Post on 03-Sep-2019
<page num =1>
</page>
The text contains the < mUla > only
मनु मृित:
थमोऽ याय:
< mUla> ( वयंभुवे नम कृ य णेऽिमततेजसे ।
मनु णीता व वधान धमा व यािम शा तान ॥ ् ् 1 ॥)
मनुमेका मासीनमिभग य महषय: ।
ितपू य यथा यायिमदं वचनम ुवन ॥ ् 1 ॥
भगव सववणाना ंयथावदनुपूवश: ।
अ तर भवाणां च धमा नो व ु महिस ॥ 2 ॥
(जरायुजा डजानां च तथा सं वेदजो दाम ।्
भूत ाम य सव य भवं लयं तथा ॥ 2 ॥
आचारां ैव सवषां कायाकाय विनणयम ।्
यथाकामं यथायोगं व ु मह यशेषत: ॥ 3 ॥)
वमेको य सव य वधान य वयंभुव: ।
अिच य या मेय य कायत वाथ व भो ॥ 3 ॥
स तै: पृ तथा स यगिमतौजा महा मिभ: ।
युवाचा य ता सवा महष यतािमित ॥ 4 ॥
आसी ददं तमोभूतम ातमल णम ।्
अ त यम व ेयं सु िमव सवत: ॥ 5 ॥
तत: वयंभूभगवान य ो य जय नदम ।्
महाभूता द वृ ौजा: ादरासी मोनुदु : ॥ 6 ॥
<page num =2>
</page>
योऽसावती य ा : सू मोऽ य : सनातन: ।
सवभूतमयोऽिच य: स एव वयमु भौ ॥ 7 ॥
सोऽिभ याय शर रा वा ससृ ु व वधा: जा: ।
अप एव ससजादौ तासु वीजमवासृजत ॥ ् 8 ॥
तद डमभव दैमं सह ांशुसम भम ।्
त म ज े वयं ा सवलोक पतामह: ॥ 9 ॥
आपो नारा इित ो ा आपो वै नरसूनव: ।
ता यद यायनं पूव तेन नारायण: मृत: ॥ 10 ॥
(नारायणपरो य ाद डम य संभवम ।्
अ ड या त वमे लोका: स पा मे दनी ॥ 4 ॥)
य कारणम य ं िन यं सदसदा मकम ।्
त सृ : स पु षो लोके ेित क यते ॥ 11 ॥
त म न डे स भगवानु ष वा प रव सरम ।्
वयमेवा मनो याना द डमकरो धा ॥ 12 ॥
ता यां स शकला यां च दवं भूिमं च िनममे ।
म ये योम दश ा ावपां थानं च शा तम ॥ ् 13 ॥
(वैका रकं तैजसं च तथा भूता दमेव च ।
एकमेव धाभूतं महािन येव सं थतम ॥ ् 5 ॥
इ याणां सम तानां भवं लयं तथा ।)
उ बहा मन ैव मन: सदसदा मकम ।्
मनस ा यहंकारमिभम तारमी रम ॥ ् 14 ॥
<page num =3>
</page>
महा तमेव चा मानं सवा ण गुणािन च ।
वषयाणां ह तृ ण शन:ै प चे या ण च ॥ 15 ॥
(अ वशेषान वशेषां वषयां पृथ वधान ॥ ् ् 6 ॥)
तेषां ववयवा सू मा ष णाम यिमतौजसाम ।्
स नवे या ममा ासु सवभूतािन िनममे ॥ 16 ॥
य मू यवयवा: सू मा त येमा या य त ष ।
त मा छर रिम याह त य मूित मनी षणु : ॥ 17 ॥
तदा वश त भूतािन महा त सह कमिभ: ।
मन ावयवै: सू मै: सवभूतकृद ययम ॥ ् 18 ॥
तेषािमदं तु स ानां पु षाणां महौजसाम ।्
सू मा योर मू मा ा य् : संभव य यया यम ॥ ् 19 ॥
आ ा य गुणं वेषामवा नोित पर: पर: ।
यो यो यावितथ ैषां स स ताव णु: मृत: ॥ 20 ॥
सवषां तु स नामािन कमा ण च पृथ पृथक ।्
वेदश दे यं एवादौ पृथ सं था िनममे ॥ 21 ॥
कमा मनां च देवानां सोऽसृज ा णनां भ:ु ।
सा यानां च गणं सू मं य ं चैव सनातनम ॥ ् 22 ॥
अ नवायुर व य तु यं सनातनम ।्
ददोह य िस दयथमृ यजुु :सामल णम ॥ ् 23 ॥
कालं काल वभ न ा ण हां तथा ।
स रत: सागरा छैला समािन वषमा ण च ॥ 24 ॥
<page num =4>
</page>
तपो वाचं रितं चैव कामं च ोधमेव च ।
सृ ं ससज चैवेमा ं ुिम छ नमा: जा: ॥ 25 ॥
कमणां च ववेकाथ धमाधम यवेचयत ।्
ैरयोजय चेमा: सुखद:ुखा दिभ: जा: ॥ 26 ॥
अ यो मा ा वनािश यो दशाधानां तु या: मृता: ।
तािभ: साधिमदं सव संभव यनुपूवश: ॥ 27 ॥
यं तु कम ण य म स ययु थमं भु: ।
स तदेव वयं भेजे सृ यमान: पुन: पुन: ॥ 28 ॥
हं ा हं े मृद ू रे धमाधमावृतानृते ।ु
य य सोऽदधा सग त य वयमा वशत ॥ ् 29 ॥
यथतुिल गा यृतव: वयमेवतुपयये ।
वािन वा यिभप ते तथा कमा ण दे हन: ॥ 30 ॥
लोकानां तु ववृ दयथ मुखबाह पादतू : ।
ा णं यं वै यं शू ं च िनरवतयत ॥ ् 31 ॥
धा कृ वा मनो देहमधन पु षोऽभवत ।्
अधन नार त यां स वराजमसृज भ:ु ॥ 32 ॥
तप त वासृज ं तु स वयं पु षो वरा ।
तं मां व ा य सव य ारं जस मा: ॥ 33 ॥
अहं जा: िससृ ु तु तप त वा सुद रम ।ु ्
पती जानामसृजं महष ना दतो दश ॥ 34 ॥
मर िचम य गरसौ पुल यं पुलहं तुम ।्
चेतसं विस ं च भृगुं नारदमेव च ॥ 35 ॥
<page num =5>
</page>
एते मनूं तु स ा यानसृज भू रतेजस: ।
देवा देविनकायां महष ािमतौजस: ॥ 36 ॥
य र : पशाचां ग धवा सरसोऽसुरान ।्
नागा सपा सुपणा पतृणां च पृथ गणान ॥ ् 37 ॥
व ुतोऽशिनमेधां रो हते धनूं ष च ।
उ कािनघातकेतंू योतीं यु चावचािन च ॥ 38 ॥
क नरा वानरा म या व वधां वह गमान ।्
पशू मृगा मनु यां यालां ोभयतोदत: ॥ 39 ॥
कृिमक टपत गां यूकाम कम कुणम ।्
सव च दंशमशकं थावरं च पृथ वधम ॥ ् 40 ॥
(यथाकम यथाकालं यथा ं यथा ुतम ।्
यथायुगं यथादेशं यथावृ ं यथा मम ॥ ् 7)
एवमेतौ रदं सव म नयोगा महा मिभ: ।
यथाकम तपोयोगा सृ ं थावरज गमम ॥ ् 41 ॥
येषां तु या शं कम भूतानािमह क िततम ।्
त था वोऽिभधा यािम मयोगं च ज मिन ॥ 42 ॥
पशव मृगा ैव याला ोभयतोदत: ।
र ांिस च पशाचा मनु या जरायुजा: ॥ 43 ॥
अ डजा: प ण: सपा न ा म या क छपा: ।
यािन चैवं कारा ण थलजा यौदकािन च ॥ 44 ॥
वेदजं दंशमशकं यूकाम कम कुणम ।्
ऊ मण ोपजाय ते य चा य कंिचद शम ॥ ् 45 ॥
<page num =6>
</page>
उ जा: थावरा: सव बीजका ड रो हण: ।
ओष य: फलपाका ता बहपु पफलोपगाु : ॥ 46 ॥
अपु पा: फलव तो ये ते वन पतय: मृता: ।
पु पण: फिलन ैव वृ ा तूभयत: मृता: ॥ 47 ॥
गु छगु मं तु व वधं तथैव तृणजातय: ।
बीजका ड हा येव ताना व लय एव च ॥ 48 ॥
तमसा बह पेण वे ताु : कमहेतुना ।
अ त:सं ा भव येते सुखद:ुखसम वता: ॥ 49 ॥
एतद ता तु गतयो ा ा: समुदा ता: ।
घोरेऽ म भूतसंसारे िन यं सततयाियिन ॥ 50 ॥
एवं सव स सृ वेदं मां चािच यपरा म: ।
आ म य तदधे भूय: कालं कालेन पीडयन ॥ ् 51 ॥
यदा स देवो जागित तदेदं चे ते जगत ।्
यदा व पित शा ता मा तदा सव िनमीलित ॥ 52 ॥
त म व पित सु थे तु कमा मान: शर रण: ।
वकम यो िनवत ते मन लािनमृ छित ॥ 63 ॥
युगप ु लीय ते यदा त म महा मिन ।
तदायं सवभूता मा सुखं व पित िनवृत: ॥ 54 ॥
तमोऽयं तु समाि य िचरं ित ित से य: ।
न च वं कु ते कम तदो ामित मूितत: ॥ 55 ॥
यदाणुमा को भू वा बीजं था नु च र णु च ।
समा वशित संसृ तदा मूित वमु चित ॥ 56 ॥
<page num =7>
</page>
एवं स जा व ना यािमदं सव चराचरम ।्
संजीवयित चाज ं मापयित चा यय: ॥ 57 ॥
इदं शा ं तु कृ वासौ मामेव वयमा दत: ।
विधव ाहयामास मर याद ं वहं मुनीन ॥ ् 58 ॥
एत ोऽयं भृग:ु शा ं ाविय य यशेषत: ।
एत द म ोऽिधजगे सवमेषोऽ खलं मुिन: ॥ 59 ॥
तत तथा स तेनो ो मह षमनुना भृग:ु ।
तान वी षी सवा ीता मा ूयतािमित ॥ 60 ॥
वायंभुव या य मनो: ष वं या मनवोऽपरे ।
सृ व त: जा: वा: वा महा मानो महौजस: ॥ 61 ॥
वारोिचष ो म तामसो रैवत तथा ।
चा ुष महातेजा वव व सुत एव च ॥ 62 ॥
वायंभुवा ा: स ैते मनवो भू रतेजस: ।
वे वेऽ तरे सविमदमु पा ापु राचरम ॥ ् 63 ॥
िनमेषा दश चा ौ च का ा ंश ु ता: कला ।
ंश कला मुहतू : यादहोरा ं तु तावत: ॥ 64 ॥
अहोरा े वभजते सूय मानुषदै वके ।
रा : व नाय भूतानां चे ायै कमणामह: ॥ 65 ॥
प ये रा यहनी मास: वभाग तु प यो: ।
कमचे ा वह: कृ ण: शु ल: व नाय शवर ॥ 66 ॥
दैवे रा यहनी वष वभाग तयो: पुन: ।
अह त ोदगयनं रा : या णायनम ॥ ् 67 ॥
<page num =8>
</page>
ा य तु पाह य य माणं समासत: ।
एकैकशो युगानां तु मश त नबोधत ॥ 68 ॥
च वायाहु: सह ा ण वषाणां त कृतं युगम ।्
त य ताव छती सं या सं यांश तथा वध: ॥ 69 ॥
इतरेषु ससं येषु ससं यांशेषु च षु ।
एकापायेन वत ते सह ा ण शतािन च ॥ 70 ॥
यदेत प रसं यातमादावेव चतुयुगम ।्
एत ादशसाह ं देवानां युगमु यते ॥ 71 ॥
दै वकानां युगानां तु सह ं प रसं यया ।
ा मेकमह यं तावतीं रा मेव च ॥ 72 ॥
त ै युगसह ा तं ा ं पु यमह वद:ु ।
रा ं च तावतीमेव तेऽहोरा वदो जना: ॥ 73 ॥
त य सोऽहिनश या ते सु : ितबु यते ।
ितबु द सृजित मन: सदसदा मकम ॥ ् 74 ॥
मन: सृ ं वकु ते चो मानं िससृ या ।
आकाशं जायते त मा य श दं गुणं वद:ु ॥ 75 ॥
आकाशा ु वकुवाणा सवग धवह: शुिच: ।
बलवा जायते वायु: स वै पशगुणो मत: ॥ 76 ॥
वायोर प वकुवाणा रोिच णु तमोनुदम ।्
योित प ते भा व पगुणमु यते ॥ ू 77 ॥
योितष वकुवाणादापो रसगुणा: मृता: ।
अ ो ग धगुणा भूिम र येषा सृ रा दत: ॥ 78 ॥
<page num =9>
</page>
(पर परानु वेशा दारय त पर परम ।्
गुणं पूव य पूव य धारय यु रो रम ॥ ् 8 ॥)
य ा ादशसाह मु दतं दै वकं युगम ।्
तदेकस ितगुणं म व तरिमहो यते ॥ 79 ॥
म व तरा यसं यािन सग: संहार एव च ।
ड नवैत कु ते परमे ी पुन: पुन: ॥ 80 ॥
चतु पा सकलो धम: स यं चैव कृते युगे ।
नाधमणागम: क मनु या ित वतते ॥ 81 ॥
इतरे वागमा दम: पादश ववरो पत: ।
चौ रकानृतमायािभधम ापैित पादश: ॥ 82 ॥
अरोगा: सविस दाथा तुवषशतायुष: ।
कृते ेता दषु ेषामायु सित पादश: ॥ 83 ॥
वेदो मायुम यानामािशष ैव कमणाम ।्
फल यनुयुगं लोके भाव शर रणाम ॥ ् 84 ॥
अ ये कृतयुगे धमा ेतायां ापरेऽपरे ।
अ ये किलयुगे नृणां युग ासानु पत: ॥ 85 ॥
तप: परं कृतयुगे ेतायां ानमु यते ।
ापरे य मेवाहदानमेकं कलौ युगे ॥ ु 86 ॥
( ा ं कृतयुगं ो ं ेता तु यं युगम ।्
वै यो ापरिम याहु: शू : किलयुग: मृत: ॥ 9 )
सव या य तु सग य गु यथ स महा ुित: ।
मुखबाह प जाू नां पृथ कमा यक पयत ॥ ् 87 ॥
<page num =10>
</page>
अ यापनम ययनं यजनं याजनं तथा ।
दानं ित हं चैव ा णानामक पयत ॥ ् 88 ॥
जानां र णं दानिम या ययनमेव च ।
वषये व स य य समासत: ॥ 89 ॥
पशूनां र णं दानिम या ययनमेव च ।
व ण पथं कुसीदं च वै य य कृ षमेव च ॥ 90 ॥
एकमेव तु शू य भ:ु कम समा दशत ।्
एतेषामेव वणानां शु ूषामनसूयया ॥ 91 ॥
ऊ व नाभेम यतर: पु ष: प रक ितत: ।
त मा मे य मं व य मुखमु ं वयंभुवा ॥ 92 ॥
उ मा गो वा यै या ण ैव धारणात ।्
सव यैवा य सग य धमतो ा ण: भु: ॥ 93 ॥
तं ह वयंभू: वादा या प त वा दतोऽसृजत ।्
ह यक यािभवा ाय सव या य च गु ये ॥ 94 ॥
य या येन सदा त ह यािन दवौकस: ।
क यािन चैव पतर: कं भूतमिधकं तत: ॥ 95 ॥
भूतानां ा णन: े ा: ा णनां बु दजी वन: ।
बु दम सु नरा: े ा नरेषु ा णा: मृता: ॥ 96 ॥
ा णेषु च व ांसो व सु कृतबु दय: ।
कृतबु दषु कतार: कतृषु वे दन: ॥ 97 ॥
<page num =11>
</page>
(तेषां न पूजनीयोऽ य षु लोकेषु व ते ।
तपो व ा वशेषेण पूजय त पर परम ॥्
व य: परं भूतं न कंिच दह व ते ॥ 10 ॥)
उ प रेव व य मूितधम य शा ती ।
स ह धमाथमु प नो भूयाय क पते ॥ 98 ॥
ा णो जायमानो ह पृिथ यामिधजायते ।
ई र: सवभूतानां धमकोश य गु ये ॥ 99 ॥
सव वं ा ण येदं य कंिच जगतीगतम ।्
े येनािभजनेनेदं सव वै ा णोऽहित ॥ 100 ॥
वमेव ा णो भु के वं व ते वं ददाित च ।
आनृशं या ा ण य भु जते ह तरे जना: ॥ 101 ॥
त य कम ववेकाथ शेषाणामनुपूवश: ।
वायंभुवो मनुध मािनदं शा मक पयत ॥ ् 102 ॥
वदषा ा णेनेदम येत यं य तु : ।
िश ये य व यं स य गा येन केनिचत ॥ ् 103 ॥
इदं शा मधीयानो ा ण: शंिसत त: ।
मनोवा देहजैिन यं कमदोषैन िल यते ॥ 104 ॥
पुनाित प ं वं यां स स परावरान ।्
पृिथवीम प चैवेमां कृ ामेकोऽ प सोऽहित ॥ 105 ॥
(यथा वेदा ययनं धमशा िमदं तथा ।
अ येत यं ा णेन िनयतं वगिम छता ॥ 11 ॥)
<page num =12>
</page>
इदं व ययनं े िमदं बु द ववधनम ।्
इदं यश यमायु यिमदं िन: ेयसं परम ॥ ् 106 ॥
अ म धम ऽ खलेनो ो गुणदोषौ च कमणाम ।्
चतुणाम प वणानामाचार ैव शा त: ॥ 107 ॥
आचार: परमो धम: ु यु : मात एव च ।
त माद म सदा यु ो िन यं यादा मवा ज: ॥ 108 ॥
आचारा युतो व ो न वेदफलम ुते ।
आचारेण तु संयु : संपूणफलभा भवेत ॥ ् 109 ॥
एवमाचारतो वा धम य मुनयो गितम ।्
सव य तपसो मूलमाचारं जगृहु: परम ॥ ् 110 ॥
जगत समु प ं सं कार विधमेव च ।
तचय पचारं च नान य च परं विधम ॥ ् 111 ॥
दारािधगमनं चैव ववाहानां च ल णम ।्
महाय वधानं च ा दक पं च शा तम ॥ ् 112 ॥
वृ ीनां ल णं चैव नातक य तािन च ।
भ याभ यं च शौचं च याणां शु दमेव च ॥ 113 ॥
ीधमयोगं ताप यं मो ं सं यासमेव च ।
रा धमम खलं कायाणां च विनणयम ॥ ् 114 ॥
सा वधानं च धम ीपुंसयोर प ।
वभागधम ूतं च क टकानां च शोधनम ॥ ् 115 ॥
वै यशू ोपचारं च संक णानां च संभवम ।्
आप दम च वणानां ाय विधं तथा ॥ 116 ॥
<page num =13>
</page>
संसारगमनं चैव वधं कमसंभवम ।्
िन: ेयसं कमणां च गुणदोषपर णम ॥ ् 117 ॥
देशधमा जाितधमा कुलधमा शा तान ।्
पाष डगणधमा शा ेऽ म नु वा मन:ु ॥ 118 ॥
यथेदमु वा छा ं पुरा पृ ो मनुमया ।
तथेदं यूयम य म सकाशा नबोधत ॥ 119 ॥
॥ इित मानवे धमशा े भृगु ो ायां सं हतायां थमोऽ याय: ॥ 1 ॥< /mUla>
<page num =14>
</page>
तीयोऽ याय:
< mUla> व : से वत: स िन यम ेषरािगिभ: ।
दयेना यनु ातो यो धम तं िनबोधत ॥ 1 ॥
कामा मता न श ता न चैवेहा यकामता ।
का यो ह वेदािधगम: कमयोग वै दक: ॥ 2 ॥
संक पमूल: कामो वै य ा: संक पसंभवा: ।
तािन यमधमा सव संक पजा: मृता: ॥ 3 ॥
अकाम य या कािच यते नेह क हिचत ।्
य द कु ते कंिच काम य चे तम ॥ ् 4 ॥
तेषु स य वतमानो ग छ यमरलोकताम ।्
यथा संक पतां ेह सवा कामा सम ुते ॥ 5 ॥
(अस तु कामेषु कामोपहतचेतनृ : ।
नरकं समवा नोित त फलं न सम ुते ॥ 1 ॥
त मा ित मृित ो ं यथा व युपपा दतम ।्
का यं कमह भवित ेयसे न वपयय: ॥ 2 ॥)
वेदोऽ खलो धममूलं मृितशीले च त दाम ।्
आचार ैव साधूनामा मन तु रेव च ॥ 6 ॥
य: क क यिच दम मनुना प रक ितत: ।
स सव ऽिभ हतो वेदे सव ानमयो ह स: ॥ 7 ॥
सव तु समवे येदं िन खलं ानच ुषा ।
ुित ामा यतो व ा वधम िन वशेत वै ॥ 8 ॥
<page num =15>
</page>
ुित मृ यु दतं धममनुित ह मानव: ।
इह क ितमवा नोित े य चानु मं सुखम ॥ ् 9 ॥
ुित तु वेदो व ेयो धमशा ं तु वै मृित: ।
ते सवाथ वमीमां ये ता यां धम ह िनबभौ ॥ 10 ॥
योऽवम येत ते मूले हेतुशा ा या ज: ।
स साधुिभब ह काय ना तको वेदिन दक: ॥ 11 ॥
वेद: मृित: सदाचार: व य च यमा मन: ।
एत चतु वधं ाहु: सा ा दम य ल णम ॥ ् 12 ॥
अथकामे वस ानां धम ानं वधीयते ।
धम ज ासमानानां माणं परमं ुित: ॥ 13 ॥
ुित ैधं तु य या धमावुभौ मृतौ ।
उभाव प ह तौ धम स यगु ौ मनी षिभ: ॥ 14 ॥
उ दतेऽनु दते चैव समया यु षते तथा ।
सवथा वतते य इतीयं वै दक ुित: ॥ 15 ॥
( ुितं प य त मुनय: मर त तु यथा मृित ।
त मा माणं मुनय: माणं िथतं भु व ॥ 3 ॥
धम यित मो : े ानां साहसं तथा ।
तद वी य यु जाना: सीद यपरधमजा: ॥ 4 ॥)
िनषेका द मशाना तो म ैय यो दतो विध: ।
त य शा ेऽिधकारोऽ म ेयो ना य य क यिचत ॥ ् 16 ॥
सर वती ष योदवन ोयद तरम ।्
तं देविनिमतं देशं ावत च ते ॥ 17 ॥
<page num =16>
</page>
त म देशे य आचार: पारंपय मागत: ।
वणानां सा तरालानां स सदाचार उ यते ॥ 18 ॥
( व दा च वगीता च ाथा द कारणे ।
मृितन ुितमूला या ा चैषा संभव ुित: ॥ 5 ॥)
कु े ं च म या प चाला: शूरसेनका: ।
एष षदेशो वै ावतादन तर: ॥ 19 ॥
एत ेश सूत य सकाशाद ज मन: ।
वं वं च र ं िश ेर पृिथ यां सवमानवा: ॥ 20 ॥
हमव ययोम यं य ा वनशनाद प ।
यगेव यागा च म यदेश: क ितत: ॥ 21 ॥
आ समु ा ु वै पूवादासमु ा ु प मात ।्
तयोरेवा तरं िगय रायावत वदबुधाु : ॥ 22 ॥
कृ णसार तु चरित मृगो य वभावत: ।
स ेयो य यो देशो ले छदेश वत: पर: ॥ 23 ॥
एता जातयो देशा सं येर य त: ।
शू तु य म क म वा िनवसे कश◌ाि◌तृ ् : ॥ 24 ॥
एषा धम य वो योिन: समासेन क ितता ।
संभव ा य सव य वणधमा नबोधत ॥ 25 ॥
वै दकै: कमिभ: पु यैिनषेका द ज मनाम ।्
काय: शर रसं कार: पावन: े य चेह च ॥ 16 ॥
गाभह मैजातकमचौडमौ जीिनब धन:ै ।
बै जकं गािभकं चैनो जानामपमृ यते ॥ 27 ॥
<page num =17>
</page>
वा यायेन तैह मै ै व ेने यया सुतै: ।
महाय ै य ै ा यं यते तनु: ॥ 28 ॥
ा नािभवधना पुसंो जातकम वधीयते ।
म व ाशनं चा य हर यमधुस पषाम ॥ ् 29 ॥
नामधेयं दश यां तु ाद यां वाऽ य कारयेत ।्
पु ये ितथौ मुहत वा न े वा गुणा वते ॥ ू 30 ॥
म ग यं ा ण य या य य बला वतम ।्
वै य य धनसंयु ं शू य तु जुगु सतम ॥ ् 31 ॥
शमव ा ण य या ा ो र ासम वतम ।्
वै य य पु संयु ं शू य े यसंयुतम ॥ ् 32 ॥
ीणां सुखो म ू रं व प ाथ मनोहरम ।्
म ग यं द घवणा तमाशीवादािभधानवत ॥ ् 33 ॥
चतुथ मािस कत यं िशशोिन मणं गृहात ।्
ष ेऽ न ाशनं मािस य े ं म गलं कुले । 34 ॥
चूडाकम जातीनां सवषामेव धमत: ।
थमेऽ दे तृतीये वा कत यं ुितचोदनात ॥ ् 35 ॥
गभा मेऽ दे कुव त ा ण योपनायनम ।्
गभादेकादशे रा ो गभा ु ादशे वश: ॥ 36 ॥
वचसकाम य काय व य प चमे ।
रा ो बलािथन: ष े वै य येहािथनोऽ मे ॥ 37 ॥
आषोडशा ा ण य सा व ी नाितवतते ।
आ ा वंशा ब धोराचतु वशते वश: ॥ 38 ॥
<page num =18>
</page>
अत ऊ व योऽ येते यथाकालमसं कृता: ।
सा व ीपितता ा या भव याय वग हता: ॥ 39 ॥
नैतैरपूतै विधवदाप प ह क हिचत ।्
ा ा यौनां संब धानाचरे ा ण: सह ॥ 40 ॥
का णरौरवबा तािन चमा ण चा रण: ।
वसीर नानुपू यण शाण ौमा वकािन च ॥ 41 ॥
मौ जी वृ समा णा काया व य मेखला ।
य य तु मौव या वै य य शणता तवी ॥ 42 ॥
मु जालाभे तु कत या: कुशा म तकब वज:ै ।
वृता थनैकेन िभ: प चिभरेव वा ॥ 43 ॥
कापासमुपवीतं या यो ववृतं वृत ।्
शणसू मयं रा ो वै य या वकसौ कम ॥ ् 44 ॥
ा णो वै वपालाशौ यो वाटखा दरौ ।
पैलवौद बरौ वै यो द डानह त धमतु : ॥ 45 ॥
केशा तको ा ण य द ड: काय: माणत: ।
ललाटसंिमतो रा : या ु नासा तको वश: ॥ 46 ॥
ऋजव ते तु सव युर णा: सौ यदशना: ।
अनु ेगकरा नृणां स वचोऽन नद षताू : ॥ 47 ॥
ितगृ े सतं द डमुप था य च भा करम ।्
द णं पर या नं चरे ै ं यथा विध ॥ 48 ॥
भव पूव चरे ै मुपनीतो जो म: ।
भव म यं तु राज यो वै य तु भवद रम ॥ ु ् 49 ॥
<page num =19>
</page>
मातरं वा वसारं वा मातुवा भिगनीं िनजाम ।्
िभ ेत िभ ां थमं या चैनं नावमानयेत ॥ ् 50 ॥
समा य तु त ै ं यावद नममायया ।
िनवे गुरवेऽ ीयादाच य ा ुख: शुिच: ॥ 51 ॥
आयु यं ा ुखो भु े यश यं द णामुख: ।
ि यं य ुखो भु े ऋतं भु े ुद ुख: ॥ 52 ॥
(सायं ात जातीनामशनं मृितनो दतम ।्
ना तरा भोजनं कुयाद नहो समो विध: ॥ 6 ॥)
उप पृ य जो िन यम नम ा समा हत: ।
भु वा चोप पृशे स यग : खािन च सं पृशेत ॥ ् 53 ॥
पूजयेदशनं िन यम ा चैतदकु सयन ।्
वा ये सीदे च ितन दे च सवश: ॥ 54 ॥
पू जतं शनं िन यं बलमूज च य छित ।
अपू जतं तु त मुभयं नाशये ददम ॥ ु ् 55 ॥
