραφία και τα κακά μαντάτα, για τις λυσσαλέεςκι απάνθρωπες επιθέσεις των γερμανικών υποβρυχίωνκι αεροσκαφών στα εμπορικά μας πλοία και τους ναυ-τικούς, γέμιζαν τους δικούς του απελπισία. Γι’ αυτό καιη σημερινή μέρα δεν ήταν σαν τις άλλες. Ήταν μέραχαράς, μέρα γιορτής. Ήταν Λαμπρή! Κάπως έτσι θα αι-σθανότανε κι ο εξάχρονος Μιχαλάκης που παρακάλεσετη μαμά του να... βάψουν κόκκινα αβγά. Θα ζήταγε νασουβλίσουν κι αρνί αλλά, αν και μικρός, γνώριζε τις δυ-

Ιστορίες της Βαρδιόλας

H

του Φρίξου Δήμου

77

Ιστορίες της Βαρδιόλας

σκολίες που αντιμετωπίζανε με τα φαγώσιμα...Χωρίς να χάσει χρόνο η κυρία Ματρώνα, η καπετά-

νισσα, πήρε τα παιδιά της, τη Μαριέτα 12 χρονών, τηΜαρκέλλα 8 και μικρό Μιχαλάκη και ξεκίνησαν για τονΠειραιά. Έπρεπε να βιαστούν όμως για να προλάβουνν’ ανταμώσουν, πρίν σαλπάρει για τη Θεσσαλονίκη, μετον καπετάνιο της και πατέρα των παιδιών της.

Όταν το καλοκαίρι του 1940 μίσεψε ο Σιδέρης απ’το Βροντάδος για να μπαρκάρει, την άφησε με δύομωρά κι ένα κοριτσάκι. Αυτή όμως, αληθινό παλληκάρικαι παρά το νεαρό της ηλικίας της, κατάφερε να γλυκά-νει τον χωρισμό, να δαμάσει την πείνα, να μερώσει τονπόλεμο και σαν μάνα και σαν πατέρας μαζί, να κάνει ταδύο μωρά της παιδιά και το κοριτσάκι της κοπελίτσα.Ευτυχώς προλάβανε το “Έρση”, το ποστάλι της γραμ-μής, αλλιώς θα αναγκαζόντουσαν να θαλασσοπνιγούνμε κάποιο καΐκι... Απ’ το λιμάνι, ανεβήκανε με τον ηλε-κτρικό στην Αθήνα και εγκατασταθήκανε στο ξενοδο-χείο “Μυροβόλος Χίος” στην οδό Αιόλου, απέναντι απότην εκκλησία της Αγίας Ειρήνης. Το ξενοδοχείο αυτόανήκε στον αδελφό της μητέρας της, το θείο Παντελή,και το προτιμούσαν όλοι οι διερχόμενοι από την πρω-τεύουσα Χιώτες.

Το καράβι που πλοιάρχευε ο καπετάν Σιδέρης, έναπαλιό αλλά καλοσυντηρημένο THREE ISLANDS SHIP,είχε φορτώσει από την Αμερική εφόδια του Ο.Η.Ε. γιατην Ελλάδα, με πρώτο λιμάνι εκφόρτωσης τη Θεσσαλο-νίκη και δεύτερο και τελευταίο τον Πειραιά. Η βοήθειααυτή της U.N.R.A. ήταν το μάννα εξ’ ουρανού για τηνπεινασμένη και ρημαγμένη από τον πόλεμο Ελλάδα.Ζυγώνοντας τα ελληνικά νερά, πήρε νέες οδηγίες να πα-ρεκκλίνει στον Πειραιά, για να παραδόσει πέντε μεγάλακιβώτια από το φορτίο καταστρώματος.Ο καπετάνιος, όπως κι όλοι οι ναυτικοί που επιστρέφανεστη πατρίδα, είχε προνοήσει να εφοδιαστεί, από τιςΗνωμένες Πολιτείες, με ρούχα, παπούτσια, χρήσιμαδώρα αλλά και τρόφιμα για όλη την οικογένεια. Απ’αυτά διάλεξε μόνο τέσσερα, που είχε ψωνίσει τελευταίαόταν πιάσανε στην Ιταλία. Ένα χρυσό ρολόϊ Ωμέγα γιατη σύζυγο, ένα κοραλλένιο βραχιολάκι για τη Μαριέτα,μία μεγάλη κούκλα για τη Μαρκελίτσα κι ένα κουρντιστόκαραβάκι για το Μιχαλάκη. Τα υπόλοιπα θα τα εκτελώ-νιζε όταν θα ξεμπαρκάριζε πια στον Πειραιά...

Κάλεσε ένα ταξί για να κεδίσει χρόνο και περνώνταςαπ’ τα Χαυτεία σταματήσανε στο γνωστό ζαχαροπλαστείο“Αστόρια”, απ’ όπου αγόρασε ένα ταψί μπακλαβά πουήταν βέβαιος πως θα ‘ρεσε σ’ ολόκληρη την οικογένεια.Η συνάντηση με τ’ αγαπημένα του πρόσωπα, ήτανόπως ακριβώς την ονειρευότανε, παίρνοντας κουράγιο,όταν ξαπόσταινε από τις μάχες με τους Γερμανούς ήαπό τις φουρτούνες του ωκεανού. Χαρές, γέλια, φιλιάκαι μια μεγάλη αγκαλιά που μπόρεσε να χωρέσει τη γυ-

ναίκα του και τα τρία παιδιά του. Μόνο που ο Μιχαλά-κης άργησε να τη χαρεί, γιατί ζύγωνε σιγά και διστα-χτικά με προσηλωμένα τα ματάκια του στο πρόσωποτου πατέρα του. Τον τράβηξε τότε εκείνος με λαχτάρακοντά του, τον αγκάλιασε, τον φίλησε και τον ρώτησεγιατί δεν έτρεξε κι αυτός αμέσως όπως οι αδελφούλεςτου; Tου απάντησε, πολύ σοβαρά, πως ήθελε πρώτα νατον δει. Να δει πώς είναι ο πατέρας του!!Μετά τα καλωσορίσματα, τις αγκαλιές, τα φιλιά και ταδώρα, που δεν τ΄άφηναν απ’ τα χέρια και τα μάτιατους, πέσανε και οι πέντε στον μπακλαβά και δεν περί-σεψε παρά μόνο το... ταψί.

Τότε η κυρά-Ματρώνα, αφού πήρε το σοβαρό τηςύφος, είπε στα παιδιά πως ήρθε η ώρα να ευχαριστή-σουν τον καλό θεό που ‘φερε πίσω γερό, απ’ την κό-λαση του πολέμου και την πικρή θάλασσα τον μπαμπάτους. Γι’ αυτό να πάνε και τα τρία μαζί αμέσως απένα-ντι στην εκκλησία και να διαβάσουνε, όπως κάνανε κάθεΤετάρτη και Παρασκευή στο σπίτι, την παράκληση. Ηίδια θα μείνει με τον πατέρα γιατί έχουν να μιλήσουνγια πολύ σοβαρά θέματα. Στα παιδιά δεν άρεσε καιτόσο πολύ το όρντινο της μαμάς, γιατί θέλανε να χα-ρούνε όσο μπορούσανε πιο πολύ την παρουσία τουμπαμπά τους. Όταν όμως η μητέρα γινόταν πολύ σο-βαρή, δε σήκωνε δεύτερη κουβέντα! Έτσι πήρανε την“Ιερά Σύνοψη” και προχωρήσανε γρήγορα για την ΑγίαΕιρήνη. Μόλις τελείωσε η ανάγνωση και βγήκανε από τοναό αντικρύσανε την εξώπορτα του ξενοδοχείου κλει-στή, γιατί φαίνεται θα είχε πάει ο θείος για το μεσημε-ριανό του ύπνο.

Άρχισαν τότε να καλούν τη μαμά να τους ανοίξει.Με κάποια καθυστέρηση και τακτοποιώντας βιαστικάτα μαλλιά της βγήκε εκείνη στο μπαλκόνι, το δωμάτιοήταν στον πρώτο όροφο, και τα μάλωσε γιατί κατάλαβεπως για να τελειώσουν μία ώρα αρχύτερα, είχαν αφή-σει τις μισές αράδες αδιάβαστες... “Αυτό είναι” συνέ-χισε, “αμαρτία και πρέπει να ξαναδιαβάσετε πάλι απ’την αρχή την παράκληση και πολύ προσεκτικά αυτή τηφορά!”. Στο μεταξύ είχε πλησιάσει κι ο καπετάνιος πουσυμπλήρωσε χαμογελώντας, πως αν διαβάσουν τον με-γάλο παρακλητικό κανόνα αντί του μικρού, σωστά καιχωρίς ζαβολιές, θα τους πάει η μαμά το απόγευμα στονκινηματογράφο, στο Σινεάκ, να δούνε μίκυ-μάους!

Αυτά κατενθουσιαστήκανε που για πρώτη φοράστη ζωή τους θα παρακολουθούσαν σινεμά και κατα-χαρούμενα, τρέξανε να κάνουν το χατίρι του πατέρατους.Τα παιδιά τελείωσαν τη μεγάλη, διαρκείας τριώντετάρτων της ώρας, παράκληση, αλλά κι οι γονείςασφαλώς τη... συνομιλία τους και ξεκίνησαν όλοι μαζίχαρούμενοι και τρισευτυχισμένοι, ο καπετάνιος για τοκαράβι του στον Πειραιά κι η Ματρώνα μαζί με ταπαιδιά της, για το Σινεάκ.

78

του Κώστα Τσάμη

ο κρύο ήταν αφόρητο εκείνο το πρωινό του Φε-βρουαρίου του 1943. Η Αθήνα μια σχεδόν

έρημη πόλη που ζούσε το δικό της δράμα κάτω απότην μπότα των ανθρωπόμορφων τεράτων που τηνείχαν καταλάβει και έδειχναν παντού την παρουσίατους με εκείνο το αγέρωχο ύφος του κατακτητή με αι-σθήματα γουρουνιού. Ο Θανάσης κατέβαινε την Πα-νεπιστημίου με το παλτό του κουμπωμένο μέχριςεπάνω και τους γιακάδες σηκωμένους ενώ ο βοριάςτον χτυπούσε κατάστηθα. Τα χέρια χωμένα βαθιά στιςτσέπες του παλτού του να τρέμουν, όχι τόσο από τοκρύο, όσο από την τρομάρα για το γράμμα που μετέ-φερε στη μέσα τσέπη του σακακιού του, ένα γράμμαπου του το έδωσε μια άγνωστη κοπέλα που μάλλοντον περίμενε [ποιος ξέρει πόσην ώρα] λίγο πιο πέρααπό το σπίτι του. Η εντολή ήταν να το μεταφέρει στοφαρμακείο του Μπακάκου στην Ομόνοια όπου κά-ποιος ή κάποια θα το παρελάμβανε για τα περαιτέρω.Έτσι γινόταν τότε η αντίσταση. Όλοι οι Έλληνες μαζίενάντια στον Κατακτητή. Άλλοι στο ΕΑΜ, άλλοι σεάλλες αντιστασιακές οργανώσεις όμως όλοι μαζί ταγ-μένοι στον ίδιο σκοπό: Να απελευθερώσουν την πα-τρίδα από τα κτήνη που κατέτρωγαν τα σπλάχνα της.Έπρεπε λοιπόν ο Θανάσης να φροντίσει να βρίσκεταιακριβώς την προκαθορισμένη ώρα στον τόπο του ρα-ντεβού και να κρατάει το καπέλο του στα χέρια [αυτόήταν το σινιάλο αναγνώρισης] γιατί ο παραλήπτης[άντρας ή γυναίκα] έκανε μόνο μια περαντζάδα μέσααπό το μαγαζί και έφευγε αμέσως για να μην κινήσειυποψίες. Με αυτό τον τρόπο δεν υπήρχε πιθανότητανα γνωρίζονται μεταξύ τους, ο παραλήπτης με τον κο-μιστή, ώστε σε περίπτωση σύλληψης του ενός ή του

άλλου, η οργάνωση να μην κινδυνεύει. Όσο για τονσυλληφθέντα… είναι γνωστό τί τον περίμενε. Δενυπήρχε έλεος στο λεξιλόγιο των Γερμανών. Βασανι-στήρια χωρίς τέλος και στο τέλος βέβαιος θάνατος.Αυτές οι μαύρες σκέψεις στριφογύριζαν στο μυαλότου ενώ περνούσε μπροστά από του Ζόναρς. Κοίταξετο ρολόι του. Είχε είκοσι λεπτά στη διάθεσή του ακόμαγια να φτάσει στην Ομόνοια και έτσι επιβράδυνε λίγοτο βήμα του. Γνώριζε ότι ένας βιαστικός άνθρωποςκινεί υποψίες στους απανταχού ευρισκόμενους Γερ-μανούς αλλά και Έλληνες με τις κουκούλες. Αυτά τακαλά «παιδάκια» που έκαναν πολύ καλά τη δουλειάτους που δεν ήταν άλλη από το να καρφώνουν στουςΓερμανούς Έλληνες πατριώτες. Είναι πράγματι πε-ρίεργο το πώς δένουν μεταξύ τους τα κτήνη και τοπόσο αρμονικά συνεργάζονται. Η Ελλάδα, με την τε-ράστια ιστορία της, το έχει ζήσει πολλές φορές αυτό τογεγονός. Έχοντας φτάσει στο ύψος περίπου τηςΚοραή, ο Θανάσης, έπεσε επάνω σε μια Γερμανική πε-ρίπολο που εκείνη τη στιγμή έβγαινε στην Πανεπιστη-μίου. Η στιγμή ήταν τραγική. Δεν υπήρχε χειρότεροσυναπάντημα. Έκανε να προσπεράσει αλλά ένα χέριτον άρπαξε από το μπράτσο. «Που πας ρε φίλε έτσιβιαστικός;» Ήταν το κάθαρμα ο κουκουλοφόρος.«Πουθενά !» κατάφερε να ψελλίσει. «Τι πάει να πειπουθενά ρε ζώο;» και γυρίζοντας στους στρατιώτεςκαι σε άπταιστα Γερμανικά: «Ψάξτε τον». Του έφυγε ηψυχή. Είχε σπουδάσει στη Γερμανία πολιτικός μηχανι-κός και τα Γερμανικά ήταν σαν μητρική του γλώσσα.Γνώριζε τη συνέχεια αλλά αυτά που συνέβησαν δεντα φανταζόταν καν. Βρήκαν το γράμμα που το μετέ-φρασε αμέσως ο καταδότης. Δεν έβγαινε νόημα βέ-

Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΤΗΣ

Τ

79

βαια αλλά έβγαζε μάτια ότι ήταν συνθηματικά αυτάπου γράφονταν μέσα. Τον μετέφεραν τσουβαλιαστόκαι με κλωτσιές στα μπουντρούμια της ηλεκτρικήςεταιρείας μέσα στη στοά [αυτά τα μπουντρούμιαυπάρχουν και σήμερα] για τα «περαιτέρω». Τουπήραν το ρολόι, το παλτό και το σακάκι και τον άφη-σαν να ξεπαγιάζει μέσα σε απόλυτο σκοτάδι. Ούτεήξερε πόση ώρα είχε περάσει όταν δέχτηκε την «επί-σκεψη» δύο γομαριών και έπεσαν οι πρώτες σφαλιά-ρες. Έτσι αμίλητα, χωρίς ερωτήσεις, χωρίς τίποτα,μόνο ξύλο ανελέητο. Εκεί ο Θανάσης συνειδητοποί-ησε τι πάει να πει να σε δέρνουν επαγγελματίες. Όταντον άφησαν δεν υπήρχε μέρος του σώματός του πουνα μην πονάει. Έπεσε σε κάτι σαν λήθαργο, μα ότανσυνήλθε και ενώ πονούσε φριχτά ξαναήρθαν τα γο-μάρια για ένα καινούργιο γύρο. Πόσες φορές έγινεαυτό; Προσπαθούσε να βάλει τη σκέψη του σε μίατάξη αλλά του ήταν αδύνατο. Είχε φάει τόσο ξύλο πουαισθανόταν ότι θα κατέρρεε. Κάποτε, μετά από έναναιώνα [έτσι του φάνηκε] τα γομάρια τον σήκωσαν καιτον έσυραν [στην κυριολεξία] στον δεύτερο όροφο σεκάποιο γραφείο που πίσω του στεκόταν ένας πολύνέος συνταγματάρχης των SS. Τον «άδειασαν» σε μιαπολυθρόνα και στάθηκαν στην πόρτα με τα μπράτσαστο στήθος. Τα πόδια του πρησμένα από τη φάλαγγα,τα μάτια του μαυρισμένα από τις μπουνιές, το κορμίτου γεμάτο μελανιές παρουσίαζε ένα θέαμα αξιοθρή-νητο. «Ξέρουμε ποιος είσαι» μίλησε ο αρχηγός τωνκτηνών μιλώντας Γερμανικά. «Ξέρω για τις σπουδέςσου στη Γερμανία και έχω να σου κάνω μία πολύωραία πρόταση.» Πριν προλάβει να απαντήσει άνοιξεη πόρτα του γραφείου κάπως φουριόζικα και μπήκεμια πολύ όμορφη γυναίκα. Ο Θανάσης δεν την είδε,δεν μπορούσε άλλωστε, αλλά μύρισε το άρωμά της.Αυτή η αίσθηση του είχε απομείνει. Το κτήνος σηκώ-θηκε να την υποδεχθεί. Φιλήθηκαν και αντάλλαξαν με-ρικές κουβέντες πριν εκείνη γυρίσει και κοιτάξει τοκαταματωμένο πλάσμα που κειτόταν σαν άδειο σακίστην πολυθρόνα. Έσκυψε περισσότερο ακουμπώνταςτα χέρια της στο γραφείο ενώ τα μάτια της γέμισανδάκρυα. «Θανάση!!» της ξέφυγε κάτι σαν κραυγή. Γύ-ρισε προς το μέρος της αλλά δεν μπόρεσε να την γνω-ρίσει. Εκείνη τον πλησίασε, γονάτισε μπροστά του και:«Θανάση μου, εγώ είμαι η Μάρθα.» Προσπάθησε νατης χαμογελάσει και το μόνο που κατάφερε ήταν νακάνει έναν απαίσιο μορφασμό. Ήταν η Μάρθα… πουφοιτούσαν μαζί στη Γερμανία και ενώ εκείνος τελεί-ωσε και έφυγε την άνοιξη του 1938 εκείνη παρέμεινεγιατί είχε αρραβωνιαστεί έναν Γερμανό που όπως φαί-