नो छ ं क यिच ा ना ा चैव तथा तरा ।
नचैवा यशनं कुया न चो छ : विच जेत ॥ ् 56 ॥
अनारो यमनायु यम व य चाितभोजनम ।्
अपु यं लोक व ं त मा प रवजयेत ॥ ् 57 ॥
ा ेण व तीथन िन यकालमुप पृशेत ।्
काय ैदिशका यां वा न प येण कदाचन ॥ 58 ॥
अ गु मूल य तले ा ं तीथ च ते ।
कायम गुिलमूलेऽ े दैवं प यं तयोरध: ॥ 59 ।
<page num =20>
</page>
राचामेदप: पूव : मृ या तो मुखम ।्
खािन चैव पृशेद रा मानं िशर एव च ॥ 60 ॥
अनु णािभरफेनािभर तीथन धम वत ।्
शैचे स:ु सवदाचामेदेका ते ागुद ुख: ॥ 61 ॥
ािभ: पूयते व : क ठगािभ तु भूिमप: ।
वै योऽ : ािशतािभ तु, शू : पृ ािभर तत: ॥ 62 ॥
उ ते द णे पाणावुपवी यु यते ज: ।
स ये ाचीनआवीती, िनवीती क ठस जने ॥ 63 ॥
मेखलाम जनं द डमुपवीतं कम डलुम ।्
अ सु ा य वन ािन गृ ता यािन म वत ॥ ् 64 ॥
केशा त: षोडशे वष ा ण य वधीयते ।
राज यब धो वा वंशे वै य य िधके तत: ॥ 65 ॥
अम का तु काययं ीणामावृदशेषत: ।
सं काराथ शर र य यथाकालं यथा मम ॥ ् 66 ॥
वैवा हको विध: ीणां सं कारो वै दक: मृत: ।
पितसेवा गुरौ वासो गृहाथ ऽ नप र या ॥ 67 ॥
(अ नहो य शु ूषा सायमु ासमेव च ।
काय प या ित दनं इित कम च वै दकम ॥ ् 7 ॥)
एष ो ो जातीनामौपनायिनको विध: ।
उ प य जक: पु य: कमयोगं िनबोधत ॥ 68 ॥
उपनीय गु : िश यं िश ये छौचमा दत: ।
आचारम नकाय च सं योपासनमेव च ॥ 69 ॥
<page num =21>
</page>
अ ये यमाण वाचा तो यथाशा मुद ुख: ।
ा जिलकृतोऽ या यो लघुवासा जते य: ॥ 70 ॥
ार भेऽवसाने च पादौ ा ौ गुरो: सदा ।
संह य ह ताव येयं स ह ा जिल: मृत: ॥ 71 ॥
य य तपा णना कायमुपसं हणं गुरो: ।
स येन स य: प यो द णेन च द ण: ॥ 72 ॥
अ ये यमाणं तु गु िन यकालमत त: ।
अधी व भो इित ूया रामोऽ वित चारमेत ॥ ् 73 ॥
ण: णवं कुयादादाव ते च सवदा ।
व यनो कृतं पूवम ्पुर ता च वशीयित ॥ 74 ॥
ा कूला पयुपासीन: प व ै ैव पा वत: ।
ाणायामै िभ: पूत तत ओंकारमहित ॥ 75 ॥
अकारं चा युकारं च मकारं च जापित: ।
वेद या नरदह भुवु ू : व रतीित च ॥ 76 ॥
य एव तु वेदे य: पादं पादमददहत ।ू ु ्
त द यृचोऽ या: सा व या: परमे ी जापित: ॥ 77 ॥
एतद रमेतां च जप या ितपू वकाम ।्
सं ययोवद व ो वेदपु येन यु यते ॥ 78 ॥
सह कृ व व य य व हरेत कं ज: ।
महतोऽ येनसो मासा वचेवा ह वमु यते ॥ 79 ॥
एतयचा वसंयु : काले च यया वया ।
य वटयोिनगहणां यित साधुषु ॥ 80 ॥
<page num =22>
</page>
ओंकारपू वका त ो महा या तयोऽ यया: ।
पदा चैव सा व ी व ेयं णो मुखम ॥ ् 81 ॥
योऽधीतेऽह यह येतां ी ण वषा यत त: ।
स परम येित वायुभूत: वमूितमान ॥ ् 82 ॥
एका रं परं , ाणायामा: परं तप: ।
सा व या तु परं ना त मौना स यं विश यते ॥ 83 ॥
र त सवा वै द यो जुहोितयजित या: ।
अ रं द करं ेयं चैव जापितु : ॥ 84 ॥
विधय ा जपय ो विश ो दशिभगुण:ै ।
उपांशु: या छतगुण: साह ो मानस: मृत: ॥ 85 ॥
ये पाकय ा वारो विधय सम वता: ।
सव ते जपय य कलां नाह त षोडशीम ॥ ् 86 ॥
ज येनैव तु संिस ये ा णो ना संशय: ।
कुयाद य न वा कुया मै ो ा ण उ यते ॥ 87 ॥
इ याणां वचरतां वषये वपहा रषु ।
संयमे य माित े ा य तेव वा जनाम ॥ ् 88 ॥
एकादशे या याहयािन पूव मनी षणु : ।
तािन स य व यािम यथावदनुपूवश: ॥ 89 ॥
ो ं व च ुषी ज ा नािसका चैव प चमी ।
पायूप थं ह तपादं वा चैव दशमी मृता ॥ 90 ॥
बु द या ण प चैषां ो ाद यनुपूवश: ।
कम या ण प चैषां पा वाद िन च ते ॥ 91 ॥
<page num =23>
</page>
एकादशं मनो ेयं वगुणेनोभया मकम ।्
य म जते जतावेतौ भवत: प चकौ गणौ ॥ 92 ॥
इ याणां स गेन दोषमृ छ यसंशयम ।्
संिनय य तु ता येव तत: िस दं िनय छित ॥ 93 ॥
न जातु काम: कामानामुपभोगेन शा यित ।
ह वषा कृ णव मव भूय एवािभवधते ॥ 94 ॥
य ैता ा नुया सवा य ैता केवलां यजेत ।्
ापणा सवकामानां प र यागो विश यते ॥ 95 ॥
न तथैतािन श य ते संिनय तुमसेवया ।
वषयेषु जु ािन यथा ानेन िन यश: ॥ 96 ॥
वेदा याग य ा िनयमा तपांिस च ।
न व द भाव य िस दं ग छ त कु हिचत ॥ ् 97 ॥
ु वा पृ वा च वा च भु वा ा वा च यो नर: ।
न यित लायित वा स व ेयो जते य: ॥ 98 ॥
इ याणां तु सवषां य ेकं रती यम ।्
तेना य रित ा ते: पा ा दवोदकम ॥ ् 99 ॥
वशे कृ वे य ामं संय य च मन तथा ।
सवा संसाधयेदथान व योगत तनुम ॥ ् 100 ॥
पूवा सं यां जपं त े सा व ीमाकदशनात ।्
प मां तु समासीन: स यगृ वभावनात ॥ ् 101 ॥
पूवा सं यां जपं त नैशमेनो यपोहित ।
प मां तु समासीनो मलं ह त दवाकृतम ॥ ् 102 ॥
<page num =24>
</page>
न ित ित तु य: पूवा नोपा ते य प माम ।्
स शू व ह काय: सव मा जकमण: ॥ 103 ॥
अपां समीपे िनयतो नै यकं विधमा थत: ।
सा व ीम यधीयीत ग वाऽर यं समा हत: ॥ 104 ॥
वेदोपकरणे चैव वा याये चैव नै यके ।
नानुरोधोऽ यन याये होमम ेषु चैव ह ॥ 105 ॥
नै यके ना यन यायो स ं ह त मृतम ।्
ाहितहतं पु यमन यायवष कृतम ॥ ु ु ् 106 ॥
य: वा यायमधीतेऽ दं विधना िनयत: शुिच: ।
त य िन यं र येष पयो दिध घृतं मधु ॥ 107 ॥
अ नी धनं भै चयामध:श यां गुरो हतम ्।
आ समावतना कुया कृतोपनयनो ज: ॥ 108 ॥
आचायपु : शु ूषु ञानदो धािमक: शुिच: ।
आ : श ोऽथद: साधु: वोऽ या या दश धमत: ॥ 109 ॥
नापृ : क यिच ूया न चा यायेन पृ छत: ।
जान न प ह मेधावी जडव लोक आचरेत ॥ ् 110 ॥
अधमण च य: ाह य ाधमण पृ छित ।
तयोर यतर: ैित व ेषं वािधग छित ॥ 111 ॥
धमाथ य न यातां शु ूषा वाऽ प त धा ।
त व ा न व या शुभं बीजिमवोषरे ॥ 112 ॥
व यैव समं कामं मत यं वा दना ।
आप प ह घोरायां न वेनािम रणे वपेत ॥ ् 113 ॥
<page num =25>
</page>
व ा ा णमे याह शेविध तेऽ म र माम ।्
असूयकाय मां मादा तथा यां वीयव मा ॥ 114 ॥
यमेव तु शुिचं व ा नयत चा रणम ।्
त मै मां ू ह व ाय िनिधपाया मा दने ॥ 115 ॥
य वननु ातमधीयानादवा नुयात ।्
स तेयसंयु ो नरकं ितप ते ॥ 116 ॥
लौ ककं वै दकं वा प तथाऽ या मकमेव च ।
आदद त यतो ानं तं पूवमिभवादयेत ॥ ् 117 ॥
(ज म भृित य कंिच चेतसा धममाचरेत ।्
त सव वफलं ेयमेकह तािभवादनात ॥ ् 8 ॥)
सा व ीमा सारोऽ प वरं व : सुय त: ।
नाय त वेदोऽ प सवाशी सव व यी ॥ 118 ॥
श यासनेऽ याच रते ेयसा न समा वशेत ।्
श यासन थ ैवैनं यु थायािभवादयेत ॥ ् 119 ॥
ऊ व ाणा ु ाम त यून: थ वर आयित ।
यु थानािभवादा यां पुन ता ितप ते ॥ 120 ॥
अिभवादनशील य िन यं वृ दोपसे वन: ।
च वा र त य वध ते आयु व ा यशो बलम ॥ ् 121 ॥
अिभवादा परं व ो यायांसमिभवादयन ।्
असौनामाहम मीित वं नाम प रक तयेत ॥ ् 122 ॥
नामधेय य ये केिचदिभवादं न जानते ।
ता ा ोऽहिमित ूया य: सवा तथैव च ॥ 123 ॥
<page num =26>
</page>
भो:श दं क तयेद ते व य ना नोऽिभवादने ।
ना नां व पभावो ह भोभाव ऋ षिभ: मृत: ॥ 124 ॥
आयु मा भव सौ येित वा यो व ोऽिभवादने ।
अकार ा य ना नोऽ ते वा य: पूवा र: लुत: ॥ 125 ॥
यो न वे यिभवाद य व : यिभवादनम ।्
नािभवा : स वदषा यु था शू तथैव स: ॥ 126 ॥
ा णं कुशलं पृ छे ब धुमनामयम ।्
वै यं ेमं समाग य शू मारो यमेव च ॥ 127 ॥
अवा यो द तो ना ना यवीयान प यो भवेत ।्
भोभव पूवकं वेनमिभभाषेत धम वत ॥ ् 128 ॥
परप ी तु या ी यादसंब धा च योिनत: ।
ता ं ूया वती येवं सुभगे भिगनीित च ॥ 129 ॥
मातुलां पतृ यां शुरानृ वजो गु न ।्
असावहिमित ूया यु थाय यवीयस: ॥ 130 ॥
मातृ वसा मातुलानी ूरथ पतृ वसा ।
संपू या गु प ीव समा ता गु भायया ॥ 131 ॥
ातुभाय पसं ा ा सवणाऽह यह य प ।
व ो य तूपसं ा ा ाितसंब धयो षत: ॥ 132 ॥
पतुभिग यां मातु याय यां च वसय प ।
मातृव माित े माता ता यो गर यसी ॥ ृ 133 ॥
दशा दा यं पौरस यं प चा दा यं कलाभृताम ।्
य दपूव ो याणां व पेना प वयोिनषु ॥ 134 ॥
<page num =27>
</page>
ा णं दशवष तु शतवष तु भूिमपम ।्
पतापु ौ वजानीया ा ण तु तयो: पता ॥ 135 ॥
व ं ब धुवय: कम व ा भवित प चमी ।
एतािन मा य थानािन गर यो य द रम ॥ ु ् 136 ॥
प चानां षु वणषु भूयांिस गुणव त च ।
य यु: सोऽ मानाह: शू ोऽ प दशमीं गत: ॥ 137 ॥
च णो दशमी थ य रोिगणो भा रण: या: ।
नातक य च रा प था देयो वर य च ॥ 138 ॥
तेषां तु समवेतानां मा यौ नातकपािथवौ ।
राज नातकयो ैव नातको नृपमानभाक ॥ ् 139 ॥
उपनीय तु य: िश यं वेदम यापये ज: ।
सक पं सरह यं च तमाचाय च ते ॥ 140 ॥
एकदेशं तु वेद य वेदा गा या प वा पुन: ।
योऽ यापयित वृ यथमुपा याय: स उ यते ॥ 141 ॥
िनषेकाद िन कमा ण य: करोित यथा विध ।
संभावयित चा नेन स व ो गु यते ॥ 142 ॥
अ याधेयं पाकय ान न ोमा दका मखान ।्
य: करोित वृतो य य स त य विगहो यते ॥ 143 ॥
य आवृणो य वतथं णा वणावुभौ ।
स माता स पता ेय तं न े कदाचन ॥ ु 144 ॥
उपा याया दशाचाय आचायाणां शतं पता ।
सह ं तु पतृ माता गौरवेणाित र यते ॥ 145 ॥
<page num =28>
</page>
उ पादक दा ोगर या द: पता ।
ज म ह व य े य चेह च शा तम ॥ ् 146 ॥
कामा माता पता चैनं यद पादयतो िमथु : ।
संभूितं त य तां व ा ोनाविभजायते ॥ 147 ॥
आचाय व य यां जाितं विधव ेदपारग: ।
उ पादयित सा व या सा स या साऽजरामरा ॥ 148 ॥
अ पं वा बह वा य य ुत योपकरोित यु : ।
तमपीह गु ं व ा तोप यया तया ॥ 149 ॥
ा य ज मन: कता वधम य च शािसता ।
बालोऽ प व ो वृ द य पता भवित धमत: ॥ 150 ॥
अ यापयामास पतृ शशुरा गरस: क व: ।
पु का इित होवाच ानेन प रगृ तान ॥ ् 151 ॥
ते तमथमपृ छ त देवानागतम यव: ।
देवा ैता समे योचर या यं व: िशशु वान ॥ ् 152 ॥
अ ो भवित वै बाल: पता भवित म द: ।
अ ं ह बालिम याहु: पते येव तु म दम ॥ ् 153 ॥
न हायनैन पिलतैन व ेन न ब धुिभ: ।
ऋषय रे धम योऽनूचान: स नो महान ॥ ् 154 ॥
व ाणां ानतो यै यं याणां तु वीयत: ।
वै यानां धा यधनत: शू ाणामेव ज मत: ॥ 155 ॥
न तेन वृ दो भवित येना य पिलतं िशर: ।
यो वै युवाऽ यधीयान तं देवा: थ वरं वद:ु ॥ 156 ॥
<page num =29>
</page>
यथा का मयो ह ती यथा चममयो मृग: ।
य व ोऽनधीयान य ते नाम व ित ॥ 157 ॥
यथा ष ढोऽफल: ीषु यथा गौग व चाफला ।
यथा चा ेऽफलं दानं तथा व ोऽनृचोऽफल: ॥ 158 ॥
अ हंसयैव भूतानां काय ेयोनुशासनम ।्
बा चैव मधुरा णा यो या धमिम छता ॥ 159 ॥
य य वा नसी शु दे स य गु े च सवदा ।
स वै सवमवा नोित वेदा तोपगतं फलम ॥ ् 160 ॥
ना ं तुद: यादात ऽ प न पर ोहकमधी: ।
यया यो जते वाचा नालो यां तामुद रयेत ॥ ् 161 ॥
संमाना ा णो िन यमु जेत वषा दव ।
अमृत येव चाका खेदवमान य सवदा ॥ 162 ।
सुखं वमत: शेते सुखं च ितबु यते ।
सुखं चरित लोकेऽ म नवम ता वन यित ॥ 163 ॥
अनेन मयोगेन सं कृता मा ज: शन:ै ।
गुरौ वस संिचनुया ािधगिमकं तप: ॥ 164 ॥
तपो वशेषै व वधै तै विधचो दतै: ।
वेद: कृ नोऽिधग त य: सरह यो ज मना ॥ 165 ॥
वेदमेव सदा य ये प त या जो म: ।
वेदा यासो ह व य तप: परिमहो यते ॥ 166 ॥
आ हैव स नखा े य: परमं त यते तप: ।
य: य प जोऽधीते वा यायं श तोऽ वहम ॥ ् 167 ॥
<page num =30>
</page>
योऽनधी य जो वेदम य कु ते मम ्।
स जीव नेव शू वमाशु ग छित सा वय: ॥ 168 ॥
मातुर ेऽिधजननं तीयं मौ जब धने ।
तृतीयं य द ायां ज य ुितचोदनात ॥ ् 169 ॥
त य ज मा य मौ जीब धनिच तम ।्
त ा य माता सा व ी पता वाचाय उ यते ॥ 170 ॥
वेद दानादाचाय पतरं प रच ते ।
न म यु यते कम कंिचदामौ जब धनात ॥ ् 171 ॥
नािभ याहारये वधािननयना ते ।
शू ेण ह सम ताव ाव ेदे न जायते ॥ 172 ॥
कृतोपनयन या य तादेशनिम यते ।
णो हणं चैव मेण विधपूवकम ॥ ् 173 ॥
य य व हतं चम य सू ं या च मेखला ।
यो द डो य च वसनं त द य ते व प ॥ 174 ॥
सेवेतेमां तु िनयमा चार गुरौ वसन ।्
स नय ये य ामं तपोवृ दयथमा मन: ॥ 175 ॥
िन यं ना वा शुिच: कुया ेव ष पतृतपणम ।्
देवताऽ यचनं चैव सिमदाधानमेव च ॥ 176 ॥
वजये मधु मांसं च ग धं मा यं रसा य: ।
शु ािन यािन सवा ण ा णनां चैव हंसनम ॥ ् 177 ॥
अ य गम जनं चा णो पान छ धारणम ।्
कामं ोधं च लोभं च नतनं गीतवादनम ॥ ् 178 ॥
<page num =31>
</page>
ूतं च जनवादं च प रवादं तथानृतम ।्
ीणां च े णाल भमुपघातं पर य च ॥ 179 ॥
एक: शयीत सव न रेत: क दये विचत ।्
कामा द क दय ेतो हन त तमा मन: ॥ 180 ॥
व ने िस वा चार ज: शु मकामत: ।
ना वाऽकमचिय वा : पुनमािम यृचं जपेत ॥ ् 181 ॥
उदकु भं सुमनसो गोशकृ मृ काकुशान ।्
आहरे ावदथािन भै ं चाहरह रेत ॥ ् 182 ॥
वेदय ैरह नानां श तानां वकमसु ।
चायाहरे ै ं गृहे य: यतोऽ वहम ॥ ् 183 ॥
गुरो: कुले न िभ ेत न ाितकुलब धुषु ।
अलाभे व यगेहानां पूव पूव ववजयेत ॥ ् 184 ॥
सव वा प चरे ामं पूव ानामसंभवे ।
िनय य यतो वाचमिभश तां तु वजयेत ॥ ् 185 ॥
दरादा य सिमधू : संिनद या हायिस ।
सायं ात जुहया ािभर नमत तु : ॥ 186 ॥
अकृ वा भै चरणमसिम य च पावकम ।्
अनातुर: स रा मवक ण तं चरेत ॥ ् 187 ॥
भै ेण वतये न यं नैका नाद भवे ती ।
भै ेण ितनो वृ पवाससमा मृता ॥ 188 ॥
(न भै यं परपाक: या न च भै यं ित ह: ।
सोमपानसमं भै यं त मा ै ेण वतयेत ॥ ् 9 ॥
<page num =32>
</page>
भै यागमशु द य ो त य हत य च ।ु
यां त य सते ासां ते त य तुिभ: समा: ॥ 10 ॥)
तव ेवदैव ये प ये कम यथ षवत ।्
कामम यिथतोऽ ीया तम य न लु यते ॥ 189 ॥
ा ण यैव कमतदप द ं मनी षिभु : ।
राज यवै ययो वेवं नैत कम वधीयते ॥ 190 ॥
चो दतो गु णा िन यम चो दत एव वा ।
कुयाद ययने य माचाय य हतेषु च ॥ 191 ॥
शर रं चैव वाचं च बु द यमनांिस च ।
िनय य ा जिल त े माणो गुरोमुखम ॥ ् 192 ॥
िन यमु तपा ण: या सा वाचार: सुसंयत: ।
आ यतािमित चो : स नासीतािभमुखं गुरो: ॥ 193 ॥
ह ना नव वेष: या सवदा गु स नधौ ।
उ े थमं चा य चरमं चैव सं वशेत ॥ ् 194 ॥
ित वणसंभाषे शयानो न समाचरेत ।्
नासीनो न च भु जानो न ित न परा ुख: ॥ 195 ॥
आसीन य थत: कुयादिभग छं तु ित त: ।
यु य वा जत: प ा दावं तु धावत: ॥ 196 ॥
परा ुख यािभमुखो दर थ यै य चा तकम ।ू ्
ण य तु शयान य िनदेशे चैव ित त: ॥ 197 ॥
नीचं श यासनं चा य सवदा गु स नधौ ।
गुरो तु च ु वषये न यथे ासनो भवेत ॥ ् 198 ॥
<page num =33>
</page>
नोदाहरेद य नाम परो म प केवलम ।्
न चैवा यानुकुव त गितभा षतचे तम ॥ ् 199 ॥
(परो ं स कृपापूव य ं न कथंचन ।
द ानुचार च गुरो रह वाऽमु चै यधु : ॥ 11 ॥)
गुरोय पर वादो िन दा वा प वतते ।
कण त पधात यौ ग त यं वा ततोऽ यत: ॥ 200 ॥
पर वादा खरो भवित ा वै भवित िन दक: ।
प रभो ा कृिमभवित क टो भवित म सर ॥ 201 ॥
दर थो नाचयेदेनं न ु दो ना तके याू : ।
यानासन थ ैवैनमव ािभवादयेत ॥ ् 202 ॥
ितवातेऽनुवाते च नासीत गु णा सह ।
असं वे चैव गुरोन कंिचद प क तयेत ॥ ् 203 ॥
गोऽ ो यान ासाद तरेषु कटेषु च ।
आसीत गु णा साध िशलाफलकनौषु च ॥ 104 ॥
गुरोगुरौ स न हते गु व माचरेत ।ृ ्
न चािनसृ ो गु णा वा गु निभवादयेत ॥ ् 205 ॥
व ागु वेतदेव िन या वृ : वयोिनषु ।
ितषेध सु चाधमा हतं चोप दश व प ॥ 206 ॥
ेय:सु गु व ं िन यृ मेव समाचरेत ।्
गु पु ेषु चायषु गुरो ैव वब धुषु ॥ 207 ॥
बाल: समानज मा वा िश यो वा य कम ण ।
अ यापय गु सुतो गु व मानमहित ॥ 208 ॥
<page num =34>
</page>
उ सादनं च गा ाणां नापनो छ भोजने ।
न कुया पु य पादयो ावनेजनम ॥ ु ् 209 ॥
गृ व ितपू या: यु: सवणा गु यो षत: ।
असवणा तु संपू या: यु थानािभवादनै: ॥ 210 ॥
अ य जनं नापनं च गा ो सादनमेव च ।
गु प या न काया ण केशानां च साधनम ॥ ् 211 ॥
गु प ी तु युवितनािभवा ेह पादयो: ।
पूण वंशितवषण गुणदोषौ वजानता ॥ 212 ॥
वभाव एष नार णां नराणािमह दषणम ।ू ्
अतोऽथा न मा त मदासु वप त: ॥ 213 ॥
अ व ांसमलं लोके व ांसम प वा पुन: ।
मदा ु पथं नेतंु काम ोधवशानुगम ॥ ् 214 ॥
मा ा व ा द ह ा वा न व व ासनो भवेत ।ु ्
बलवािन य ामो व ांसम प कषित ॥ 215 ॥
कामं तु गु प ीनां युवतीनां युवा भु व ।
विधव दनं कुयादसावहिमित ुवन ॥ ् 216 ॥
व ो य पाद हणम वहं चािभवादनम ।्
गु दारेषु कुव त सतां धममनु मरन ॥ ् 217 ॥
यथा खन खिन ेण नरो वायिधग छित ।
तथा गु गतां व ां शु ूषरुिधग छित ॥ 218 ॥
मु डो वा ज टलो वा यादथवा या छखाजट: ।
नैनं ामेऽिभिन लोचे सूय ना यु दया विचत ॥ ् 219 ॥
<page num =35>
</page>
तं चेद यु दया सूय: शयानं कामचारत: ।
िन लोचे ाऽ य व ाना जप नुपवसे नम ॥ ् 220 ॥
सूयण िभिनमु : शयानोऽ यु दत य: ।
ाय मकुवाणो यु : या महतैनसा ॥ 221 ॥
आच य यतो िन यमुभे सं ये समा हत: ।
शुचौ देशे जप ज यमुपासीत यथा विध ॥ 222 ॥
य द ी य वरज: ेय: कंिच समाचरेत ।्
त सवमाचरे ु ो य वाऽ य रमे मन: ॥ 223 ॥
धमाथावु यते ेय: कामाथ धम एव च ।
अथ एवेह वा ेय वग इित तु थित: ॥ 224 ॥
आचाय पता चैव माता ाता च पूवज: ।
नातना यवम त या ा णेन वशेषत: ॥ 225 ॥
आचाय णो मूित: पता मूित: जापते: ।
माता पृिथ या मूित तु ाता वो मूितरा मन: ॥ 226 ॥
यं माता पतरौ लेशं सहेते संभवे नृणाम ।्
न त य िन कृित: श या कतु वषशतैर प ॥ 227 ॥
तयोिन यं यं कुयादाचाय य च सवदा ।
ते वेव षु तु ेषु तप: सव समा यते ॥ 228 ॥
तेषां याणां शु ूषा परमं तप उ यते ।
न तैर यननु ातो धमम यं समाचरेत ॥ ् 229 ॥
त एव ह यो लोका त एव य आ मा: ।
त एव ह यो वेदा त एवो ा योऽ नय: ॥ 230 ॥
<page num =36>
</page>
पता वै गाहप योऽ नमाता नद ण: मृत: ।
गु राहवनीय तु साऽ न ेता गर यसी ॥ 231 ॥
व मा नेतेषु ीं लोका वजये ह ।ृ
द यमान: ववपुषा देवव व मोदते ॥ 232 ॥
इमं लोकं मातृभ या पतृभ या तु म यमम ।्
गु शु ूषया वेवं लोकं सम ुते ॥ 233 ॥
सव त या ता धमा य यैते य आ ता: ।
अना ता तु य यैते सवा त याफला: या: ॥ 234 ॥
याव य ते जीवेयु ताव ना यं समाचरेत ।्
ते वेव िन यं शु ूषां कुया य हते रत: ॥ 235 ॥
तेषामनुपरोधेन पार यं य दाचरेत ।्
त नवेदये े यो मनोवचनकमिभ: ॥ 236 ॥
वेते वितकृ यं ह पु ष य समा यते ।
एष धम: पर: सा ादपधम ऽ यु उ यते ॥ 237 ॥
धान: शुभां व ामादद तावराद प ।
अ याद प परं धम ीर ं द कुलाद प ॥ ु 238 ॥
वषाद यमृतं ा ं बालाद प सुभा षतम ।्
अिम ाद प स ममे याद प का चनम ॥ ृ ् 239 ॥
यो र ा यथो व ा धम: शौचं सुभा षतम ।्
व वधािन च िश पािन समादेयािन सवत: ॥ 240 ॥
<page num =37>
</page>
अ ा णाद ययनमाप काले वधीयते ।