νεται ήταν αυτός που τον ανάκρινε. Δάκρυα έτρεξαναπό τα μάτια του. Κατάφερε να σηκώσει το χέρι τουκαι να της χαϊδέψει τα μαλλιά. Λυγμοί τάραξαν τοκορμί του. Εκείνη σηκώθηκε με αποφασιστικότητα καιγύρισε προς το Γερμανό. «Θέλω να αφήσεις ελεύθεροτο Θανάση. Δεν αποτελεί κίνδυνο για τη Γερμανία.Αυτό το εγγυώμαι.» Ήταν τόσο αποφασισμένη που οΓερμαναράς κοκκίνισε. «Ξέρεις ότι αυτό που μου ζητάςδεν μπορώ να το κάνω.» Τον κοίταξε στα μάτια στα-θερά. «Μπορείς!» Έτσι μονολεκτικά. «ΑποκλείεταιΜάρθα. Μην επιμένεις.» Τράβηξε το γάντι από το χέριτης και έβγαλε ένα δαχτυλίδι. Το ακούμπησε στο γρα-φείο μπροστά του. «Αυτό είναι το τέλος της αγάπηςμας.» Γύρισε και προχώρησε αγέρωχα προς τηνπόρτα. Έπιασε το πόμολο και ετοιμάστηκε να το γυ-ρίσει. «Περίμενε» ακούστηκε η φωνή του χωρίς αυ-ταρχισμό, ένδειξη του πόσο μεγάλη αδυναμία τηςείχε. Ο Θανάσης βρέθηκε στην Κοραή, ελεύθερος,πληγωμένος και ντυμένος με τα ρούχα του που του ταεπέστρεψαν. Ήταν τόσο χαμένος που ακούμπησε τομάγουλό του σε ένα μάρμαρο του τότε κτιρίου στηγωνία Πανεπιστημίου και Κοραή. Ούτε που το αι-σθάνθηκε. Κάποτε έφτασε στο σπίτι του. Έπεσε ξερόςστο κρεβάτι του…Η περίοδος μεταξύ απελευθέρωσης και εμφυλίου ήτανμία περίοδος απόλυτης απασχόλησης για τον Θανάση.Είχε μεγάλη θέση στο υπουργείο Δημόσιων Έργων καιέτρεχε πάνω κάτω σε όλη την Ελλάδα. Ένα μήνα περί-που πριν ξεσπάσει ο εμφύλιος βρισκόταν στη Λάρισαγια κάτι έργα που θα ξεκινούσαν στον κάμπο όταν είδεσε μια κολώνα ένα πίνακα με ονόματα αναρτημένο σεπερίοπτη θέση. «Τι είναι αυτός ο πίνακας;» ρώτησε τοβοηθό του. «Τίποτα το ιδιαίτερο. Κάτι δοσίλογοι είναιπου τους πέρασαν λαϊκό δικαστήριο και τους εκτέλε-σαν εχθές.» Κοίταξε πιο προσεκτικά τα ονόματα καιανατρίχιασε. Το όνομα της Μάρθας ήταν τρίτο στησειρά. Την έδειξε στο βοηθό του κλαίγοντας. «Αυτή ηγυναίκα με βοήθησε…» και του διηγήθηκε όλη τηνιστορία. «Και από ότι έμαθα είχε βοηθήσει και άλλουςπατριώτες, δεν έπρεπε να την σκοτώσουν. Δενέπρεπε!» Ο βοηθός του έσκυψε το κεφάλι με σημασίαενώ έσκαβε το χώμα με το παπούτσι του. «Είμαστετρείς μέρες εδώ κυρ Θανάση. Γιατί δεν το είδες νωρί-τερα; Θα την είχες γλυτώσει!» Αυτή κι αν ήταν μαχαι-ριά! Μια μαχαιριά που θα τον ακολουθούσε σε όλητου τη ζωή. Έπρεπε από δω και στο εξής να ζήσει συ-γκρίνοντας το δικό της μεγαλείο με τη δική του αμέ-λεια. Τύψεις πλημμύρησαν το είναι του ενώ τα δάκρυαέτρεχαν από τα μάτια του ασταμάτητα…

80

του Βασίλη Πετράτου

ατά τη σύγχρονη φιλοσοφική αντίληψη πίσω απότην επιφάνεια του ορατού υλικού κόσμου υπάρχει

ο αθέατος πνευματικός κόσμος. O άνθρωπος ζει και βα-δίζει σε δύο επίπεδα, σε δύο κόσμους, σε δύο πραγμα-τικότητες, στον κόσμο της Ύλης (στον κόσμο τωναισθητών), που είναι πεπερασμένος και φθαρτός, και τονκόσμο του Πνεύματος, (στον κόσμο των νοητών) πουείναι άφθαρτος και αιώνιος.-

Ο ένας είναι ο κόσμος της Υλης, ο κόσμος των αισθή-σεων, που είναι πεπερασμένος, ο κόσμος των φθαρτώνπραγματικοτήτων, των καταδικασμένων στον αφανισμό,και που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αντανάκλαση, ο αντι-κατοπτρισμός του πραγματικά υπάρχοντος άφθαρτου καιαναλλοίωτου πνευματικού κόσμου. Ο κόσμος αυτός τηςύλης δεσμεύεται από τους περιορισμούς του χώρου, τουχρόνου, της φθοράς και το θάνατο.

Ο άλλος είναι ο κόσμος των λογικών πνευματικώνμορφών, των αιωνίων πρωτοτύπων, είναι ο κόσμος τηςάφθαρτης και αναλλοίωτης νοητής πραγματικότητας, καιεπομένως της όντως υπαρκτής πραγματικότητας. Ο κό-σμος αυτός του πνεύματος είναι ελεύθερος και αδέ-σμευτος από το χώρο, το χρόνο, τη φθορά και το θάνατο.

Ο άνθρωπος έχει άμεση εμπειρία και των δύο κό-σμων, είναι «διμερής» δηλ. μετέχει ταυτόχρονα και στονκόσμο των αισθητών, δηλ. της ύλης, αλλά και στον κόσμοτων νοητών δηλ. του πνεύματος. Ετσι λοιπόν, η ύπαρξητου ανθρώπου συγκροτείται και από τις δύο πραγματι-κότητες, την ύλη και το πνεύμα, το σώμα και την ψυχή,από τις οποίες μόνο η μία, η πιό απροσδιόριστη, δηλ. ηπραγματικότητα του πνεύματος είναι και αθάνατη.

Το σώμα του ανθρώπου ανήκει στον κόσμο των αι-σθητών, στον κόσμο της ύλης, που υπόκειται στη φθορά,όμως η ψυχή του ανήκει στον κόσμο του πνεύματος. Ηψυχή, ως πνεύμα, δεν υπόκειται στη φθορά και στην προ-σωρινότητα της ύλης, και ο άνθρωπος, κατ΄αυτόν τοντρόπο, μετέχει και σε εκείνο το επίπεδο της ζωής που δενδεσμεύεται από τη φθορά και το θάνατο. Ο άνθρωποςζει μεν στον κόσμο των εφήμερων και φθαρτών αντικει-μένων του υλικού κόσμου, ο νους του όμως και η ψυχήτου αναγνωρίζουν και βλέπουν, μέσα στον εφήμεροκόσμο, τον αντικατοπτρισμό του κόσμου της νοητήςπραγματικότητας, των αιωνίων πρωτοτύπων, των όντωςυπαρκτών, άφθαρτων και αναλλοίωτων νοητών μορφώντου πνεύματος. Πραγματικότητες αποκλειστικά νοητές(μη αισθητές) είναι ο χρόνος, η αιωνιότητα, το άπειρο, ηψυχή, ο Θεός, που έχουν μόνο λογικό χαρακτήρα, καιγι’αυτό γίνονται προσιτές μόνο χάρις στην ανθρώπινη λο-γική, δηλ. μόνο στην αντιληπτική ικανότητα του ανθρώ-που. Λένε, άλλωστε, πως η λογική του ανθρώπου είναι ησμίκρυνση του πνεύματος του Θεού. Ετσι λοιπόν, ο άν-θρωπος συμμετέχει στον κόσμο των αιωνίων πρωτοτύ-

πων, της άφθαρτης και αναλλοίωτης νοητής πραγματικό-τητας, και των πράγματι υπαρκτών μορφών, που είναιπέρα από το χρόνο, τη φθορά και το θάνατο.

Ο άνθρωπος έχει νου και ψυχή, και ως εκ τούτου μπο-ρεί να αντιλαμβάνεται και να έχει τη δυνατότητα να με-τέχει σε εκείνο το επίπεδο της ύπαρξής του, που δενδεσμεύεται από τους περιορισμούς της ύλης και της φθοράς. Η λειτουργία της νόησης δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να υπάρχει και να ανυψώνεται στο επίπεδοτης άφθαρτης νοητής πραγματικότητας.

Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και γνωρίζει την ύπαρξητης αισθητής πραγματικότητας με τα μάτια του σώματος,όμως τη νοητή πραγματικότητα, που είναι η πραγματικήαλήθεια, την αντιλαμβάνεται και τη γνωρίζει μόνο με ταμάτια της ψυχής.

Οι αισθήσεις του σώματός μας μάς πληροφορούνγια τα φαινόμενα αυτού του υλικού κόσμου, μέσα στονοποίο υπάρχουμε και ζούμε. Ομως η ψυχή μας ανήκειστον κόσμο των νοητών, στον κόσμο του πνεύματος, καιοφείλει εκεί (στον κόσμο του πνεύματος στα υπερουρά-νια) την ύπαρξή της και την καταγωγή της. Επομένως ηψυχή προϋπήρξε σ’αυτόν τον κόσμο, προτού να συνδε-θεί με την ύλη (δηλ. με το σώμα). Και εκεί που προϋ-πήρξε (στα υπερ-ουράνια) με τις δικές της άμεσεςαισθήσεις η ψυχή είδε έκτοτε τις άφθαρτες και αναλλοί-ωτες ιδέες και μορφές των όντως υπαρκτών πνευματικώνμορφών και πραγματικοτήτων.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος έχει αποτυπωμένεςμέσα στη ψυχή του τις ιδέες και τις μορφές των πνευμα-τικών όντων. Ετσι, μέσα στις μορφές των εφήμερων καιφθαρτών αντικειμένων του υλικού κόσμου, η ψυχή του(ο νους του ανθρώπου) αναγνωρίζει (κατά κάποιοντρόπο σαν μια λειτουργία ανάμνησης) τον αντικατο-πτρισμό των αιωνίων πρωτοτύπων του λόγου, τηνύπαρξη των άφθαρτων και αναλλοίωτων νοητών πνευ-ματικών κόσμων, μορφών και ιδεών.

Το πνεύμα είναι το νοητό ζωοποιό στοιχείο του κό-σμου, που συγκροτεί τη ζωή, δίχως αυτό η ύλη είναι ανύ-παρκτη. Χωρίς την ύπαρξη του πνεύματος, δηλ. τηςνοητής πραγματικότητας, η ύλη θα ήταν σαν να μηνυπάρχει, αφού μόνο το πνεύμα κάνει αντιληπτή και αι-σθητή την ύπαρξη της ύλης, δηλ. δίχως τη μεσολάβησητου ανθρώπινου πνεύματος, που θα αντιληφθεί και θααναγνωρίσει την ύπαρξη της ύλης και γενικά των αισθη-τών όντων, αυτά θα παραμένουν ανύπαρκτα. Θα ήτανμια απέραντη ερημιά.

Ετσι λοιπόν, σε αντίθεση με τα αισθητά υλικά όντα, πουη ύπαρξή τους εξαρτάται πάντα από τη συνδρομή των λο-γικών –πνευματικών προϋποθέσεων της νοητής πραγμα-τικότητας, η νοητή πραγματικότητα, σαν πνεύμα, είναιαυτόνομη, δηλ. δεν εξαρτάται από καμία άλλη πραγματι-

Ύλη και Πνεύμα - Σώμα και ψυχή

Κ

81

κότητα, στην οποία να της οφείλει την ύπαρξή της. Καιείναι δεδομένο ότι το εξαρτώμενο (η ύλη) είναι πάντοτευποδεέστερης αξίας από εκείνο από το οποίο εξαρτάται(το πνεύμα). Είναι συνεπώς προφανής η υπεροχή τουπνεύματος έναντι της ύλης.

Ολοι οι άνθρωποι έχουν μέσα στην ψυχή τους έμ-φυτη επιθυμία για τη γνώση, όλοι θέλουν να γνωρίσουντα πράγματα και τις αιτίες τους. Βαθύτερη όμως γνώσηκαι κατανόηση των πραγμάτων είναι σοφία. Δηλαδήσοφία είναι η αναζήτηση της ουσίας και των βαθύτερωναιτιών όλων των πραγμάτων της ζωής. Η φιλοσοφία δηλ.η «φιλία σοφίας» η «έρως σοφίας» συμβάλλει στην κα-τανόηση του μυστηρίου της ζωής, είναι η δυναμική αφε-τηρία για την αναγωγή από τα αισθητά στα νοητά, απότο σχετικό στο απόλυτο, από τα γήινα στα υπερούσια-στα υπερουράνια. Η φιλοσοφία προτείνει λύσεις και απα-ντήσεις στα έσχατα ερωτήματα του ανθρώπου. Γιατίέγινε ο κόσμος,? Ποιά η σκοπιμότητα του κόσμου?

Είναι γεγονός ότι η φιλοσοφία στηρίζεται σε κάποιαβασικά αξιώματα, τα οποία, δεν αποδεικνύονται μεν μελογικά επιχειρήματα, θεωρούνται όμως, με ακλόνητη βε-βαιότητα, ως προφανή και αληθινά. Βασικό αξίωμα τηςφιλοσοφίας είναι ότι η ψυχή, ο νους και η λογική αντί-ληψη του ανθρώπου, ήταν απαραίτητα για την παρατή-ρηση του Σύμπαντος. Το Σύμπαν είχε ανάγκη απόκάποιον «παρατηρητή» για να υπάρξει. Μέσω του αν-θρώπου η φύση συνειδητοποιεί την ύπαρξή της, και απότη στιγμή αυτή υπάρχει πράγματι. Συμπέρασμα το σύμπαν έγινε γιά να υπάρξουν νοήμοναόντα ικανά να παρατηρήσουν και να θαυμάσουν τηφύση, και συνεπώς η ανθρώπινη νόηση γίνεται ο σκοπόςτης μεγαλειώδους δημιουργίας του Σύμπαντος. Αν οάνθρωπος παύσει να υπάρχει, τότε πλέον, αφού δεν θαυπάρχει ο «παρατηρητής», το Σύμπαν, δηλ. η Γη, οι Πλα-νήτες, τα Αστρα, οι Γαλαξίες, δεν θα αφορούν και δεν θαενδιαφέρουν πλέον κανέναν, αφού δεν θα περιγράφο-νται ούτε θα θαυμάζονται από κανέναν. Θα πρόκειταιγιά μιά ακραία μοναξιά. Αν δεν υπήρχε η ποιητική ευαι-σθησία της ανθρώπινης ψυχής τότε ποιός θα θαύμαζε καιθα υμνούσε το κάλος της δημιουργίας και την ωραιότητατου έναστρου νυχτερινού ουρανού?

Εξάλλου κίνητρο της φιλοσοφίας είναι ο θαυμασμόςπου προκαλεί η τάξη, η αρμονία και η σκοπιμότητα τουκόσμου. Εκτός από αυτά η φιλοσοφία είναι ταυτοχρόνωςη σπουδή και η άσκηση συμμετοχής του ανθρώπου στηδυνατότητα αθανασίας. Ετσι λοιπόν, ο άνθρωπος έxει τηδυνατότητα, με τη φιλοσοφία, να μετέχει στον τρόπο λει-τουργίας του λόγου ζωής, και να μετέχει σ’εκείνο το επί-πεδο της ζωής –δηλ. του πνευματικού κόσμου- που είναιαδέσμευτο από τη φθορά και το θάνατο. Και η φιλοσοφίαδίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να αθανατίζει τηνύπαρξή του, είναι το αποκλειστικό όργανο γιά την κατά-κτηση της ορθής και αδιαμφισβήτητης αληθινής γνώσης,που οδηγεί στην αθανασία. Γίνεται λοιπόν φανερό ότι ο

άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να μετέχει στην αιωνιότητα,και να κάνει αθάνατη την ύπαρξή του, και η φιλοσοφίαείναι αυτή που δίνει στον άνθρωπο μιά τέτοια δυνατότητα.

Φιλόσοφοι είναι αυτοί που δ ε ν αναζητούν την αλή-θεια βασιζόμενοι στην ατομική τους δοξασία, δηλ. στηνπροσωπική τους γνώμη, η οποία μόνο αμάθεια γεννάει,αλλά ζητάνε να δουν την αλήθεια με τα μάτια της ψυχής.Ο Πλάτων ονομάζει τους αληθινούς φιλοσόφους «Φιλο-θεάμονες της αλήθειας» δηλ. αυτοί που αρέσκονται ναβλέπουν την αλήθεια και αναζητούν την πραγματική αλη-θινή γνώση. Τη δε αληθινή γνώση ονομάζει «όραση τηςψυχής» και «θέα του κάλους της αλήθειας».

Η φιλοσοφία, ως νοητική λειτουργία, προϋποθέτει μιάπρόσβαση στον κόσμο εκείνον που υπερβαίνει την απλήπληροφόρηση γιά τον αισθητό, φθαρτό και εφήμερο χα-ρακτήρα του κόσμου τουτου. Ανάγει και ανυψώνει τονάνθρωπο στον άφθαρτο και άχρονο πνευματικό κόσμο,στην αρμονία μέσα στο χώρο και τον χρόνο, και που εξα-σφαλίζει την τάξη, το κάλος και τη συνέχεια της ζωής. Ηζωή είναι μορφή, είναι τάξη και αρμονία, είναι ενέργεια,το αντίθετο της ζωής είναι η αμορφία, η αταξία και τοχάος, είναι η διάλυση του θανάτου.