अनु या च शु ूषा यावद ययनं गुरो: ॥ 241 ॥
ना ा णे गुरौ िश यो वासमा य तकं वसेत ।्
ा णे चाननूचाने का गितमनु माम ॥ ् 242 ॥
य द वा य तकं वासं रोचयेत गुरो: कुले ।
यु : प रचरेदेनमाशर र वमो णात ॥ ् 243 ॥
आ समा े: शर र य य तु शु ूषते गु म ।्
स ग छ य जसा व ो ण: स शा तम ॥ ् 244 ॥
न पूव गुरवे कंिचदपकुव त धमा वत ।ु ्
ना यं तु गु णाऽऽ : श या गुवथमाहरेत ॥ ् 245 ॥
े ं हर यं गाम ं छ ोपानहमासनम ।्
धा यं शाकं च वासांिस गुरवे ीितमावहेत ॥ ् 246 ॥
आचाय तु खलु ेते गु पु े गुणा वते ।
गु दारे स प डे वा गु व माचरेत ॥ ृ ् 247 ॥
एते व व मानेषु नानासन वहारवान ।्
यु जानोऽ नशु ूषां साधये ेहमा मन: ॥ 248 ॥
एवं चरित यो व ो चयम व लुत: ।
स ग छ यु म थानं न चेहाजायते पुन: ॥ 249 ॥
॥ इित मानवे धमशा े भृगु ो ायां सं हतायां तीयोऽ याय: ॥ 2 ॥< /mUla>
<page num =38>
</page>
तृतीयोऽ याय:
< mUla>ष ंशदा दकं चय गुरौ ैवे दकं तम ।्
तदिधकं पा दकं वा हणा तकमेव वा ॥ 1 ॥
वेदानधी य वेदौ वा वेदं वाऽ प यथा मम ।्
अ व लुत चय गृह था ममावसेत ॥ ् 2 ॥
तं तीतं वधमण दायहरं पतु: ।
वणं त प आसीनमहये थमं गवा ॥ 3 ॥
गु णानुमत: ना वा समावृ ो यथा विध ।
उ हेत जो भाया सवणा ल णा वताम ॥ ् 4 ॥
अस प डा च या मातुरसगो ा च या पतु: ।
सा श ता जातीनां दारकम ण मैथुने ॥ 5 ॥
महा य प समृ दािन गोजा वधनधा यत: ।
ीसंब धे दशैतािन कुलािन प रवजयेत ॥ ् 6 ॥
ह न यं िन पु षं िन छ दो रोमशाशसम ।्
यामया यप मा र कु कुलािन च ॥ 7 ॥
नो हे क पलां क यां नािधका गीं न रोिगणीम ।्
नालोिमकां नाितलोमां न वाचाटां न प गलाम ॥ ् 8 ॥
न वृ नद ना नीं ना यपवतनािमकाम ।्
न प य ह े यंना नीं न च भीषणनािमकाम ॥ ् 9 ॥
(नाित थूलां नाितकृशां न द घा नाितवामनाम ।्
वयोऽिधकां ना गह नां न सेवे कलह याम ॥ ् 1 ॥)
अ य गा गीं सौ यना नीं हंसवारणगािमनीम ।्
<page num =39>
</page>
तनुलोमकेशदशनां मृ गीमु हे यम ॥ ् 10 ॥
य या तु न भवे ाता न व ायेत वा पता ।
नोपय छेत तां ा : पु काधमश कया ॥ 11 ॥
सवणा े जातीनां श ता दारकम ण ।
कामत तु वृ ानािममा: यु: मशो वरा: ॥ 12 ॥
शू ैव भाया शू य सा च वा च वश: मृते ।
ते च वा चैव रा ता वा चा ज मन: ॥ 13॥
न ा ण ययोराप प ह ित तो: ।
क मं द प वृ ा ते शू ा भाय प द यते ॥ 14 ॥
ह नजाित यं मोहाद ह तो जातयु : ।
कुला येव नय याशु सस तानािन शू ताम ॥ ् 15 ॥
शू ावेद पत य े त यतनय य च ।
शौनक य सुतो प या तदप यतया भृगो: ॥ 16 ॥
शू ां शयनमारो य ा णो या यधोगितम ।्
जनिय वा सुतं त यां ा यादेव ह यते ॥ 17 ॥
दैव प याितथेयािन त धानािन य य तु ।
ना त पतृदेवा त न च वग स ग छित ॥ 18 ॥
वृषलीफेनपीत य िन: ासोपहत य च ।
त यां चैव सूत य िन कृितन वधीयते ॥ 19 ॥
चतुणाम प वणानां े य चेह हता हतान ।्
अ ा वमा समासेन ी ववाहा नबोधत ॥ 20 ॥
ा ो दैव तथैवाष: ाजाप य तथासुर: ।
<page num =40>
</page>
गा धव रा स ैव पैशाच ा मोऽधम: ॥ 21 ॥
यो य य धम वण य गुणदोषौ च य य यौ ।
त : सव व यािम सवे च गुणागुणान ॥ ् 22 ॥
षडानुपू या व य य चतुरोऽवरान ।्
व शू यो तु तानेव व ा द यानरा सान ॥ ् 23 ॥
चतुरो ा ण या ा श ता कवयो वद:ु ।
रा सं य यैकमासुरं वै यशू यो: ॥ 24 ॥
प चानां तु यो ध या ावध यौ मृता वह ।
पैशाच ासुर ैव न कत यौ कदाचन ॥ 25 ॥
पृथ पृथ वा िम ौ वा ववाहौ पूवचो दतौ ।
गा धव रा स ैव ध यौ य तौ मृतौ ॥ 26 ॥
आ छा चाचिय वा च ुितशीलवते वयम ।्
आहय दानं क याया ा ो धमू : क ितत: ॥ 27 ॥
य े तु वतते स यगु वजे कम कुवते ।
अलंकृ य सुतादानं दैवं धम च ते ॥ 28 ॥
एकं गोिमथुनं े वा वरादादाय धमत: ।
क या दानं विधवदाष धम: स उ यते ॥ 29 ॥
सहोभौ चरतां धमिमित वाचानुभा य च ।
क या दानम य य ाजाप यो विध: मतृ: ॥ 30 ॥
ाित यो वणं द वा क यायै चैव श त: ।
क या दानं वा छ ादासुरो धम उ यते ॥ 31 ॥
<page num =41>
</page>
इ छयाऽ यो यसंयोग: क याया वर य च ।
गा धव: स तु व ेयो मैथु य: कामसंभव: ॥ 32 ॥
ह वा िछ वा च िभ वा च ोश तीं दतीं गृहात ्।
स क याहरणं रा सो विध यते ॥ 33 ॥
सु ां म ां म ां वा रहो य ोपग छित ।
स पा प ो ववाहानां पैशाच ा मोऽधम: ॥ 34 ॥
अ रेव जा याणां क यादानं विश यते ।
इतरेषां तु वणानािमतरेतरका यया ॥ 35 ॥
यो य यैषां ववाहानां मनुनार ्क तो गुण: ।
सव शृणुत तं व ा: सव क तयतो मम ॥ 36 ॥
दश पूवा परा वं याना मानं चैक वंशकम ।्
ा पु : सुकृतकृ मोचयेदेनस: पतृन ॥ ् 37 ॥
दैवोढाज: सुत ैव स स परावरान ।्
आष ढाज: सुत ीं ी ष ष कांयोढज: सुत: ॥ 38 ॥
ा ा दषु ववाहेषु चतु वेवानुपूवश: ।
वच वन: पु ा जाय ते िश संमता: ॥ 39 ॥
पस वगुणोपेता धनव तो यश वन: ।
पया भोगा धिम ा जीव त च शतं समा: ॥ 40 ॥
इतरेषु तु िश ेषु नृशंसानृतवा दन: ।
जाय ते द ववाहेषु धम षु : सुता: ॥ 41 ॥
अिन दतै: ी ववाहैरिन ा भवित जा ।
िन दतैिन दता नृणां त मा न ा ववजयेत ॥ ् 42 ॥
<page num =42>
</page>
पा ण हणसं कार: सवणासूपा द यते ।
असवणा वयं ेयो विध ाहकम ण ॥ 43 ॥
शर: यया ा : तोदो वै यक यया ।
वसन य दशा ा ा शू यो कृ वेदने ॥ 44 ॥
ऋतुकालािभगामी या वदारिनरत: सदा ।
पववज जे चैनां त तो रितका यया ॥ 45 ॥
ऋतु: वाभा वक: ीणां रा य: षोडश मृता: ।
चतुिभ रतरै: साधमहोिभ: स ग हतै: ॥ 46 ॥
तासामा ा त तु िन दतैकादशी च या ।
योदशी च शेषा तु श ता दश रा य: ॥ 47 ॥
यु मासु पु ा जाय ते योऽयु मासु रा षु ।
त मा ु मासु पु ाथ सं वशेदातवे यम ॥ ् 48 ॥
पुमा पुंसोऽिधके शु े ी भव यिधके या: ।
समेऽपुमा पुं यौ वा ीणेऽ पे च वपयय: ॥ 49 ॥
िन ा व ासु चा यासु यो रा षु वजयन ।्
चायव भवित य त ा मे वसन ॥ ् 50 ॥
न क याया: पता व ा गृ या छु कम व प ।
गृ ं छु कं ह लोभेन या नरोऽप य व यी ॥ 51 ॥
ीधनािन तु ये मोहादपजीव त बा धु वा: ।
नार यानािन व ं वा ते पापा या यधोगितम ॥ ् 52 ॥
आष गोिमथुनं शु कं केिचदाहमृषैव तत ।ु ्
अ पोऽ येवं महा वा प व य तावदेव स: ॥ 53 ॥
<page num =43>
</page>
यासां नाददते शु कं ातयो न स व य: ।
अहणं त कुमार णामानृशं यं च केवलम ॥ ् 54 ॥
पतृिभ ातृिभ तैा: पितिभदवरै तथा ।
पू या भूषियत या बहक याणमी सुिभु : ॥ 55 ॥
य नाय तु पू य ते रम ते त देवता: ।
य ैता तु न पू य ते सवा त ाफला: या: ॥ 56 ॥
शोच त जामयो य वन य याशु त कुलम ।्
न शोच त तु य ैता वधते त द सवदा ॥ 57 ॥
जामयो यािन गेहािन शप य ितपू जता: ।
तािन कृ याहतानीव वन य त सम तत: ॥ 58 ॥
त मादेता: सदा पू या भूषणा छादनाशन:ै ।
भूितकामैनरैिन यं स कारेषू सवेषु च ॥ 59 ॥
संतु ो भायया भता भ रा भाया तथैव च ।
य म नेव कुले िन यं क याणं त वै ुवम ॥ ् 60 ॥
य द ह ी न रोचेत पुमांसं न मोदयेत ।्
अ मोदा पुन: पुंस: जनं न वतते ॥ 61 ॥
(यदा भता च भाया च पर परवशानुगौ ।
तदा धमाथकामानां याणाम प संगतम ॥ ् 2 ॥)
यां तु रोचमानायां सव त ोचते कुलम ।्
त या ं वरोचमानायां सवमेव न रोचते ॥ 62 ॥
कु ववाहै: यालोपैवदान ययनेन च ।
कुला यकुलतां या त ा णाित मेण च ॥ 63 ॥
<page num =44>
</page>
िश पेन यवहारेण शू ाप यै केवल:ै ।
गोिभर ै यानै कृ या राजोपसेवया ॥ 64 ॥
अया ययाजनै ैव ना त येन च कमणाम ।्
कुला याशु वन य त यािन ह नािन म त: ॥ 65 ॥
म त तु समृ दािन कुला य पधना य प ।
कुलसं यां च ग छ त कष त च मह श: ॥ 66 ॥
वैवा हकेऽ नौ कुव त गृ ं कम यथा विध ।
प चय वधानं च प ं चा वा हक ं गृह ॥ 67 ॥
प च सूना गृह थ य चु ली पेष युप कर: ।
क डनी चोदकु भ ब यते या तु वाहयन ॥ ् 68 ॥
तासां मेण सवासां िन कृ यथ मह षिभ: ।
प च लृ ा महाय ा: यहं गृहमेिधनाम ॥ ् 69 ॥
अ यापनं य : पतृय तु तपणम ।्
होमो दैवो बिलभ तो नृय ोऽितिथपूजनम ॥ ् 70 ॥
प चैता यो महाय ा न हापयित श त: ।
स गृहेऽ प वस न यं सूनादोषैन िल यते ॥ 71 ॥
देवताितिथभृ यानां पतृणामा मन य: ।
न िनवपित प चानामु वस न स जीवित॥ 72॥
अहतं च हतं चैव तथा हतमेव च ।ु ु ु
ा यं हतं ािशतं च प चय ा च ते ु ॥ 73 ॥
जपोऽहतो हतो होमु ु : हतो भौितको बिलु : ।
ा यं हतं जा ाचा ािशतं पतृतपणम ॥ ु ् 74 ॥
<page num =45>
</page>
वा याये िन ययु : या ैवे चैवेह कम ण ।
दैवकम ण यु ो ह बभत दं चराचरम ॥ ् 75 ॥
अ नौ ा ताहितु : स यगा द यमुपित ते ।
आ द या जायते वृ वृ ेर नं तत: जा: ॥ 76 ॥
यथा वायुं समाि य वत ते सवज तव: ।
तथा गृह थमाि य वत ते सव आ मा: ॥ 77 ॥
य मा योऽ या िमणो ानेना नेन चा वहम ।्
गृह थेनैव धाय ते त मा ये ा मो गृह ॥ 78 ॥
स संधाय: य ेन वगम यिम छता ।
सुखं चेहे छता िन यं योऽधाय दबले यैु : ॥ 79 ॥
ऋषय: पतरो देवा भूता यितथय तथा ।
आशासते कुट ब य ते यु : काय वजानता ॥ 80 ॥
वा यायेनाचयेतषी होमैदवा यथा विध ।
पतृ ा दै नृन नैभूतािन बिलकमणा ॥ 81 ॥
कुयादहरह: ा दम ना ेनोदकेन वा ।
पयोमूलफलैवा प पतृ य: ीितमावहन ॥ ् 82 ॥
एकम याशये ं प थ पा चय के ।
न चैवा ाशये कंिच ै देवं ित जम ॥ ् 83 ॥
वै देव य िस द य गृ ेऽ नौ विधपूवकम ।्
आ य: कुया ेवता यो ा णो होमम वहम ॥ ् 84 ॥
अ ने: सोम य चैवादौ तयो ैव सम तयो: ।
व े य ैव देवे यो ध व तरय एव च ॥ 85 ॥
<page num =46>
</page>
कु ै चैवानुम यै च जापतय एव च ।
सह ावापृिथ यो तथा व कृतेऽ तत: ॥ 86 ॥
एवं स य ध वह वा सव द ु द णम ।ु ्
इ ा तका पती द यु : सानुगे यो बिलं हरेत ॥ ् 87 ॥
म य इित तु ा र पेद व य इ य प ।
वन पित य इ येवं मुसलोलूखले हरेत ॥ ् 88 ॥
उ छ षके ि यै कुया का यै च पादत: ।
वा तो पित यां तु वा तुम ये बिलं हरेत ॥ ् 89 ॥
व े य ैव देवे यो बिलमाकाश उ पेत ।्
दवाचरे यो भूते यो न ं चा र य एव च ॥ 90 ॥
पृ वा तुिन कुव त बिलं सवा मभूतये ।
पतृ यो बिलशेषं तु सव द णतो हरेत ॥ ् 91 ॥
शुनां च पिततानां च पचां पापरोिगणाम ।्
वायसानां कृमीणां च शनकैिनवपे व ॥ ु 92 ॥
एवं य: सवभूतािन ा णो िन यमचित ।
स ग छित परं थानं तेजोमूित पथजुना ॥ 93 ॥
कृ वैत िलकमवमितिथं पूवमाशयेत ।्
िभ ां च िभ वे द ा िधव चा रणे ॥ 94 ॥
य पु यफलमा नोित गां द वा विधव रोु : ।
त पु यफलमा नोित िभ ां द वा जो गृह ॥ 95 ॥
िभ ाम युदपा ं वा स कृ य विधपूवकम ।्
वेदत वाथ वदषे ा णायोपपादयेत ॥ ु ् 96 ॥
<page num =47>
</page>
न य त ह यक यािन नराणाम वजानताम ।्
भ मीभूतेषु व ेषु मोहा ािन दातृिभ: ॥ 97 ॥
व ातप:समृ देषु हतं व मुखा नषु ।ु
िन तारयित दगा च महत ैव क बषात ॥ ु ् 98 ॥
(अनहते य दाित न ददाित यदहते ।
अहानहाप र ाना दनी धमा न ह यते ॥ 3 ॥
काले यायागतं पा े विधव ितपा दतम ।्
ददाित परमं सौ यिमह लोके पर च ॥ 4 ॥
ित हेण शु देन श ेण य व यात ।्
यथा मं जातीनां धनं यायादपागतम ॥ ु ् 5 ॥)
सं ा ाय वितथये द ादासनोदके ।
अ नं चैव यथाश स कृ य विधपूवकम ॥ ् 99 ॥
िशलान यु छतो िन यं प चा नीन प जु त: ।
सव सुकृतमाद े ा णोऽनिचतो वसन ॥ ् 100 ॥
तृणािन भूिम दकं वा चतुथ च सूनृता ।
एता य प सतां गेहे नो छ ते कदाचन ॥ 101 ॥
एकरा ं तु िनवस नितिथ ा ण: मृत: ।
अिन यं ह थतो य मा मादितिथ यते ॥ 102 ॥
नैक ामीणमितिथं व ं सा गितकं तथा ।
उप थतं गृहे व ा ाया य ा नयोऽ प वा ॥ 103 ॥
उपासते ये गृह था: परपाकमबु दय: ।
तेन ते े य पशुतां ज य ना ददाियनाम ॥ ् 104 ॥
<page num =48>
</page>
(परपाका नपु य सततं गृहमेिधन: ।
द िम ं तपोऽधीतं य या नं त य त वेत ॥ ् 6 ॥)
अ णो ोऽितिथ: सायं सूय ढो गृहमेिधना ।
काले ा वकाले वा ना यान गृहे वसते ॥ ् 105 ॥
न वै वयं तद ीयादितिथं य न भोजयेत ।्
ध यं यश यमायु यं व य वाितिथपूजनम ॥ ् 106 ॥
आसनावसथौ श यामनु यामुपासनाम ।्
उ मेषू मं कुया द ने ह नं समे समम ॥ ् 107 ॥
वै देवे तु िनवृते य योऽितिथरा जेत ।्
त या य नं यथाश द ा न बिलं हरेत ॥ ् 108 ॥
न भोजनाथ वे व : कुलगो े िनवेदयेत ।्
भोजनाथ ह ते शंस वा ताशी यु यते बुधै: ॥ 109 ॥
न ा ण य वितिथगृहे राज य उ यते ।
वै यशू ौ सखा चैव ातयो गु रेव च ॥ 110 ॥
य द वितिथधमण यो गृहमा जेत ।्
भु व सु च व ेषु कामं तम प भोजयेत ॥ ् 111 ॥
वै यशू ाव प ा ौ कुट बेऽितिथधिमणौ ।ु
भोजये सह भृ यै तावानृशं यं योजयन ॥ ् 112 ॥
इतरान प स याद सं ी या गृहमागतान ।्
कृ या नं यथाश भोजये सह भायया ॥ 113 ॥
सुवािसनी: कुमार रोिगणो गिभणी: य: ।
अितिथ योऽ एवैता भोजयेद वचारयन ॥ ् 114 ॥
<page num =49>
</page>
अद वा तु य एते य: पूव भु े ऽ वच ण: ।
स भु जानो न जानाित गृ ैज धमा मन: ॥ 115 ॥
भु व वथ व ेषु वेषु भृ येषु चैव ह ।
भु जीयातां तत: प ादविश ं तु द पती ॥ 116 ॥
देवानृषी मनु यां पतृ गृ ा देवता: ।
पूजिय वा तत: प ा ह थृ : शेषभु भवेत ॥ ् 117 ॥
अघं स केवलं भु े य: पच या मकारणात ।्
य िश ाशनं ेत सताम नं वधीयते ॥ 118 ॥
(य द तमं लोके य चा य दियतं गृहे ।
त णवतेु देयं तदेवा यिम छता ॥ 7 ॥)
राज व नातकगु य शुरमातुलान ।्
अहये मधुपकण प रसंव सरा पुन: ॥ 119 ॥
राजा च ो य ैव य कम युप थतौ ।
मधुपकण संपू यौ न वय इित थित: ॥ 120 ॥
सायं व न य िस द य प यम ं बिलं हरेत ।्
वै देवं ह नामैत सायं ात वधीयते ॥ 121 ॥
पतृय ं तु िनव य व े द येऽ नमान ।ु ्
प डा वाहायकं ा दं कुया मासानुमािसकम ॥ ् 122 ॥
पतणृां मािसकं ा दम वाहाय वदबुधाु : ।
त चािमषेण कत यं श तेन य त: ॥ 123 ॥
(न िनवपित य: ा दं मीत पतृको ज: ।
इ द ये मािस मािस ाय ी भवे ु सु : ॥ 8 ॥)
<page num =50>
</page>
त ये भोजनीया: युय च व या जो मा: ।
याव त ैव यै ा नै ता व या यशेषत: ॥ 124 ॥
ौ दैवे पतृकाय ीनेकैकमुभय वा ।
भोजये सुसमृ दोऽ प न स जेत व तरे ॥ 125 ॥
स यां देशकालौ च शौचं ा णसंपद: ।
प चैता व तरो ह त त मा नेहेत व तरम ॥ ् 126 ॥
िथता ेतकृ यैषा प यं नाम वधु ये ।
त म यु यैित िन यं ेतकृ यैव लौ कक ॥ 127 ॥
ो यायैव देयािन ह यक यािन दातृिभ: ।
अह माय व ाय त मै द ं महाफलम ॥ ् 128 ॥
एकैकम प व ांसं दैवे प ये च भोजयेत ।्
पु कलं फलमा नोित नाम ा वहन प ॥ ू 129 ॥
दरादेव पर ेत ा णं वेदपारगम ।ू ्
तीथ त द यक यानां दाने सोऽितिथ: मृत: ॥ 130 ॥
सह ं ह सह ाणामनृचां य भु जते ।
एक ता म व ीत: सवानहित धमत: ॥ 131 ॥
ानो कृ ाय देयािन क यािन च हवीं ष च ।
न ह ह तावसृ द धौ िधरेणैव शु दयत: ॥ 132 ॥
यावतो सते ासा ह यक ये वम वत ।्
तावतो सते े य द शूल ययोगुडान ॥ ् 133 ॥
ानिन ा जा: केिच पोिन ा तथापरे ।
तप: वा यायिन ा कमिन ा तथापरे ॥ 134 ॥
<page num =51>
</page>
ानिन ेषु क यािन ित ा यािन य त: ।
ह यािन तु यथा यायं सव वेव चतु प प ॥ 135 ॥
अ ो य: पता य य पु : या ेदपारग: ।
अ ो यो वा पु : या पता या ेदपारग: ॥ 136 ॥
यायांसमनयो व ा य या ो य: पता ।
म संपूजनाथ तु स कारिमतरोऽहित ॥ 137 ॥
न ा दे भोजये म ं धनै: काय ऽ य सं ह: ।
ना रं न िम ं यं व ा ं ा दे भोजये जम ॥ ् 138 ॥
य य िम धानािन ा दािन च हवीं ष च ।
त य े य फलं ना त ा देषु च ह व:षु च ॥ 139 ॥
य: संगतािन कु ते मोहा ा देन मानव: ।
स वगा यवते लोका ा दिम ो जाधम: ॥ 140 ॥
संभोजनी साऽिभ हता पैशाची द णा जै: ।
इहैवा ते तु सा लोके गौर धेवैकवे मिन ॥ 141 ॥
यथे रणे बीजमु वा न व ा लभते फलम ।्
तथाऽनृचे ह वद वा न दाता लभते फलम ॥ ् 142 ॥
दातृ ित ह तृं कु ते फलभािगन: ।
वदषे द णां द वा विधव े य चेह च ॥ ु 143 ॥
कामं ा देऽचये म ं नािभ पम प व रम ।्
षता ह ह वभु ं भवित े य िन फलम ॥ ् 144 ॥
य ेन भोजये ा दे ब चं वेदपारगम ।ृ ्
शाखा तगमथा वयु छ दोगं तु समाि कम ॥ ् 145 ॥
<page num =52>
</page>
एषाम यतमो य य भु जीत ा दमिचत: ।
पतणृां त य तृि : या छा ती सा पौ षी ॥ 146 ॥
एष वै थम: क प: दाने ह यक ययो: ।
अनुक प वयं ेय: सदा स रनु त: ॥ 147 ॥
मातामहं मातुलं च व ीयं शुरं गु म ।्
दौ ह ं व पितं ब धुमृ व या यौ च भोजयेत ॥ ् 148 ॥
न ा णं पर ेत दैवे कम ण धम वत ।्
प ये कम ण तु ा े पर ेत य त: ॥ 149 ॥
(तेषाम ये प द या तथाऽ ये प पावनाू : ।
अपा े या व यािम क यानहा जाधमान ॥ ् 9 ॥)
ये तेनपितत लीबा ये च ना तकवृ य: ।
ता ह यक ययो व ाननहा मनुर वीत ॥ ् 150 ॥
ज टलं चानधीयानं दबलं कतवं तथा ।ु
याजय त च ये पूगां तां ा दे न भोजयेत ॥ ् 151 ॥
िच क सका देवलका मांस व ियण तथा ।
वपणेन च जीव तो व या: युह यक ययो: ॥ 152 ॥
े यो ाम य रा कुनखी यावद तक: ।
ितरो दा गुरो ैव य ा नवाधु ष तथा ॥ 153 ॥
य मी च पशुपाल प रवे ा िनराकृित: ।
प र व गणा य तर एव च ॥ 154 ॥
कुशीलवोऽवक ण च वृषलीपितरेव च ।
पौनभव काण य य चोपपितगृहे ॥ 155 ॥
<page num =53>
</page>
भृतका यापको य भृतका या पत तथा ।
शू िश यो गु ैव वा दु : कु डगोलकौ ॥ 156 ॥
अकारणप र य ा माता प ोगुरो तथा ।
ा ैय नै संब धै: संयोगं पिततैगत: ॥। 157 ॥
अगारदाह गरद: कु डाशी सोम व यी ।
समु यायी ब द च तैिलक: कूटकारक: ॥ 158 ॥
प ा ववदमान कतवो म प तथा ।
पापरो यिभश त दा भको रस व यी ॥ 159 ॥
धन:ुशराणां कता च य ा े दिधषूपित: ।
िम ु ूतवृ पु ाचाय तथैव च ॥ 160 ॥
ामर ग डमाली च यथो पशुन तथा ।
उ म ोऽ ध व या: युवदिन दक एव च ॥ 161 ॥
ह तगोऽ ो दमको न ैय जीवित ।
प णां पोषको य यु दाचाय तथैव च ॥ 162 ॥
ोतसां भेदको य तेषां चावरणे रत: ।
गृहसंवेशको दतो वृ ारोपक एव च ॥ ू 163 ॥
ड येनजीवी च क यादषक एव च ।ू
हं ो वृषलवृ गणानां चैव याजक: ॥ 164 ॥
आचारह न: लीब िन यं याचनक तथा ।
कृ षजीवी ीपद च स िन दत एव च ॥ 165 ॥
औरि को मा ह षक: परपूवापित तथा ।
ेतिनयातक ैव वजनीया: य त: ॥ 136 ॥
<page num =54>
</page>
एता वग हताचारानपा े या जाधमान ।्
जाित वरो व ानुभय ववजयेत ॥ ् 167 ॥
ा ण वनधीयान तृणा न रव शा यित ।
त मै ह यं न दात यं न ह भ मिन हयते ॥ ू 168 ॥
अपा दाने यो दातुभव यू व फलोदय: ।
दैवे ह व ष प ये वा त व या यशेषत: ॥ 169 ॥
अ तैया जैभु ं प रवे ा दिभ तथा ।
अपा े यैयद यै त ै र ांिस भु जते ॥ 170 ॥
दारा नहो संयोगं कु ते योऽ जे थते ।
प रवे ा स व ेय: प र व तु पूवज: ॥ 171 ॥
प र व : प रवे ा यया च प र व ते ।
सव ते नरकं या त दातृयाजकप चमा: ॥ 172 ॥
ातुमृत य भायायां योऽनुर येत कामत: ।
धमणा प िनयु ायां स ेयो दिधषूपित: ॥ 173 ॥
परदारेषु जायेते ौ सुतौ कु डगोलकौ ।
प यौ जीवित कु ड: या मृते भत र गोलक: ॥ 174 ॥
(उ प नयोरधमण ह यक ये च नै यके ।
य तयोर नम ाित स कु डाशी ज: मृत: ॥ 10 ॥)
तौ तु जातौ पर े े ा णनौ े य चेह च ।
द ािन ह यक यािन नाशयेते दाियनाम ॥ ् 175 ॥
अपा यो यावत: पा या भु जानाननुप यित ।
तावतां न फलं त दाता ा नोित बािलश: ॥ 176 ॥
<page num =55>
</page>
व या धो नवते: काण: ष े: ी शत य तु ।
पापरोगी सह य दातुनाशयते फलम ॥ ् 177 ॥
यावत: सं पृशेद गै ा णा छू याजक: ।
तावतां न भवे ातु: फलं दान य पौितकम ॥ ् 178 ॥
वेद व चा प व ोऽ य लोभा कृ वा ित हम ।्
वनाशं जित मामपा िमवा भिस ॥ 179 ॥
सोम व ियणे व ा िभषजे पूयशो णतम ।्
न ं देवलके द म ित ं तु वाधुषौ ॥ 180 ॥
य ु वा णजके द ं नेह नामु त वेत ।्
भ मनीव हतं ह यं तथा पौनभवे जे ॥ ु 181 ॥
इतरेषु वपां येषु यथो े वसाधुषु ।
मेदोसृ ांसम जा थ वद य नं मनी षण: ॥ 182 ॥
अपा योपहता प : पा यते यै जो म:ै ।
ता नबोधत का यन जा ा प पावनान ॥ ् 183 ॥
अ ा: सवषु वेदेषु सव वचनेषु च ।
ो या वयजा ैव व ेया: प पावना: ॥ 184 ॥
णािचकेत: प चा न सुपण: षड ग वत ।्
देया मसंतानो ये सामग एव च ॥ 185 ॥
वेदाथ व व ा च चार सह द: ।
शतायु ैव व ेया ा णा: प कपावना: ॥ 186 ॥
पूव ुरपरे ुवा ा दकम युप थते ।
िनम येत यवरा स य व ा यथो दतान ॥ ् 187 ।
<page num =56>
</page>
िनम तो ज: प ये िनयता मा भवे सदा ।
न च छ दां यधीयीत य य ा दं च त वेत ॥ ् 188 ॥
िनम ता ह पतर उपित त ता जान ।्
वायुव चानुग छ त तथासीनानुपासते ॥ 189 ॥
केितत तु यथा यायं ह यक ये जो म: ।
कथंिचद यित ाम पाप: सूकरतां जेत ॥ ् 190 ॥
आम त तु य: ा दे वृष या सह मोदते ।
दातुय कृतं कंिच सव ितप ते ॥ ु 191 ॥
अ ोधना: शौचपरा: सततं चा रण: ।
य तश ा महाभागा: पतर: पूवदेवता: ॥ 192 ॥
य माद प रेतेषां सवषाम यशेषतु : ।
ये च यै पचया: युिनयमै ता नबोधत ॥ 193 ॥
मनोहर यगभ य ये मर यादय: सुता: ।
तेषामृषीणां सवषां पु ा: पतृगणा: मृता: ॥ 194 ॥
वरा सुता: सोमसद: सा यानां पतर: मृता: ।
अ न वा ा देवानां मार चा लोक व ुता: ॥ 195 ॥
दै यदानवय ाणां ग धव रगर साम ।्
सुपण क नराणां च मृता ब हषदोऽ जा: ॥ 196 ॥
सोमपा नाम व ाणां याणां ह वभुज: ।
वै यानामा यपा नाम शू ाणां तु सुकािलन: ॥ 197 ॥
सोमपा तु कव:े पु ा ह व म तोऽ गर:सुता: ।
पुल य या यपा: पु ा विस य सुकािलन: ॥ 198 ॥
<page num =57>
</page>
अ नद धान नद धा का या व हषद तथा ।
अ न वा ां सौ यां व ाणामेव िन दशेत ॥ ् 199 ॥
(अ न वा ा हतै तृ ाु : सोमपा: तुितिभ तथा ।
प डैब हषद: ीता: ेता तु जभोजने ॥ 11 ॥)
य एते तु गणा मु या: पतृणां प रक ितता: ।
तेषामपीह व ेयं पु पौ मन तकम ॥ ् 200 ॥
ऋ ष य: पतरो जाता: पतृ यो देवमानवा: ।
देवे य तु जग सव चरं था वनुपूवश: ॥ 201 ॥
राजतैभाजनैरेषामथो वा राजता वतै: ।
वाय प दया द म यायोपक पते ॥ 202 ॥
देवकाया जातीनां पतृकाय विश यते ।
दैवं ह पतृकाय य पूवमा यायनं ुतम ॥ ् 203 ॥
तेषामार भूतं तु पूव दैवं िनयोजयेत ।्
र ांिस ह वलु प त ा दमार व जतम ॥ ् 204 ॥
दैवा तं तद हेत प ा तं न त वेत ।्
प ा तं वीहमान: ं न यित सा वय: ॥ 205 ॥
शुिचं देशं व व ं च गोमयेनोपलेपयेत ।्
द णा वणं चैव य ेनोपपादयेत ॥ ् 206 ॥
अवकाशेषु चो ेषु नद तीरेषु चैव ह ।
व व े षु च तु य त द ेन पतर: सदा ॥ 207 ॥
आसनेषूप लृ ेषु ब ह म सु पृथ पृथक ।्
उप पृ ोदका स य व ां तानुपवेशयेत ॥ ् 208 ॥
<page num =58>
</page>
उपवे य तु ता व ानासने वजुगु सतान ।्
ग धमा यै: सुरिभिभरचये ेवपूवकम ॥ ् 209 ॥
तेषामुदकमानीय सप व ां तलान प ।
अ नौ कुयादनु ातो ा णो ा ण:ै सह ॥ 210 ॥
अ ने: सोमयमा यां च कृ वा यायनमा दत: ।
ह वदानेन विधव प ा संतपये पतृन ॥ ् 211 ॥
अ यभावे तु व य पाणावेवोपपादयेत ।्
यो न: स जो व ैम दिशिभ यते ॥ 212 ॥
अ ोधना सु सादा वद येता पुरातनान ।्
लोक या यायने यु ा ा ददेवा जो मान ॥ ् 213 ॥
अपस यम नौ कृ वा सवमावृ य व मम ।्
अपस येन ह तेन िनवपेददकं भु व ॥ ु 214 ॥
ीं तु त मा द व:शेषा प डा कृ वा समा हत: ।
औदकेनैव विधना िनवपे णामुख: ॥ 215 ॥
यु य प डा तत तां तु यतो विधपूवकम ।्
तेषु दभषु तं ह तं िनमृ या लेपभािगनाम ॥ ् 216 ॥
आच योद परावृ य राय य शनैरसून ।्
ष ऋतंू नम कुया पतृनेव च म वत ॥ ् 217 ॥
उदकं िननये छेषं शनै: प डा तके पुन: ।
अव ज े च ता प डा यथा यु ा समा हत: ॥ 218 ॥
प डे य व पकां मा ां समादायानुपूवश: ।
तेनैव प ानासीना विधव पूवमाशयेत ॥ ् 219 ॥
<page num =59>
</page>
ि यमाणे तु पत र पूवषामेव िनवपेत ।्
व व ाऽ प तं ा दे वकं पतरमाशयेत ॥ ् 220 ॥
पता य य िनवृ : या जीवे चा प पतामह: ।
पतु: स नाम संक य क तये पतामहम ॥ ् 221 ॥
पतामहो वा त ा दं भु जीते य वी मन:ु ।
कामं वा समनु ात: वयमेव समाचरेत ॥ ् 222 ॥
तेषा ंद वा तु ह तेषु सप व ं ितलोदकम ।्
त प डा ं य छेत वधैषाम वित ुवन ॥ ् 223 ॥
पा ण यां तूपसंगृ वयम न य विधतम ।्
व ा तके पतृ याय शनकै पिन पेत ॥ ् 224 ॥
उभयोह तयोमु ं यद नमुपनीयते ।
त लु प यसुरा: सहसा द चेतसु : ॥ 225 ॥
गुणां सूपशाका ा पयो दिध घृतं मधु ।
व यसे यत: पूव भूमावेव समा हत: ॥ 226 ॥
भ यं भो यं च व वधं मूलािन च फलािन च ।
ािन चैव मांसािन पानािन सुरभी ण च ॥ 227 ॥
उपनीय तु त सव शनकै: सुसमा हत: ।
प रवेषयेत यतो गुणा सवा चोदयन ॥ ् 228 ॥
ना मापातये जातु न कु ये नानृतं वदेत ।्
न पादेन पृशेद नं न चैतदवधूनयेत ॥ ् 229 ॥
अ ं गमयित ेता कोपोऽर ननृतं शुन: ।
पाद पश तु र ांिस द कृतीनवधूननम ॥ ु ् 230 ॥
<page num =60>
</page>
य ोचेत व े य त ादम सर: ।
ो ा कथा: कुया पतृणामेतद सतम ॥ ् 231 ॥
वा यायं ावये प ये धमशा ा ण चैव ह ।
आ यानानीितहासां पुराणािन खलािन च ॥ 232 ॥
हषये ा णां तु ो भोजये च शन:ै शनै: ।
अ ना ेनासकृ चैता गुणै प रचोदयेत ॥ ् 233 ॥
त थम प दौ ह ं ा दे य ेन भोजयेत ।्
कुतपं चासने द ा लै व करे मह म ॥ ् 234 ॥
ी ण ा दे प व ा ण दौ ह : कुतप तला: ।
ी ण चा शंस त शौचम ोधम वराम ॥ ् 235 ॥
अ यु णं सवम नं या जीरं ते च वा यताु : ।
न च जातयो ूयुदा ा पृ ा ह वगुणान ॥ ् 236 ॥
यावद णं भव य नं यावद त वा यताु : ।
पतर तावद त याव नो ा ह वगुणा: ॥ 237 ॥
य े तिशरा भु े य े द णामुखु : ।
सोपान क य े त ै र ांिस भु जते ॥ ु 238 ॥
चा डाल वराह कु कुट: ा तथैव च ।
रज वला च ष ढ ने ेर न तो जान ॥ ् 239 ॥
होमे दाने भो ये च यदेिभरिभवी यते ।
दैवे कम ण प ये वा त छ ययथातथम ॥ ् 240 ॥
<page num =61>
</page>
ाणेन सूकरो ह त प वातेन कु कुट: ।
ा तु िनपातेन पशनावरवणज: ॥ 241 ॥
ख जो वा य द वा काणो दातु: े योऽ प वा भवेत ।्
ह नाित र गा ो वा तम यपनये पुन: ॥ 242 ॥
ा णं िभ ुकं वाऽ प भोजनाथमुप थतम ।्
ा णैर यनु ात: श त: ितपूजयेत ॥ ् 243 ॥
सावव णकम ना ं स नीया ला य वा रणा ।
समु सृजे वताम तो ु व कर भु व ॥ 244 ॥
असं कृत मीतानां यािगनां कुलयो षताम ।्
उ छ ं भागधेयं या भषु व कर य: ॥ 245 ॥
उ छेषणं भूिमगतम ज याशठ य च ।
दासवग य त प ये भागधेयं च ते ॥ 146 ॥
आस प ड याकम जाते: सं थत य तु ।
अदैवं भोजये ा दं प डमेकं तु िनवपेत ॥ ् 147 ॥
सह प ड यायां तु कृतायाम य धमत: ।
अनयैवावृता काय प डिनवपणं सुतै: ॥ 248 ॥
ा दं भु वा य उ छ ं वृषलाय य छित ।
स मूढो नरकं याित कालसू मवा शरा: ॥ 249 ॥
ा दभु वृषलीत पं तदहय ऽिधग छित ।
त या: पुर षे त मासं पतर त य शेरते ॥ 250 ॥
पृ वा व दतिम येवं तृ ानाचामये त: ।
आचा तां ानुजानीयादिभ भो र यतािमित ॥ 251 ॥
<page num =62>
</page>
वधा व येव तं ूयु ा णा तदन तरम ।्
वधाकार: परा ाशी: सवषु पतृकमसु ॥ 252 ॥
ततो भु वतां तेषाम नशेषं िनवेदयेत ।्
यथा ूयु तथा कुयादनु ात ततो ज:ै ॥ 253 ॥
प ये व दतिम येवं वा यं गो े तु सु ुतम ।्
संप निम य युदये दैवे िचतिम य प ॥ 254 ॥
अपरा तथा दभा वा तुसंपादनं ितला: ।
सृ मृ जा ा ा: ा दकमसु संपद: ॥ 255 ॥
दभा: प व ं पूवा ो ह व या ण च सवश: ।
प व ं य च पूव ं व ेया ह यसंपद: ॥ 256 ॥
मु य नािन पय: सोमो मांसं य चानुप कृतम ।्
अ ारलवणं चैव कृ या ह व यते ॥ 257 ॥
वसृ य ा णां तां तु िनयतो वा यत: शिुच: ।
द णां दशमाका याचेतेमा वरा पतृन ॥ ् 258 ॥
दातारो नोऽिभवध तां वेदा: संतितरेव च ।
दा च नो मा यगम हदेयं च नोऽ वित ॥ ु 259 ॥
(अ नं च नो बहभवेदितथीं लभेम ह ।ु
यािचतार न: स तु मा च यािच म क चन ॥ 12 ॥
ा दभुक पुनर ाित् तदहय जाधम: ।
याित शूकर ं योिनं कृिमवा ना संशय: ॥ 13 ॥)
एवं िनवपणं कृ वा प डां तां तदन तरम ।्
गां व मजम नं वा ाशयेद सु वा पेत ॥ ् 260 ॥
<page num =63>
</page>
प डिनवपणं केिच पुर तादेव कुवते ।
वयोिभ: खादय य ये प यनलेऽ सु वा ॥ 261 ॥
पित ता धमप ी पतृपूजनत परा ।
म यमं तु तत: प डम ा स य सुतािथनी ॥ 262 ॥
आयु म तं सुतं सूते यशोमेधासम वतम ।्
धनव तं जाव तं सा वकं धािमकं तथा ॥ 263 ॥
ा य ह तावाच य ाित ायं क पयेत ।्
ाित य: स कृतं द वा बा धवान प भोजयेत ॥ ् 264 ॥
उ छेषणं तु य े ाव ा वस जता: ।
ततो गृहबिलं कुया दित धम यव थत: ॥ 265 ॥
ह वय चररा ाय य चान याय क यते ।
पतृ यो विधव ं त व या यशेषत: ॥ 266 ॥
ितलै हयवैमाषैर मलूफलेन वा ।
द ेन मासं तृ य त विधव पतरो नृणाम ॥ ् 267 ॥
ौ मासौ म यमांसेन ी मासा हा रणेन तु ।
और ेणाथ चतुर: शाकुनेनाथ प च वै ॥ 268 ॥
ष मासां छागमांसेन पाषतेन च स वै ।
अ ावेण य मांसेन रौरवेण नवैव तु ॥ 269 ॥
(अ ावैणेयमांसेन पाषतेनाथ स वै ।
अ ावेणेयमांसेन रौरवण नवैव तु ॥ 14 ॥)
दशमासां तु तृ य त वराहम हषािमष:ै ।
शशकूमयो तु मांसेन मासानेकादशैव तु ॥ 270 ॥
<page num =64>
</page>
संव सरं तु ग येन पयसा पायसेन च ।
वा णस य मांसेन तृि वादशवा षक ॥ 271 ॥
( पबं व य ीणमजापूवानुगािमनम ।्
तं वै वा णसं व ात वृ दं शु लमजापितम ॥ ् ् 15 ॥)
कालशाकं महाश का: ख गलोहािमषं मधु ।
आन यायैव क य ते मु य नािन च सवश: ॥ 272 ॥
य कंिच मधुना िम ं द ा ु योदशीम ।्
तद य यमेव या षासु च मघासु च ॥ 273 ॥
अ प न: स कुले जाया ो नो द ा योदशीम ।्
पायसं मधुस प यां ा छाये कु जर य च ॥ 274 ॥
य दाित विधव स यक दासम वत् : ।
त पतणृां भवित पर ान तम यम ॥ ् 275 ॥
कृ णप े दश यादौ वजिय वा चतुदशीम ।्
ा दे श ता तथयो यथैता न तथेतरा: ॥ 276 ॥
यु ु कुव दन षु सवा कामा सम ुते ।
अयु ु तु पतृ सवा जां ा नोित पु कलाम ॥ ् 277 ॥
यथा चैवापर: प : पूवप ा िश यते ।
तथा ा द य पूवा ादपरा ो विश यते ॥ 278 ॥
ाचीनावीितना स यगपस यमत णा ।
प यमािनधना काय विधव भपा णना ॥ 279 ॥
रा ौ ा दं न कुव त रा सी क ितता ह सा ।
सं ययो भयो ैव सूय चैवािचरो दते ॥ 280 ॥
<page num =65>
</page>
(कुव ाितपा द ा दं व पां लभते जाम ।्
क यका तीयायां तृतीयायां तु वा जन: ॥ 16 ॥
पशून ु ां तु् या तु प च यां शोभना सुतान ।्
ष यां दतमवा नोित स यां लभते कृ षम ॥ ू ् 17 ॥
अ याम प वा ण यं लभते ा ददो नर: ।
नव यां वै चैकशफान दश यां खुरा बहन ॥ ् ्ू 18 ॥
एकाद यां तथा रौ यं वच वन: सुतान ।्
ाद यां जात पं च रजतं कु यमेव च ॥ 19 ॥
ाित ै यं योद यां चतुद यां तु कु जा: ।
ीय ते पतरऽ ा य ये च श हता रणे ॥ 20 ॥
प ा ा दषु िन द ान वपुलान मनस् ् : यान ।्
ा दद: प चद यां च सवा कामा सम ुते ॥ 21 ॥
अनेन विधना ा दं र द येह िनवपेत ।्
हेम त ी मवषासु पा चय कम वहम ॥ ् 281 ॥
न पैतृय यो होमो लौ ककेऽ नौ वधीयते ।
न दशन वना ा दमा हता ने ज मन: ॥ 282 ॥
यदेव तपय य : पतृ ना वा जो म: ।
तेनैव कृ नामा नोित पतृय याफलम ॥ ् 283 ॥
वसू वद त तु पतृ ु ां ैव पतामहान ।्
पतामहां तथा द या ितरेषा सनातनी ॥ 284 ॥
वघसाशी भवे न यं िन यं वामृतभोजन: ।
वघसो भु शेषं तु य शेषं तथामृतम ॥ ् 285 ॥
<page num =66>
</page>
एत ोऽिभ हतं सव वधानं पा चय कम ।्
जाितमु यवृ ीनां वधानं ूयतािमित ॥ 286 ॥
॥ इित मानवे धमशा े भृगु ो ायां सं हतायां तृतीयोऽ याय: ॥ 3॥< /mUla>
<page num =67>
</page>
चतुथ ऽ याय:
< mUla>चतुथमायुषो भागमु ष वाऽऽ ं गुरौ ज: ।
तीयमायुषो भागं कृतदारो गृहे वसेत ॥ ् 1 ॥
अ ोहेणैव भूतानाम प ोहेण वा पुन: ।
या वृित तां समा थाय व ो जीवेदनाप द ॥ 2 ॥
या ामा िस दयथ व:ै कमिभरग हतै:।
अ लेशेन शर र य कुव त धनसंचयम ॥ ् 3 ॥
ऋतामृता यां जीवे ु मृतेन मृतेन वा ।
स यानृता याम प वा न वृ या कदाचन ॥ 4 ॥
ऋतमु छिशलं ेयममृतं यादयािचतम ।्
मृतं तु यािचतं भै ं मृतं कषणं मृतम ॥ ् 5 ॥
स यानृतं तु वा ण यं तेन चैवा प जी यते ।
सेवा वृ रा याता त मा ां प रवजयेत ॥ ् 6 ॥
कुसूलधा यको वा या कु भीधा यक एव वा ।
यहै हको वा प भवेद तिनक एव वा ॥ 7 ॥
(स : ािलको वा या माससंचाियकोऽ प वा ।
ष मासिनचयो वा प समािनचय एव वा ॥ 1 ॥)
चतुणाम प चैतेषां जानां गृहमेिधनाम ।्
याया पर: परो ेयो धमतो लोक ज म: ॥ 8 ॥
ष कमको भव येषां िभर य: वतते ।
ा यामेक तुथ तु स ेण जीवित ॥ 9 ॥
<page num =68>
</page>
वतयं िशलो छा याम नहो परायण: ।
इ ी: पावायना तीया: केवला िनवपे सदा ॥ 10 ॥
न लोकवृ ं वतत वृ हेतो: कथंचन ।
अ ज ामशठां शु दां जीवे ा णजी वकाम ॥ ् 11 ॥
संतोषं परमा थाय सुखाथ संयतो भवेत ।्
संतोषमूलं ह सुखं द:ुखमूलं वपयय: ॥ 12 ॥
अतोऽ यतमया वृ या जीवं तु नातको ज: ।
वगायु ययश यािन तानीमािन धारयेत ॥ ् 13 ॥
वेदो दतं वकं कम िन यं कुयादत त: ।
त द कुव यथाश ा नोित परमां गितम ॥ ् 14 ॥
नेहेताथा स गेन न व देन कमणा ।
न व माने वथषु ना याम प यत तत: ॥ 15 ॥
इ याथषु सवषु न स येत कामत: ।
अित स ं चैतेषां मनसा संिनवतयेत ॥ ् 16 ॥
सवा प र यजेदथा वा याय य वरोिधन: ।
यथातथा यापयं तु सा य कृतकृ यता ॥ 17 ॥
वयस: कमणोऽथ य ुत यािभजन य च ।
वेषवा बु दसा यमाचर वचरे दह ॥ 18 ॥
बु दवृ दकरा याशु ध यािन च हतािन च ।
िन यं शा ा यवे ेत िनगमां ैव वै दकान ॥ ् 19 ॥
यथा यथा ह पु ष: शा ं समिधग छित ।
तथा तथा वजानाित व ानं चा य रोचते ॥ 20 ॥
<page num =69>
</page>
(शा य पारं ग वां तु भूयो भृय तद यसेत ।्
त छा ं शबलं कुया न चाधी य यजे पुन: ॥ 2 ॥)
ऋ षय ं देवय ं भूतय ं च सवदा ।
नृय ं पतृय ं च यथाश न हापयेत ॥ ् 21 ॥
एतानेके महाय ा य शा वदो जना: ।
अनीहमाना: सततिम ये वेव जु ित ॥ 22 ॥
वा येके जु ित ाणं ाणे वाचं च सवदा ।
वािच ाणे च प य तो य िनवृ म याम ॥ ् 23 ॥
ानेनैवापरे व ा यज येतैमख:ै सदा ।
ानमूलां यामेषां प य तो ानच ुषा ॥ 24 ॥
अ नहो ं च जुहयादा ते ुिनशोु : सदा ।
दशन चाधमासा ते पौणमासेन चैव ह ॥ 25 ॥
स या ते नवस ये या तथ व ते जोऽ वरै: ।
पशुना वयन यादौ समा ते सौिमकैमख:ै ॥ 26 ॥
नािन वा नवस ये या पशुना चा नमा ज: ।
नवा नम ा मांसं वा द घमायु जजी वष:ु ॥ 27 ॥
नवेनानिचता य पशुह येन चा नय: ।
ाणानेवा ुिम छ त नवा नािमषगिधन: ॥ 28 ॥
आसनाशनश यािभर मूलफलेन वा ।
ना य क से गेहे श तोऽनिचतोऽितिथ: ॥ 29 ॥
पाष डनो वकम था बैडालवितका छठान ।्
हैतुका बकवृ ीं वा ा ेणा प नाचयेत ॥ ् 30 ॥
<page num =70>
</page>
वेद व ा त नाता ो या गृहमेिधन: ।
पूजेये द यक येन वपर तां वजयेत ॥ ् 31 ॥
श तोऽपचमाने यो दात यं गृहमेिधना ।
सं वभाग भूते य: कत योऽनुपरोधत: ॥ 32 ॥
राजतो धनम व छे संसीद नातक: ुधा ।
या या तेवािसनोवाऽ प न व यत इित थित: ॥ 33 ॥
न सीदे नातको व : ुधा श : कथंचन ।
न जीणमलव ासा भवे च वभवे सित ॥ 34 ॥
लृ केशनख म ुदा त: शु ला बर: शुिच: ।
वा याये चैव यु : या न यमा म हतेषु च ॥ 35 ॥
वैणवीं धारये ं सोदकं च कम डलुम ।्
य ोपवीतं वेदं च शुभे रौ मे च कु डले ॥ 36 ॥
ने ेतो तमा द यं ना तं य तं कदाचन ।
नोपसृ ं न वा र थं न म यं नभसो गतम ॥ ् 37 ॥
न ल घये सत ीं न धावे च वषित ।
न चोदके िनर ेत वं पिमित धारणा ॥ 38 ॥
मृदं गां दैवतं व ं घृतं मधु चतु पथम ।्
द णािन कुव त ातां वन पतीन ॥ ् 39 ॥
नोपग छे म ोऽ प यमातवदशने ।
समानशयने चैव न शयीत तया सह ॥ 40 ॥
रजसािभ लुतां नार ं नर य ुपग छत: ।
ा तेजो बलं च ुरायु ैव ह यते ॥ 41 ॥
<page num =71>
</page>
तां ववजयत त य रजसा समिभ लुताम ।्
ा तेजो बलं च ुरायु ैव वधते ॥ 42 ॥
ना ीया ायया साध नैनामी ेत चा तीम ।्
ुवतीं जृ भमाणां वा न चासीनां यथासुखम ॥ ् 43 ॥
ना जय तीं वके ने े न चा य ामनावृताम ।्
न प ये सव तीं च तेज कामो जो म: ॥ 44 ॥
(उपे य नातको व ा ने े न नां पर यम ।्
सरह यं च संवादं पर ीषु ववजयेत ॥ ् 3 ॥)
ना नम ादेकवासा न न न: नानमाचरेत ।्
न मू ं पिथ कुव त न भ मिन न गो जे ॥ 45 ॥
न फालकृ े न जले न िच यां न च पवते ।
न जीणदेवायतने न व मीके कदाचन ॥ 46 ॥
न सस वेषु गतषु न ग छ ना प च थत: ।
न नद तीरमासा न च पवतम तके ॥ 47 ॥
वा व न व मा द यमप: प यं तथैव गा: ।
न कदाचन कुव त व मू य वसजनम ॥ ् 48 ॥
ितर कृ यो चरे का लो प तृणा दना ।
िनय य यतो वाचं संवीता गोऽवगु ठत: ॥ 49 ॥
मू ो चारसमु सग दवा कुयादद ुखु : ।
द णािभमुखो रा ौ सं ययो तथा दवा ॥ 50 ॥
छायायाम कारे वा रा ावहिन वा ज: ।
यथासुखमुख: कुया ाणबाधाभयेषु च ॥ 51 ॥
<page num =72>
</page>
य नं ितसूय च ितसोमोदक जान ।्
ितगां ितवातं च ा न यित मेहत: ॥ 52 ॥
ना नं मुखेनोपधमे न नां ने ेत च यम ।्
नामे यं पेद नौ न च पादौ तापयेत ॥ ् 53 ॥
अध ता नोपद या च न चैनमिभल घयेत ।्
न चैनं पादत: कुया न ाणाबाधमाचरेत ॥ ् 54 ॥
ना ीया संिधवेलायां न ग छे ना प सं वशेत ।्
न चैव िलखे िूमं ना मनोपहरे जम ॥ ् 55 ॥
ना सु मू ं पुर षं वा ीवनं वा समु सृजेत ।्
अमे यिल म य ा लो हतं वा वषा ण वा ॥ 56 ॥
नैक: सु या छू यगेहे ेयांसं न बोधयेत ।्
नोद ययाऽिभभाषेत य ं ग छे न चावृत: ॥ 57 ॥
(एक: वाद न भु जीत वाथमेकोु न िच तयेत ।्
एको न ग छेद वानं नैक: सु ेषु जागृयात ॥ ् 4 ॥)
अ यगारे गवां गो े ा णानां च स नधौ ।