Βέβαια, είναι άλλωστε αυτονόητο, ότι γιά το «φιλοσο-φείν» απαιτούνται ευρύτερα πνευματικά περιθώρια καιδυνατότητες γνώσεως, πέρα από τη συνήθη νοητική ικα-νότητα του ανθρώπου. Δεν είναι εύκολο στον καθένα ναμπορεί να υπεισέλθει με τα μάτια της ψυχής στον κόσμοτου πνεύματος. Απαιτείται να έχει πραγματική αληθινήγνώση, να έχει πράγματι «θέα του κάλους της αλήθειας».

Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι από τη φύση τουο άνθρωπος είναι «Ον Κοινωνικό», κάθε προσπάθεια ναείναι λογικός ο άνθρωπος ατομικά και μόνος του, δίχωςτη συμμετοχή στον κοινό λόγο, στην κοινή γνώμη, δενσυνιστά σοφία παρά μόνο αμάθεια και πλάνη. Τα άτομαέρχονται και παρέρχονται, το κοινωνικό σύνολο εξακο-λουθεί να υπάρχει στην αιωνιότητα. Το σύνολο της κοι-νωνίας έχει διάρκεια και μονιμότητα, το άτομο είναιεφήμερο και παροδικό. Εντούτοις, κάθε άτομο, έστω καιτο πιό αμαθές και αφιλοσόφητο, ως πρόσωπο που μετέ-χει στο κοινωνικό σύνολο, δύναται να αποτελεί παράγο-ντα που συντελεί στην αιωνιότητα της κοινωνίας και στησυνέχιση της ζωής, συνεπώς κάθε άνθρωπος μετέχεικατ’αυτόν τον τρόπο, και σε εκείνο το επίπεδο της ζωήςπου δεν δεσμεύεται από τη φθορά.

Και για να κλείσουμε το αρχικό μας θέμα, τελειώ-νουμε με την άποψη, που με τον βαθύ φιλοσοφικό στο-χασμό του, διετύπωσε ο Πλάτων, και είναι πραγματικάσωστή και αληθής, ότι «Ο άνθρωπος στηρίζεται σε δύοπόδια, την Υλη και το Πνεύμα, αν χάσει το ένα από αυτάχάνει την ισορροπία του και πέφτει. Συνεπώς ούτε η ύληυφίσταται χωρίς το πνεύμα, αλλά ούτε το πνεύμα μπο-ρεί να υπάρξει χωρίς την ύλη. Είναι και τα δύο ισάξια καιαλληλοεξαρτώνται, μαζί εμφανίζονται, Υλη και Πνεύμα -Σώμα και Ψυχή - και μαζί φεύγουν !»

82

συνέχεια από σελίδα 75

ΒιολογίαΗ καλλιεργούμενη ελιά είναι δέντρο αείφυλλο, με πλατιά κόμη. Ο φλοιός του στην

αρχή είναι λείος, σταχτοπράσινος, αργότερα σχηματίζεται ξηρόφλοιο με σκοτεινότεροχρώμα. Ανάλογα με τη μορφή των φύλλων, των κλαδιών και του καρπού, διακρίνονταιδυο βασικές ποικιλίες:

α. Olea europaea var. europaea (κν. ευρωπαϊκή ελιά, λιόδεντρο)β. Olea europaea var. sylvestris Brot. (κν. αγριελιά, αγρίλι).Οι αρχαίοι την πρώτη καλούσαν ελάα ή ελαία, τη δεύτερη αγριέλαιος, άγριππος,

φυλία, κότινος και ράχος, ενώ στην ποικιλία της ελιάς που ήταν εμβολιασμένη σε άγριαελιά την καλούσαν κοτινάς.

Η ελιά που ανήκει στην οικογένεια Oleaceae, αναμφιβόλως είναι τυχαίο σπορόφυτο,όπως υποστηρίζουν οι πιο πολλοί βοτανικοί, της αγρίας που αποτελεί την πρωταρχικήμορφή της ελιάς. Εχει ξύλο ανθεκτικό σε ασθένειες και παράσιτα και σε περίπτωση κατα-στροφής ή αποξηράνσεως του υπέργειου μέρους εύκολα αναπτύσσεται νέα βελτίωσηαπό τις ρίζες. Το δέντρο αναπτύσσει μάλλον αβαθές ριζικό σύστημα (επιπολαιόριζο) καιη κόμη του φθάνει στο ύψος των 10-20 μέτρων. Τα άνθη του είναι μικρά, κιτρινόλευκακαι φέρονται πολλά μαζί από τις μασχάλες των φύλλων σε βοτρυώδεις ανθοταξίες. Είναιευρύτατα διαδομένο στις παραμεσόγειες περιοχές, κοντά στις ακτές, στην Ισπανία, Πορ-τογαλία, Ν. Γαλλία, Ιταλία, Βαλκανική χερσόνησο, Παλαιστίνη, Τυνησία, Αλγερία, στο Μα-ρόκο, στα νησιά της Μεσογείου, στις νότιες ακτές της Κριμαίας και στα Κανάρια νησιά.

Στη χώρα μας καλλιεργούνται περίπου 200 ποικιλίες ελιάς, που έχουν διάφορες ονο-μασίες και πολλές φορές προκαλούν σύγχυση στον παραγωγό. Αλλά, ενώ ο αριθμός τουςπαρουσιάζεται ως πολύ μεγάλος, εντούτοις δεν είναι. Και τούτο γιατί στην ίδια ποικιλία πουκαλλιεργείται στα διάφορα διαμερίσματα της χώρας έχουν δώσει διαφορετικές ονομασίες.Πάντως οι ελληνικές ποικιλίες, ανάλογα με το βάρος των καρπών και τα άλλα χαρακτηρι-στικά τους κατατάσσονται σε μικρόκαρπες (αγριελιά, Κορωνέϊκη κ.ά.), μεσόκαρπες (Με-γαρίτικη, Θρουμπελιά, Τσουνάτη κ.ά.) και αδρόκαρπες ή χονδρολιές (Καλαμών,Κονσερβολιά κ.ά.) Οι μικρόκαρπες χρησιμοποιούνται για παραγωγή λαδιού, ενώ οι αδρό-καρπες για βρώση. Ορισμένες από τις μεσόκαρπες χρησιμοποιούνται για παραγωγή λα-διού, ενώ άλλες είναι διπλής χρησιμότητας και για παραγωγή λαδιού και για βρώση.

Η ελιά είναι ένα από τα λίγα αείφυλλα οπωροφόρα, τα οποία χρειάζονται την επί-δραση του ψύχους για να ανθίσουν. Οι οφθαλμοί, οι οποίοι σχηματίζονται το καλοκαίριέχουν ανάγκη από χαμηλές θερμοκρασίες κατά το φθινόπωρο και το χειμώνα, για ναδιαφοροποιηθούν τα άνθη. Ολες οι ποικιλίες δεν είναι το ίδιο απαιτητικές σε χειμερινόψύχος για το σχηματισμό ανθοταξιών. Οι πιο απαιτητικές είναι οι ποικιλίες Χαλκιδικής καιΑμφισσας, ενώ άλλες όπως η Κορωνέϊκη και η Μεγαρίτικη έχουν ελάχιστες απαιτήσεις.

Ο σχηματισμός ανθοταξιών αρχίζει τον Ιανουάριο-Φεβρουάριο και ολοκληρώνεταισε οκτώ περίπου εβδομάδες. Η πιο κρίσιμη εποχή φαίνεται να είναι κατά τους μήνες Ια-νουάριο και Φεβρουάριο. Σε αυτή την περίοδο αρχίζουν και σχηματίζονται οι καταβολέςτης ταξιανθίας. Την εποχή αυτή εξαντλούνται εύκολα τα αποθέματα του δέντρου σε θρε-πτικά στοιχεία και είναι βέβαιο ότι μόνο τα δέντρα που βρίσκονται σε καλή θρεπτική κα-τάσταση μπορούν να ανθίσουν κανονικά. Η επάρκεια εδαφικής υγρασίας και αζώτουείναι σπουδαία για την κανονική ανθοφορία και καρποφορία της ελιάς.

Ο καρπός της ελιάς είναι δρύπη και αποτελείται από το φλοιό, που συνιστά τα εξω-κάρπιο, από τη σάρκα, όπου κατά την ωρίμανση γίνεται η ελαιογένεση και αποτελεί τομεσοκάρπιο και από το σκληρό πυρήνα που συνιστά το ενδοκάρπιο. Μέσα στον πυρήναπερικλείεται το σπέρμα.

Κλίμα και έδαφοςΗ ελιά αναπτύσσεται στην καλούμενη ζώνη της ελιάς που περιλαμβάνεται μεταξύ

του γεωγραφικού πλάτους 30° και 45°. Το κλίμα της ζώνης αυτής χαρακτηρίζεται απόήπιο και βροχερό χειμώνα και ξηρό και ζεστό καλοκαίρι. Πέραν από τα όρια της ζώνηςαυτής η ελιά δεν αναπτύσσεται και υποφέρει είτε από χαμηλές είτε από υψηλές θερμο-κρασίες. Τον χειμώνα οι θερμοκρασίες κάτω από -10 °C μπορεί να προκαλέσουν σο-βαρές ζημιές στο δέντρο, όπως ξηράνσεις κλάδων ή και ολόκληρου του δέντρου. Οιορεινές και εσωτερικές περιοχές της χώρας είναι πολύ ψυχρές το χειμώνα για την ελιά.Γι' αυτό και αναπτύσσεται καλύτερα σε παραθαλάσσιες νότιες περιοχές και στα νησιάπου έχουν ήπιο χειμώνα.

Ως προς το έδαφος, η ελιά δεν είναι πολύ απαιτητικό δέντρο και αναπτύσσεται σε


83

ποικίλα εδάφη. Μπορεί να αναπτυχθεί και σε σχετικώς ξηρά και φτωχά, χαλικώδη, ασβε-στώδη εδάφη. Σήμερα οι περισσότεροι ελαιώνες έχουν αναπτυχθεί σε τέτοια φτωχάεδάφη, στα οποία με δυσκολία αναπτύσσονται άλλα είδη οπωροφόρων. Η ελιά όμωςαναπτύσσεται και αποδίδει καλά σε βαθιά αμμοπηλώδη εδάφη που διαθέτουν καλήυγρασία και αποστραγγίζουν καλά.

Τις αποδόσεις της ελιάς επηρεάζουν πολύ και οι ετήσιες βροχοπτώσεις. Οι περισσό-τεροι ελαιώνες έχουν αναπτυχθεί σε ξηρικές περιοχές και συνήθως η έλλειψη υψηλώνβροχοπτώσεων και εδαφικής υγρασίας είναι ένας από τους παράγοντες ακαρπίας τους.

ΠολλαπλασιασμόςΗ ελιά πολλαπλασιάζεται σχετικά εύκολα συγκριτικά με τα άλλα είδη καρποφόρων

δέντρων. Από τα παλιά χρόνια είναι γνωστός τόσο ο αγενής, όσο και ο εγγενής τρόποςπολλαπλασιασμού της. Οι τρόποι που σήμερα χρησιμοποιούνται στην πράξη είναι α. οεγγενής με σπόρο που συνδυάζεται πάντοτε με εμβολισμό, ο οποίος όμως, ως βραδύςτρόπος, δεν χρησιμοποιείται στα σύγχρονα φυτώρια, β. η εξημέρωση αγρίων ελιών πουείναι απλός τρόπος, αλλά παρουσιάζει και διάφορα μειονεκτήματα (καθαρισμός, εκρί-ζωση, φύτευση, εργατικά κ.ά.), γ. ο αγενής με μοσχεύματα σκληρού ξύλου, σε διάφορεςπαραλλαγές (σφαιροβλάστες ή γόγγροι, κοινώς γροθάρια, δηλαδή από τα εξογκώματαστη βάση του κορμού), δ. ο αγενής με φυλλοφόρα μοσχεύματα που ριζοβολούν με υδρο-νέφωση και ε. οι παραφυάδες από ποικιλίες που έχουν την τάση να αναπτύσσουν ζωη-ρούς βλαστούς στη βάση του κορμού, γι' αυτό σπάνια η ελιά με τον τρόπο αυτόπολλαπλασιάζεται.

Φύτευση ελαιώναΚαταρχάς καθαρίζεται το έδαφος από θάμνους και ζιζάνια. Στη συνέχεια γίνονται

βαθιά οργώματα για να απομακρυνθούν πολυετή βαθύρριζα φυτικά είδη και να διευκο-λυνθεί η ανάπτυξη του ριζικού συστήματος σε μεγάλο βάθος. Στα βαθιά οργώματα προ-στίθενται βασικά λιπάσματα, κυρίως φωσφορικά και καλιούχα, για να δημιουργηθούναποθέματα θρεπτικών στοιχείων στη ζώνη του ριζικού συστήματος των ελαιοδέντρων.Κατόπιν ακολουθεί ισοπέδωση. Οταν το έδαφος έχει μεγάλες κλίσεις σχηματίζονται προη-γουμένως αναβαθμίδες, που έχουν επιτυχία, αν συνδυαστούν με την κατασκευή τοίχωναντιστηρίξεως, που προστατεύουν καλύτερα το έδαφος από διαβρώσεις.

Μετά την προετοιμασία του εδάφους ακολουθεί η φύτευση. Τα δενδρύλλια φυτεύο-νται κατά τετράγωνα, κατά ρόμβους, κατά ορθογώνια ή κατά ισοϋψείς καμπύλες σεεδάφη με κλίση. Οι αποστάσεις φυτεύσεως πρέπει να είναι μεγάλες, γιατί τα ελαιόδεντρααναπτύσσουν μεγάλη κόμη και όταν δέχονται σκιές δεν καρποφορούν ικανοποιητικά.Ακόμα για να μπορεί η καλλιέργεια να γίνεται από όλες τις διευθύνσεις. Τελευταία και στηχώρα μας εφαρμόζονται με επιτυχία τα χαμηλά θαμνώδη σχήματα με πυκνές φυτεύσειςελαιοδέντρων, που προσφέρονται για την εντατική τους καλλιέργεια.

Τέλος, λόγω σταυρογονιμοποιήσεως, θα πρέπει να φυτεύονται 2-3 ποικιλίες μαζί και η φύ-τευση των δενδρυλλίων να γίνεται με «μπάλα χώματος» από τον Νοέμβριο μέχρι τον Μάρτιο.

Καλλιεργητικές φροντίδεςΜετά τη φύτευση γίνονται, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια, όλες οι καλλιεργητικές φρο-

ντίδες για να αναπτυχθούν τα δενδρύλλια και να εισέλθουν γρήγορα στην καρποφορία.Ετσι, γίνονται συχνές αρδεύσεις εκτός από τους ξηρικούς ελαιώνες, καταστροφή των ζι-ζανίων με συχνά φρεζαρίσματα ή με ζιζανιοκτόνα, συγκαλλιέργεια με ένα ψυχανθές φυτό(βίκο ή κουκιά) που παραχώνεται πριν την καρποφορία για «χλωρή λίπανση», και λι-πάνσεις με αζωτούχα λιπάσματα γιατί το άζωτο αποτελεί για την ελιά το σπουδαιότεροθρεπτικό στοιχείο. Επίσης, κλάδεμα για διαμόρφωση των δενδρυλλίων καταρχάς σε ελεύ-θερο κύπελλο για να καταλήξει μετά την είσοδο στην καρποφορία με κλάδεμα συντηρή-σεως σε ελεύθερο σφαιρικό σχήμα, ενώ η έλλειψη εργατικών χειρών οδήγησε τουςπαραγωγούς των ελαιοκομικών περιοχών της χώρας σε διαμόρφωση της κόμης σε χα-μηλά σχήματα, όπως τα σχήματα του ελεύθερου θάμνου, του χαμηλού κυπέλλου και σπα-νίως της παλμέττας. Ακόμα, εφαρμόζεται και το αραίωμα των καρπών, που ενώ δενσυμφέρει οικονομικά, εντούτοις εφαρμόζεται μόνο στις βρώσιμες ποικιλίες ελιάς, ότανείναι πολύ φορτωμένες. Τέλος, σπουδαία καλλιεργητική φροντίδα αποτελεί η καταπολέ-μηση των εχθρών και ασθενειών.

Η ελιά στη χώρα μας έχει τους ίδιους εχθρούς και ασθένειες που έχει και στις άλλες

Η ΕΛΑΙΑ

84

μεσογειακές χώρες. Το καταστρεπτικότερο έντομο της ελαιοκομίας είναι ο δάκος που προ-καλεί μεγάλες οικονομικές ζημιές. Ενα άλλο έντομο είναι ο πυρηνοτρήτης με τρεις γενιέςπου προσβάλλουν κατά σειρά τα φύλλα, τα άνθη και τους καρπούς (καρπόπτωση). Απότα κοκκοειδή (ψώρες) το λεκάνιο, ο ασπιδωτός και η παρλατόρια εξαντλούν τα δέντραπου καταλήγουν σε έντονες αποφυλλώσεις. Από τους μύκητες, σοβαρές ζημιές προξε-νούν το κυκλοκόνιο και το γλοιοσπόριο, ενώ από τα βακτήρια ζημιές προξενεί ο καρκίνοςτης ελιάς που είναι σχετικά δύσκολος στην καταπολέμηση. Επίσης, διάφοροι λειχήνες καιβρύα που αναπτύσσονται στους κορμούς και τα κλαδιά των ελαιοδέντρων, τους επιφέ-ρουν πολλές ζημιές γιατί τα απογυμνώνουν από διάφορα μόρια τους και τα εξασθενούν.

Για την καταπολέμιση των παραπάνω εχθρών και ασθενειών χρησιμοποιούνται πρωτεϊ-νούχα δολωματικά ραντίσματα ή καθολική κάλυψη των ελαιοδέντρων με το κατάλληλο εντο-μοκτόνο, οργανοφωσφορικά εντομοκτόνα και κατάλληλοι μυκητοκτόνοι ψεκασμοί αντίστοιχα.