वा याये भोजने चैव द णं पा णमु दरेत ॥ ् 58 ॥
न वारये ां धय तीं न चाच ीत क यिचत ।्
न दवी ायुधं वा क यिच शये धु : ॥ 59 ॥
नाधािमके वसे ामे न यािधबहले भृशम ।ु ्
नैक: प ेता वानं न िचरं पवते वसेत ॥ ् 60 ॥
न शू रा ये िनवसे नाधािमकजनावृते ।
न पाष डगणा ा ते नोपसृ ेऽ यजैनृिभ: ॥ 61 ॥
<page num =73>
</page>
न भु जीतो त नेहं नाितसौ ह यमाचरेत ।्
नाित गे नाित सायं न सायं ातरािशत: ॥ 62 ॥
न कुव त वृथाचे ां न वाय जिलना पबेत ।्
नो स गे भ ये या न जातु या कुतूहली ॥ 63 ॥
न नृ येदथवा गाये न वा द ा ण वादयेत ।्
ना फोटये न च वेडे न च र ो वरावयेत ॥ ् 64 ॥
न पादौ धावये कां ये कदािचद प भाजने ।
न िभ नभा डे भु जीत न भाव ितद षते ॥ ू 65 ॥
उपानहौ च वास धृतम यैन धारयेत ।्
उपवीतमलंकारं जं करकमेव च ॥ 66 ॥
ना वनीतै जे दयन चं ु यािधपी डतैु : ।
न िभ न ृ गा खुरैन वालिध व पतै: ॥ 67 ॥
वनीतै तु जे न यमाशुगैल णा वतै: ।
वण पोपसंप न:ै तोदेनातुद भृशम ॥ ् 68 ॥
बालातप: ेतधूमो व य िभ नं तथाऽऽसनम ।्
न छ ा नखलोमािन द तैन पाटये नखान ॥ ् 69 ॥
( ीकामो वजये न यं मृ मये चैव भोजनम ।् )
न मृ लो ं च मृ या न छ ा करजै तृणम ।्
न कम िन फलं कुया नाय यामसुखोदयम ॥ ् 70 ॥
लो मद तृण छेद नखखाद च यो नर: ।
स वनाशं ज याशु सूचकोऽशुिचरेव च ॥ 71 ॥
<page num =74>
</page>
न वग कथां कुया हमा यं न धारयेत ।्
गवां च यानं पृ ेन सवथैव वग हतम ॥ ् 72 ॥
अ ारेण च नातीया ामं वा वे म वावृतम ।्
रा ौ च वृ मूलािन दरतू : प रवजयेत ॥ ् 73 ॥
ना ै: डे कदािच ु वयं नोपानहौ हरेत ।्
शयन थो न भु जीत न पा ण थं न चासने ॥ 74 ॥
सव च ितलसंब दं ना ाद तिमते रवौ ।
न च न न: शयीतेह न चो छ : विच जेत ॥ ् 75 ॥
आ पाद तु भु जीत ना पाद तु सं वशेत ।्
आ पाद तु भु जानो द घमायुरवा नुयात ॥ ् 73 ॥
अच ु वषयं दग न प ेत क हिचत ।ु ्
न व मू मुद ेत न बाह यां नद ं तरेत ॥ ु ् 77 ॥
अिधित े न केशां तु न भ मा थकपािलका: ।
न कापासा थ न तुषा द घमायु जजी वष:ु ॥ 78 ॥
न संवसे च पिततैन चा डालैन पु कस:ै ।
न मूखनाविल ै ना यैना यावसाियिभ: ॥ 79 ॥
( न कृत नैरनु ु ै न महापातका वतै: ।
न द युिभनाशुिचिभनािम ै कदाचन ॥ 5 ॥)
न शू ाय मितं द ा नो छ ं न ह व कृतम ।्
न चा योप दशे दम न चा य तमा दशेत ॥ ् 80 ॥
(अ तरा ा णं कृ वा ाय ं समा दशेत ॥ ् 6 ॥)
<page num =75>
</page>
यो य धममाच े य ैवा दशित तम ।्
सोऽसंवृतं नाम तम: सह तेनैव म जित ॥ 81 ॥
न संहता यां पा ण यां क डूयेदा मन: िशर: ।
न पृशे चैतदु छ ो न च नाया ना तत: ॥ 82 ॥
केश हा हारां िशर येता ववजयेत ।्
िशर: नात तैलेन ना गं कंिचद प पृशेत ॥ ् 83 ॥
न रा : ितगृ यादराज य सूितत: ।
सूनाच वजवतां वेशेनैव च जीवताम ॥ ् 84 ॥
दशसूनासमं च ं दशच समो वज: ।
दश वजसमो वेशो दशवेशसमो नृप: ॥ 85 ॥
दश सूनासह ा ण यो वाहयित सौिनक: ।
तेन तु य: मृतो राजा घोर त य ित ह: ॥ 86 ॥
यो रा : ितगृ ाित लु ध यो छा वितन: ।
स पयायेण यातीमा नरकानेक वंशितम ॥ ् 87 ॥
तािम म धतािम ं महारौरवरौरवौ ।
नरकं कालसू ं च महानरकमेव च ॥ 88 ॥
संजीवनं महावीिचं तपनं सं तापनम ।्
संहातं च सकाकोलं कु लं ितमूितकम ॥ ् 89 ॥
लोहश कुमृजीषं च प थानं शा मलीं नद म ।्
अिसप वनं चैव लोहदारकमेव च ॥ 90 ॥
एत द तो व ांसो ा णा वा दन: ।
न रा : ितगृ त े य ेयोऽिभका ण: ॥ 91 ॥
<page num =76>
</page>
ा े मुहूत बु येत धमाथ चानुिच तयेत ।्
काय लेशां त मूला वेदत वाथमेव च ॥ 92 ॥
उ थायाव यकं कृ वा कृतशौच: समा हत: ।
पूवा सं यां जपं त े वकाले चापरां िचरम ॥ ् 93 ॥
ऋषयो द घसं य वा घमायुरवा नुय:ु ।
ां यश क ित च वचसमेव च ॥ 94 ॥
ाव यां ौ प ां वा युपाकृ य यथा विध ।
यु छ दां यधीयीत मासा व ोऽधप चमान ॥ ् 95 ॥
पु ये तु छ दसां कुया ह सजनं ज: ।
माघशु ल य वा ा े पूवा े थमेऽहिन ॥ 96 ॥
यथाशा ं तु कृ वैवमु सग छ दसां ब ह: ।
वरमे प णीं रा ं तदेवैकमहिनशम ॥ ् 97 ॥
अत ऊ व तु छ दांिस शु लेषु िनयत: पठेत ।्
वेदा गािन च सवा ण कृ णप ेषु संपठेत ॥ ् 98 ॥
ना व प मधीयीत न शू जनसंिनधौ ।
न िनशा ते प र ा तो ाधी य पुन: वपेत ॥ ् 99 ॥
यथो दतेन विधना िन यं छ द कृतं पठेत ।्
छ द कृतं चैव जो यु ो नाप द ॥ 100 ॥
इमा न यमन यायानधीयानो ववजयेत ।्
अ यापनं च कुवाण: िश याणां विधपूवकम ॥ ् 101 ॥
कण वेऽिनले रा ौ दवा पासंुसमूहने ।
एतौ वषा वन यायाव याय ा: च ते ॥ 102 ॥
<page num =77>
</page>
व ु तिनतवषषु महो कानां च सं लवे ।
आकािलकमन यायमेतेषु मनुर वीत ॥ ् 103 ॥
एतां व यु दता व ा दा ाद कृता नषु ।ु
तदा व ादन यायमनृतौ चा दशने ॥ 104 ॥
िनघाते भूिमचलने योितषां चोपसजने ।
एतानाकािलका व ादन यायानृताव प ॥ 105 ॥
ाद कृते व नषु तु व ु तिनतिनु : वने ।
स योित: यादन याय: शेषे रा ौ यथा दवा ॥ 106 ॥
िन यान याय एव या ामेषु नगरेषु च ।
धमनैपु यकामानां पूितग धे च सवदा ॥ 107 ॥
अ तगतशवे ामे वृषल य च संिनधौ ।
अन यायो माने समवाये जन य च ॥ 108 ॥
उदके म यरा े च व मू य वसजने ।
उ छ : ा दभु चैव मनसाऽ प न िच तयेत ॥ ् 109 ॥
ितगृ जो व ानेको य केतनम ।्
यहं न क तये रा ो राहो सूतके ॥ 110 ॥
यावदेकानुद द य ग धो लेप ित ित ।
व य वदषो देहे ता न क तयेत ॥ ु ् 111 ॥
शयान: ौढपाद कृ वा चैवावस थकाम ।्
नाधीयीतािमषं ज वा सूतका ना मेव च ॥ 112 ॥
नीहारे बाणश दे च सं ययोरेव चोभयो: ।
अमावा याचतुद यो: पौणमा य कासु च ॥ 113 ॥
<page num =78>
</page>
अमावा या गु ं ह त िश यं ह त चतुदशी ।
ा कापौणमा यौ त मा ा: प रवजयेत ॥ ् 114 ॥
पांसुवष दशां दाहे गोमायु व ते तथा ।
खरो े च वित प ौ च न पठे ज: ॥ 115 ॥
नाधीयीत मशाना ते ामा ते गो जेऽ प वा ।
विस वा मैथुनं वास: ा दकं ितगृ च ॥ 116 ॥
ा ण वा य द वाऽ ा ण य कंिच ा दकं भवेत ।्
तदाल या यन याय: पा या यो ह ज: मृत: ॥ 117 ॥
चोरै प ते ामे सं मे चा नका रते ।ु
आकािलकमन यायं व ा सवा तेषु च ॥ ु 118 ॥
उपाकम ण चो सग रा ं पणं मृतम ।्
अ कासु वहोरा मृ व तासु च रा षु ॥ 119 ॥
नाधीयीता मा ढो न वृ ं न च ह तनम ।्
न नावं न खरं नो ं ने रण थो न यानग: ॥ 120 ॥
न ववादे न कलहे न सेनायां न संगरे ।
न भु मा े नाजीण न विम वा न शु के ॥ 121 ॥
अितिथं चाननु ा य मा ते वाित वा भृशम ।्
िधरे च ुते गा ा छ ेण च प र ते ॥ 122 ॥
साम वनावृ यजुषी नाधीयीत कदाचन ।
वेद याधी य वा य तमार यकमधी य च ॥ 123 ॥
ऋ वेदो देवदैव यो यजुवद तु मानुष: ।
सामवेद: मृत: प य त मा याशुिच विन: ॥ 124 ॥
<page num =79>
</page>
एत द तो व ांस यीिन कषम वहम ।्
मत: पूवम य य प ा ेदमधीयते ॥ 125 ॥
पशुम डूकमाजार सपनकुलाखुिभ: ।
अ तरागमने व ादन यायमहिनशम ॥ ् 126 ॥
ावेव वजये न यमन यायौ य त: ।
वा यायभूिमं चाशु दामा मानं चाशुिचं ज: ॥ 127 ॥
अमावा याम मीं च पौणमासीं चतुदशीम ।्
चार भवे न यम यृतौ नातको ज: ॥ 128 ॥
(ष य यौ वमावा यामुभय चतुदशीम ।्
वजये पौणमासीं च तैले मांसे भगे ुरे ॥ 7 ॥)
न नानमाचरे वा नातुरो न महािनिश ।ु
न वासोिभ: सहाज ं ना व ाते जलाशये ॥ 129 ॥
देवतानां गुरो रा : नातकाचाययो तथा ।
ना ामे कामत छायां ब ुणो द त य च ॥ 130 ॥
म यं दनेऽधरा े च ा दं भु वा च सािमषम ।्
सं यायो भयो ैव न सेवेत चतु पथम ॥ ् 131 ॥
उ तनमप नानं व मू े र मेव च ।
े मिन यूतबा तािन नािधित े ु कामत: ॥ 132 ॥
वै रणं नोपसेवेत सहायं चैव वै रण: ।
अधािमकं त करं च पर यैव च यो षतम ॥ ् 133 ॥
न ह शमनायु यं लोके कंचन व ते ।
या शं पु ष येह परदारोपसेवनम ॥ ् 134 ॥
<page num =80>
</page>
यं चैव सप च ा णं च बह ुतम ।ु ्
नावम येत वै भू णु: कृशान प कदाचन ॥ 135 ॥
एत यं ह पु षं िनदहेदवमािनतम ।्
त मादेत यं िन यं नावम येत बु दमान ॥ ् 136 ॥
ना मानमवम येत पूवािभरसमृ दिभ: ।
आमृ यो: ि यम व छे नैनां म येत दलभाम ॥ ु ् 137 ॥
स यं ूया यं ूया न ूया स यम यम ।्
यं च नानृतं ूयादेष धम: सनातन: ॥ 138 ॥
भ ं भ िमित ूया िम येव वा वदेत ।्
शु कवैरं ववादं च न कुया केनिच सह ॥ 139 ॥
नाितक यं नाितसायं नाितम यं दने थते ।
ना ातेन समं ग छे नैको न वृषल:ै सह ॥ 140 ॥
ह ना गानित र ा गा व ाह ना वयोऽिधकान ।्
प य वह नां जाितह नां ना पेत ॥ ् 141 ॥
न पृशे पा णनो छ ो व ो गो ा णानलान ।्
न चा प प येदशुिच: सु थो योितगणा दवा ॥ 142 ॥
पृ वैतानशुिचिन यम : ाणानुप पृशेत ।्
गा ा ण चैव सवा ण नािभं पा णतलेन तु ॥ 143 ॥
अनातुर: वािन खािन न पृशेदिनिम त: ।
रोमा ण च रह यािन सवा येव ववजयेत ॥ ् 144 ॥
म गलाचारयु : या यता मा जते य: ।
जपे च जहुया चैव िन यम नमत तु : ॥ 145 ॥
<page num =81>
</page>
म गलाचारयु ानां िन यं च यता मनाम ।्
जपतां जु तां चैव विनपातो न व ते ॥ 146 ॥
वेदमेवा यसे न यं यथाकालमत त: ।
तं याहु: परं धममुपधम ऽ य उ यते ॥ 147 ॥
वेदा यासेन सततं शौचेन तपसैव च ।
अ ोहेण च भूतानां जाितं मरित पौ वक म ॥ ् 148 ॥
पौ वक ं सं मर जाितं ैवा यसते पुन: ।
ा यासेन चाज मन तं सुखम ुते ॥ 149 ॥
सा व ा छा तहोमां कुया पवसु िन यश: ।
पतृं ैवा का वच न यम व कासु च ॥ 150 ॥
दरादावसथा मूू ं दरा पादावसेचनम ।ू ्
उ छ ा निनषेकंच दरादेव समाचरेत ॥ ू ् 151 ॥
मै ं साधनं नानं द तधावनम जनम ।्
पूवा एव कुव त देवतानां च पूजनम ॥ ् 152 ॥
दैवता यिभग छे ु धािमकां जो मान ।्
ई रं चैव र ाथ गु नेव च पवसु ॥ 153 ॥
अिभवादये दां द ा चैवासनं वकम ।ृ ्
कृता जिल पासीत ग छत: पृ तोऽ वयात ॥ ् 154 ॥
ुित मृ यु दतं स य नब दं वेषु कमसु ।
धममूलं िनषेवेत सदाचारमत त: ॥ 155 ॥
आचारा लभते ायुराचाराद सता: जा: ।
आचारा दनम यमाचारो ह यल णम ॥ ् 156 ॥
<page num =82>
</page>
दराचारो ह पु षो लोके भवित िन दतु : ।
द:ुखभागी च सततं यािधतोऽ पायुरेव च ॥ 157 ॥
सवल णह नोऽ प य: सदाचारवा नर: ।
धानोऽनसूय शतं वषा ण जीवित ॥ 158 ॥
य परवशं कम त ेन वजयेत ।्
य दा मवशं तु या सेवेत य त: ॥ 159 ॥
सव परवशं दु:खं सवमा मवशं सुखम ।्
एत ा समासेन ल णं सुखद:ुखयो: ॥ 160 ॥
य कम कुवतोऽ य या प रतोषोऽ तरा मन: ।
त य ेन कुव त वपर तं तु वजयेत ॥ ् 161 ॥
आचाय च व ारं पतरं मातरं गु म ।्
न हं या णा गा सवा ैव तप वन: ॥ 162 ॥
ना त यं वेदिन दां च देवतानां च कु सनम ।्
ेषं द भं च मानं च ोधं तै यं च वजयेत ॥ ् 163 ॥
पर य द डं नो छे ु दो नैव िनपातयेत ।्
अ य पु ा छ या ा िश यथ ताडये ु तौ ॥ 134 ॥
ा णायावगुयव जाितवधका यया ।
शतं वषा ण तािम े नरके प रवतते ॥ 165 ॥
ताडिय वा तृणेना प संर भा मितपूवकम ।्
एक वंशितमाजाती: पापयोिनषु जायते ॥ 166 ॥
अयु यमान यो पा ा ण यासृग गत: ।
द:ुखं सुमहदा नोित े या ा तया नर: ॥ 167 ॥
<page num =83>
</page>
शो णतं यावत: पांसू संगृ ाित मह तलात ।्
तावतोऽ दानमु ा य:ै शो णतो पादकोऽ ते ॥ 168 ॥
न कदािच जे त मा ानवगुरेद प ।
न ताडये ृणेना प न गा ा ावयेदसृक ॥ ् 169 ॥
अधािमको नरो यो ह य य चा यनृतं धनम ।्
हंसारत यो िन यं नेहासौ सुखमेधते ॥ 170 ॥
न सीद न प धमण मनोऽधम िनवेशयेत ।्
अधिमकाणां पापानामाशु प य वपययम ॥ ् 171 ॥
नाधम रतो लोके स : फलित गौ रव ।
शनैरावतमान तु कतुमूलािन कृ तित ॥ 172 ॥
य द ना मिन पु ेषु न चे पु ेषु न ृषु ।
न वेव तु कृतोऽधम: कतुभवित िन फल: ॥ 173 ॥
अधमणैधते ताव तो भ ा ण प यित ।
तत: सप ा जयित समूल तु वन यित ॥ 174 ॥
स यधमायवृ ेषु शौचे चैवारमे सदा ।
िश यां िश या दमण वा बाहदरसंयतू : ॥ 175॥
प र यजेदथकामौ यौ यातां धमव जतौ ।
धम चा यसुखोदक लोक व ु मेव च ॥ 176 ॥
न पा णपादचपलो न ने चपलोऽनृज:ु ।
न या ा चपल ैव न पर ोहकमधी: ॥ 177 ॥
येना य पतरो याता येन याता: पतामहा: ।
तेन याया सतां माग तेन ग छ न र यते ॥ 178 ॥
<page num =84>
</page>
ऋ व पुरो हताचायमातुलाितिथसंि तै: ।
बालवृ दातुरैव ै ञाितसंब धबा धव:ै ॥ 179 ॥
माता पतृ यां जामीिभ ा ा पु ेण भायया ।
द ह ा दासवगण ववादं न समाचरेत ॥ ु ् 180 ॥
एतै ववादा सं य य सवपाप:ै मु यते ।
एिभ जतै जयित सवा लोकािनमा गृह ॥ 181 ॥
आचाय लोकेश: ाजाप ये पता भु: ।
अितिथ व लोकेशो देवलोक य च वज: ॥ 182 ॥
जामयोऽ सरसां लोके वै देव य बा धवा: ।
संब धनो पां लोके पृिथ यां मातृमातुलौ ॥ 183 ॥
आकाशेशा तु व ेया बालवृ दकृशातुरा: ।
ाता ये : सम: प ा भाया पु : वका तन:ु ॥ 184 ॥
छाया वो दासवग द हता कृपणं परम ।ु ्
त मादेतैरिध : सहेतासं वर: सदा ॥ 185 ॥
ित हसमथ ऽ प स गं त वजयेत ।्
ित हेण याशु ा ं तेज: शा यित ॥ 186 ॥
न याणाम व ाय विधं ध य ित हे ।
ा : ित हं कुयादवसीद न प ुधा ॥ 187 ॥
हर यं भूिमम ं गाम नं वास तला घृतम ।्
ितगृ न व ां तु भ मीभवित दा वत ॥ ् 188 ॥
हर यमायुर नं च भूग ा योषत तनुम ।्
अ ु वचं वासो घृतं तेज तला: जा: ॥ 189 ॥
<page num =85>
</page>
अतपा वनधीयान: ित ह िच ज: ।
अ भ य म लवेनेव सह तेनैव म जित ॥ 190 ॥
त माद व ा बिभया मा मा ित हात ।्
व पकेना य व ा ह प के गौ रव सीदित ॥ 191 ॥
न वाय प य छे ु बैडाल ितके जे ।
न बक ितके व े नावेद व द धम वत ॥ ् 192 ॥
व येतेषु द ं ह विधना य जतं धनम ।्
दातुभव यनथाय पर ादातुरेव च ॥ 193 ॥
यथा लवेनौपलेन िनम ज युदके तरन ।्
तथा िनम जतोऽध ताद ौ दातृ ती छकौ ॥ 194 ॥
धम वजी सदा लु ध छाि को लोकद भक: ।
बैडाल ितको ेयो हं : सवािभसंधक: ॥ 195 ॥
(य य धम वजो िन यं सुर वज इवोि त: ।
छ नािन च पापािन बैडालं नाम त तम ॥ ् 8 ॥)
अधो न कृितक: वाथसाधनत पर: ।
शठो िम या वनीत बक तचरो ज: ॥ 196 ॥
ये बक ितनो व ा ये च माजारिल गन: ।
ते पत य धतािम े तेन पापेन कमणा ॥ 197 ॥
न धम यापदेशेन पापं कृ वा तं चरेत ।्
तेन पापं छा कुव ीशू द भनम ॥ ् 198 ॥
े येह चे शा व ा ग ते वा दिभ: ।
छ नाऽऽच रतं य च तं र ांिस ग छित ॥ 199 ॥
<page num =86>
</page>
अिल गी िल गवेषेण यो वृ मुपजीवित ।
स िल गनां हर येन तय योनौ च जायते ॥ 200 ॥
परक यिनपानेषु न नाया च कदाचन ।
िनपानकतु: ना वा तु द कृतांशेन िल यते ॥ ु 201 ॥
(स ो य तत: प डा कामं नाया च प चधा ।
उदपाना वयं ामा ह: ना वा न द यित ॥ ु 9 ॥
यानश यासना य य कूपो ानगृहा ण च ।
अद ा युपभु जान एनस: या ुर यभाक ॥ ् 202 ॥
नद षु देवखातेषु तडागेषु सर:सु च ।
नानं समाचरे न यं गत वणेषु च ॥ 203 ॥
यमा सेवेत सततं न िन यं िनयमा बुध: ।
यमा पत यकुवाणो िनयमा केवला भजन ॥ ् 204 ॥
(आनृशं यं मा स यम हंसा दमम पृहा ।
यानं सादो माधुयमाजवं च यमा दश ॥ 10 ॥
अ हंसा स यवचनं चयमक पता ।
अ तेयिमित प चैते यमा ोप तािन च ॥ 11 ॥
शौचिम या तपोदानं वा यायोप थिन हौ ।
तोपवासौ मौनं च नानं च िनयमा दश ॥ 12 ॥
अ ोधो गु शु ूषा शौचमाहारलाघवम ।्
अ माद िनयमा: प चैवोप तािन च ॥ 13 ॥)
ना ो यतते य े ामया जकृते तथा ।
या लीबेन च हते भु जीत ा णु : विचत ॥ ् 205 ॥
<page num =87>
</page>
अ ीकमेत साधूनां य जु यमी ह व: ।
तीपमेत ेवानां त मा प रवजयेत ॥ ् 206 ॥
म ु दातुराणां च न भु जीत कदाचन ।
केशक टावप नं च पदा पृ ं च कामत: ॥ 207 ॥
ूण नावे तं चैव सं पृ ं चा युद यया ।
पत णावलीढं च शुना सं पृ मेव च ॥ 208 ॥
गवा चा नमुपा ातं घु ा नं च वशेषत: ।
गणा नं ग णका नं च वदषा च जुगु सतमु ्॥ 209 ॥
तेनगायनयो ा नं त णो वाधु षक य च ।
द त य कदय य ब द य िनगड य च ॥ 210 ॥
अिभश त य ष ढ य पुं या दा भक य च ।
शु ं पयु षतं चैव शू यो छ मेव च ॥ 211 ॥
िच क सक य मृगयो: ू र यो छ भो जन: ।
उ ा नं सूितका नं च पयाचा तमिनदशम ॥ ् 212 ॥
अनिचतं वृथामांसमवीराया यो षत: ।
षद नं नगय नं पितता नमव ुतम ॥ ् 213 ॥
पशुनानृितनो ा नं तु व ियण तथा ।
शैलूषतु नवाया नं कृत न या नमेव च ॥ 214 ॥
कमार य िनषाद य र गावतारक य च ।
सुवणकतुवण य श व ियण तथा ॥ 215 ॥
वतां शौ डकानां च चैलिनणजक य च ।
र जक य नृशंस य य य चोपपितगृहे ॥ 216 ॥
<page num =88>
</page>
मृ य त ये चोपपितं ी जतानां च सवश: ।
अिनदशं च ेता नमतु करमेव च ॥ 217 ॥
राजा नं तेज आद े शू ा नं वचसम ्।
आयु: सुवणकारा नं यश मावक न: ॥ 218 ॥
का का नं जां ह त बलं िनणजक य च ।
गणा नं ग णका नं च लोके य: प रकृ तित ॥ 219 ॥
पूयं िच क सक या नं पुं या व निम यम ।्
व ा वाधु षक या नं श व ियणो मलम ॥ ् 220 ॥
य एतेऽ ये वभो य ना: मश: प रक ितता: ।
तेषां वग थरोमा ण वद य नं मनी षण: ॥ 221 ॥
(अमृतं ा ण या नं या नं पय: मृतम ।्
वै या नम निम याहु: शू य िधरं मृतम ॥ ् 14 ॥)
भु वाऽतोऽ यतम या नमम या पणं यहम ।्
म या भु वाऽऽचरे कृ ं रेतो व मू मेव च ॥ 222 ॥
ना ा छू य प वा नं व ान ा दनो ज: ।
आदद ताममेवा मादवृ ावेकरा कम ॥ ् 223 ॥
(च सूय हे ना ाद ा ना वा तु मु यो: ।
अमु योरगतयोर ा चैव परेऽहिन ॥ 15 ॥)
ो य य कदय य वदा य य च बाधुष:े ।
मीमांिस वोभयं देवा: समम नमक पयन ॥ ् 224 ॥
ता जापितराहै य मा कृ वं वषमं समम ।्
ा दपूतं वदा य य हतम दयेतरत ॥ ् 225 ॥
<page num =89>
</page>
दये ं च पूत च िन यं कुयादत त: ।
दाकृते ये ते भवत: वागतैधन:ै ॥ 226 ॥
दानधम िनषेवेत िन यमै कपौितकम ।्
प रतृ ेन भावेन पा मासा श त: ॥ 227 ॥
(पा भूतो ह यो व : ितगृ ित हम ।्
अस सु विनयु जीत त मै देयं न क चन ॥ 13 ॥
संचयं कु ते य तु ितगृ समंतत: ।
धमाथ नोपयु े च न तं त करमचयेत ॥ ् 17 ॥)
य कंिचद प दात यं यािचतेनानसूयया ।
उ प यते ह त पा ं य ारयित सवत: ॥ 228 ॥
वा रद तृि मा नोित सुखम यम नद: ।
ितल द: जािम ां द पद ु मम ॥ ् 229 ॥
भूिमदो भूिममा नोित द घमायु हर यद: ।
गृहदोऽ ा ण वे मािन यदो पमु मम ॥ ् 230 ॥
वासोद सालो यम सालो यम द: ।
अनडुह: ि यं पु ां गोदो न य व पम ॥ ् 231 ॥
यानश या दो भायामै यमभय द: ।
धा यद: शा तं सौ यं दो सा टताम ॥ ् 132 ॥
सवषामेव दानानां दानं विश यते ।
वाय नगोमह वास तलका चनस पषाम ॥ ् 233 ॥
येन येन तु भावेन य ानं य छित ।
त ेनैव भावेन ा नोित ितपू जत: ॥ 234 ॥
<page num =90>
</page>
योऽिचतं ितगृ ाित ददा यिचतमेव च ।
तावुभौ ग छत: वग नरकं तु वपयये ॥ 235 ॥
न व मयेत तपसा वदे द वा च नानृतम ।्
नात ऽ यपवदे ा न द वा प रक तयेत ॥ ् 236 ॥
य ोऽनृतेन रित तप: रित व मयात ।्
आयु व ापवादेन दानं च प रक तनात ॥ ् 237 ॥
धम शन:ै संिचनुया मीकिमव पु का: ।
परलोकसहायाथ सवभूता यपीडयन ॥ ् 238 ॥
नामु ह सहायाथ पता माता च ित त: ।
न पु दारा न ाितधम त ित केवल: ॥ 239 ॥
एक: जायते ज तुरेक एव लीयते ।
एकोऽनुभु े सुकृतमेक एव च द कृतम ॥ ु ् 240 ॥
मृतं शर रमु सृ य का लो समं तौ ।
वमुखा वा धवा या त धम तमनुग छित ॥ 241 ॥
त मा दम सहायाथ िन यं संिचनुया छन:ै ।
धमण ह सहायेन तम तरित द तरम ॥ ु ् 242 ॥
धम धानं पु षं तपसा हत क बषम ।्
परलोकं नय याशु भा व तं खशर रणम ॥ ् 243 ॥
उ मै मैिन यं संब धानाचरे सह ।
िननीषु: कुलमु कषमधमानधमां यजेत ्॥ 244 ॥
उ मानु मा ग छ ह ना ह नां वजयन ।्
ा ण: े तामेित यवायेन शू ताम ॥ ् 245 ॥
<page num =91>
</page>
ढकार मृददा तु : ू राचारैरसंवसन ।्
अ हं ो दमदाना यां जये वग तथा त: ॥ 246 ॥
एधोदकं मूलफलम नम यु तं च यत ।्
सवत: ितगृ या म वथाभयद णाम ॥ ् 247 ॥
आ ता यु तां िभ ां पुर ताद चो दताम ।्
मेने जापित ा म प द कृतकमणु : ॥ 248 ॥
ना त पतर त य दश वषा ण प च च ।
न च ह यं वह य नय ताम यवम यते ॥ 249 ॥
(िच क सककृत नानां िश पकतु वाधुष:े ।
ष ढ य कुलटाया उ ताम प वजयेत ॥ ् 18 ॥
न व मानमेवं वै ित ा ं वजानता ।
वक या व माने तु धमह न: क ितत: ॥ 19 ॥)
श यां गृहा कुशा ग धानप: पु पं मणी दिध ।
धाना म या पयो मांसं शाकं चैव न िननुदेत ॥ ् 250 ॥
गु भृ यां ो जह ष निच य देवताितथीन ।्
सवत: ितगृ या न तु तृ ये वयं तत: ॥ 251 ॥
गु षु व यतीतेषु वना वा तैगृहे वसन ।्
आ मनो वृ म व छ गृ या साधुत: सदा ॥ 252 ॥
आिधक: कुलिम ं च गोपालो दासना पतौ ।
एते शू ेषु भो या ना य ा मान ंिनवेदयेत ॥ ् 253 ॥
या शोऽ य भवेदा मा या शं च िचक षतम ।्
यथा चोपचरेदेनं तथा मानं िनवेदयेत ॥ ् 254 ॥
<page num =92>
</page>
योऽ यथा स तमा मानम यथा स सु भाषते ।
स पापकृ मो लोके तेन आ मापहारक: ॥ 255 ॥
वा यथा िनयता: सव वा ूला वा विन:सृता: ।
तां तु य: तेनये ाचं स सव तेयकृ नर: ॥ 256 ॥
मह ष पतृदेवानां ग वानृ यं यथा विध ।
पु े सव समास य वसे मा य थमाि त: ॥ 257 ॥
एकाक िच तये न यं व व े हतमा मन: ।
एकाक िच तयानो ह परं ेयोऽिधग छित ॥ 258 ॥
एषो दता गृह थ य वृ व य शा ती ।
नातक तक प स ववृ दकर: शुभ: ॥ 259 ॥
अनेन व ो वृ ेन वतय वेदशा वत ।्
यपेतक मषो िन यं लोके मह यते ॥ 260 ॥
॥ इित मानवे धमशा े भृगु ो ायां सं हतायां चतुथ ऽ याय: ॥ 4 ॥< /mUla>
<page num =93>
</page>
प चमोऽ याय:
< mUla> ु वैतानृषयो धमा नातक य यथो दतान ।्
इदमूचुमहा मानमनल भवं भृगुम ॥ ् 1 ॥
एवं यथो ं व ाणां वधममनुित ताम ।्
कथं मृ य:ु भवित वेदशा वदां भो ॥ 2 ॥
स तानुवाच धमा मा महष मानवो भृग:ु ।
ूयता ंयेन दोषेण मृ यु व ा जघासंित ॥ 3 ॥
अन यासेन वेदानामाचार य च वजनात ।्
आल याद नदोषा च मृ यु व ा जघांसित ॥ 4 ॥
लशुनं गृ जनं चैव पला डंु कवकािन च ।
अभ या ण जातीनाममे य भवा ण च ॥ 5 ॥
लो हता वृ िनयासा वृ न भवां तथा ।
शेलुं ग यं च पेयूषं य ेन ववजयेत ॥ ् 6 ॥
वृथा कृसरसंयावं पायसापूपमेव च ।
अनुपाकृतमांसािन देवा नािन हवीं ष च ॥ 7 ॥
अिनदशाया गो: ीरमौ मैकशफं तथा ।
आ वकं संिधनी ीरं वव साया गो: पय: ॥ 8 ॥
( ीरा ण या यभ ा ण त काराशने बुध: ।
स रा ं तं कुया य ेन समा हत: ॥ 1 ॥)
आर यानां च सवषां मृगाणां मा हषं वना ।
ी ीरं चैव व यािन सवशु िन चैव ह ॥ 9 ॥
<page num =94>
</page>
दिध भ यं च शु े षु सव च दिधसंभवम ।्
यािन चैवािभषूय ते पु पमूलफलै: शुभ:ै ॥ 10 ॥
यादा छकुना सवा तथा ामिनवािसन: ।
अिन द ां कैशफां टभं च ववजयेत ॥ ् 11 ॥
कल व कं लवं हंसं च ा ं ामकु कुटम ।्
सारसं र जुवालं च दा यूहं शुकसा रके ॥ 12 ॥
तुदा जालपादां कोय नख व करान ।्
िनम जत म यादा सौनं व लूरमेव च ॥ 13 ॥
बकं चैव बलाकां च काकोलं ख जर टकम ्।
म यादा व वराहां म यानेव च सवश: ॥ 14 ॥
यो य य मांसम ाित स त मांसाद उ यते ।
म याद: सवमांसाद त मा म या ववजयेत ॥ ् 15 ॥
पाठ नरो हतावा ौ िनयु ौ ह यक ययो: ।
राजीवा संहतु डां सश कां ैव सवश: ॥ 16 ॥
न भ येदेकचरान ातां मृग जान ।्
भ ये व प समु ा सवा प चनखां तथा ॥ 17 ॥
ा वधं श यकं गोधां ख गकूमशशां तथा ।
भ या प चनखे वाहरनु ां ैकतोदतु : ॥ 18 ॥
छ ाकं व वराहं च लशुनं ामकु कुटम ।्
पला डंु गृ जनं चैव म या ज वा पते ज: ॥ 19 ॥
अम यैतािन ष ज वा कृ ं सा तपनं चरेत ।्
यितचा ायणं वा प शेषेषूपवसेदह: ॥ 20 ॥
<page num =95>
</page>
संव सर यैकम प चरे कृ ं जो म: ।
अ ातभु शु दयथ ात य तु वशेषत: ॥ 21 ॥
य ाथ ा णैव या: श ता मृगप ण: ।
भृ याना ंचैव वृ यथमग यो ाचर पुरा ॥ 22 ॥
बभूवु ह पुरोडाशा भ याणां मृगप णाम ।्
पुराणे व प य ेषु सवेषु च ॥ 23 ॥
य कंिच नेहसंयु ं भ यं भो यमग हतम ।्
त पयु षतम या ं ह व:शेषं च य वेत ॥ ् 24 ॥
िचर थतम प वा म नेहा ं जाितिभ: ।
यवगोधूमजं सव पयस ैव व या ॥ 25 ॥
एतद ं जातीनां भ याभ यमशेषतु : ।
मांस यात: व यािम विधं भ णवजने ॥ 26 ॥
ो तं भ ये मांसं ा णानां च का यया ।
यथा विध िनयु तु ाणानामेव चा यये ॥ 27 ॥
ाण या निमदं सव जापितरक पयत ।्
थावरं ज गमं चैव सव ाण य भोजनम ॥ ् 28 ॥
चराणाम नमचरा दं णाम यदं ण: ।
अह ता सह तानां शूराणां चैव भीरव: ॥ 29 ॥
ना ा द य यद ना ा ा णनोऽह यह य प ।ु
धा ैव सृ ा ा ा ा णनोऽ ार एव च ॥ 30 ॥
य ाय ज धमास ये येष दैवो विध: मृत: ।
अतोऽ यथा वृ तु रा सो विध यते ॥ 31 ॥
<page num =96>
</page>
वा वयं वा यु पा परोपकृतमेव वा ।
देवा पतृं ाचिय वा खाद मांसं न द यित ॥ ु 32 ॥
ना ाद विधना मांसं विध ोऽनाप द ज: ।
ज वा विधना मांसं े य तैर तेऽवश: ॥ 33 ॥
न ता शं भव येनो मृगह तुधनािथन: ।
या शं भवित े य वृथामांसािन खादत: ॥ 34 ॥
िनयु तु यथा यायं यो मांसं ना मानव: ।
स े य पशुतां याित संभवानेक वंशितम ॥ ् 35 ॥
असं कृता पशू म ैना ा : कदाचन ।
म ै तु सं कृतान ा छा तं विधमा थत: ॥ 36 ॥
कुया तपशुं स गे कुया प पशुं तथा ।ृ
न वेव तु वृथा ह तंु पशुिम छे कदाचन ॥ 37 ॥
याव त पशुरोमा ण ताव कृ वो ह मारणम ।्
वृथापशु न: ो नोित े य ज मिन ज मिन ॥ 38 ॥
य ाथ पशव: सृ ा: वंयमेव वयंभुवा ।
य भू यै सव य त मा े वधोऽवध: ॥ 39 ॥
ओष य: पशवो वृ ा तय च: प ण तथा ।
य ाथ िनधनं ा ा: ा नुव यु सृती: पुन: ॥ 40 ॥
मधुपक च य े च पतृदैवतकम ण ।
अ ैव पशवो हं या ना य े य वी मनु: ॥ 41 ॥
ए वथषु पशू हंस वेदत वाथ व ज: ।
आ मानं च पशुं चैव गमय यु मां गितम ॥ ् 42 ॥
<page num =97>
</page>
गृहे गुरावर ये वा िनवस ना मवा ज: ।
नावेद व हतां हंसामाप प समाचरेत ॥ ् 43 ॥
या वेद व हता हंसा िनयता मं राचरे ।
अ हंसामेव तां व ा ेदा दम ह िनबभौ ॥ 44 ॥
योऽ हंसकािन भूतािन हन या मसुखे छया ।
स जीवं मृत ैव न विच सुखमेधते ॥ 45 ॥
यो ब धनबध लेशा ा णनां न िचक षित ।
स सव य हत े स:ु सुखम य तम ुते ॥ 46 ॥
य दयायित य कु ते धृितं ब नाित य च ।
तदवा नो यय ेन यो हन त न कंचन ॥ 47 ॥
नाकृ वा ा णनां हंसां मांसमु प ते विचत ।्
न च ा णवध: व य त मा मांसं ववजयेत ॥ ् 48 ॥
समु प ं च मांस य वधब धौ च दे हनाम ।्
समी य िनवतत सवमांस य भ णात ॥ ् 49 ॥
न भ यित यो मांसं विधं ह वा पशाचवत ।्
स लोके यतां याित यािधिभ न पीडयते ॥ 50 ॥
अनुम ता वशिसता िनह ता य व यी ।
सं कता चोपहता च खादक ेित घातका: ॥ 51 ॥
वमासं परमांसेन यो वधियतुिम छित ।
अन य य पतृ देवां ततोऽ यो ना यपु यकृत ॥ ् 52 ॥
वष वषऽ मेधेन यो यजेत शतं समा: ।
मांसािन च न खादे तयो: पु यफलं समम ॥ ् 53 ॥
<page num =98>
</page>
(सदा यजित य ेन सदा दानािन य छित ।
स तप वी सदा व ो य मांसं ववजयेत ॥ ् 2 ॥)
फलमूलाशनैम यैमु य नानां च भोजन:ै ।
न त फलमवा नोित य मासंप रवजनात ॥ ् 54 ॥
मां स भ ियताऽमु य य मांसिमहा यहम ।्
एत मांस य मांस वं वद त मनी षण: ॥ 55 ॥
न मांसभ णे दोषो न म े न च मैथुने ।
वृ रेषा भूतानां िनवृ तु महाफला ॥ 56 ॥
ेतशु दं व यािम यशु दं तथैव च ।
चतुणाम प वणानां यथावदनुपूवश: ॥ 57 ॥
द तजातेऽनुजाते च कृतचूडे च सं थते ।
अशु दा बा धवा: सव सूतके च तथो यते ॥ 58 ॥
दशाहं शावमाशौचं स प डेषु वधीयते ।
अवाक संचयनाद नां यहमेकाहमेव वा ॥ ् 59 ॥
स प डता तु पु षे स मे विनवतते ।
समानोदकभाव तु ज मना नोरवेदने ॥ 60 ॥
यथेदं शावमाशौचं स प डेषु वधीयते ।
जननेऽ येवमेव या नपुणकं शु दिम छताम ॥ ् 61 ॥
(उभय दशाहािन कुल या नं न भु यते ।
दानं ित हो य : वा याय िनवतते ॥ 3 ॥)
सवषां शावमाशौचं माता प ो तु सूतकम ।्
सूतकं मातुरेव यादप पृ य पता शुिचु : ॥ 62 ॥
<page num =99>
</page>
(स धम वृ य दानधमफलै षण: ।
ेता धमापरोधाथमर य यैतद यते ॥ ु 4 ॥)
िनर य तु पुमा छु मुप पृ यैव शु दयित ।
बै जकादिभसंब धादनु यादघं यहम ॥ ् 63 ॥
(जनने येवमेव या माता प ो तु सूतकम ्।
सूतकं मातुरेव यादप पृ य पता शुिचु : ॥ 5 ॥)
अ ा चैकेन रा या च रा ैरेव च िभ: ।
शव पृशो वशु य त यहाददकदाियनु : ॥ 64 ॥
गुरो: ेत य िश य तु पतृमेधं समाचरन ।्
ेतहारै: समं त दशरा ेण शु दयित ॥ 65 ॥
रा िभमासतु यािभगभ ावे वशु दयित ।
रज युपरते सा वी नानेन ी रज वला ॥ 66 ॥
नृणामकृतचूडानां वशु दनिशक मृता ।
िनवृ चूडकानां तु रा ा छु द र यते ॥ 67 ॥
( ा सं कार मीतानां वणानाम वशेषत: ।
रा ा ु भवे छु द: क या व ो वधीयते ॥ 6 ॥
अद तज मन: स आचूडा नैिशक मृता ।
रा मावृतादेशा शरा मत: परम ॥ ् 7 ॥
परपूवासु भायासु पु ेषु कृतेषु च ।
मातामहे रा ं तु एकाहं वस प डत: ॥ 8 ॥)
ऊन वा षकं ेतं िनद युबा धवा ब ह: ।
अलंकृ य शुचौ भूमाव थसंचयना ते ॥ 68 ॥
<page num =100>
</page>
ना य काय ऽ नसं कारो न च काय दक या ।
अर ये का व य वा पेयु यहमेव च ॥ 69 ॥
ना वष य कत या बा धवै दक या ।
जातद त य वा कुयुना न वा प कृते सित ॥ 70 ॥
स चा र येकाहमतीते पणं मृतम ।्
ज म येकोदकानां तु रा ा छु द र यते ॥ 71 ॥
ीणामसं कृतानां तु यहा छु दय त बा धवा: ।
यथो े नैव क पेन शु दय त तु सनाभय: ॥ 72 ॥
(परपूवासु पु ेषु सूतके मृतकेषु च ।
मातामहे रा ं यादेकाहं तु सा प डने ॥ 9 ॥)
अ ारलवणा ना: युिनम जेयु ते यहम ।्
मांसाशनं च ना ीयु: शयीरं पृथक तौ ॥ ् 73 ॥
स नधावेष वै क प: शावाशौच य क ितत: ।
असं नधावयं ेयो विध: संब धबा धव:ै ॥ 74 ॥
वगतं तु वदेश थं ृणुया ो िनदशम ।्
य छेषं दशरा य तावदेवाशुिचभवेत ्॥ 75 ॥
(मास ये रा ं या ष मासे प णी तथा ।
अह तु नवमादवागू व नानेन शु दयित ॥ 10 ॥)
अित ा ते दशाहे च रा मशुिचभवेत ।्
संव सरे यतीते तु पृ वैवापो वशु दयित ॥ 76 ॥
िनदशं ाितमरणं ु वा पु य ज म च ।
सवासा जलमा लु य शु दो भवित मानव: ॥ 77 ॥
<page num =101>
</page>
बाले देशा तर थे च पृथ प डे च सं थते ।
सवासा जलमा लु य स एव वशु दयित ॥ 78 ॥
अ तदशाहे यातां चे पुनमरणज मनी ।
ताव यादशुिच व ो याव यादिनदशम ॥ ् 79 ॥
रा माहराशौचमाचाय सं थते सु ित ।
त य पु े च प यां च दवारा िमित थित: ॥ 80 ॥
ो ये तूपसंप ने रा मशुिचभवेत ।्
मातुले प णीं रा ं िश य व बा धवेषु च ॥ 81 ॥
ेते राजिन स योितय य या षये थत: ।
अ ो ये वह: कृ नमनूचाने तथा गुरौ ॥ 82 ॥
शु दये ो दशाहेन ादशाहेन भूिमप: ।
वै य: प चदशाहेन शू ो मासेन शु दयित ॥ 83 ॥
( व शू दायादा यु े य बा धवा: ।
तेषामशौचं व य दशाहा छु द र यते ॥ 11 ॥
राज यवै ययो ैवं ह नयोिनषु ब धुषु ।
वमेव शौचं कुव त वशु यथिमित थित: ॥ 12 ॥
व : शु ये शाहेन ज महानौ वयोिनषु ।
ष भ िभरथैकेन व शू योिनषु ॥ 13 ॥
सव चो मवणा तु शौचं कुयुरत ता: ।
त ण विध ेन वं तु शौचं वयोिनषु ॥ 14 ॥
न वधयेदघाहािन यूहे ना नषु या: ।
न च त कम कुवाण: सना योऽ यशुिचभवेत ॥ ् 84 ॥
<page num =102>
</page>
दवाक ितमुद यां च पिततं सूितकां तथा ।
शवं त पृ नं चैव पृ वा नानेन शु दयित ॥ 85 ॥
आच य यतो िन यं जपेदशुिचदशने ।
सौरा म ा यथो साहं पावमानी श त: ॥ 86 ॥
नारं पृ वा थ स नेहं ना वा व ो वशु दयित ।
आच यैव तु िन: नेहं गामाल याकमी य वा ॥ 87 ॥
आ द ी नोदकं कुयादा त य समापनात ।्
समा े तूदकं कृ वा रा ेणैव शु दयित ॥ 88 ॥
वृथासंकरजातानां यासु च ित ताम ।्
आ मन यािगनां चैव िनवततोदक या ॥ 89 ॥
पाष डमाि तानां च चर तीनां च कामत: ।
गभभतृ हां चैव सुरापीनां च यो षताम ॥ ु ् 90 ॥
आचाय वमुपा यायं पतरं मातरं गु म ।्
िन य तु ती ेता न तेन वयु यते ॥ 91 ॥
द णेन मृतं शू ं पुर ारेण िनहरेत ।्
प मो रपूव तु यथायोगं ज मन: ॥ 92 ॥
न रा ामघदोषोऽ त ितनां न च स णाम ।्
ऐ ं थानमुपासीना भूता ह ते सदा ॥ 93 ॥
रा ो माहा मके थाने स :शौचं वधीयते ।
जानां प रर ाथमासनं चा कारणम ॥ ् 94 ॥
ड भाहवहतानां च व ुता पािथवेन च ।
गो ा ण य चैवाथ य य चे छित पािथव: ॥ 95 ॥
<page num =103>
</page>
सोमा यकािनले ाणां व ा प योयम य च ।
अ ानां लोकपालानां वपुधारयते नृप: ॥ 96 ॥
लोकेशािध तो राजा ना याशौचं वधीयते ।
शौचाशोचं ह म यानां लोकेश भवा ययम ॥ ् 97 ॥
उ तैराहवे श ै: धमहत य च ।
स : संित ते य तथाशौचिमित थित: ॥ 98 ॥
व : शु दय यप: पृ वा यो वाहनायुधम ।्
वै य: तोदं र मी वा य ं शू : कृत य: ॥ 99 ॥
एत ोऽिभ हतं शौचं स प डेषु जो मा: ।
अस प डेषु सवषु ेतशु दं िनबोधत ॥ 100 ॥
अस प डं जं ेतं व ो िन य ब धुवत ।्
वशु दयित रा ेण मातुरा ां बा धवान ॥ ् 101 ॥
य नम तेषां तु दशाहेनैव शु दयित ।
अनद न नम ैव न चे म गृहे वसेत ॥ ् 102 ॥
अनुग ये छया ेतं ाितम ाितमेव च ।
ना वा सचैल: पृ वाऽ नं घृतं ा य वशु दयित ॥ 103 ॥
न व ं वेषु ित सु मृतं शू ेण नाययेत ।्
अ व या ाहितु : सा या छू सं पशद षता ॥ ू 104 ॥
ानं तपोऽ नराहारो मृ मनो वायुपा जनम ।्
वाय:ु कमाककालौ च शु दे: कतृ ण दे हनाम ॥ ् 105 ॥
सवषामेव शौचानामथशौचं परं मृतम ।्
योऽथ शुिच ह स शुिचन मृ ा रशुिच: शुिच: ॥ 106 ॥
<page num =104>
</page>
ा या शु दय त व ांसो दानेनाकायका रण: ।
छ नपापा ज येन तपसा वेद व मा: ॥ 107 ॥
मृ ोय:ै शु दयते शो यं नद वेगेन शु दयित ।
रजसा ी मनोद ा सं यासेन जो मु : ॥ 108 ॥
अ गा ा ण शु दय त मन: स येन शु दयित ।
व ातपो यां भूता मा बु द ञानेन शु दयित ॥ 109 ॥
एष शौच य व: ो : शार र य विनणय: ।
नाना वधानां याणां शु दे: शृणुत िनणयम ॥् 110 ॥
तैजसानां मणीनां च सव या ममय य च ।
भ मना मृदा चैव शु द ा मनी षिभ: ॥ 111 ॥
िनलपं का चनं भा डम रेव वशु दयित ।
अ जम ममयं चैव राजतं चानुप कृतम ॥ ् 112 ॥
अपाम ने संयोगा दैमं रौ यं च िनबभौ ।
त मा यो: वयो यैव िनणको गुणव र: ॥ 113 ॥
ता ाय:कां यरै यानां पुण: सीसक य च ।
शौचं यथाह कत यं ारा लोदकवा रिभ: ॥ 114 ॥
वाणां चैव सवषां शु द पवनं मृतम ।्
ो णं संहतानां च दारवाणां च त णम ॥ ् 115 ॥
माजनं य पा ाणां पा णना य कम ण ।
चमसानां हाणां च शु द: ालनेन तु ॥ 116 ॥
च णां ु ुवाणां च शु द णेन वा रणा ।
यशूपशकटानां च मुसलोलूखल य च ॥ 117 ॥
<page num =105>
</page>
अ तु ो णं शौचं बहनां धा यवाससाम ।ू ्
ालनेन व पानाम : शौचं वधीयते ॥ 118 ॥
( यहकृतशौचानां तु वायसी शु द र यते ।
पयु णा दपना ा मिलनामितधावनात ॥ ू ् 15 ॥)
चैलव चमणां शु दवदलानां तथैव च ।
शाकमूलफलानां च धा यव छु द र यते ॥ 119 ॥
कौशेया वकयो ष:ै कुतपानाम र कै: ।
ीफलैरंशुप टानां ौमाणां गौरसषप:ै ॥ 120 ॥
ौमव छ खशृ गाणाम थद तमय य च ।
शु द वजानता काया गोमू ेणोदकेन वा ॥ 121 ॥
ो णा ृणका ं च पलालं चैव शु दयित ।
माजनोपा जनैव म पुन:पाकेन मृ मयम ॥ ् 122 ॥
म ैमू :ै पुर षैवा ीवन:ै पूयशो णतै: ।
सं पृ ं नैव शु दयेत पुन:पाकेन मृ मयम ॥ ् 123 ॥
संमाजनोपा जनेन सेकेनो लेखनेन च ।
गवां च प रवासेन भूिम: शु दयित प चिभ: ॥ 124 ॥
प ज धं गवा ातमवधूतमव ुतम ।्
द षतं केशक टै मृ ेपेण शु दयित ॥ ू 125 ॥
याव नापै यमे या ा धो लेप त कृत: ।
ताव मृ ा र चादेयं सवासु यशु दषु ॥ 126 ॥
ी ण देवा: प व ा ण ा णानामक पयन ।्
अ म िन ण ं य च वाचा श यते ॥ 127 ॥
<page num =106>
</page>
आप: शु दा भूिमगता वैतृ यं यासु गोभवेत ।्
अ या ा ेदमे येन ग धवणरसा वता: ॥ 128 ॥
िन यं शु द: का ह त: प ये य च सा रतम ्।
चा रगतं भै यं िन यं मे यिमित थित: ॥ 129 ॥
िन यमा यं शुिच ीणां शकुिन: फलपातने ।
वे च शुिचव स: ा मृग हणे शुिच: ॥ 130 ॥
िभहत य य मांसं शुिच त मनुर वीत ।्
या हत या यै डाला ै द युिभ: ॥ 131 ॥
(शुिचर न: शुिचवाय:ु वृ ो ह ब ह र: ।
जलं शुिच व व थं प था संचरणे शुिच: ॥ 16 ॥)
ऊ व नाभेयािन खािन तािन मे यािन सवश: ।
या यध ता यमे यािन देहा चैव मला युता: ॥ 132 ॥
म का व ुष छाया गौर : सूयर मय: ।
रजो भूवायुर न पश मे यािन िन दशेत ॥ ् 133 ॥
व मू ो सगशु दयथ मृ ायादेयमथवत ।्
दै हकानां मलानां च शु दषु ादश व प ॥ 134 ॥
वसा शु मसृ जा मू व ाणकण व ।
े मा ु द षका वेदो ादशैते नृणां मलाू : ॥ 135 ॥
एका िल गे गुदे ित तथैक करे दश ।
उभयो: स दात या मृद: शु दमभी सता ॥ 136 ॥
एत छौचं गृह थानां गुणं चा रणाम ।्
गुणं या न थानां यतीनां तु चतुगुणम ॥ ् 137 ॥
<page num =107>
</page>
कृ वा मू ं पुर षं वा खा याचा त उप पृशेत ।्
वेदम ये यमाण अ नम ं सवदा ॥ 138 ॥
राचामेदप: पूव : मृ या तो मुखम ।्
शार रं शौचिम छ ह ी शू तु सकृ सकृत ॥ ् 139 ॥
शू ाणां मािसकं काय वपनं यायवितनाम ।्
वै यव छौचक प जो छ ं च भोजनम ॥ ् 140 ॥
नो छ ं कुवते मु या व ुषोऽ गे पत त या: ।
न म ू ण गता या यं न द ता तरिध तम ॥ ् 141 ॥
(अजा ं मुखतो मे यं गावो मे या पृ त: ।
ा णा: पादतो मे या: यो मे या सवत: ॥ 17 ॥
गौरमे या मुखे ो ा अजा मे या तत: मृता ।
गो: पुर षं च मू ं च मे यिम य वी मनु: ॥ 18 ॥)
पृश त ब दव: पादौ य आचामयत: परान ।्
भौिमकै ते समा ेया न तैरा यतो भवेत ॥ ् 142 ॥
(द तव तल नेषु ज ा पशषु चे नतु ।