ΣυγκομιδήΗ συγκομιδή (μάζεμα) του καρπού είναι η πιο δαπανηρή εργασία στην ελαιοκαλλιέρ-

γεια. Ο καρπός συγκομίζεται όταν έλθει στο κατάλληλο στάδιο. Οι βρώσιμες ποικιλίες συγκο-μίζονται προσεκτικά με το χέρι ή με τη βοήθεια ειδικών κτενών. Μετά τη συγκομιδή οι ελιές,για να περιοριστεί η πικρή τους γεύση που οφείλεται στην ελευρωπαίνη και να διατηρηθούν(pickling), υφίστανται διάφορες κατεργασίες που διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή καιαπό ποικιλία σε ποικιλία ή μεταφέρονται αμέσως στα εργοστάσια για να κονσερβοποιηθούν.

Οι λαδολιές συγκομίζονται με διαφορετικούς τρόπους ανάλογα με το σύστημα καλλιέρ-γειας, την ποικιλία και τις συνήθειες της περιοχής. Ετσι, σε πολλές περιοχές εφαρμόζεται ο ρα-βδισμός που έχει τα μειονεκτήματα του (σπάσιμο καρποφόρων βλαστών και διευκόλυνσηπροσβολής καρκίνου της ελιάς), ενώ σε άλλες η φυσιολογική πτώση του καρπού στο έδαφοςκαι η συλλογή του σε πλαστικά δίχτυα που απλώνονται κάτω από τα ελαιόδεντρα, ή με σύ-στημα δονήσεως (Mechanical tree shaker) σε συνδυασμό με την χρήση διαφόρων καρπο-πτωτικών ουσιών, που προκαλούν χαλάρωση της προσφύσεως των καρπών.

Στη συνέχεια ο ελαιόκαρπος, αφού καθαριστεί από φύλλα και ξένες ύλες, συνθλίβε-ται και ο ελαιοπολτός οδηγείται στα ελαιοπιεστήρια, όπου τοποθετείται μεταξύ ισχυρώνελαιοπάνων προς έκθλιψη του λαδιού.

ΧρησιμότηταΗ ελιά, εκτός των υποπροϊόντων της (πυρηνέλαιο, ξυλεία, φύλλα), καλλιεργείται

για τον πολύτιμο καρπό της, ο οποίος είτε συγκομίζεται ώριμος και χρησιμοποιείται,μετά από ειδική επεξεργασία σε ελαιοτριβείο, για εξαγωγή ελαιολάδου, είτε συγκομί-ζεται, πριν ωριμάσει, πράσινος ή μαύρος και καταναλίσκεται σαν επιτραπέζιος καρ-πός, μετά από ειδική επεξεργασία για αφαίρεση των πικρών ουσιών του και γιακονσερβοποίηση. Οι επιτραπέζιες ελιές θεωρούνται καλή και υγιεινή τροφή για τον άν-θρωπο και χρησιμοποιούνται ως συμπλήρωμα σε σαλάτες ή τρώγονται μόνες τους. Τοελαιόλαδο θεωρείται ως το πιο ευγενές και πιο ωφέλιμο από τα φυτικά λάδια. Περιέ-χει σε σωστή αναλογία λιπαρές ουσίες με μεγάλη θερμιδική αξία, βιταμίνες και άλλεςουσίες χρήσιμες για τη διατροφή του ανθρώπου. Ιδιαίτερα διαθέτει αντιοξειδωτικέςουσίες που προστατεύουν από την αθηροσκλήρωση βελτιώνοντας τη λειτουργικότητατου ενδοθηλίου των αγγείων και αποτελεί ασπίδα κατά της εμφανίσεως τουκαρκίνου του στομάχου διευκολύνοντας τους μηχανισμούς του πεπτικού συστήμα-τος. Ακόμα, διακρίνεται για τις μικροβιοκτόνες και απολυμαντικές του ιδιότητες. Οιπότες το θεωρούν αντιμεθυστικό γιατί επιχρίει τα εσωτερικά τοιχώματα των πεπτικώνοργάνων και εμποδίζει την απορρόφηση του οινοπνεύματος από τον οργανισμό. Γε-νικώς, το λάδι (Oleum Olivarum), πέραν της διαιτητικής του αξίας, ενδείκνυται κατάτων παθήσεων του ήπατος, της χολής, του δέρματος και χρησιμοποιείται στη φαρ-μακευτική και σαπωνοποιία. Τα φύλλα της (Folia Oleae) χρησιμοποιούνται στην βο-τανοθεραπευτική κατά του διαβήτη και της υπερτάσεως, ενώ ο φλοιός της (CortexOleae) χαίρει μεγάλης φήμης ως υποκατάστατο της κινίνης. Επίσης, ο λαός πιστεύειότι το λάδι από το άναμμα των καντηλιών έχει θεραπευτικές ιδιότητες και οι Αραβεςδιατείνονται ότι «αν θέλεις να είσαι υγιής εσωτερικά και εξωτερικά και να απολαύσειςένα μακρόχρονο και υγιή βίο θα πρέπει να παίρνεις ελαιόλαδο».

Τέλος το ξύλο της, λόγω της ανθεκτικότητάς του, είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για την κατασκευήαντικειμένων καθημερινής χρήσης (μπαστούνια, καπνοσύρυγγες, κιβωτίδια κ.α.), εξαρτημά-των εργαλείων, σκελετών οικοδομής, ενώ ιδιαίτερα αποδοτικό είναι και ως καύσιμη ύλη.


85

Προστασία ελαιοκομικών προϊόντων και πολιτικήΤα προϊόντα των ελαιώνων που ευρέως εξαπλώνονται στη χώρα μας, την καθιστούν

πρώτη στην παραγωγή επιτραπεζίων ελιών με δεύτερη την Ισπανία και τρίτη μετά τηνΙσπανία και Ιταλία στην παραγωγή γενικώς ελιών και ελαιολάδου. Επόμενο λοιπόν ήταντο Κράτος να μεριμνά για την προστασία τόσο των ελαιοδέντρων όσο και των προϊόντωνπου παράγουν. Έτσι, από το 1856 μέχρι σήμερα η ελληνική νομοθεσία περιλαμβάνειπολλούς νόμους, όπως «Περί εκριζώσεως και κλαδεύματος αγριελιών», «Περί συστάσεωςταμείου ελαίας», «Περί ιδρύσεως ταμείων προνοίας ελαιοπαραγωγής», «Περί οργανώ-σεως της ελαιοπαραγωγής» κ.ά.

Το 1992, η Ευρωπαϊκή Ένωση δημιούργησε και θεσμοθέτησε συγκεκριμένα ευρω-παϊκά συστήματα παραγωγής, προώθησης και προστασίας των προϊόντων που παράγο-νται στις ενταγμένες χώρες. Μεταξύ των θεσμών ήταν και αυτός της ΠροστατευόμενηςΓεωγραφικής Ένδειξης (ΠΓΕ) (PGI – Protected Geographical Indication), στον οποίο εντά-χθηκαν αρκετά ελαιόλαδα γνωστών περιοχών της χώρας μας, καθόσον πληρούσαν τιςαναγκαίες συνθήκες ένταξης και είχαν αποδεδειγμένη καλή φήμη.

Σήμερα οι εξαγωγές των επώνυμων τυποποιημένων ελαιολάδων είναι μειωμένεςκαι το 60% περίπου της εγχώριας παραγωγής ελαιολάδου διακινείται χύμα. Δεδομέ-νου όμως, ότι η παραγωγή μας σε ελαιόλαδο δεν δύναται να αυξηθεί σημαντικά, οιελαιώνες υφίστανται ενίοτε τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες, το εισόδημα των κατα-ναλωτών έχει μειωθεί και ότι συνεχίζεται η παράνομη διακίνηση χύμα ελαιολάδου,θα πρέπει στόχος μιας εθνικής στρατηγικής να είναι η μεταβολή των όρων εμπορίαςτου ελαιολάδου, έτσι ώστε να αυξηθούν όσο γίνεται περισσότερο τα έσοδα από τηδιάθεσή του στο εξωτερικό.

Στο σημείο όμως αυτό θα πρέπει να επισημάνουμε ότι στον ελλαδικό χώρο η ελιάκαι ο καρπός της σημάδεψαν την εξέλιξη του πολιτισμού, ο οποίος με τη σειρά του επέ-δρασε καταλυτικά στην καλλιτεχνική έκφραση, στη λογοτεχνία, στην ποίηση, καθώς καιγενικότερα στη συλλογική έκφραση των Ελλήνων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Στην ακμή του Μινωικού πολιτισμού παρουσιάζονται οι παλαιότερες εικαστικέςαπεικονίσεις της ελιάς. Αργότερα στα μελανόμορφα αττικά αγγεία απεικονίζεται ησυγκομιδή του καρπού της ελιάς. Στην κλασική εποχή η ελιά κυριαρχεί στη σύνθεσητου δυτικού αετώματος του Παρθενώνα, όπου απεικονίζεται ο αγώνας μεταξύ Αθηνάς – Ποσειδώνα. Στην εκκλησιαστική τέχνη της βυζαντινής περιόδου η ελιά συνδέεται με σκηνές της θρησκευτικής ιστορίας (η προσευχή του Χριστού στο Όροςτων Ελαιών, η Ανάληψη κ.ά.). Τέλος στα νεοελληνικά χρόνια, παρά όλες τις κοινωνι-κοπολιτικές αλλαγές στον ελλαδικό χώρο, η ελιά παρέμεινε σταθερά στο επίκεντροτων θεματικών ενδιαφερόντων των καλλιτεχνών. Και τούτο επειδή εξέφραζε σταθερά τη σχέση του Έλληνα με το χώρο του και στην ουσία τη σχέση του Έλληνα με τον πολιτισμό του.

΄Ομοίως, το βάθος της σχέσης της ελιάς με τον Έλληνα εκφράζεται με μοναδικό τρόποστην λογοτεχνία και στην ποίηση. Η ελιά, ο καρπός της, το λάδι, το λιομάζωμα έχουν πε-ράσει σε γλαφυρές σελίδες του Εφταλιώτη (Η μαζώχτρα), του Πρεβελάκη (Ο Κρητικός),του Παπαδιαμάντη (Η φαρμακολύτρια), του Μυριβήλη (Ζωή εν τάφω), κ.ά. Επίσης καιστη ποίηση, εκτός των Μαβίλη, Παλαμά και Πολέμη που αναφέρθηκαν, και οι Πορφύρας,Δροσίνης, Φραγκούλης, Καβάφης, Σικελιανός, Καζαντζάκης κ.ά. εξυμνούν την ιστορία,τις χάρες, την ταπεινοφροσύνη και την εργατικότητα της ελιάς, τη γονιμότητά της, τη συ-γκομιδή της, το λάδι και το ξέχωρο ίσκιο της.

Αλλά και στα υφαντά και στα κεντήματα τα κλωνάρια της ελιάς, πλεγμένα σε στε-φάνια ή ριγμένα εδώ και κει, αποτελούν διακοσμητικό θέμα. Ακόμα, στις σιδεριέςτου σιδηρουργού, στα έργα των ανθογλυπτών, στο στολισμό των δημιουργημάτωντης αγγειοπλαστικής τέχνης, στις τοιχογραφίες των χριστιανικών τάφων για τον συμ-βολισμό τους, καθώς και στα φιλοτεχνήματα πολλών τεχνιτών λαϊκής τέχνης.

Τέλος παρατίθενται μύθοι, παροιμίες, μαντινάδες, αινίγματα, νανουρίσματα, μοι-ρολόγια, προλήψεις, έμμετροι ή μη ονειροκρίτες, καθώς και η πατροπαράδοτη αν-θοδέσμη που αναφέρονται στην ελιά, στο καρπό της και στο ελαιόλαδο όπως:

Η ΕΛΑΙΑ

86

Μύθοια. Ελιά και καλάμι

Κάποτε γειτόνευαν η ελιά και το καλάμι. Η ελιά μεγάλο, δυ-νατό, καρποφόρο και ευλογημένο δέντρο ολοένα καυχιόταν γιατην ιστορία και τις χάρες της. Αντίθετα το ντροπαλό καλάμι ταάκουγε, δεν έλεγε όμως τίποτα και ούτε θύμωνε γιατί αυτό δενείχε λόγους για να καυχηθεί.

Ήρθε όμως ένας χειμώνας βαρύς, όπου ένας δαιμονισμένοςαέρας ξερίζωσε την ελιά, ενώ το λυγερό καλάμι που έγειρε καιάφηνε τον άνεμο να περνά από πάνω του, έμεινε απείραχτο.

Όταν πέρασε η καταιγίδα και ο άνεμος σταμάτησε η ελιά από-μεινε πεσμένη στο χώμα, αλλά το καλάμι σηκώθηκε πάλι όρθιοκαι λυγερό. Βλέπετε το καλάμι ήξερε να υποχωρεί εκεί που ένιωθεότι δεν είχε δύναμη να αντισταθεί, ενώ η ελιά πλήρωσε με τη ζωήτης την υπερηφάνειά της.

Μύθος αλληγορικός που αναφέρεται στον χαρακτήρα και τιςσχέσεις του ανθρώπου με τους γύρω του (Αίσωπος).β. Η ξερή κρδιά της ελιάς

Όταν σταυρώθηκε ο Χριστός και απλώθηκε στον κόσμο θλίψη,οι βράχοι σκίστηκαν στα δύο και μάδησαν τα φύλλα των δέντρων.Μόνο η ελιά έμεινε όπως ήταν χωρίς να πέσουν τα φύλλα της.Τότε τα άλλα δέντρα δυσαρεστήθηκαν και ρώτησαν γιατί. Καιεκείνη τους απάντησε: «Εσάς σας πέσανε τα φύλλα μα φύλλα θαξανακάνετε. Εμένα δεν πέσανε τα φύλλα, μα το ξέρει η καρδιάμου». Γι’ αυτό και η καρδιά της ελιάς είναι πάντοτε ξερή (Νάξος).γ. Το δάκρυ του Χριστού

Ο Χριστός, όταν οι Εβραίοι τον κυνηγούσαν για να τον πιά-σουν και να τον σταυρώσουν, είχε μεγάλη στεναχώρια και ήτανπολύ λυπημένος.

Σαν έφτασε σε μια ελιά, κάθισε από κάτω και ακουμπώντας τοκεφάλι του στον κορμό της προσπάθησε να κοιμηθεί. Τότε όμωςξέσπασε σε δάκρυα που έσταζαν στη ρίζα της και την πότιζαν. Πο-τισμένη με τα δάκρυα του Χριστού και έχοντας την ευχή του, ηελιά μας δίνει το ευλογημένο λάδι που χρησιμοποιούμε στα φα-γητά, στα καντήλια των εκκλησιών και των σπιτιών και που με αυτόμυρώνονται όσοι βαφτίζονται και γίνονται Χριστιανοί (Κρήτη).δ. Το φαρμάκι της αγριελιάς

Η αγριελιά ήταν κι αυτή πρώτα όπως και η ήμερη ελιά. Είχεδηλαδή καρπούς νόστιμους. Μόνο από τα μικρά φύλλα και τααγκάθια της ξεχώριζε από την ήμερη.

Όταν οι Εβραίοι φόρτωσαν το Χριστό με το σταυρό και ανη-φόριζαν στο Γολγοθά να πάνε να τον σταυρώσουν, ακολουθούσεξοπίσω κλαίγοντας και σπαράζοντας η Παναγία. Καθώς όμως προ-χωρούσε με κόπο και δυσκολία πιάστηκε γερά το φρουστάνι τηςσε ένα θάμνο αγριελιάς και σκίστηκε. Τότε καταστεναχωρημένη ηΠαναγία καταράστηκε το αγκαθωτό κλαρί: Την πίκρα και το φαρ-μάκι μου να ΄χεις! Του είπε. Και από τότε το κλαρί αυτό, η αγριε-λιά, γέμισε φαρμάκι.

Παροιμίες- Βάλε ελιά για το παιδί σου και συκιά για τη ζωή σου.- Αμπέλι του χεριού σου, συκιά του κυρού σου και ελιά του παππού σου.- Της ελιάς τα μέσα και του καρυδιού τ’ απέξω.- Όποιος έχει λιοστάσια έχει και τζιτζίκους.- Κανένας μπακάλης δε λέει πως το λάδι του είναι θολό.- Το λάδι από το λουμίνι αρρώστια δεν αφήνει.- Λάδι να βρέξει δεν τον μέλει.- Λάδι από την κορφή, κρασί από τη μέση και μέλι από τον πάτο.- Νοέμβρη οργώματα και ελιές, δεν λείπουν οι δουλειές.

- Από το θέρο ως τις ελιές, δεν απολείπουν οι δουλειές.- Η μια ελιά κι η άλλη το βγάζουνε το λάδι.- Της ελιάς το φύλλο κι αν χαθεί, πάλι θε να ξαναβρεθεί.- Ξεφόρτωσέ τη την ελιά, να σε φορτώσει λάδι.- Αν δεν δώσεις την ελιά πως θα πάρεις λάδι;- Άνθρωπος χωρίς υπομονή, λυχνάρι δίχως λάδι.- Πρώτα θεμέλια του σπιτιού, ψωμί, κρασί και λάδι.- Απού ‘χει γιο έχει κρασί και απού ‘χει κόρη λάδι.- Δευτερογούλη τα’ Αη Λια μπαίνει το λάδι στην ελιά.- Λάδι που βγαίνει με νερό, να μην το συλλογάσαι.- Ήπιε τη φακή το λάδι κι εκατάπιε ντο και πάει.- Δεν τρώγει της ελιάς το μέσα και τ’ αβγού το έξω.- Αν δεν σφίξεις την ελιά, δεν βγάζει λάδι.- Άκουσες λάδι τρέχα, άκουσες στεφάνι φεύγα.- Δεν τρώγεται ούτε με το λάδι ούτε με το ξύδι.- Δίχως λάδι, δίχως ξύδι πως θα κάνουμε ταξίδι;- Κολοκύθια με το λάδι, κολοτούμπες το βράδυ.- Μου ‘βγαλε το λάδι.- Φρόντισέ με να σε θρέψω, πότισέ με να σε πλουτίσω.- Αυτός είναι σαν το νερό στο λάδι.- Ρίχνει λάδι στη φωτιά.- Απού ΄χει στάρι και κρασί και λάδι στο πιθάρι, έχει του κό

σμου τα καλά και του Θεού τη χάρη.- Όπως θα γεμίσει του Χριστού το τραπέζι, έτσι να γεμίσουν

και τα δέντρα μας ελιές.