प र युतेषु त थाना निगर नेव त छुिच ॥ 19 ॥)
उ छ ेन तु सं पृ ो यह त: कथंचन ।
अिनधायैव त यमाचा त: शुिचतािमयात ॥ ् 143 ॥
वा तो व र : ना वा तु घृत ाशनमाचरेत ।्
आचामेदेव भु वा नं नानं मैथुिनन: मृतम ॥ ् 144 ॥
(अनृतौ तु मृदा शौचं काय मू पुर षवत ।्
ऋतौ तु गभ श क वा नानं मैथुिनन: मृतम ॥ ् 20 ॥)
<page num =108>
</page>
सु वा ु वा च भु वा च िन ी यो वानृतािन च ।
पी वापोऽ ये यमाण आचामे यतोऽ प सन ॥ ् 145 ॥
एषां शौच विध: कृ नो यशु द तथैव च ।
उ ो व: सववणानां ीणां धमा नबोधत ॥ 146 ॥
बालया वा युव या वा वृ दया वाऽ प यो षता ।
न वात येण कत यं कंिच काय गृहे व प ॥ 147 ॥
बा ये पतुवशे ित े पा ण ाह य यौवने ।
पु ाणां भत र ेते न भजे ी वत ताम ॥ ् 148 ॥
प ा भ रा सुतैवा प ने छे रहमा मन: ।
एषां ह वरहेण ी ग कुयादभे कुले ॥ ु 149 ॥
सदा या भा यं गृहकायषु द या ।
सुसं कृतोप करया यये चामु ह तया ॥ 150 ॥
य मै द ा पता वेनां ाता वाऽनुमते पतु: ।
तं शु ूषेत जीव तं सं थतं च न ल घयेत ॥ ् 151 ॥
म गलाथ व ययनं य ासां जापते: ।
यु यते ववाहेषु दानं वा यकारणम ॥ ् 152 ॥
अनृतावृतुकाले च म सं कारकृ पित: ।
सुख य िन यं दातेह परलोके च यो षत: ॥ 153 ॥
वशील: कामवृ ो वा गुणैवा प रव जत: ।
उपचय: या सा या सततं देवव पित: ॥ 154 ॥
(दान भृित या तु या ावदाय:ु पित ता ।
भतृलोकं न यजित यथैवा धती तथा ॥ 21 ॥
<page num =109>
</page>
ना त ीणां पृथ य ो न तं ना युपोषणम ।्
पितं शु ूषते येन तेन वग मह यते ॥ 155 ॥
(प यौ जीवित या तु ी उपवासं तं चरेत ।्
आयु यं हरते भतु: नरकं चैव ग छित ॥ 22 ॥)
पा ण ाह य सा वी ी जीवतो वा मृत य वा ।
पितलोकमभी स ती नाचरे कंिचद यम ॥ ् 156 ॥
कामं तु पये ेहं पु पमूलफलै: शुभ:ै ।
न तु नामा प गृ या प यौ ेते पर य तु ॥ 157 ॥
आसीतामरणा ा ता िनयता चा रणी ।
यो धम एकप ीनां का ती तमनु मम ॥ ् 158 ॥
अनेकािन सह ा ण कुमार चा रणाम ।्
दवं गतािन व ाणामकृ वा कुलसंतितम ॥ ् 159 ॥
मृते भत र सा वी ी चय यव थता ।
वग ग छ यपु ा प यथा ते चा रण: ॥ 160 ॥
अप यलोभा ा तु ी भतारमितवतते ।
सेह िन दामवा नोित पितलोका च ह यते ॥ 161 ॥
ना यो प ना जा तीह न चा य यप र हे ।
न तीय सा वीनां किच त प द यते ॥ 162 ॥
पितं ह वाऽपकृ ं वमु कृ ं या िनषेवते ।
िन ैव सा भवे लोके परपूवित चो यते ॥ 163 ॥
यिभचारा ु भतु: ी लोके ा नोित िन ताम ।्
शृगालयोिनं ा नोित पापरोगै पीडयते ॥ 164 ॥
<page num =110>
</page>
पितं या नािभचरित मनोवा देहसंयुता ।
सा भतृलोकमा नोित स : सा वीित चो यते ॥ 165 ॥
अनेन नार वृ ेन मनोवा देहसंयता ।
इहा ां क ितमा नोित पितलोकं पर च ॥ 166 ॥
एवं वृ ां सवणा ीं जाित: पूवमा रणीम ।्
दाहयेद नहो ेण य पा ै धम वत ॥ ् 167 ॥
भायायै पूवमा र यै द वा नीन यकम ण ।
पुनदार यां कुया पुनराधानमेव च ॥ 168 ॥
अनेन विधना िन यं प चय ा न हापयेत ।्
तीयमायुषो भागं कृतदारो गृहे वसेत ॥ ् 169 ॥
॥ इित मानवे धमशा े भृगु ो ायां सं हतायां प चमोऽ याय: ॥ 5 ॥< /mUla>
<page num =111>
</page>
ष ोऽ याय:
< mUla>एवं गृहा मे थ वा विधव नातको ज: ।
वने वसे ु िनयतो यथाव जते य: ॥ 1 ॥
(अत:परं ब यािम धम वैखानसा मम ।्
व यमूलफलानां च विधं हणमो णे ॥ 1 ॥)
गृह थ तु यदा प ये लीपिलतमा मन: ।
अप य यैव चाप यं तदाऽर यं समा येत ॥ ् 2 ॥
सं य य ा यमाहारं सव चैव प र छदम ।्
पु ेषु भाया िन य वनं ग छे सहैव वा ॥ 3 ॥
अ नहो ं समादाय गृ ं चा नप र छदम ।्
ामादर यं िन:सृ य िनवसे नयते य: ॥ 4 ॥
मु य नै व वघैम य:ै शाकमूलफलेन वा ।
एतानेव महाय ा नवपे िधपूवकम ॥ ् 5 ॥
वसीत चम चीरं वा सायं नाया गे तथा ।
जटा बभृया न यं म ुलोमनखािन च ॥ 6 ॥
य यं या तो द ा िलं िभ ां च श त: ।
अ मूलफलिभ ािभरचयेदा मागतान ॥ ् 7 ॥
वा याये िन ययु : या ा तो मै : समा हत: ।
दाता िन यमनादाता सवभूतानुक पक: ॥ 8 ॥
वैतािनकं च जुहयादि हो ं यथा विध ।ु
दशम क दय पव पौणमासं च योगत: ॥ 9 ॥
<page num =112>
</page>
ऋ े या यणं चैव चातुमा यािन चाहरेत ।्
तुरायणं च मशो द यायनमेव च ॥ 10 ॥
वास तशारदैम यैमु य न:ै वयमा तै: ।
पुरोडाशां ं ैव विधव नवपे पृथक ॥ ् 11 ॥
देवता य तु त द वा व यं मे यतरं ह वु : ।
शेषमा मिन यु जीत लवणं च वयं कृतम ॥ ् 12॥
थलजौदकशाकािन पु पमूलफलािन च ।
मे यवृ ो वा य ा नेहां फलसंभवान ॥ ् 13 ॥
वजये मधु मांसं च भौमािन कवकािन च ।
भू तृणं िश ुकं चैव े मातकफलािन च ॥ 14 ॥
यजेदा युजे मािस मु य नं पूवसंिचतम ।्
जीणािन चैव वासांिस शाकमूलफलािन च ॥ 15 ॥
न फालकृ म ीयाद सृ म प केनिचत ।ु ्
न ामजाता यात ऽ प मूलािन च फलािन च ॥ 16 ॥
अ नप वाशनो वा या कालप वभुगेव वा ।
अ मकु टो भवे ा प द तोलूखिलकोऽ प वा ॥ 17 ॥
स : ालको वा या माससंचियकोऽ प वा ।
ष मासिनचयो वा या समािनचय एव वा ॥ 18 ॥
न ं चा नं सम ीया वा वा य श त: ।
चतुथकािलको वा या या ा य मकािलक: ॥ 19 ॥
चा ायण वधानैवा शु लकृ णे च वतयेत ।्
प ा तयोवा य ीया वागूं किथतां सकृत ॥ ् 20 ॥
<page num =113>
</page>
(यत: प ं समाद ा न तत: पु पमाहरेत ।्
यत: पु पं समाद ा न तत: फलमाहरेत ॥ ् 2 ॥)
पु पमूलफलैवा प केवलैवतये सदा ।
कालप व:ै वयंशीणवखानसमते थत: ॥ 21 ॥
भूमौ वप रवतत ित े ा पदै दनम ।्
थानासना यां वहरे सवनेषूपय नप: ॥ 22 ॥
ी मे प चतपा तु या षा व ावकािशक: ।
आ वासा तु हेम ते मशो वधयं तप: ॥ 23 ॥
उप पृशं षवणं पतृ देवां तपयेत ।्
तप रं ो तरं शोषये ेहमा मन: ॥ 24 ॥
अ नीना मिन वैताना समारो य यथा विध ।
अन नरिनकेत: या मुिनमूलफलाशन: ॥ 25 ॥
अ य : सुखाथषु चार धराशय: ।
शरणे वमम ैव वृ मूलिनकेतन: ॥ 26 ॥
तापसे वेव व ेषु या कं भै माहरेत ।्
गृहमेिधषु चा येषु जेषु वनवािसषु ॥ 27 ॥
ामादा य वा ीयाद ौ ासा वने वसन ।्
ितगृ पुटेनैव पा णना शकलेन वा ॥ 28 ॥
एता ा य सेवेत द ा व ो वने वसन ।्
व वधा ौपिनषद रा मसंिस दये ुती: ॥ 29 ॥
ऋ षिभ ा णै ैव गृह थैरेव से वता: ।
व ातपो ववृ दयथ शर र य च शु दये ॥ 30 ॥
<page num =114>
</page>
अपरा जतां वा थाय जे शम ज ग: ।
आ िनपाता छर र य यु ो वायिनलाशन: ॥ 31 ॥
आसां मह षचयाणां य वा यतमया तनुम ।्
वीतशोकभयो व ो लोके मह यते ॥ 32 ॥
वनेषु च व यैवं तृतीयं भागमायुष: ।
चतुथमायुषो भागं य वा स गा प र जेत ॥ ् 33 ॥
आ मादा मं ग वा हतहोमो जते यु : ।
िभ ाबिलप र ा त: ज े य वधते ॥ 34 ॥
ऋणािन ी यपाकृ य मनो मो े िनवेशयेत ।्
अनापाकृ य मो ं तु सेवमानो ज यध: ॥ 35 ॥
अधी य विधव ेदा पु ां ो पा धमत: ।
इ वा च श तो य ैमनो मो े िनवेशयेत ॥ ् 36 ॥
अनधी य जो वेदाननु पा तथा सुतान ।्
अिन वा चैव य ै मो िम छ ज यध: ॥ 37 ॥
ाजाप यां िन ये ं सववेदसद णाम ।्
आ म य नी समारो य ा ण: जे हात ॥ ृ ् 38 ॥
यो द वा सवभूते य: ज यभयं गृहात ।्
त य तेजोमया लोका भव त वा दन: ॥ 39 ॥
य माद व प भूतानां जा नो प ते भयम ।्
त य देहा मु य भयं ना त कुत न ॥ 40 ॥
अगारादिभिन ा त: प व ोपिचतो मुिन: ।
समुपोढेषु कामेषु िनरपे : प र जेत ॥ ् 41 ॥
<page num =115>
</page>
एक एव चरे न यं िस दयथमसहायवान ।्
िस दमेक य संप य न जहाित न ह यते ॥ 42 ॥
अन नरिनकेत: या ामम नाथमा येत ्।
उपे कोऽसंकुसुको मुिनभावसमा हत: ॥ 43 ॥
कपालं वृ मूलािन कुचेलमसहायता ।
समता चैव सव म नेत मु य ल णम ॥् 44 ॥
नािभन देत मरणं नािभन देत जी वतम ।्
कालमेव ती ेत िनदशं भृतको यथा ॥ 45 ॥
( ै या हैम तका मासान ौ िभ ु वच मते ।्
दयाथ सवभूतानां वषा वेक संवसेत ॥ ् 3 ॥
नासूय ह जे माग ना ां भूिममा मेत ।्
प रभूतािभर तु काय कुव त िन यश: ॥ 4 ॥
स यां वाचम हं ां च वदेदनपका रणीम ।्
क कापेतामप षामनृशंसामपैशुनाम ॥ ् 5 ॥)
पूतं यसे पादं व पूतं जलं पबेत ।्
स यपूतां वदे ाचं मन:पूतं समाचरेत ॥ ् 46 ॥
अितवादां तित ेत नावम येत कंचन ।
न चेमं देहमाि य वैरं कुव त केनिचत ॥ ् 47 ॥
ु दय तं न ित ु येदा ु : कुशलं वदेत ।्
स ारावक णा च न वाचमनृतां वदेत ॥ ् 48 ॥
अ या मरितरासीनो िनरपे ो िनरािमष: ।
आ मनैव सहायेन सुखाथ वचरे दह ॥ 49 ॥
<page num =116>
</page>
न चो पातिनिम ा यां न न ा ग व ाया ।
नानुशासनवादा यां िभ ां िल सेत क हिचत ॥ ् 50 ॥
न तापसै ा णैवा वयोिभर प वा िभ: ।
आक ण िभ ुकैवा यैरगारमुपसं जेत ्॥ 51 ॥
लृ केशनख म :ु पा ी द ड कुसु भवान ।्
वचरे नयतो िन यं सवभूता यपीडयन ॥ ् 52 ॥
अतैजसािन पा ा ण त य युिन णािन च ।
तेषाम : मृतं शौचं चमसानािमवा वरे ॥ 53 ॥
अलाबुं दा पा ं च मृ मयं वैदलं तथा ।
एतािन यितपा ा ण मनु: वायंभुबोऽ वीत ॥ ् 54 ॥
एककालं चरे ै ं न स जेत व तरे ।
भै े स ो ह यित वषये व प स जित ॥ 55 ॥
बधूमे स नमुसले य गारे भु ब जने ।
वृ े शरावसंपाते िभ ां िन यं यित रेत ॥ ् 56 ॥
अलाभे न वषाद या लाभे चैव न हषयेत ।्
ाणया कमा : या मा ास गा िनगत: ॥ 57 ॥
अिभपू जतलाभां तु जुगु सेतैव सवश: ।
अिभपू जतलाभै यितमु ोऽ प ब दयते ॥ 58 ॥
अ पा ना यवहारेण रह: थानासनेन च ।
यमाणािन वषयै र या ण िनवतयेत ॥ ् 59 ॥
इ याणां िनरोधेन राग ेष येण च ।
अ हंसया च भूतानाममृत वाय क पते ॥ 60 ॥
<page num =117>
</page>
अवे ेत गतीनृणां कमदोषसमु वा: ।
िनरये चैव पतनं यातना यम ये ॥ 61 ॥
व योगं यै ैव संयोगं च तथाऽ यै: ।
जरया चािभभवनं यािधिभ ोपपीडनम ॥ ् 62 ॥
देहाद मणं चा मा पुनगभ च संभवम ।ु ्
योिनको टसह ेषु सृती ा या तरा मन: ॥ 63 ॥
अधम भवं चैव द:ुखयोगं शर रणाम ।्
धमाथ भवं चैव सुखसंयोगम यम ॥ ् 64 ॥
सू मतां चा ववे ेत योगेन परमा मन: ।
देहेषु च समु प मु मे वधमेषु च ॥ 65 ॥
द षतोऽ प चरे दम य त ा मे रतू : ।
सम: सवषु भूतेषु न िल गं धमकारणम ॥ ् 66 ॥
फलं कतकवृ य य य बु सादकम ।्
न नाम हणादेव त य वा र सीदित ॥ 67 ॥
संर णाथ ज तूनां रा ावहिन वा सदा ।
शर र या यये चैव समी य वसुधां चरेत ॥ ् 68 ॥
अ ा रा या च या ज तू हन य ानतो यित: ।
तेषां ना वा वशु दयथ ाणायामा षडाचरेत ॥ ् 69 ॥
ाणायामा ा ण य योऽ प विधव कृता: ।
या ित णवैयु ा व ेयं परमं तप: ॥ 70 ॥
द ते मायमानानां धातूनां ह यथा मला: ।
तथे याणां द ते दोषा: ाण य िन हात ॥ ् 71 ॥
<page num =118>
</page>
ाणायामैदहे ोषा धारणािभ क बषम ।्
याहारेण संसगा यानेनानी रा गुणान ॥ ् 72 ॥
उ चावचेषु भूतेषु द यामकृता मिभु : ।
यानयोगेन संप ये ितम या तरा मन: ॥ 73 ॥
स य दशनसंप न: कमिभन िनब दयते ।
दशनेन वह न तु संसारं ितप ते ॥ 74 ॥
अ हंसये यास गैव दकै ैव कमिभ: ।
तपस रणै ो :ै साधय तीह त पदम ॥ ् 75 ॥
अ थ थूणं नायुयुतं मांसशो णतलेपनम ।्
चमावन दं दग ध पूण मू पुर षयोु : ॥ 76 ॥
जराशोकसमा व ं रोगायतनमातुरम ।्
रज वलमिन यं च भूतावासिममं यजेत ॥ ् 77 ॥
नद कूलं यथा वृ ो वृ ं वा शकुिनयथा ।
तथा यज नमं देहं कृ ा ाहा मु यते ॥ 78 ॥
येषु वेषु सुकृतम येषु च द कृतम ।ु ्
वसृ य यानयोगेन ा येित सनातनम ॥ ् 79 ॥
यदा भावेन भवित सवभावेषु िन: पृह: ।
तदा सुखमवा नोित े य चेह च शा तम । ् 80 ॥
अनेन विधना सवा य वा स गा छन:ै शनै: ।
सव विनमु ो येवावित ते ॥ 81 ॥
यािनकं सवमेवैत देतदिभश दतम ।्
न न या म व क याफलमुपा ुते ॥ 82 ॥
<page num =119>
</page>
अिधय ं जपेदािधदै वकमेव च ।
आ या मकं च सततं वेदा तािभ हतं च यत ॥ ् 83 ॥
इदं शरणम ानािमदमेव वजानताम ।्
इदम व छतां वगिमदमान यिम छताम ॥ ् 84 ॥
अनेन मयोगेन प र जित यो ज: ।
स वधूयेह पा मानं परं ािधग छित ॥ 85 ॥
एष धम ऽनुिश ो वो यतीनां िनयता मनाम ्।
वेदसं यािसकानां तु कमयोगं िनबोधत ॥ 86 ॥
चार गृह थ वान थो यित तथा ।
एते गृह थ भवा वार: पृथगा मा: ॥ 87 ॥
सवऽ प मश वेते यथाशा ं िनषे वता: ।
यथो का रणं व ं नय त परमां गितम ॥ ् 88 ॥
सवषाम प चैतेषां वेद मृित वधानत: ।
गृह थ उ यते े : स ीनेता बभित ह ॥ 89 ॥
यथा नद नदा: सव सागरे या त सं थितम ।्
तथैवा िमण: सव गृह थे या त सं थितम ॥ ् 90 ॥
चतुिभर प चैवैतैिन यमा िमिभ ज:ै ।
दशल णको धम: से वत य: य त: ॥ 91 ॥
धृित: मा दमोऽ तेयं शौचिम यिन ह: ।
धी व ा स यम ोधो दशकं धमल णम ॥ ् 92 ॥
दश ल णािन धम य ये व ा: समधीयते ।
अधी य चानुवत ते ते या त परमां गितम ॥ ् 93 ॥
<page num =120>
</page>
दशल णकं धममनुित समा हत: ।
वेदा तं विधव वा सं यसेदनृणो ज: ॥ 94 ॥
सं य य सवकमा ण कमदोषानपानुदन ।्
िनयतो वेदम य य पु ै य सुखं वसेत ॥ ् 95 ॥
(सं यसे सवकमा ण वेदमेकं न सं यसेत ।्
वेदस यासत: शू त मा ेदं न सं यसेत ॥ ् 6 ॥)
एवं सं य य कमा ण वकायपरमोऽ पृह: ।
सं यासेनापह यैन: ा नोित परमां गितम ॥ ् 96 ॥
एष वोऽिभ हतो धम ा ण य चतु वध: ।
पु योऽ यफल: े य रा ां धम िनबोधत ॥ 97 ॥
॥ इित मानवे धमशा े भृगु ो ायां सं हतायां ष ोऽ याय: ॥ 6 ॥< /mUla>
<page num =121>
</page>
स मोऽ याय:
< mUla>राजधमा व यािम यथावृ ो भवे नपृ: ।
संभव यथा त य िस द परमा यथा ॥ 1 ॥
ा ं ा ेन सं कारं येण यथा विध ।
सव या य यथा यायं कत यं प रर णम ॥ ् 2 ॥
अराजके ह लोकेऽ म सवतो व ते भयात ।ु ्
र ाथम य सव य राजानमसृज भ:ु ॥ 3 ॥
इ ािनलयमाकाणाम ने व ण य च ।
च व ेशयो ैव मा ा िन य शा ती: ॥ 4 ॥
य मादेषां सुरे ाणां मा ा यो िनिमतो नृप: ।
त मादिभभव येष सवभूतािन तेजसा ॥ 5 ॥
तप या द यव चैष च ूं ष च मनांिस च ।
न चैनं भु व श नोित क द यिभवी तुम ॥ ् 6 ॥
सोऽ नभवित वायु सोऽक: सोम: स धमरा ।
स कुबेर: स व ण: स महे : भावत: ॥ 7 ॥
बालोऽ प नावम त यो मनु य इित भूिमप: ।
महती देवता ेषा नर पेण ित ित ॥ 8 ॥
एकमेव दह य ननरं द पसा पणम ।ु ्
कुलं दहित राजा न: सपशु यसंचयम ॥ ् 9 ॥
काय सोऽवे य श ं च देशकालौ च त वत: ।
कु ते धमािस दयथ व पं पुन: पुन: ॥ 10 ॥
य य सादे प ा ी वजय परा मे ।
<page num =122>
</page>
मृ यु वसित ोधे सवतेजोमयो ह स: ॥ 11 ॥
तं य तु े संमोहा स वन य यसंशयम ।्
त य ाशु वनाशाय राजा कु ते मन: ॥ 12 ॥
त मा दम यिम ेषु स यव ये नरािधप: ।
अिन ं चा यिन ेषु तं धम न वचालयेत ॥ ् 13 ॥
त याथ सवभूतानां गो ारं धममा मजम ।्
तेजोमयं द डमसृज पूवमी र: ॥ 14 ॥
त य सवा ण भूतािन थावरा ण चरा ण च ।
भया ोगाय क प ते वधमा न चल त च ॥ 15 ॥
तं देशकालौ श ं च व ां चावे य त वत: ।
यथाहत: सं णये नरे व यायवितषु ॥ 16 ॥
स राजा पु षो द ड: स नेता शािसता च स: ।
चतुणामा माणां च धम य ितभ:ू मृत: ॥ 17 ॥
द ड: शा त जा: सवा द ड एवािभर ित ।
द ड: सु ेषु जागित द डं धम वदबुधाु : ॥ 18 ॥
समी य स धृत: स य सवा र जयित जा: ।
असमी य णीत तु वनाशयित सवत: ॥ 19 ॥
य द न णये ाजा द डं द डये वत त: ।
शूले म यािनवाप य दबला बलव राु : ॥ 20 ॥
अ ा काक: पुरोडाशं ा च िल ा द व तथा ।
वा यं च न या क मं वतताधरो रम ॥ ् 21 ॥
<page num =123>
</page>
सव द ड जतो लोको दलभो ह शुिचनरु : ।
द ड य ह भया सव जग ोगय क पते ॥ 22 ॥
देवदानवग धवा र ांिस पतगोरगा: ।
तेऽ प भोगाय क प ते द डेनैव िनपी डता: ॥ 23 ॥
द येयुु : सववणा िभ ेर सवसेतव: ।
सवलोक कोप भवे ड य व मात ॥ ् 24 ॥
य यामो लो हता ो द ड रित पापहा ।
जा त न मु त नेता चे साधु प यित ॥ 25 ॥
त याहु: सं णेतारं राजानं स यवा दनम ।्
समी यका रणं ा ं धमकामाथको वदम ॥ ् 26 ॥
तं राजा णय स यक वगणािभवधते ।्
कामा मा वषम: ु ो द डेनैव िनह यते ॥ 27 ॥
द डो ह सुमह ेजो दधर ाकृता मिभु : ।
धमा चिलतं ह त नृपमेव सबा धवम ॥ ् 28 ॥
ततो दग च रा ं च लोकं च सचराचरम ।ु ्
अ त र गतां ैव मुनी देवां पीडयेत ॥ ् 29 ॥
सोऽसहायेन मूढेन लु धेनाकृतबु दना ।
न श यो यायतो नेतंु स े न वषयेषु च ॥ 30 ॥
शुिचना स यसंधेन यथाशा ानुसा रणा ।
णेतंु श यते द ड: सुसहायेन धीमता ॥ 31 ॥
वरा े यायवृ : या शद डृ श ुषु ।
सु व ज : न धेषु ा णेषु मा वत: ॥ 32 ॥
<page num =124>
</page>
एवंवृ य नृपते: िशलो छेना प जीवत: ।
व तीयते यशो लोके तैल ब द रवा भिस ॥ ु 33 ॥
अत तु वपर त य नृपतेर जता मन: ।
सं यते यशो लोके घृत ब द रवा भिस ॥ ु 34 ॥
वे वे धम िन व ानां सवषामनुपूवश: ।
वणानामा माणां च राजा सृ ोऽिभर ता ॥ 35 ॥
तेन य सभृ येन कत यं र ता जा: ।
त ोऽहं व यािम यथावदनुपूवश: ॥ 36 ॥
ा णा पयुपासीत ात थाय पािथव: ।
ै व वृ दा वदष त े ेषां च ु शासने ॥ 37 ॥
वृ दां िन यं सेवेत व ा वेद वद: शुचीन ।्
वृ दसेवी ह सततं र ोिभर प पू यते ॥ 38 ॥
ते योऽिधग छे नयं वनीता मा प िन यश: ।
वनीता मा ह नृपितन वन यित क हिचत ॥ ् 39 ॥
वहवोऽ वनया न ा राजान: सप र छदा: ।
वन था अ प रा यािन वनया ितपे दरे ॥ 40 ॥
वेनो वन ोऽ वनया नहष ैव पािथवु : ।
सुदा: पैजवन ैव सुमुखो िनिमरेव च ॥ 41 ॥
पृथु तु वनया ा यं ा वा मनुरेव च ।
कुबेर धनै य ा यं चैव गािधज: ॥ 42 ॥
ै व े य यीं व ां द डनीितं च शा तीम ्।
आ वी क ं चा म व ां वातार भां लोकत: ॥ 43 ॥
<page num =125>
</page>
इ याणां जये योगं समाित े वािनशम ।्
जते यो ह श नोित वशे थापियतंु जा: ॥ 44 ॥
दश कामसमु थािन तथा ौ ोधजािन च ।
यसनािन दर तािन य ेन ववजयेत ॥ ु ् 45 ॥
कामजेषु स ो ह यसनेषु मह पित: ।
वयु यतेऽथधमा यां ोधजे वा मनैव तु ॥ 46 ॥
मृगया ो दवा व न: प रवाद: यो मद: ।
तौय कं वृथाटया च कामजो दशको गण: ॥ 47 ॥
पैशु यं साहसं ोहर ई यासृयाथदषणम ।् ू ्
वा द डजं च पा यं ोधजोऽ प गणोऽ क: ॥ 48 ॥
योर येतयोमूलं यं सव कवयो वद:ु ।
तं य ेन जये लोभं त जावेतावुभौ गणौ ॥ 49 ॥
पानम ा: य ैव मृगया च यथा मम ।्
एत क तमं व ा चतु कं कामजे गणे ॥ 50 ॥
द ड य पातनं चैव वा पा याथदषणे ।ू
ोधजेऽ प गणे व ा क मेत कं सदा ॥ 51 ॥
स क या य वग य सव ैवानुष गण: ।
पूव पूव गु तरं ब ा यसनमा मवान ॥ ् 52 ॥
यसन य च मृ यो यसनं क मु यते ।
यस यधोऽधो जित वया य यसनी मृत: ॥ 53 ॥
मौला छा वद: शूराँ ल धल ा कुलो वान ।्
सिचवा स चा ौ वा कुव त पर तान ॥ ् 54 ॥
<page num =126>
</page>
अ प य सुकरं कम तद येकेन द करम ।ु ्
वशेषतोऽसहायेन कंतु रा यं महोदयम ॥ ् 55 ॥
तै: साध िच तये न यं सामा यं संिध व हम ।्