ΜαντινάδεςΕλιά μου με τσι πέντε ελιές και με τσι πέντε κλώνους,να κόβγει μέρες μου ο Θεός να σου τσι γράφει χρόνους.

Κοιμήσου μήλο της μηλιάς και τσι ελιάς το φύλλο,κοιμήσου απού γεννήθηκες ομάδι με τον ήλιο.

Τα μάθια σου ‘ναι σαν τσ’ ελιές απού ‘ναι στο κλωνάρι,τα φρύδια σου καμαρωτά σα δυο μερώ φεγγάρι.

Ανάμεσός τσι θάλασσας μουρέλλο θα φυτέψωκι οντέ θα βγάλει τον καρπό τσ’ αγάπης θα πιστέψω.

Λαμπάντε λάδι σέξερα μα βγήκες μερκαντίλιμούδε και λύχνος καίει σε, μούδε και το καντήλι.

Από της γης βγαίνει νερό κι απ’ την ελιά το λάδικι από τη μάνα την καλή βγαίνει το παλληκάρι.

Που τρώει λάδι και ψωμί και λαδωτό πιτάρι,δεν του επιάνου οι σαϊτιές του χαρομακελάρη.

Άμα ‘χω στο σπίτι μου κρασί, ψωμί και λάδι,ρήγας με τη γυναίκα μου κοιμάμαι κάθε βράδυ.

ΑινίγματαΤ’ ουρανού το μάννα Από κλαδάκι κρέμεταιασημένια η μάνα στην αγορά πουλιέταιαραπίνα η κόρη το εξωτερικό της τρώγεταιπράσινο τ’ αγόρι. το κόκαλο πετιέται.Τι είναι; (η ελιά, ο καρπός της, το λάδι) Τι είναι; (η ελιά)


87

ΝανούρισμαΝάνι το, που να το χαρώ σαν η ελιά το φύλλο,σαν τα πουλάκια το νερό και τα βουνά τον ήλιο.

Μοιρολόι…………………………………………………..………πίνουν της δάφνης το ζουμί, της αγριλιάς το δάκρυ.

ΠρολήψειςΜε λίγες σταγόνες λάδι από το καντήλι του Αϊ-Νικόλα ραντί-

ζουν οι ναυτικοί τη φουρτουνιασμένη θάλασσα για να ηρεμήσει.Σε αγροτικές περιοχές της Μεσογείου, οι άνθρωποι ρίχνουν

λάδι στο έδαφος για να έχουν καλή σοδειά ή για να ευχαριστή-σουν για την καλή σοδειά που είχαν.

Μερικές σταγόνες λάδι σε λίγο νερό και ευχές αντιμετωπίζουντη βασκανία. Η διασκόρπιση του λαδιού συμβολίζει την απαλλαγήαπό το κακό το μάτι.

Είναι «κακός» ο ύπνος στη σκιά της ελιάς, όπως της καρυδιάςκαι της συκιάς, γιατί στο δέντρο διαβιώνουν κακοποιά πνεύματα.

Το παιδί που ‘χει στο μάγουλο ή και γενικότερα στο σώμα ελιάνομίζεται για το ομόηχο της λέξης ότι θα γίνει ελεήμων.

Το αγιασμένο από την εκκλησία λάδι θεωρείται φυλακτό καιβοήθεια για κάθε δύσκολη στιγμή.

Τα «λαδαδέλφια», άτομα δηλαδή που έχουν δεχθεί το λάδι τηςβάπτισης από τον ίδιο νονό, δεν επιτρέπονται να παντρευτούν.

Το λάδι από το άναμμα των καντηλιών έχει θεραπευτικές ιδιό-τητες. «Το λάδι από το λουμίνι αρρώστια δεν αφήνει». (Λουμίνιείναι ο κάλυκας του άνθους του φυτού Ballota acetabulosa κν.λουμινιά, λυχναράκι και προέρχεται από το λατινικό lumus=φως).

ΟνειροκρίτηςΑν ελιάς βαστάζεις κλώνο, τους εχθρούς σου θα μαλάξειςκαι τη έχθρα και το φθόνο σε φιλία θε ν’ αλλάξεις.

Αν λάδι δεις να χύνεται,κάποια ζημιά σου γίνεται.Αν δεις πως πίνεις λάδι,δυσάρεστο σημάδι.Αν αλείφεσαι με λάδι,τ’ όνειρο σημαίν’ υγείακαι συγχρόνως ευτυχία.

Ελάινον ή δρύινον ή από δάφνης στέφανον φορείν πορεία μετά κόπου σημαίνει.Ελαίας τρώγειν καλόν δηλοί.Ηλιές ιδής και τρώγης καλόν σου εστί.Καρπούς ελαιών οράν καλόν τόδεΟρών έλαιον πάσαν εκφύγοις βλάβην.Έπιες λάδι εάν ιδής, αρρωστία δηλοί.Έλαιον πιείν αρρωστίαν σημαίνει.Ελαίω περιχείσθαι ή αλείψασθαι καλόν καιρο σημαίνειΤρίχας αλείφειν ελαίω αύξησιν πλούτου σημαίνει.

Ανθοδέσμη(Συμβολική σημασία των λουλουδιών)Ελιά: κλώνος με άνθος, ειρήνη ή ας μην τσακωνόμαστε

Κλώνος, στις δώδεκα την νύκτα.Αγριελιά: φύλλον, αναχωρώ εντός ολίγου.

κλώνος, θα επανέλθω ταχέως.

Αυτή είναι η ελιά. Δέντρο τιμημένο, τραγουδισμένο καιμε τόσες χάρες στολισμένο αποτελεί αναπόσπαστο χλω-ριδικό στοιχείο του ελληνικού τοπίου. Κόρη της τιμημέ-νης ελληνικής γης και του μοναδικού ελληνικού ήλιου ηκαλλιεργούμενη ελιά, παρέχει το λάδι, το πολύτιμο καιμοναδικό αυτό προϊόν που θρέφει, φωτίζει και τιμά τονελληνισμό στο πέρασμα των αιώνων. Το λάδι που είναι

το «θύμα» στην προαιώνια θυσία, είναι το «καιόμενον»,το «αναλισκόμενον» για να γεννηθεί το φως.Ευλογημένο λοιπόν δώρο στην ανθρωπότητα η ελιά, πουποτέ της δεν πεθαίνει, αφού οι νέοι βλαστοί που φυ-τρώνουν από τον κατάξερο κορμό της δηλώνουν πως τί-ποτα δεν τελειώνει, πως όλα ευρίσκονται στην περίμετροενός κύκλου που δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος.

Η ΕΛΑΙΑ

88

Ο Μύθος

Η Δήμητρα υπήρξε μια πανάρχαιη αγροτική χθόνιαθεότητα των Ελλήνων, προστάτιδα της γονιμότητας καιιδιαίτερα των δημητριακών καρπών, την καλλιέργεια τωνοποίων δίδαξε στους ανθρώπους. Μέχρι τότε οι άν-θρωποι ζούσαν σε νομάδες και τρέφονταν αποκλειστικάαπό το κυνήγι, που τους επέβαλε να μετακινούνται απότόπο σε τόπο. Όταν έμαθαν από τη Δήμητρα να καλ-λιεργούν γη, απέκτησαν μόνιμη περιοχή διαμονής, ώστενα είναι κοντά στα χωράφια τους, να τα καλλιεργούν καινα νέμονται τους καρπούς τους. Αποτέλεσμα αυτής τηςμεγάλης αλλαγής ήταν οι άνθρωποι να οργανωθούν σεκοινωνίες, με κανονισμούς που προέβλεπαν την ομαλήσυμβίωση, τη διοίκηση, την άμυνα κλπ. Με τη βοήθειαλοιπόν της Δήμητρας οι άνθρωποι εκτός από τον μόνιμοτόπο διαμονής απέκτησαν και θεσμούς. Τόσο σπουδαίαυπήρξε για τους Έλληνες η Δήμητρα.

Ο μύθος της θεάς της γονιμότητας και των θεσμώνείναι από τους πλέον συναρπαστικούς της Ελληνικής μυ-θολογίας. Κατά τον Ησίοδο ήταν κόρη του Κρόνου καιτης Ρέας και αδελφή του Δία, της Ήρας, του Ποσειδώνα,της Εστίας και του Πλούτωνα. Οι χωρικοί ένιωθαν τη θεάδίπλα τους, σε κάθε εργασία στο χωράφι, στο όργωμα,τη σπορά, το θερισμό, το αλώνισμα, το λίχνισμα κλπ.Οι Έλληνες την τιμούσαν με μεγάλες γιορτές, όπως ταΘαλύσια (γιορτή της συγκομιδής), τα Σκιροφόρια (τουαλωνισμού), τα Μεγαλάρτια, τη γιορτή των μεγάλωνάρτων, στη Δήλο. Η μεγάλη γιορτή όμως ήταν τα Θε-σμοφόρια που την γιόρταζαν σε όλη την Ελλάδα, αρχικάεπί τρεις και αργότερα επί 5 ημέρες (9–13 Πυανεψιώνος/ τέλος Οκτωβρίου)..

Η Δήμητρα από τον Δία απέκτησε μια κόρη, τη Περ-σεφόνη την οποία υπεραγαπούσε. Η σύνδεση των δύοθεαινών, της Μητέρας και της Κόρης θεωρείται από τιςπιο συγκινητικές της Ελληνικής μυθολογίας. Μεγαλώ-νοντας η Περσεφόνη έγινε μια πολύ όμορφη καπέλα.Την είδε μια μέρα ο θεός του Κάτω Κόσμου Πλούτων καιαμέσως την ερωτεύτηκε. Καταλάβαινε όμως ότι δενυπήρχε περίπτωση η μητέρα της να δώσει τη συγκατά-θεσή της και ν’ αποχωριστεί την αγαπημένη της κόρη,καταδικάζοντάς την να περάσει τη ζωή της στα σκοτάδιατου Άδη. Έτσι αποφάσισε να την κλέψει και για να πε-τύχει το σχέδιό του, ζήτησε τη βοήθεια του Δία, ο οποίοςπρόθυμα έδωσε τη συγκατάθεσή του. Μια μέρα που η Περσεφόνη έπαιζε στο Νύσιο κάμπο,

με τις φίλες της, τις κόρες του Ωκεανού, η Γη για χάρητου Δία και του Πλούτωνα, έκανε να φυτρώσει ξαφνικάμπροστά της ένας τεράστιος και πανέμορφος νάρκισσος,με αμέτρητα λουλούδια που η ευωδιά τους πλημμύριζεουρανό και γη. Ενθουσιασμένη η κόρη άπλωσε το χέρι

να κόψει ένα λουλούδι. Αυτό ήταν! Η παγίδα ήταν τέ-λεια στημένη! Ακαριαία, άνοιξε η γη και από τα σπλά-χνα της πετάχτηκε ο Πλούτων με το άρμα του, άρπαξε τηΠερσεφόνη και με τα αθάνατα άλογά του έτρεχε σαναστραπή για να ξανακατέβει στον Άδη. Η κόρη έβαλετις φωνές και τα κλάματα, ελπίζοντας ότι ο πατέρας τηςΔίας θα την έσωζε, εκείνος όμως αφοσιωμένος με τις θυ-σίες των θνητών, έκανε ότι δεν άκουγε. Μόνο η Εκάτηάκουσε τις φωνές της κόρης, δεν έδωσε όμως σημασία.Ο Ήλιος που παρακολουθούσε από ψηλά, είδε όλο το

του Μαρίνου Τσάμη

ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑ

Αριστερά η Δήμητρα με δωρικό πέπλο και κρατώντας στο αριστερό χέρι το σκήπτρο, παραδίδει στο νεαρό Τριπτόλεμο τα στάχυα (το πρότυπο του μύστη),για να διαδώσει τη καλλιέργειά του στους ανθρώπους. Δεξιά η Περσεφώνη, νέα και χαριτωμένη ντυμένη με χαριτωμένο ιωνικό ιμάτιο.Ανάγλυφο 440 – 430 π. Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθηνών.

89

περιστατικό, αποφάσισε όμως να μη ανακατευθεί. Σ’ένα σημείο που ο χοιροβοσκός και μετέπειτα Ελευσίνιοςήρωας Ευβουλέας έβοσκε ο κοπάδι του, άνοιξε ξαφνικάστη γη ένα μεγάλο χάσμα και πολλοί από τους χοίρουςτου έπεσαν μέσα και χάθηκαν. Στο χάσμα αυτό όρμησεο Πλούτων με το άρμα του για να πάει στο Κάτω Κόσμο.Απελπισμένη η Περσεφόνη έβγαλε μια τόσο δυνατήκραυγή, που οι πεδιάδες και τα βουνά την αντιλάλησανπαντού. Τότε την άκουσε και η Δήμητρα.

Η απελπισμένη κραυγή την αναστάτωσε και χωρίς κα-θυστέρηση άρχισε σαν τρελή να τρέχει πάνω από θά-λασσες και στεριές αναζητώντας την αγαπημένη κόρη

της. Δυστυχώς κανένας δεν την πληροφόρησε, μήτε συ-νάντησε κάποιο σημάδι που να της εξηγούσε τι ακριβώςείχε συμβεί. Επί εννέα μέρες έτρεχε με αναμμένα δαδιάστο χέρι, νηστική, άπλυτη, χωρίς ύπνο, μέχρι που έναβράδυ συνάντησε την Εκάτη που της είπε ότι και αυτήάκουσε τις φωνές της κόρης της, χωρίς όμως να γνωρί-ζει ποιος ήταν ο απαγωγέας. Τότε, μαζί με την Εκάτησυνάντησε τον Ήλιο, ο οποίος βλέποντας την αγωνία καιτη ταλαιπωρία της μάνας, τη λυπήθηκε και της αποκά-λυψε το περιστατικό, και προσπάθησε να την παρηγο-

ρήσει λέγοντας ότι ο Πλούτων δεν είναι ένας τυχαίος γα-μπρός, καθώς με τον Δία και τον Ποσειδώνα έχουν μοι-ράσει όλο το κόσμο. Ο Ήλιος είχε δίκιο. Πράγματι ο Δίαςεξουσίαζε Ουρανό και γη, ο Ποσειδώνας τις θάλασσεςκαι ο Άδης τον κάτω κόσμο, τον χώρο των νεκρών καιμάλιστα με δύο ιδιότητες, ως φοβερός και τρομερόςΆδης και ως Πλούτων που από τα βάθη της γης έκανενα φυτρώσουν και να ανθίσουν τα φυτά και οι καρποίπου έθρεφαν τους ανθρώπους. Ο Δήμητρα όμωςαγνόησε αυτές τις παρηγοριές και γεμάτη αγανάκτησηγια τη συμπεριφορά του Δία, εγκατέλειψε τον Όλυμποκαι προτίμησε να τριγυρνάει πάνω στη γη. Με την τα-λαιπωρία και την πίκρα που είχε κανένας δεν θα μπο-ρούσε να την αναγνωρίσει ως θεά.

Κάποια μέρα έφθασε στην Ελευσίνα της Αττικής. Τηνεποχή εκείνη η Ελευσίνα δεν είχε ενσωματωθεί με τηνΑθήνα και κυβερνήτης ήταν ο Κελεός, γιος του Ελευσίνακαι σύζυγος της Μετάνειρας, με την οποία είχε αποκτή-σει τέσσερις κόρες και ένα γιο, μωρό τότε, τον Δημο-φώντα. Κουρασμένη από το δρόμο, η Δήμητρα κάθισενα ξαποστάσει κάτω από μια ελιά, που έριχνε τη σκιάτης πάνω στο «Καλλίχορο φρέαρ», από όπου έπαιρναννερό οι γυναίκες της πόλης. Σε λίγο έφτασαν στο πηγάδιοι κόρες του Κελεού, Καλλιδίκη, Καλλιθόη, Κλεισιδίκη καιΔημώ, είδαν μια σεβάσμια γερόντισσα να κάθεται κοντάκαι τη ρώτησαν ποια είναι και πως βρέθηκε εκεί μόνητης. Τότε η θεά σκάρωσε ένα ολόκληρο παραμύθι.Ήταν, τους είπε, από την Κρήτη και την έλεγαν Δασώ.Κουρσάροι την άρπαξαν, την πέταξαν στο καράβι τους,με σκοπό να την πουλήσουν στα ξένα για σκλάβα.Εκείνη όμως κατόρθωσε να τους ξεφύγει, όταν το πλοίοάραξε στα μέρη του Λαυρίου και άρχισε να τριγυρνά,χωρίς να γνωρίζει που πήγαινε και σε ποια χώρα βρέ-θηκε. Τελειώνοντας την ιστορία της τις παρακάλεσεθερμά να την φέρουν σε επαφή με τους γονείς τους,γιατί μπορεί να φανεί χρήσιμη στην οικογένεια με τηνπείρα που έχει να φροντίζει και να μεγαλώνει παιδιά. Πρώτα την κατατόπισε η Καλλιδίκη και την διαβεβαίωσε.ότι δεν θα υπάρξει αρχόντισσα που να της αρνηθεί τηφιλοξενία. Αφού οι κόρες γέμισαν τις στάμνες τους, ξε-κίνησαν για να αναγγείλουν τα νέα στους γονείς τους.

Όταν η Μετάνειρα άκουσε για τη γερόντισσα,έστειλε αμέσως πίσω τις κόρες της να τη φωνάξουν. Έτσιη Δήμητρα μπαίνει στο παλάτι και παρά τη ταλαιπωρίακαι την κούρασή της εντυπωσιάζει τη Μετάνειρα, πουτης προτείνει το θρόνο της για να καθίσει. Η θεά αρνεί-ται και παραμένει όρθια και αμίλητη, οπότε μια σκλάβα,η Ιάμβη, βάζει μπροστά της ένα σκαμνί σκεπασμένο μεπροβιά. Αλλά και καθιστή η θεά παραμένει με το κεφάλικάτω, σιωπηλή και αγέλαστη, μέχρις ότου η Ιάμβη αρ-χίζει τα χωρατά. Στην αρχή η Δήμητρα δεν αντέδρασε,γιατί στην αίθουσα ήταν μόνο γυναίκες, σιγά-σιγά όμωςάρχισε να χαμογελά και στο τέλος έβαλε τα γέλια. Κατά


Θεοί των νεκρών, αλλά και της ζωοδότρας γης, ο Πλούτων ή Άδης και η Περσεφόνη ή Κόρη. Εδώ κάθονται στο θρόνο τους, κρατώντας ο Πλούτων φιάλη και λουλούδια, και η Περσεφόνη πετεινό και στάχυα. Λοκρικός πίνακας, 470 – 460 π. Χ., Εθνικό Μουσείο, Ρήγιο, Καλαβρίας

90

του Μαρίνου Τσάμη

τον Κλήμεντα τον Αλεξανδρέα η σκλάβα Βαυβώ έκανετη Δήμητρα να γελάσει, γυμνώνοντας το κάτω μέρος τουκορμιού της. Η βραδιά τελείωσε ευχάριστα και η θεάανέλαβε να φροντίζει το μικρό Δημοφώντα, υποσχό-μενη στη μητέρα του ότι θα τον μεγαλώσει χωρίς να πε-ράσει καμιά αρρώστια.

Η Δήμητρα για ν’ ανταποδώσει την αγάπη πουβρήκε στο παλάτι, θέλησε να κάνει τον μικρό αγέραστοκαι αθάνατο. Γι’ αυτό την ημέρα τον άλειβε με αμβρο-σία και τον φυσούσε στο προσωπάκι του με τη θεϊκή τηςανάσα, ενώ τις νύχτες τον έχωνε κρυφά στη φωτιά. Έναβράδυ όμως η Μετάνειρα είδε το μωρό της στη φωτιά

και έβαλε τις φωνές, νομίζοντας ότι η ξένη γυναίκα ήθελενα το κάψει. Ακούγοντας τις κραυγές η Δήμητρα θύ-μωσε. Έβγαλε το παιδί από τη φωτιά, πέταξε τη μάσκατων γερατειών και παρουσιάστηκε με όλη της τη μεγα-λοπρέπεια:- Ανόητοι άνθρωποι, είπε στη Μετάνειρα, δεν γνωρί-ζετε πότε σας έρχεται το καλό και πότε το κακό. Ήθελανα κάνω το γιο σου αθάνατο και εσύ με τις φωνές σου

χάλασες τα μάγια. Θέλω να μαζευτείτε όλοι οι κάτοικοιτης πόλης και να μου χτίσετε ένα ναό και βωμό κοντάστο Καλλίχορο Φρέαρ. Και θα σας πω εγώ τις γιορτέςπου θα κάνετε για να κρατήσετε την αγάπη μου.

Με το χάραμα ο Κελεός μάζεψε όλους τους πολίτεςτης Ελευσίνας και δεν άργησαν να οικοδομήσουν έναναό και βωμό όπως το ζήτησε η θεά. Τότε η Δήμητρακλείστηκε στο ναό και αρνιόταν να πάει στον Όλυμπο,γιατί δεν συγχωρούσε τους άλλους θεούς για την απαί-σια συμπεριφορά τους προς αυτή και τη κόρη της. Συγ-χρόνως, εκείνη τη χρονιά η γη έπαψε να δίνει καρπούς.Μάταια προσπαθούσαν οι άνθρωποι να οργώνουν και

να σπέρνουν. στα χωράφια τους. Δεν φύτρωνε τίποτε.Αλλά και οι θεοί υπέφεραν από αυτή τη κατάσταση γιατίτους έλειψαν οι προσφορές των θνητών. Τότε ο Δίαςέστειλε αρχικά την Ίριδα και στη συνέχεια και άλλουςθεούς για να πείσουν τη Δήμητρα να επιστρέψει στονΌλυμπο. Κανένας όμως δεν κατάφερε να μαλακώσει τηκαρδιά της θεάς. Μπροστά σ’ αυτή την επιμονή ο Δίαςλύγισε και συνειδητοποίησε ότι η μόνη λύσε είναι να

Η απαγωγή της Περσεφόνης. Εδώ το αμάξι με τα αθάνατα άλογα, οδηγεί τον Πλούτωνα και τη μόλις απαχθείσα Περσεφόνη στη χώρα των νεκρών.. Μπροστά η Εκάτη τους φωτίζει το δρόμο, ενώ πίσω τους ακολουθεί ο Ερμής. Απουλικός κρατήρας, 360 – 350 π. Χ., Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο.

91


πεισθεί ο Πλούτων να στείλει τη γυναίκα του στη μητέρατης. Χωρίς καθυστέρηση στέλνει τον Ερμή στον Άδη, γιανα εξηγήσει στον Πλούτωνα τις καταστροφές που περι-μένουν θεούς και θνητούς αν η Περσεφόνη δεν επι-στρέψει στη μητέρα της. Ο Πλούτων πείθεται και ο ίδιοςετοιμάζει το χρυσό αμάξι με τα αθάνατα άλογα. Η χαράτης κόρης ήταν τόσο μεγάλη, που δεν έδωσε σημασίαστο ότι ο Πλούτων της έδωσε κρυφά από τον Ερμή ναφάει ένα σπυρί ρόδι.

Το πόσο συγκινητική ήταν η συνάντηση μητέρας καικόρης δεν περιγράφεται. Δεν χόρταινε η μία την άλλη.Η Δήμητρα όμως, μετά τη τρομερή περιπέτεια πουβίωσε η κόρη της, δεν ήταν πλέον η καλόπιστη θεά καιυποπτεύτηκε ότι κάτι θα έκανε ο Πλούτων για να ξανα-φέρει τη κόρη της στον Άδη. Έτσι ρώτησε τη Περσε-φόνη αν ο άνδρας της, της έδωσε κάτι να φάει, πριναναχωρήσει. Πράγματι, ανταποκρίθηκε η Κόρη, ο άν-δρας της, της έδωσε να φάει ένα σπυρί ρόδι. Τότε, λέειη Δήμητρα ότι η κόρη της είναι καταδικασμένη να ζειτέσσερις μήνες στον Κάτω Κόσμο, κοντά στον άνδρα τηςκαι τους υπόλοιπους οκτώ μήνες του έτους, κοντά της.Σε λίγο έρχεται και η Εκάτη να καλωσορίσει τη Περσε-φόνη και ακολουθεί η Ρέα με πολλά δώρα, σταλμένηαπό τον Δία για να πείσει τη Δήμητρα να επιστρέψειστον Όλυμπο και ότι υπόσχεται να τιμήσει τη Δήμητρα,όπως ι ίδια θέλει. Επιπλέον ο Δίας συμφώνησε η Κόρηνα μένει τους οκτώ μήνες κάθε έτους στον Πάνω Κόσμο,κοντά στη μητέρα της και μόνο τους άλλους τέσσεριςκοντά στον άνδρα της, στο Κάτω Κόσμο.

Η Δήμητρα δέχτηκε τη πρόταση του αδελφού της καιτην ίδια στιγμή η γη άνθισε, τα δένδρα απέκτησανφύλλα και καρπούς και τα χωράφια από ώριμα στάχυα,έτοιμα για θερισμό. Προτού αναχωρήσει, κάλεσε τουςάρχοντες της Ελευσίνας και τους έδειξε πως να τη γιορ-τάζουν, πως να τη λατρεύουν και το πιο σπουδαίο τις τε-λετές της να τις εφαρμόζουν πιστά και να μη τιςφανερώνουν σε κανένα. Τυχεροί θα είναι όσοι θα μυη-θούν σ’ αυτές, γιατί, όταν κατέβουν στον Άδη, θα έχουνπολύ καλύτερη μοίρα από τους αμύητους. Ήταν η τε-λευταία πράξη που έκανε η Δήμητρα, πριν μητέρα καικόρη ανέβουν στον Όλυμπο και καθίσουν δίπλα στοθρόνο του Δία.

Ο μύθος της Δήμητρας και της Κόρης, που τον ιστο-ρεί διεξοδικά ο Ομηρικός Ύμνος, μας βοηθάει να κα-τανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι Έλληνεςτιμούσαν τη θεά στις διάφορες τελετές προς τιμή της,αλλά και μας προϊδεάζει για το τελετουργικό των Ελευ-σινίων Μυστηρίων. Έτσι, η άρνηση της Δήμητρας γιαφαγητό ή να πιει κρασί, ν’ αρνηθεί να καθίσει στο θρόνοπου της πρόσφερε η Μετάνειρα, αλλά προτίμησε το τα-πεινό σκαμνί με τη προβιά, τα δαδιά που κρατάει τις νύ-χτες αναζητώντας τη κόρη της, ο κυκεώνας που ήπιε καιοι βωμολοχίες της Ιάμβης, παίζουν πολύ σημαντικό λόγοστην Ελευσίνια λατρεία. Πολλά δε από αυτά τα στοιχεί

συναντάμε στη γιορτή των Θεσμοφορίων, στη οποία λά-βαιναν μέρος μόνο γυναίκες. Οι άνδρες αποκλειόντου-σαν. Κατά μια πανάρχαιη αντίληψη, η γονιμότητα τηςγυναίκας ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη γονιμότητατης γης.

Όταν η Δήμητρα περιπλανιόταν αναζητώντας τηκόρη της, ήταν τόσο αγανακτισμένη με τον Δία που βοή-θησε τον Πλούτωνα στην αποτρόπαια πράξη του, πουχρησιμοποιούσε πολύ σκληρές εκφράσεις για τοναδελφό της. Στη τραγωδία «Προμηθέας Δεσμώτης», οΑισχύλος βάζει στο στόμα του Προμηθέα τα ίδια σχεδόνλόγια. Όταν η τραγωδία παίχτηκε στην Αθήνα, φανατι-κοί κυνηγούσαν τον Αισχύλο με μαχαίρια να τον σφά-ξουν, θεωρώντας ότι αποκάλυψε μέρος των ιερών λόγωντων Μυστηρίων. Αποτέλεσμα ήταν ο μεγάλος τραγω-δός να αναγκαστεί να αναχωρήσει για τη Σικελία.Υπάρχουν και άλλα ανάλογα παραδείγματα, γενικάόμως οι Έλληνες δεν αποκάλυψαν το τελετουργικό τωνΕλευσινίων Μυστηρίων. Το να παραμείνουν οι ιεροίλόγοι μιας θρησκευτικής τελετής μυστικοί, είναι μια πα-νάρχαια αντίληψη, από το χώρο της μαγείας, που θεω-ρεί ότι αν ένα μυστικό κοινοποιηθεί, τα μάγια χάνονταικαι δεν επέρχεται το επιθυμητό αποτέλεσμα.

Οι πρόγονοί μας πίστευαν ότι το ρόδι έχει σχέση μετον θάνατο, επομένως όταν ο Πλούτων έδωσε στη Περ-σεφόνη να φάει ένα σπυρί ρόδι, την έδεσε με τον ΚάτωΚόσμο. Ακόμα και σήμερα τα κόλλυβα που προσφέ-ρουμε σε κηδείες και μνημόσυνα, έχουν κύρια συστα-τικά, το σιτάρι, σύμβολο της Δήμητρας και το ρόδι,σύμβολο της Κόρης, σύμβολο του Κάτω Κόσμου. Υπάρ-χει όμως και άλλη εξήγηση. Το ρόδι με τα πολλά σπυριάτου θεωρείτο σύμβολο ευγονίας αλλά και του γάμου καιτου έρωτα. Επομένως το σπυρί που έφαγε η Περσε-φόνη, την έδεσε παντοτινά με τον Πλούτωνα με τα ιεράδεσμά του γάμου.

Τα Σκιροφόρια ήταν γιορτή αφιερωμένη στηνΑθηνά Σκιράδα και τον Ποσειδώνα Φυτάλμιο, αλλά καιστη Δήμητρα και στη Κόρη, δηλαδή σε θεότητες πουσχετίζονταν με τη βλάστηση και τη γονιμότητα. ΣτηνΑθήνα γινόταν την 12η του μηνός .Σκιροφοριώνος(τέλος Ιουνίου). Κατά το τελετουργικό έριχναν σε ρωγ-μές του εδάφους, που τις αποκαλούσαν «μέγαρα»,ομοιώματα φιδιών και φαλλών, κλαδιά πεύκου κουκου-νάρια και άλλα μαγικά σύμβολα. Επιπλέον έριχναν ζω-ντανά χοιρίδια, σε ανάμνηση των χοιριδίων τουχοιροβοσκού Ευβουλέα, που παρέσυρε το χάσμα πουάνοιξε η γη για να υποδεχθεί το άρμα του Πλούτωνα,όταν έκλεψε τη Περσεφόνη.

Είναι λοιπόν ολοφάνερο ότι οι τελετές προς τιμή τηςΔήμητρας ακολουθούν και υμνούν κάθε λεπτομέρεια τηςπεριπέτειάς της προς αναζήτηση της χαμένης κόρης.Είναι έτσι πράγματι ή ο μύθος δημιουργήθηκε για να δι-καιολογήσει το τελετουργικό των εορτών;

92

πυρήνας της αρχικής ιδέας του ΝΑΤ, πρέπει να αναζητηθεί στο υποτυπώδες σύστημα περίθαλψης των φτω-

χών ναυτικών στις Σπέτσες από την «Κάσσαν» το ΚοινοτικόΤαμείο στα προεπαναστατικά χρόνια.Βάση του συστήματος αυτού, όλοι οι πλοίαρχοι τωνπλοίων που εκτελούσαν μεταφορές στο εξωτερικό όφει-λαν να καταθέσουν το 5% επί τω κερδών στην «Κάσσαν»,την διαχείριση της οποίας είχε η Δημογεροντία και διέ-θετε χρηματικά ποσά σε ανέργους και σε αυτούς πουείχαν ατυχήματα επί τω πλοίων.Η απόφαση της εφορίας των Σπετσών της 22 Απριλίου1821 θα μπορούσε να θεωρηθεί επίσης ως μία αρχικήμορφή ίδρυσης του ΝΑΤ, παρά τον αόριστο χαρακτήρατης που προέβλεπε «…Η διανομή των θαλασσίων λειώνθέλει γίνει ως ακολούθως : Το εν τρίτον τούτων θέλει με-ρίζεται εις τα διαμαχόμενα πλοία. Το έτερον τρίτον ειςτους ναύτας και το διαμένον εν τρίτον θέλει να αποταμι-εύεται εις το Κοινόν της Πολιτείας.» Πλησιέστερα στο νόημα της κοινωνικής προστασίας των ναυ-τικών βρίσκεται το ψήφισμα της Εθνικής Συνέλευσης της Τροι-ζήνας, που αναφέρει:Α. Οι θαλάσσιοι ναύται και αξιωματικοί όσοι ευρίσκονται ειςυπηρεσίαν της πατρίδος, θέλει πληρώνονται κατά μήνα τον μι-σθόν των, κατά τον διορισμόν όπου ήθελε κάμει η Διοίκησις.Β. ‘Οποιος των θαλασσίων αριστεύει μαχόμενος κατά τωνεχθρών, θέλει προβιβάζεσθαι.Γ. Αι χήραι και τα ορφανά των υπέρ πατρίδος θανατουμέ-νων, θέλει έχουσι σταθερόν πόρον ζωής των.Δ. Η θεραπεία και περίθαλψις των τραυματοζομένων ανατί-θεται εις την φροντίδα της Διοικήσεως. ’Οσοι δε εκ τούτωνκαταστώσιν ανίκανοι να ζώσιν υπηρετούντες, θέλουσιν έχειτον αυτόν πόρον των χηρών και ορφανών επί της ζωής των.

Η ιδέα όμως της κοινωνικής προστασίας, εκφράζεται περισ-σότερο στην υπ’αριθμόν 180 πράξη που εξέδωσε ο Κυβερνή-της Καποδίστριας στις 7 Ιανουαρίου του 1828.Παράλληλα, ο Καποδίστριας ρυθμίζει, έστω με υποτυ-πώδη τρόπο, με το 140 ψήφισμα της 3ης Φεβρουαρίου1828, ζητήματα αναφερόμενα στη σημαία , τα διακρι-τικά των πλοίων την κατάταξη των κατά κλάσεις , στα έγ-γραφα ιδιοκτησίας των, τα ημερολόγια, ναυτολόγια καιτην σύνθεση των πλοίων.

Το ενδιαφέρον για την νομοθετική οργάνωση της ναυτιλίαςσυνεχίζει και μάλιστα εντυπωσιακά, η αντιβασιλεία υπό τονκόμη Αρμανσμπεργκ που πλαισιώνει το Βασιλιά ‘Οθωνα.

Τον Οκτώβριο του 1833, εκδίδεται διάταγμα περί «ΕμπορικήςΝαυτιλίας» και ένα μήνα αργότερα περί «καταμετρήσεως τωνπλοίων». Μέσα στο 1834, εκδόθηκαν διατάγματα περί «ορ-γανισμού των λιμενικών αρχών» και περί «ναυτολογίων» .Τον Απρίλιο του 1835, εκδόθηκε διάταγμα περί «ΕμπορικούΝόμου» και μεταξύ τω διατάξεων του, προέβλεπε ότι ο ναύ-της ασθενής πληρώνεται τους μισθούς του και νοσηλεύεταιδαπάναις του πλοίου». Το ανωτέρω διάταγμα, ήταν μετά-φραση του γαλλικού νόμου, δεδομένου ότι η Γαλλία είχεασφαλιστικό σύστημα πρίν από τον 19ο αιώνα και παρείχεευρεία προστασία κυρίως συνταξιοδοτική εις τα πληρώματατων εμπορικών της πλοίων. Ήταν η πρώτη χώρα που προνόησε, από το 1668 και με-τέπειτα το 1674 επί Λουδοβίκου ΙΒ’ και κυβερνήσεωςΚολμπέρ, στην ίδρυση της «CAISSE DES INVALIDES DELA MARINE” .Στις 15 Δεκεμβρίου του 1836, ο Γραμματέας της Επικράτειαςεπί τω Ναυτικών Α.Γ Κριεζής υπέγραψε το διάταγμα περί«Αστυνομίας της Εμπορικής Ναυτιλίας» όπου στα άρθρα22,23,24 αναφέρεται ότι, το αντίτιμο των εκδιδομένων δι-πλωμάτων και αδειών κυβερνητών και ναυτών καθώς και ταδιάφορα πρόστιμα αποτελούν πόρους υπέρ του ΝαυτικούΑπομαχικού Ταμείου.Ζητήθηκε δε, να διορισθεί προσωρινή επιτροπή που θα είχευπό την ευθύνη της την διαχείριση των πόρων αυτών μετην ονομασία «Επιτροπή του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου»που θα παραλαμβάνει τα χρήματα και θα τα εναποτίθεται σεκιβώτιο με τριπλά κλειδιά.Το Ταμείο αυτό δε πρέπει να υπάγεται στον έλεγχο τηςοικονομικής υπηρεσίας αλλά να είναι υπό την άμεση επι-τήρηση τής επί των Ναυτικών Γραμματείας και προτείνε-ται ο σημαιοφόρος Γ.Ζωχιόν στη θέση του Γραμματέατης επιτροπής. Οι εισπράξεις των αντιτίμων των διπλωμάτων και προ-στίμων συγκεντρώνονταν από τα κατά τόπους ΔημόσιαΤαμεία ,διαβιβάζονταν στο Κεντρικό Ταμείο του Κράτουςτο οποίο τα έστελνε στο Διευθυντήριο του Βασιλικού Ναυ-στάθμου στον Πόρο.

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑΤΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΑΠΟΜΑΧΙΚΟΥ ΤΑΜΕΙΟΥ

του Πάτροκλου Χ’Αθανασίου

Ο

93

Ο πρώτος Πρόεδρος του ΝΑΤ Γεράσιμος Ζωχιός,σφράγισε την ιστορία και πορεία του Ταμείου

94

Πλέον η κοινωνική πρόνοια των ναυτικών αρχίζει να προ-σλαμβάνει την μορφή ενός συγκεκριμένου θεσμού και το«Ναυτικό Απομαχικό Ταμείο» κατά τα έτη 1836 και 1837, δενείναι παρά ένα«κιβώτιον με τριπλά κλειδιά» όπου συγκεντρώ-νονταν χρήματα χωρίς όμως να έχει προβλεφθεί τίποτα συ-γκεκριμένο για την διάθεση τους.Θα χρειασθεί ακόμα μία 25ετία, για να αρχίσει η προστασίατων απομάχων ναυτικών.Παρά την σαφή επίγνωση της σπουδαιότητας της Ναυτιλίαςαπό οικονομικής πλευράς, η προσπάθεια για την σύστασηασφαλιστικού οργανισμού για τους ναυτικούς που εκδηλώ-θηκε κατά την βασιλεία του Όθωνα , εξατμίζεται μέχρι ση-μείου να μην είναι δυνατή η λειτουργεί του ΝΑΤ επί25χρόνια. Η Ναυτιλία όμως ήταν, για την Ελεύθερη Ελλάδα, η κυρίαπηγή βιοπορισμού ενός μεγάλου τμήματος του πληθυσμούκαι η μόνη πηγή ενίσχυσης της εθνικής οικονομίας με ξένανομίσματα.Πάντως, το Διευθυντήριο του Ναυστάθμου συγκέντρωνε μεεπιμέλεια τους θεσμοθετημένους πόρους που θα τροφοδο-τήσουν με τα πρώτα κεφάλαια το ΝΑΤ, όταν το 1861 θααποτελέσει πραγματικότητα.

Το ΝΑΤ, αποκτά νομική υπόσταση μετά την ψήφιση από τηνΒουλή Νομοσχεδίου περί συστάσεως του από την αντιβασί-λισσα Αμαλία και την δημοσίευση του στην Εφημερίδα τηςΚυβερνήσεως στις 5 Σεπτεμβρίου 1861 υπό τα στοιχεία νόμοςΧΛΘ , προσυπογράφει ο υπουργός των Ναυτικών, πρόεδροςτης Κυβέρνησης και γερουσιαστής Αθανάσιος Μιαούλης. Τακύρια σημεία του νόμου :Α. Υπό την προστασία του ΝΑΤ υπάγονται:

- οι εργαζόμενοι επί των εμπορικών πλοίων- οι αλιείς, δύτες και πορθμείς - οι εντεταγμένοι στα βασιλικά πληρώματα εξαιρουμένων των αξιωματικών

Β. Ως πόροι ορίζονται:- ποσοστό 3% επί της μισθοδοσίας των εργαζομένων στα πλοία με μισθό

- ποσοστό επί της μισθοδοσίας των υπαξιωματικών και ναυτικών του Β.Ν

- για τους εργαζόμενους που δεν πληρώνονταν με μισθόοι εισφορές είναι σταθερές: οι πλοίαρχοι 3 δραχμές τον μήνα, οι κυβερνήτες 1,5 δρχ/μήνα, οι ναύκληροι καιγραμματείς 125 λεπτά, οι ναύτες 1 δρχ και τα ναυτόπαιδα 20 λεπτά.

Επιπρόσθετα, το ΝΑΤ προικοδοτείται από έσοδα δευτερευούσης σημασίας όπως τα πρόστιμα που επιβάλλο-νταν στα βασιλικά πληρώματα και στους εργάτες θαλάσσης,οι αζήτητες περιουσίες τω ναυτικών και η μισή μισθοδοσίατων λιποτακτών.

Γ. Δικαίωμα στην σύνταξη αποκτούν:- όσοι συμπληρώσου το 50 έτος ηλικίας , μετά από 25ετήπραγματική υπηρεσία.

- ο «καταστάς ανίκανος»

- οι χήρες και τα ορφανά ( τα αγόρια μέχρι 14ετών καιτα κορίτσια μέχρι να αποκατασταθούν)

- οι γονείς αυτών που πέφτουν εν υπηρεσία η από τραύματα κατά την μάχη υπέρ της πατρίδας.

Δ. Το ύψος της σύνταξης καθορίζεται:- οι πλοίαρχοι 50 δρχ το μήνα- οι κυβερνήτες 30- οι ναύκληροι 25- οι ναύτες, αλιείς, δύτες 15- τα ναυτόπαιδα 8- οι χήρες εισπράττουν το 50% της σύνταξης του συζύγου προσαυξανόμενη κατά 2 δρχ. για κάθε τέκνο ,οι γονείς αυτών που πεθαίνουν υπέρ της πατρίδας εισέπρατταν ο καθένας το 1/3 της συντάξεως του γιού τους.

Ε. Ο θεσμός των χορηγημάτων και ελεών, προέβλεπε την βοήθεια και περίθαλψη των ναυτικών που για διάφορους λόγους δεν είχαν δικαίωμα στην σύνταξή και ήτανάποροι.

Το ΝΑΤ εμφανίζεται στην αρχή του βίου του με τον διττόχαρακτήρα του Ταμείου Κοινωνικής Ασφάλισης και του Ορ-γανισμού που ασκεί κοινωνική πολιτική, για τη εκπλήρωσητου δεύτερου αυτού στόχου ο νόμος όριζε την διανομή τουενός εικοστού των τακτικών πόρων για χορηγήματα ,βοη-θήματα.

Ζ. Η Διοίκηση του Ταμείου αποτελείτο από τριμελή επιτροπήανωτέρων αξιωματικών του Βασιλικού Ναυτικού εν ενεργείααπό έναν αξιωματικό του Β.Ν ως επίτροπο , έτερο ως ταμίακαι τρίτο ως γραμματέα.

Πρώτος Πρόεδρος του ΝΑΤ ο Γεράσιμος Ζωχιός, ο οποίοςσφράγισε την ιστορία και πορεία του Ταμείου, πίστευε καισυμπεριφερόταν ως να ήταν ο ίδιος το «Γαζοφυλάκιον τωνναυτικών».Ο μεσήλικας αυτός αξιωματικός του Β.Ν, είχε σχεδιάσει τοΝΑΤ, με προοπτική αιώνα και επεδίωξε να οργανώσει κοι-νωνική ασφάλιση στηριζόμενη στον μαθηματικό υπολογι-σμό και στο βαθύ συναίσθημα.Κατόρθωσε μεταξύ άλλων να κερδίσει την εκτίμηση και τηνεμπιστοσύνη των εργατών θαλάσσης, ώστε να δεχτούν πρό-θυμα να καταβάλλουν τις εισφορές για την επιτυχία και βιω-σιμότητα του Ταμείου, όπως αγωνίστηκε να διαφυλάξει τηνελευθερία του ΝΑΤ από τις επιδρομές του κομματισμού καιτις κρατικές επεμβάσεις και συγκρούστηκε για τον σκοπόαυτό με υψηλά πρόσωπα.Υπό τον Γ.Ζωχό διενεργήθηκε σοβαρή απογραφή πουπεριελάμβανε όλους τους εργαζομένους στην θάλασσα,ανεξαρτήτως βαθμού , από της απογραφής των οι εργα-ζόμενοι και οι υπηρετούντες στο Β.Ν αποκτούσαν αυτο-μάτως τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις εκ τηςυπαγωγής των στο ΝΑΤ.Για την πραγματοποίηση της απογραφής εκδόθηκε Διά-


95

ταγμα που προέβλεπε ότι κάθε Έλληνας Πλοίαρχος η Κυ-βερνήτης που προσέρχεται σε Λιμενική Αρχή με σκοπό ναπαρουσιάσει τα ναυτιλιακά έγγραφα του πλοίου όλο του τοπλήρωμα λογίζεται ως απογεγραμμένοι, συμπεριλαμβανο-μένων του Πλοιάρχου η Κυβερνήτη. Το απογραφόμενο πλήρωμα καταγράφονταν στα ναυτολό-γιο, που είχε εκτυπωθεί κατά την περιγραφή του νόμου περίιδρύσεως ΝΑΤ , αντίγραφο του οποίου στέλνονταν στο Τα-μείο για καταχώρηση στο γενικό μητρώο. Συνέπεια της απογραφής αυτής του 1862 ήταν, να καθιερωθεί για πρώτη φορά το ναυτικό φυλλάδιο καθώς, σε κάθε απογραφόμενο χορηγείτο «φυλλάδιον φέρον τηνεπίσημον της υπηρεσίας του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείουσφραγίδα.» Μέχρι το τέλος του 1862 είχαν απογραφεί 20.057 εργάτεςθαλάσσης ως εξής:Πλοίαρχοι 1.007, Κυβερνήτες 2.257, Γραμματείς 347, Ναύ-κληροι 1.003, Ναύτες 11.191, Παίδες 3.424 και αλιείς 828. Οι ανωτέρω ναυτικοί επάνδρωναν 4.334 Ιστιοφόρα χωρη-τικότητας 275.168τ και 3 ατμόπλοια της Ατμοπλοϊκής Εται-ρίας 570τ καθ.χωρ.

Ο πρώτος ισολογισμός του 1862 που υποβλήθηκε στονΥπουργό Ναυτικών τον Μάρτιο του1863 περιείχε δαπάνεςμόνο για μισθούς προσωπικού και γραφικά ύψους 9.857,93ενώ τα έσοδα ανήλθαν σε 153.744,73Εν μέσω πολιτικών ανωμαλιών που συνεχίζονταν κατά το1863, μέχρι την έλευση του Βασιλιά Γεωργίου Α’, ήτοι τοδεύτερο έτος λειτουργίας του ΝΑΤ, το Ταμείο χορήγησε τιςπρώτες συντάξεις σε 25 οικογένειες ναυτικών και η συνεχι-ζόμενη απογραφή αύξησε τον αριθμό τω εργατών θαλάσ-σης στους 23.500. Η ανώτερη σύνταξη ήταν 50 δρχ και ηκατώτερη 7,5 και το συνολικό ποσό αυτών ανήλθε σε5.205,93 δρχ. Παράλληλα δόθηκαν και τα πρώτα βοηθή-ματα συνολικού ύψους 6.070δρχ.Η διοικούσα επιτροπή του Ταμείου, προβαίνει στην αγοράμετοχών του Εθνικού Δανείου αξίας 355.400δρχ με τόκο 8%και στην αγορά 13 ορειχάλκινων πυροβόλων αντί τουποσού 18.206,20, τα οποία εκποίησε η κυβέρνηση έλλειψηχρημάτων στα ταμεία του κράτους για να εξοικονομήσει τηντροφοδοσία της Φρουράς Αθηνών.Ο Γ.Ζωχιός εξηγεί τους λόγους της αγοράς αυτής¨:«Τα πυροβόλα ταύτα είναι το μόνον σωζόμενον λείψανοντων τροπαίων τής εν Πύλω ναυμαχίας και παντός άλλουκατά των τούρκων θριάμβου. Εκτός δε της μεταλλικήςαυτών αξίας , έχουν και αξίαν άλλην, πολύ μείζονα ήν είςαυτά δίδει μέγα συμβάν, μάχη μεγάλη. Εκ των πυροβόλωντούτων, το Ναυτικό Απομαχικό Ταμείου προτίθεται α κόψηνόμισμα αναμιμνήσκον το κατά τον ιερόν αγώνα μεγάλακατά θάλασσαν κατορθώματα, ν’αναστήση δέ ένθεν καιένθεν του είσπλου του Πειραιώς δύο χαλκάς εικόνας , τηνμέν εις τιμήν τριών μεγάλων της Ελλάδος ευεργετών , την δέεις δόξα τριών ναυτικών νήσων.»

Ένα χρόνο αργότερα τα έσοδα του Ταμείου ανέρχονται σε

252.587,97 δρχ ,οι συνταξιοδοτηθέντες τους 88 ,οι συντά-ξεις τις 16.440 δρχ και η περιουσία του Ταμείου τις643.783,71.Τον Ιανουάριο του 1865 υπάγονται, βάσει διατάγματος, στοΝΑΤ οι ναυτικοί της Επτανήσου, μετά την προσάρτηση τηςπεριοχής στην μητέρα πατρίδα και η νομοθεσία της ναυτι-λίας της στην ελληνική νομοθεσία.Κατά το 1867 εμφανίζεται η πρώτη δαπάνη εκ δρχ 250 γιατην ίδρυση του Ναυτικού Μουσείου ενώ , για την περισυλ-λογή αντικειμένων η εθνικών κειμηλίων δαπανήθηκε από το1867 -1870,το ποσόν των 745,85 δρχ .Δεν κατέστη όμωςδυνατό να εξακριβωθεί που συγκεντρώνονταν και ταξινο-μούνταν τα κειμήλια αυτά, ιδιαίτερης ιστορικής αξίας, όπωςπροκύπτει από τον κατάλογο του Ιουλίου 1895 που συνέ-ταξαν για την παράδοση αυτών στην «Ιστορικήν και Εθνο-λογική Εταιρεία».Ο Ζωχός εν έτη 1869, αναλαμβάνει πρωτοβουλία για τηνίδρυση «Ναυτικού Ασύλου» και καταφέρνει να εκδοθεί βα-σιλικό διάταγμα που επιτρέπει τη ίδρυση του αλλά μόνοέκτακτοι πόροι, δωρεές και κληροδοτήματα μπορούσαν ναχρησιμοποιηθούν για την συντήρηση του. Από τα τακτικάέσοδα του ΝΑΤ δεν μπορούσε «να δαπανηθή ουδ’ οβολός»Ο δημιουργικός πρόεδρος δεν υποχώρησε και με την βοή-θεια της κυβέρνησης κατάφερε τον Δήμο Πειραιά να παρα-χωρήσει κεντρικό οικόπεδο στο κάτω τμήμα της πλατείαςΤερψιθέας και τον διακεκριμένο πειραιώτη Ιωάννη Μελετό-πουλο να παραχωρήσει μεγάλο οικόπεδο η εκποίηση τουοποίου θα συνέβαλε στην ανέγερση του Ασύλου. Ο πρόε-δρος όμως αντιμετώπισε διάφορες αντιδράσεις στο σχέ-διο του αυτό από εφημερίδες ,από τους ναυτικούς τηςΥδρας που κατέθεσαν υπόμνημα στην Βουλή.Πριν κοπάσει ο θόρυβος κατά της διοίκησης του ΝΑΤ καιτης πρωτοβουλίας του προέδρου για το ΑΣΥΛΟ ΝΑΥΤΙΚΩΝ,αναλαμβάνει ο ίδιος ,νέα πρωτοβουλία για ίδρυση Ναυτι-κής Τράπεζας.Η ιδέα του βασιζόταν στην διεύρυνση των δραστηριοτήτωντου Ταμείου και την χρησιμοποίηση των αποθεματικών τουγια την δανειοδότηση των εφοπλιστών ώστε να παρέχεται ηδυνατότητα αύξησης των εστιών εργασίας και άρα μεγαλύ-τερης απορρόφησης εργατικών χεριών .Τα αποθέματα του Ταμείου εν έτη 1869 ανήρχοντο σε 2εκατ. Δρχ. Ο Ζωχιός κατήρτισε σχετικό νομοσχέδιο τοοποίο ενέκρινε πρόθυμα ο υπουργός ναυτικών Τριγγέτας, πήρε και την ευνοϊκή γνώμη των ναυτικών δήμων τηςχώρας περιλαμβανομένου αυτού της Ύδρας .Παράταύτα ξέσπασε έντονη αντίδραση με αποτέλεσμα τηναναστολή του σχεδίου ενώ το ψηφισμένο νομοσχέδιοπαρέμεινε σε εκκρεμότητα.Η ανήσυχη ιδιοσυγκρασία του Ζωχού, παρά τις αποτυχη-μένες πρωτοβουλίες του, τον παρότρυνε να προτείνει τηνέκδοση χαλκογραφημένου χάρτη της Μεσογείου στα ελλη-νικά . Παρά τις αντιδράσεις, ο υπουργός Γρίβας ενέκρινε τηνδαπάνη εκτύπωσης του χάρτη στο Παρίσι και την κάλυψητων εξόδων από το υπουργείο Ναυτικών. Η εκτύπωση τουχάρτη έγινε υπέρ του ΝΑΤ χωρίς όμως να καλυφθεί το το

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΑΠΟΜΑΧΙΚΟΥ ΤΑΜΕΙΟΥ

96

ποσόν που τελικά κατέβαλε το ΝΑΤ μια και το υπουργείοπλήρωσε μόνο μέρος των εξόδων .Η τελευταία πρωτοβουλία του Ζωχιού ήταν να ζητήσει απότη κυβέρνηση την παραχωρήση χώρου για τη κατασκευήδεξαμενής καθαρισμού πλοίων , πρόταση που επίσης έγινεκατ’αρχήν δεκτή, χωρίς όμως συνέχεια .

Οι διάφορες καταγγελίες για αυθαιρεσία στην διοίκησητου ΝΑΤ, οδήγησαν το 1870 την κυβέρνηση Ζαϊμη ναδιατάξει τον πρώτο διαχειριστικό έλεγχο του Ταμείου απότότε που συστάθηκε.Τα κύρια συμπεράσματα της έκθεσης ήταν ότι: η χρημα-τική διαχείριση ήταν πιστή και τίμια αλλά προτάθηκε οιδιοικούντες του Ταμείου να μην εκλέγονται μόνο μεταξύτω αξιωματικών του Β.Ν αλά από ευρύτερο κύκλο πολι-τών. Προτάθηκε επίσης η βελτίωση του λογιστικού συ-στήματος και της εσωτερικής διάρθρωσης ενώ μόνο μίακατηγορία επισημάνθηκε για απονομή συντάξεως σεάτομο μη άξιο αυτής. Για της πρωτοβουλίες του ΝΑΤ η επιτροπή απεφάσισε ότι:

- δεν επαίνεσε την αγορά των 13 πυροβόλων αλλά αναγνώρισε την ιστορική αξία των

- θεώρησε μη νόμιμη την αγορά εντόκων γραμματίων του Δημοσίου εκ 200.000 δρχ

- δεν κατέκρινε την χορήγηση δανείου στο δήμο Σπετσών για την κατασκευή κρηπιδώματος στο λιμάνι τουνησιού, αν και δεν τηρήθηκαν οι τύποι ,γιατί το έργο βοήθησε πολλούς ναυτιλλόμενους που συνεισφέρουνστο Ταμείο

Η έκθεση αυτή και το αρνητικό προς τον Ζωχίο κλίμα στουπουργείο Ναυτικών, έφεραν την αντικατάσταση του το1871.Η περίοδος που ακολουθεί χαρακτηρίζεται από ομαλότητα. Η επιμελής και υπεύθυνος διαχείριση του ΝΑΤ καθιερώνεινέο λογιστικό σύστημα ,διενεργεί νέα απογραφή ,εφοδιάζειτα πλοία με νέα έντυπα ημερολογίων και αντιμετωπίζει τιςπαράνομες συντάξεις. Η σταθερή όμως άνοδος των συντα-ξιούχων και η αντίστοιχη αύξηση των δαπανών θα κρούσειτον κώδωνα κινδύνου.Η νέα διοίκηση, υπό τον Ι.Σαχίνη, προσπάθησε να κάνει αυ-στηρότερη την διαδικασία για την βεβαίωση των «ναυτι-κών»παθημάτων και αυτή της χορήγησης συντάξεων έστωκαι αν βρέθηκε αντιμέτωπη με ισχυρές πολιτικές πιέσεις.Παράλληλα το 1872, για πρώτη φορά, θεσπίζεται με διά-ταγμα οι πλοιοκτήτες να φέρουν ευθύνη μαζί με τους πλοι-άρχους για τα δικαιώματα του Ταμείου.Τον Ι. Σαχίνη διαδέχθηκε ο Γ.Γεωργαντάς, το 1873, υπότην διοίκηση του οποίου δώθηκε, για πρώτη φορά, το δι-καίωμα ανανέωσης ναυτολογίων στον Γενικό ΠρόξενοΚωνσταντινουπόλεως και στους προξένους του Γαλαζίουκαι της Βραϊλας να εκδίδουν ναυτολόγια για τα εν Ίστροαναγνωρισμένα πλοία.

Από 1ης Ιανουαρίου 1874 οι συντάξεως καταβάλλονται μη-νιαίως και όχι ανά τρίμηνο. Το 1875 διενεργείται νέα απο-γραφή μετά από την διαπίστωσή ότι πολλοί ναυτικοίκατείχαν δύο και τρία φυλλάδια όπως και είχαν δοθεί φυλ-λάδια σε μη ναυτικούς με σκοπό να μεταβούν στο εξωτε-ρικό άνευ διαβατηρίου. Εκδόθηκαν νέα φυλλάδια που περιείχαν την ταυτότητα καιτο δίπλωμα του ναυτικού.Ο αριθμός τω εγγεγραμμένων ανήλθε στους 30.143 το1876, ενώ ο εμπορικός μας στόλος αποτελούνταν από 3.049σκάφη.Η αύξηση των δαπανών συνταξιοδότησης, οδήγησε στηνκατάθεση στη Βουλή σχεδίου νόμου τον Δεκέμβριοτο1882 από τον υπουργό ναυτικών Γ.Ρούφο και Οικονο-μικών Π.Καλλιγά της κυβέρνησης Χαρ. Τρικούπη. Μετάαπό καθυστέρηση πλέον του ενός έτους το νομοσχέδιοαναμορφωμένο κατατίθεται προς ψήφιση από τονυπουργό ναυτικών Γ.Τομπάζη και Οικονομικών και Πρω-θυπουργό Χ.Τρικούπη στις 8 Φεβρουαρίου 1884 . Δη-μοσιεύετε στις 30 Μάιου 1884 υπό τα στοιχεία ΑΡΟΗ καικαταργεί τον νόμο του 1861 ΧΛΘ. Π Γ.Γεωργαντάς αντι-καταστάθηκε από τον πλωτάρχη Α.Βατσαξή.Τα κύρια σημεία του νέου νόμου: Οι μηνιαίες καταβολές των ναυτικών είναι πλέον σταθερέςκαι όχι ποσοστό του μηνιαίου μισθού( 0,25 λεπτά για ναυ-τόπαιδα, 3δρχ για ναύτες και 7,5δρχ για πλοιάρχους) καικαθιερώθηκαν «καταβολαί λόγω γάμου».Για την συνταξιοδότηση γήρατος απαιτείται πλέον 20τηςπραγματική υπηρεσία και ηλικία 55ετών. Για την σύνταξηανικανότητας 10ετη υπηρεσία.Θεσπίζεται δικαίωμα σύνταξης γονέων και έλλειψη αυτώνανηλίκων και αγάμων αδελφών. Το ύψος της σύνταξης ήταν διαφορετικό ανά κατηγορίαναυτικού και υπολογίζονταν στο δεκαπλάσιο/ επταπλάσιο ηπενταπλάσιο του μέσου όρου του μηνιαίου μισθού καθ’όλητην υπηρεσία του ναυτικού. Πέραν της 20ετίας προστίθετοένα εικοστό ανά έτος. Εξαιρετικά, ο Πλοίαρχος που συ-μπλήρωνε πέντε έτη υπηρεσίας ως Πλοίαρχος, δικαιούται τοδεκαπλάσιο της μηνιαίου μισθού του πλοιάρχου. Ο νόμος αντιμετώπισε επίσης το θέμα τω παλαιών ναυτικώνπου δεν συμπλήρωναν τις προϋποθέσεις για σύνταξη έτσι,δικαιούνται το εξαπλάσιο του μηνιαίου μισθού του νόμουΧΛΘ όσοι είχαν υπερβεί το 69ο έτος και είχαν 12η υπηρεσία.Η σύνταξη πλοιάρχου ήταν 3δρχ, υποπλοιάρχου 2δρχ και οιυπόλοιποι 1,59δρχ όμως δε μεταβιβάζετε στην οικογένεια.Τα κεφάλαια του Ταμείου πρέπει να καταθέτονται στην Τρά-πεζα ατόκως η να διαθέτονται για αγορά μετοχών της Εθνι-κής Τράπεζας η για αγορά ομολογιών εθνικών δανείων,απαγορεύεται οποιαδήποτε άλλη διάθεση αυτών.Καθιερώνεται δημιουργία ασφαλιστικού αποθέματος ήτοι,κάθε χρόνο το 5% των εισπράξεων, από εισοδήματα και τό-κους, θα διατίθεται για αποθεματικό. Εάν αφαιρουμένου του5% το απομένων ποσό δεν καλύπτει τα έξοδα του ΝΑΤ, θα


97

μειώνονται οι συντάξεις: το δεκαπλάσιο θα γίνεται επταπλά-σιο και το επταπλάσιο εξαπλάσιο.Δεν χορηγούνται πλέον βοηθήματα και φιλανθρωπίες. Υπό τον ΑΡΟΗ λειτούργησε το Ταμείο έως το 1899.Το 1884 ,εγκρίνεται η ανέγερση κτιρίου για τις ανάγκες τουΤαμείου, συνολικού κόστους 143.672 δρχ, με δαπάνη τουΤαμείου, δίπλα στο Υπουργείο Ναυτικών και περιέρχεται στοκράτος το 1887 έναντι 166.755δρχ εξοφλητέο τμηματικάμε επιτόκιο 6% , παρέχοντας παράλληλα δωρεάν οίκηση στοΝΑΤ.Εκεί παρέμεινε το Ταμείο μέχρι το 1917.Η πρώτη μείωση συντάξεων πραγματοποιήθηκε το 1885,ενώ, ένα χρόνο αργότερα, το ΝΑΤ υφίσταται την πρώτη τουσημαντική οικονομική ζημία εκ 76.339δρχ ,με την πτώχευσητης Ναυτικής Τράπεζας «ο Αρχάγγελος», της οποίας είχε αγο-ράσει 500 μετοχές .Το 1887 συνέρχεται η πρώτη Συνέλευση των ναυτικώνδήμων(που είχαν πάνω από 159εγγεγραμένους ναυτικούς)που επόπτευε ανά τριετία βάση του ΑΡΟΗ, τις δραστηριό-τητες του Ταμείου βάση του νέου νόμου.Παρά ταύτα, τον Ιούνιο του 1889 πραγματοποιήθηκε η δεύ-τερη μείωση συντάξεων δεδομένου ότι τα έσοδα δεν κάλυ-πταν τις δαπάνες συνταξιοδότησης οι οποίες αυξήθηκαν απότο 1885 έως το 1890 κατά 200.000δρχ περίπου .Προς αντιμετώπιση της κατάστασης το 1889 θεσμοθετήθηκεότι οι συντάξεις ανικανότητας θα ήταν προσωποπαγής καιμη μεταβιβαζόμενες στην οικογένεια.Έναν χρόνο αργότερα αυξάνουν κατά 40% τις εισφορέςτων ναυτικών,και τον ελάχιστο χρόνο υπηρεσίας στα 25έτη για την γήρατος και 15 για την ανικανότητα., καθώςκαι τις εισφορές γάμου, τα δε ναυτικά φυλλάδια χορη-γούνταν έναντι 2 δρχ. Κατά το 1892 τα μέτρα έδειχναν να αποδίδουν αλλά, η ελ-πιδοφόρα βελτίωση τω οικονομικών του Ταμείου προσέ-κρουσε στην κρατική πτώχευση του 1893 δεδομένου ότι τοΤαμείο είχε επενδύσει σε ομολογίες εθνικών δανείων η αξίατων οποίων μειώθηκε κατά το ήμισυ.Η κρίσιμη οικονομική κατάσταση, ανάγκασε τον τότευπουργό Ναυτικών Ν.Δ.Λεβίδη και τον υπουργό Οικο-νομικών και Πρόεδρο της Κυβέρνησης Θ.Δ Δεληγιάννηνα ψηφίσουν τον νόμο ΒΥΕ τον Απρίλιο του1896 πουπροέβλεπε ότι: Οι ναυτικοί θα καταβάλουν επί πλέον 25 λεπτά τον μήνα, ταδικαιώματα των διπλωμάτων υπέρ ΝΑΤ αυξήθηκαν, καθιε-ρώθηκε στους ναυτικούς δήμους 0.50% επί των εισπράξεωντους , καθιερώθηκε εισφορά 3% επί των εσόδων των Λιμε-νικών Ταμείων , μειώθηκαν οι μισθοί των υπαλλήλων του Τα-μείου, καθιερώθηκε 5ετης παραγραφή των απαιτήσεωνκατά του ΝΑΤ και υποχρεώθηκαν οι αλλοδαποί ναυτικοί πουυπηρετούν σε ελληνικά πλοία να καταβάλλουν ίσες εισφορέςμε τους Έλληνες.Τα μέτρα δεν ήταν όμως ικανά να καλύψουν τις όλο καιαυξανόμενες δαπάνες συντάξεων και το τέλος του προη-

γούμενου αιώνα βρίσκει το Ταμείο με συνεχώς ανανεω-μένες διοικήσεις, με οικονομική αστάθεια και ελλειμματι-κές χρήσεις.Διάφορα μέτρα πάρθηκαν όπως το 1900 ο νόμος ΒΨΙΗ πουκαθόριζε ότι, τα ποσά επί των ναυτολογίων που εισπράττο-νταν από τις Λιμενικές Αρχές ,πρέπει να αποδίδονται σεχρυσό . Περιθώριο για εξοικονόμηση δαπανών δεν υπήρχεγιατί το 96% αυτών αφορούσε συντάξεις.Το 1902 ρυθμίζεται μία σοβαρή δικαστική διαφορά πουυπήρξε για την διανομή του κληροδοτήματος του ΑνδρέαΣυγγρού και περιήλθαν στο ΝΑΤ 17.801 λίρες. Πέραν όμωςτου ποσού αυτού στους ισολογισμούς του Ταμείου ανα-γράφονται εισπράξεις από το κληροδότημα 110.576δρχ το1903, 145.342 το 1904 και περί τις 8.500 το 1905.Όμως το 1905 διαπιστώνεται αφαιρουμένου του κληροδο-τήματος σοβαρή μείωση εσόδων και σταθερή άνοδος εξό-δων Το ΝΑΤ διανύει πλέον τα τελευταία χρόνια υπό τον νόμοΑΡΟΗ που επέδρασε μάλλον αρνητικά στην οικονομική τουυπόσταση .Για να αντιμετωπίσει τα ελλείμματα του, τα έτη1906(272.159δρχ) και 1907(93.594δρχ), το Ταμείο εκποί-ησε περιουσιακά του στοιχεία.Τη ίδια περίοδο, υπό την προεδρία του αντιπλοιάρχου Κου-ντουριώτη, διαπιστώθηκε, μεταξύ άλλων, χαλάρωση στηνείσπραξη των πόρων και έτσι θα φτάσουμε μέχρι την ψή-φιση του νέου νόμου ΓΣΚΣΤ τον Ιούλιο του 1907 που τέθηκεσε ισχύ έξη μήνες αργότερα.Στον νόμο αυτόν μεταξύ άλλων προβλέφτηκε:

- η εργοδοτική εισφορά πλοιοκτητών υπολογιζόμενη επίτων τελών ναυτολογίας 10% για τα ιστιοφόρα Α’ κλάσεως 15% για τα ατμόπλοια Α κλάσεως και 20% για ταΒ κλάσεως

- την είσπραξη 10 λεπτών επί κάθε εισιτηρίου η φορτωτικής, ο πόρος αυτός εξελίχθηκε μετά τον 2ο παγκόσμιοπόλεμο ως κύριο έσοδο του Ταμείου.

- Διατηρήθηκαν τα όρια ηλικίας συνταξιοδότησης ,αυξήθηκε μόνο το όριο στα 15 χρόνια για ανικανότητα και για τον υπολογισμό της σύνταξης υπολογίζεται ο μέσος όρος των καταβληθέντων από τον ναυτικό μηνιαίων εισφορών, πολλαπλασιαζόμενος με τον συντελεστή 7 για την γήρατος.

Η πενταετία που θα ακολουθήσει μετά την εφαρμογή τουνέου νόμου θα βρει το ΝΑΤ να προσπαθεί να ανταπεξέλθειστις υποχρεώσεις του εν μέσω πολιτικής και οικονομικήςεθνικής κρίσης. Οι ισολογισμοί των ετών 1908 και 1909 παρουσίασαν ση-μαντικό έλλειμμα λόγω της μη καταβολής των δικαιωμάτωνκαι της υποτίμησης των χρεογράφων. Το Ταμείο υπό τηνπροεδρία του Επαμ. Εμπειρίκου ανέδειξε στην πολιτεία τηναναποτελεσματικότητα του νόμου και αποφασίστηκε αύ-ξηση στην εισφορά των πλοιοκτητών έτσι ώστε τα δύο επό-μενα έτη να βελτιώνεται η οικονομική κατάσταση του ΝΑΤ.

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΑΠΟΜΑΧΙΚΟΥ ΤΑΜΕΙΟΥ

συνέχεια στο επόμενο τεύχος

98

ΛΕΣΧΗ ΑΡΧΙΠΛΟΙΑΡΧΩΝΦίλωνος 86, 3ος όροφος, 185 36 Πειραιάς

Έλληνες πλοιοκτήτες,

Η Λέσχη μας αποτελείται από Αρχιπλοιάρχους,που εκτός από το ήθος που τους διακρίνει, έχουν μακρά και γόνιμη

παρουσία σε όλους τους κλάδους της ναυτιλίας.Η εξειδίκευση τους σε κάθε τομέα της τόσο δύσκολης ναυτιλιακής

επιχείρησης, αλλά και η πλήρης γνώση του αντικειμένου που λέγεται«πλοίο» τους καθιστουν ιδανικά στελέχη για την εταιρεία σας.

Για περισσότερες πληροφορίες, παρακαλούμε επικοινωνήσατε με:Καπτά Μαρίνο Τσάμητηλ.: 6936868518

Καπτά Χρήστο Γερασίμουτηλ.: 6945598499

Navigating to the Future

Shipping SolutionsShip Management • Shipping Projects

6 Skouze str. - Piraeus - Greece - P.O. 185 36tel.: (+30) 210 4295500 - fax: (+30) 210 4295511

email: [email protected] - www.econav.co

Νέος Εξάντας - Οκτώβριος 2014

Documents

Transcript of Νέος Εξάντας - Οκτώβριος 2014