थानं समुदयं गुि ं ल ध शमनािन च ॥ 56 ॥
तेषां वं वमिभ ायमुपल य पृथक् पृथक ।्
सम तानां च कायषु वद या दतमा मन: ॥ 57 ॥
सवषां तु विश ेन ा णेन वप ता ।
म ये परमं म ं राजा षा गु यसंयुतम ॥ ् 58 ॥
िन यं त म समा त: सवकाया ण िन: पेत ।्
तेन साध विन य तत: कम समारभेत ॥ ् 59 ॥
अ यान प कुव त शुची ा ानव थतान ।्
स यगथसमाहतृनमा या सुपर तान ॥ ् 60 ॥
िनवतता य याव रितकत यता नृिभ: ।
तावतोऽत ता द ा कुव त वच णान ॥ ् 61 ॥
तेषामथ िनयु जीत शूरा द ा कुलो तान ।्
शुचीनाकरकमा ते भी न तिनवेशने ॥ 62 ॥
दतं चैव कुव त सवशा वशारदम ।ू ्
इ गताकारचे ं शुिचं द ं कुलो तम ॥ ् 63 ॥
अनुर : शुिचद : मृितमा देशकाल वत ।्
वपु मा वीतभीवा मी दतो राू : श यते ॥ 64 ॥
(स ध व हकाल ा समथानायित मान ।्
परैरहाया छु दां धमत: कामतोऽथत: ॥ 1 ॥
<page num =127>
</page>
समाहतु कुव त सवशा वप त: ।
कुलीना वृ संप ना नपुणा कोशवृ दये ॥ 2 ॥
आय यय य कुशला ग णत ानलोलुपान ।्
िनयोजये दमिन ा स य कायाथिच तकान ॥ ् 3 ॥
कम ण चाितकुशला ल प ानायित मान ।्
सव व ािसन: स या सवकायषु िन तान ॥ ् 4 ॥
अकृताशां तथाभतु: काल ां स गन: ।
कायकामोपधा शु दा बा ा य तरचा रण: ॥ 5 ॥
कुयादास नकायषु गृहसंर णेषु च ।)
अमा ये द ड आय ो द डे वैनियक या ।
नृपतौ कोशरा े च दते संिध वपययौ ॥ ू 65 ॥
दत एव ह संध े िभन येव च संहतान ।ू ्
दत त कु ते कम िभ ते येन मानवाू : ॥ 66 ॥
स व ाद य कृ येषु िनगूढे गतचे तै: ।
आकारिम गतं चे ां भृ येषु च िचक षतम ॥ ् 67 ॥
बु वा च सव त वेन परराजिचक षतम ।्
तथा य माित े था मानं न पीडयेत ॥ ् 68 ॥
जा गलं स यसंप नमाय ायमना वलम ।्
र यमानतसाम तं वजी यं देशमावसेत ॥ ् 61 ॥
ध वदग मह दगम दग बा मेव वा ।ु ु ु
नृदग िग रदग वा समाि य वसे पुरम ॥ ु ु ् 70 ॥
<page num =128>
</page>
सवण तु य ेन िग रदगु समा येत ।्
एषां ह बाहगु येन िग रदग विश यते ॥ ु ु 71 ॥
ी या ा याि ता वेषां मृगगता याऽ सरा: ।
ी यु रा ण मश: लव गमनरामरा: ॥ 72 ॥
यथा दगाि तानेता नोप हंस त श वु : ।
तथारयो न हंस त नृपं दगसमाि तम ॥ ु ् 73 ॥
एक: शतं योधयित ाकार थो धनुधर: ।
शतं दशसह ा ण त मा ग वधीयते ॥ ु 74 ॥
(म दर या प िशखरं िनमानु यं न िश यते ।
मनु यदग दगाणां मनुु ु : वायंभुवोऽ वीत ॥। ् 6 ॥)
त यादायुधसंप नं धनधा येन वाहनै: ।
ा णै: िश पिभय ैयवसेनोदकेन च ॥ 75 ॥
त य म ये सुपया ं कारये हमा मनृ : ।
गु ं सवतुकं शु ं जलवृ सम वतम ॥ ् 76 ॥
तद या यो हे ाया सवणा ल णा वताम ।्
कुले महित संभूतां ां पगुणा वताम ॥ ् 77 ॥
पुरो हतं च कुव त वृणुयादेव च वज: ।
तेऽ य गृ ा ण कमा ण कुयुवतािनकािन च ॥ 78 ॥
यजेत राजा तुिभ व वधैरा द ण:ै ।
धमाथ चैव व े यो द ा ोगा धनािन च ॥ 79 ॥
सांव स रकमा ै रा ादाहारये िलम ।्
या चा नायपरो लोके वतत पतृव नृषु ॥ 80 ॥
<page num =129>
</page>
अ य ा व वधा कुया त वप त: ।
तेऽ य सवा यवे ेर नृणां काया ण कुवताम ॥ ् 81 ॥
आवृ ानां गु कुला ाणां पूजको भवेत ।्
नृपाणाम यो ेष िनिध ा ोऽिभधीयते ॥ 82 ॥
न तं तेना न चािम ा हर त न च न यित ।
त मा ा ा िनधात यो ा णे व यो िनिध: ॥ 83 ॥
न क दते न यथते न वन यित क हिचत ।्
व र म नहो े यो ा ण य मुखे हतम ॥ ु ् 84 ॥
समम ा णे दानं गुणं ा ण ुवे ।
ाधीते शतसाह मन तं वेदपारगे ॥ 85 ॥
पा य ह वशेषेण धानतयैव च ।
अ पं वा वह वा े य दाु न य फलम ुते ॥ 86 ॥
(एष एव परो धम: कृ नो रा उदा त: ।
ज वा धनािन सं ामा जे य: ितपादयेत ॥ ् 7 ॥
देशकाल बधानेन यं दासम वतम ।्
पा े द यते य ु त दम य साधनम ॥ ् 8 ॥)
समो माधमै राजा वाहतू : पालय जा: ।
न िनवतत सं ामा ा ं धममनु मरन ॥ ् 87 ॥
सं ामे विनवित वं जानां चैव पालनम ।्
शु ूषां ा णानां च रा ां ेय करं परम ॥ ् 88 ॥
आहवेषु िमथोऽ यो यं जघांस तो मह त: ।
यु यमाना: परं श या वग या यपरा ुखा: ॥ 89 ॥
<page num =130>
</page>
न कूटैरायुधैह या ु यमानो रणे रपून ।्
न क णिभना प द धैना न विलततेजन:ै ॥ 90 ॥
न च ह या थला ढं न लीवं न कृता जिलम ।्
न मु केशं नासीनं न तवा मीित वा दनम ॥ ् 91 ॥
न सु ं न वस नाहं न न नं न िनरायुधम ।्
नायु यमानं प य तं न परेण समागतम ्॥ 92 ॥
नायुध यसन ा ं नात नाितप र तम ।्
न भीतं न परावृ ं सतां धममनु मरन ॥ ् 93 ॥
य तु भीत: परावृ : सं ामे ह यते परै: ।
भतुय कृतं कंिच सव ितप ते ॥ ु 94 ॥
य चा य सुकृतं कंिचदमु ाथमुपा जतम ।्
भता त सवमाद ेपरावृ हत य तु ॥ 95 ॥
रथा ं ह तनं छ ं धनं धा यं पशू य: ।
सव या ण कु यं च यो य जयित त य तत ॥ ् 96 ॥
रा द ु दारिम येषा वै दक ुित: ।
रा ा च सवयोधे यो दात यमपृथ जतम ॥ ् 97 ॥
(भृ ये यो वजयेदथा नैक: सवहरो भवेत ।्
नाममा ेण तु येत छ ेण च मह पित: ॥ 9 ॥)
एषोऽनुप कृत: ो ो योधधम: सनातन: ।
अ मा दमा न यवेत यो न णे रपून ॥ ् 98 ॥
अल धं चैव िल सेत ल धं र े य त: ।
र तं वधये चैव वृ दं पा ेषु िन: पेत ॥ ् 99 ॥
<page num =131>
</page>
एत चतु वधं व ा पु षाथ योजनम ।्
अ य िन यमनु ानं स य कुयादत त: ॥ 100 ॥
अल धिम छे डेन ल धं र ेदवे या ।
र तं वधये दया वृ दं पा ेषु िनृ : पेत ॥ ् 101 ॥
िन यमु तद ड: या न यं ववृतपौ ष: ।
िन यं संवृतसंवाय िन य ंिछ ानुसायरे: ॥ 102 ॥
िन यमु तद ड य कृ नमु जते जगत ।्
त मा सवा ण भूतािन द डेनैव साधयेत ॥ ् 103 ॥
अमाययैव वतत न कथंचन मायया ।
बु दयेता र यु ां च मायां िन यं वसंवृत: ॥ 104 ॥
ना य िछ ं परो व ा ा छ ं पर य तु ।
गूहे कूम इवा गािन र े वरमा मन: ॥ 105 ॥
(न व सेद व ते व ते नाित व सेत ।्
व ासा यमु नं मूलाद प िनकृ तित ॥ 10 ॥)
बकव च तयेदथा संहव च परा मेत ।्
बृकव चावलु पेत शशव च विन पतेत ॥ ् 106 ॥
एवं वजयमान य येऽ य यु: प रप थन: ।
तानानये शं सवा सामा दिभ प म:ै ॥ 107 ॥
य द ते तु न ित ेयु पायै: थमै िभ: ।
द डेनैव स ैतां छनकैवशमानयेत ॥ ् 108 ॥
सामाद नामुपायानां चतुणाम प प डता: ।
सामद डौ शंस त िन यं रा ािभवृ दये ॥ 109 ॥
<page num =132>
</page>
यथो दरित िनदाता क ं धा यं च र ित ।
तथा र े नृपो रा ं ह या च प रप थन: ॥ 110 ॥
मोहा ाजा वरा ं य: कषय यनवे या ।
सोऽिचरा यते रा या जी वता च सबा धव: ॥ 111 ॥
शर रकषणा ाणा: ीय ते ा णनां यथा ।
तथा रा ाम प ाणा: ीय ते रा कषणात ॥ ् 112 ॥
रा य सं हे िन यं वधानिमदमाचरेत ।्
सुसंगृह तरा ो ह पािथव: सुखमेधते ॥ 113 ॥
यो याणां प चानां म ये गु ममिध तम ।्
तथा ामशतानां च कुया ा य सं हम ॥ ् 114 ॥
ाम यािधपितं कुया श ामपितं तथा ।
वंशतीशं शतेशं च सह पितमेव च ॥ 115 ॥
ामदोषा समु प ना ािमक: शनकै: वयम ।्
शंसे ामदशेशाय दशेशो वंशतीिशने ॥ 116 ॥
वंशतीश तु त सव शतेशाय िनवेदयेत ।्
शंसे ामशतेश तु सह पतये वयम ॥ ् 117 ॥
यािन राज देयािन यहं ामवािसिभ: ।
अ नपाने धनाद िन ािमक ता यवा नुयात ॥ ् 118 ॥
दशी कुलं तु भु जीत वंशी प च कुलािन च ।
ामं ामशता य : सह ािधपित: पुरम ॥ ् 119 ॥
तेषां ा या ण काया ण पृथ काया ण चैव ह ।
रा ोऽ य: सिचव: न ध तािन प येदत त: ॥ 120 ॥
<page num =133>
</page>
नगरे नगरे चैकं कुया सवाथिच तकम ।्
उ चै: थानं घोर पं न ाणािमव हम ॥ ् 121 ॥
स ताननुप र ामे सवानेव सदा वयम ।्
तेषां वृ ं प रणये स य ा ेषु त चरै: ॥ 122 ॥
रा ो ह र ािधकृता: पर वादाियन: शठा: ।
भृ या भव त ायेण ते यो र े दमा: जा: ॥ 123 ॥
ये काियके योऽथमेव गृ य:ु पापचेतस: ।
तेषां सव वमादाय राजा कुया वासनम ॥ ् 124 ॥
राजा कमसु यु ानां ीणां े यजन य च ।
यहं क पये ितं थानं कमानु पतृ : ॥ 125 ॥
पणो देयोऽवकृ य षडु कृ य वेतनम ।्
षा मािसक तथा छादो धा य ोण तु मािसक: ॥ 126 ॥
य व यम वानं भ ं च सप र ययम ।्
योग ेमं च सं े य व णजो दापये करान ॥ ् 127 ॥
यथा फलेन यु येत राजा कता च कमणाम ।्
तथावे य नृपो रा े क पये सततं करान ॥ ् 128 ॥
यथा पा पमद या ं वाय कोव सष पदा: ।
तथा पा पो ह त यो रा ा ा ा दक: कर: ॥ 129 ॥
प चाश ाग आदेयो रा ा पशु हर ययो: ।
धा यानाम मो भाग: ष ो ादश एव वा ॥ 130 ॥
आदद ताथ ष भागं मांसमधुस पषाम ।ु ्
ग धौषिधरसानां च पु पमूलफल य च ॥ 131 ॥
<page num =134>
</page>
प शाकतृणानां च चमणां वैदल य च ।
मृ मयानां च भा डानां सव या ममय य च ॥ 132 ॥
ि यमाणोऽ यादद त न राजा ो या करम ।्
न च ुधा य संसीदे े यो वषये वसन ॥ ् 133 ॥
य य रा तु वषये ो य: सीदित ुधा ।
त या प त ुधा रा मिचरेणैव सीदित ॥ 134 ॥
ुतवृ े व द वाऽ य वृ ं ध या क पयेत ।्
संर े सवत ैनं पता पु िमवौरसम ॥ ् 135 ॥
संर यमाणो रा ा यं कु ते धमम वहम ।्
तेनायुवधते रा ो वणं रा मेव च ॥ 136 ॥
य कंिचद प वष य दापये करसं तम ।्
यबहारेण जीव तं राजा रा े पृथ जनम ॥ ् 137 ॥
का का छ पन ैव शू ां ा मोपजी वन: ।
एकैकं कारये कम मािस मािस मह पित: ॥ 138 ॥
नो छ ादा मनो मूलं परेषां चािततृ णया ।
उ छ द ा मनो मूलमा मानं तां पीडयेत ॥ ् 139 ॥
ती ण ैव मृद या काय वी य मह पितु : ।
ती ण ैव मृद ैव राजा भवित संमतु : ॥ 140 ॥
आम यमु यं धम ं ा ं दा तं कुलो तम ।्
थापयेदासने त म ख न: काय णे नृणाम ॥ ् 141 ॥
एवं सव वधायेदिमितकत यमा मन: ।
यु ैवा म प रर े दमा: जा: ॥ 142 ॥
<page num =135>
</page>
व ोश यो य य रा ा य ते द युिभ: जा: ।
संप यत: सभृ य य मृत: स न तु जीवित ॥ 143 ॥
य य परो धम: जानामेव पालनम ।्
िन द फलभो ा ह राजा धमण यु यते ॥ 144 ॥
उ थाय प मे यामे कृतशौच: समा हत: ।
हता न ा णां य वशे स शुभां सभाम ॥ ु ् 145 ॥
त थत: जा: सवा: ितन वसजयेत ।्
वसृ य च जा: सवा म ये सह म िभ: ॥ 146 ॥
िग रपृ ं समा ासादं वा रहोगत: ।
अर ये िन:शलाके वा म येद वभा वत: ॥ 147 ॥
य य म ं न जान त समाग य पृथ जना: ।
स कृ नां पृिथवीं भु े कोशह नोऽ प पािथव: ॥ 148 ॥
जडमूका धविधरां तैय योना वयोितगान ।्
ी ले छ यािधत य गा म कालेऽपसारयेत ॥ ् 149 ॥
िभ द यवमता म ं तैय योना तथैव च ।
या ैव वशेषेण त मा ा तो भवेत ॥ ् 150 ॥
म यं दनेऽधरा े वा व ा तो वगत लम: ।
िच तये दमकामाथा साध तैरेक एव वा ॥ 151 ॥
पर पर व दानां तेषां च समुपाजनम ।्
क यानां सं दानं च कुमाराणां च र णम ॥ ् 152 ॥
दतसं ेषणं चैव काू यशेषं तथैव च ।
अ त:पुर चारं च णधीनां च चे तम ॥ ् 153 ॥
<page num =136>
</page>
कृ नं चा वधं कम प चवग च त वत: ।
अनुरागापरागौ च चारं म डल य च ॥ 154 ॥
(वने वनेचरा: काया: मणाट वकादय: ।
पर वृ ानाथ शी चारपर परा: ॥ 11 ॥
पर य चैते बो द या ता शैरेव ता शा: ।
चारसंचा रण: सं था: शठा ागूढसं ता: ॥ 12 ॥)
म यम य चारं च व जगीषो चे तम ।्
उदासीन चारं च श ो ैव य त: ॥ 155 ॥
एता: कुतयो मूलं म डल य समासत: ।
अ ौ चा या: समा याता ादशैव तु ता: मृता: ॥ 156 ॥
अमा यरा दगाथद डा याु : प च चापरा: ।
येकं किथता ेता: सं ेपेण स ित: ॥ 157 ॥
अन तरम रं व ाद रसे वनमेव च ।
अरेरन तरं िम मुदासीनं तयो: परम ॥ ् 158 ॥
( व कृ ेऽ वनीय न उदासीनो बला वत: ।
स खलो म डलाथ तु य म ेय: स म यम: ॥ 13 ॥)
ता सवानिभसंद या सामा दिभ प म:ै ।
य तै ैव सम तै पौ षेण नयेन च ॥ 159 ॥
संिधं च व हं चैव यानमासनमेव च ।
ैधीभावं सं यं च ष गुणां तये सदा ॥ 160 ॥
आसनं चैव यानं च संिधं व हमेव च ।
काय वी य यु जीत ैधं सं यमेव च ॥ 161 ॥
<page num =137>
</page>
संिधं तु वधं व ा ाजा व हमेव च ।
उभे यानासने चैव वध: सं य: मृत: ॥ 162 ॥
समानयानकमा च वपर त तथैव च ।
तदा वायितसंयु : संिध यो ल ण: ॥ 163 ॥
वयंकृत कायाथमकाले काल एव वा ।
िम य चैवापकृते वधो व ह: मृत: ॥ 164 ॥
एका कन ा यियके काय ा े य छया ।
संहत य च िम ेण वधं यानमु यते ॥ 165 ॥
ीण य चैव मशो दैवा पूवकृतेन वा ॥
िम य चानुरोधेन वधं मृतमासनम ॥ ् 166 ॥
बल य वािमन ैव थित: कायाथिस दये ।
बधं क यते ैधं षा गु यगुणवे दिभ: ॥ 167 ॥
अथसंपादनाथ च पीडयमान य श ुिभ: ।
साधुषु यपदेशाथ वध: सं य: मृत: ॥ 168 ॥
यदावग छेदाय यामािध यं ुवमा मन: ।
तदा वे च पकां पीडां तदा संिधं समा येत ॥ ् 169 ॥
यदा ा म येत सवा तु कृतीभृशम ।्
अ यु तं तथाऽऽ मानं तदा कुव त व हम ॥ ् 170 ॥
यदा म येत भावेन ं पु ं बलं वकम ।्
पर य वपर तं च तदा याया पुं ित ॥ 171 ॥
यदा तु या प र ीणो वाहनेन बलेन च ।
तदासीत य ेन शनकै: सां वय नर न ्॥ 172 ॥
<page num =138>
</page>
म येता रं यदा राजा सवथा बलव रम ।्
तदा धा बलं कृ वा साधये कायमा मन: ॥ 173 ॥
यदा परबलानां तु गमनीयतमो भवेत ।्
तदा तु सं ये ं धािमकं बिलनं नृपम ॥ ् 174 ॥
िन हं कृतीनां च कुया ोऽ रबल य च ।
उपसेवेत तं िन यं सवय गैु ं यथा ॥ 175 ॥
य द त ा प संप ये ोषं सं यका रतम ।्
सुयु दमेव त ा प िन वश क: समाचरेत ॥ ् 176 ॥
सव पायै तथा कुया नीित : पृिथवीपित: ।
यथाऽ या यिधका न युिम ोदासीनश व: ॥ 177 ॥
आयितं सवकायाणां तदा वं च वचारयेत ।्
अतीतानां च सवषां गुणदोषौ च त वत: ॥ 178 ॥
आय यां गुणदोष तदा वे िन य: ।
अतीते कायशेष : श ुिभनािभभूयते ॥ 179 ॥
यथैनं नािभसंद युिम ोदासीनश व: ।
तथा सव सं वद यादेष सामािसको नय: ॥ 180 ॥
यदा तु यानमाित ेद ररा ं ित भु: ।
तदानेन वधानेन यायाद रपुरं शनै: ॥ 181 ॥
मागशीष शुभे मािस याया ा ां मह पित: ।
फा गुनं वाथ चै ं वा मासौ ित यथावलम ॥ ् 182 ॥
<page num =139>
</page>
अ ये व प तु कालेषु यदा प ये वं जयम ।ु ्
तदा याया गृ ैव यसने चो थते रपो: ॥ 183 ॥
कृ वा वधानं मूले तु या कं च यथा विध ।
उपगृ ा पदं चैव चारा स य वधाय च ॥ 184 ॥
संशो य वधं माग ष वधं च बलं वकम ।्
सांपराियकक पेन यायाद रपुरं शनै: ॥ 185 ॥
श ुसे विन िम े च गूढे यु तरो भवेत ।्
गत यागते चैव स ह क तरो रपु: ॥ 186 ॥
द ड यूहेन त माग याया ु शकटेन वा ।
वराहमकरा यां वा सू या वा ग डेन वा ॥ 187 ॥
यत भयमाश के तो व तारये लम ।्
प ेन चैव यूहेन िन वशेत सदा वयम ॥ ् 188 ॥
सेनापितबला य ौ सव द ु िनवेशयेत ।्
यत भयमाश के ाचीं तां क पये शम ॥ ् 189 ॥
गु मां थापयेदा ा कृतसं ा समंतत: ।
थाने यु दे च कुशलानभी न वका रण: ॥ 190 ॥
संहता योधयेद पा कामं व तारये हन ।ू ्
सृ या व ेण चैवैता यूहेन यू योधयेत ॥ ् 191 ॥
य दना ै: समे यु दयेदनूपे नौ पै तथा ।
वृ गु मावृते चापैरिसचमायुधै: थले ॥ 192 ॥
कु े ां म यां प चाला शूरसेनजान ।्
द घा लघूं ैव नरान ानीकेषु योजयेत ॥ ् 193 ॥
<page num =140>
</page>
हषये लं यू तां स य पर येत ।्
चे ा ैव वजानीयादर योधयताम प ॥ 194 ॥
उप या रमासीत रा ं चा योपपीडयेत ।्
दषयेू चा य सततं यवसा नोदके धनम ॥ ् 115 ॥
िभ ा चैव तडागािन ाकारप रखा तथा ।
समव क दये चैनं रा ौ व ासये था ॥ 196 ॥
उपज यानुपजपे येतैव च त कृतम ।ु ्
यु े च दैवे यु येत जय े सुरपेतभी: ॥ 197 ॥
सा ना दानेन भेदेन सम तैरथवा पृथक ।्
वजेतंु यतेतार न यु देन कदाचन ॥ 198 ॥
अिन यो वजयो य मा यते यु यमानयोृ : ।
पराजय सं ामे त मा ु दं ववजयेत ॥ ् 199 ॥
याणाम युपायानां पूव ानामसंभवे ।
तथा यु येत संप नो वजयेत रपू यथा ॥ 200 ॥
ज वा संपूजये ेवा ा णां ैव धािमकान ।्
द ा प रहारां यापयेदभयािन च ॥ 201 ॥
सवषां तु व द वैषां समासेन िचक षतम ।्
थापये त ं यं कुया च समय याम ॥ ् 202 ॥
माणािन च कुव त तेषां ध या यथो दतान ।्
र ै पूजयेदेनं धानपु षै: सह ॥ 203 ॥
आदानम यकरं दानं च यकारकम ।्
अभी सतानामथानां काले यु ं श यते ॥ 204 ॥
<page num =141>
</page>
सव कमदमाय ं वधाने दैवमानुषे ।
तयोदवमिच यं तु मानुषे व ते या ॥ 205 ॥
(दैवेन विधना यु ं मानु यं य वतते ।
प र लेशेन महता तदथ य समाधकम ॥ ् 14 ॥
संयु या प दैवेन पु षकारेण व जतम ।्
वना पु षकारेण फलं े ं य छित ॥ 15 ॥
च ाका ा हा वायुर नराप तथैव च ।
इह दैवेन सा य ते पौ षेण य त: ॥ 16 ॥)
सह वा प जे ु : संिधं कृ वा य त: ।
िम ं हर यं भूिमं वा संप यं वधं फलम ॥ ् 206 ॥
पा ण ाहं च सं े य तथा दं च म डले ।
िम ादथा यिम ा ा या ाफलमवा नुयात ॥ ् 207 ॥
हर यभूिमसं ा या पािथवो न तथैधते ।
यथा िम ं ुवं ल वा कृशम यायित मम ॥ ् 208 ॥
धम ं च कृत ं च तु कृितमवे च ।
अनुर ं थरार भं लघुिम ं श यते ॥209 ॥
ा ं कुलीनं शूरं च द ं दातारमेव च ।
कृत ं धृितम तं च क माहर रं बुधाु : ॥ 210 ॥
आयता पु ष ानं शौय क णवे दता ।
थौलल यं च सततमुदासीनगुणोदय: ॥ 211 ॥
े यांस य दां िन यं पशुवृ दकर म प ।
प र यजे नृपो भूिममा माथम वचारयन ॥ ् 212 ॥
<page num =142>
</page>
आपदथ धनं र े ारा े दनैर प ।
आ मानं सततं र े ारैर प धनैर प ॥ 213 ॥
सह सवा: समु प ना: समी यापदो भृशम ।्
संयु ां वयु ां सव पया सृजे धु : ॥ 214 ॥
उपेतारमुपयें च सव पायां कृ नश: ।
एत यं समाि य यतेताथिस दये ॥ 215 ॥
एवं सविमदं राजा सह संम य म िभ: ।
याय या लु य म या े भो ु म त:पुरं वशेत ॥ ् 216 ॥
त ा मभूतै: काल ैरहाय: प रचारकै: ।
सुपर तम ना म ा म ै वषापहै: ॥ 217 ॥
वष नैरगदै ा य सव या ण योजयेत ।्
वष नािन च र ािन िनयतो धारये सदा ॥ 218 ॥
पर ता: य ैनं यजनोदकधूपनै: ।
वेषाभरणसंशु दा: पृशेय:ु सुसमा हता: ॥ 219 ॥
एवं य ं कुव त यानश यासनाशने ।
नाने साधने चैव सवालंकारकेषु च ॥ 220 ॥
भु वा वहरे चैव ीिभर त:पुरे सह ।
व य तु यथाकालं पुन: काया ण िच तयेत ॥ ् 221 ॥
अलंकृत संप येदायुधीयं पुनजनम ।्
वाहनािन च सवा ण श ा याभरणािन च ॥ 222 ॥
सं यां चोपा य शृणुयाद तव मिन श भृत ।्
रह या याियनां चैव णधीनां च चे तम ॥ ् 223 ॥
<page num =143>
</page>
ग वा क ा तरं व य समनु ा य तं जनम ।्
वशे ोजनाथ च ीवृतोऽ त:पुरं पुन: ॥ 224 ॥
त भु वा पुन: कंिच ूयघोष:ै ह षत: ।
सं वशे ु यथाकालमु े च गत लम: ॥ 225 ॥
एत धानमाित देरोग: पृिथवीपित: ।
अ व थ: सवमेत ु भृ येषु विनयोजयेत ॥ ् 226 ॥
॥ इित मानवे धमशा े भृगु ो ायां सं हतायां स मोऽ याय: ॥ 7॥< /mUla>
<page num =144>
</page>
अ मोऽ याय:
< mUla> यवहारा द ु तु ा णै: सह पािथव: ।
म ैम िभ ैव वनीत: वशे सभाम ॥ ् 1 ॥
त ासीन: थतो वा प पा णमु य द णम ।्
वनीतवेषाभरण: प ये काया ण काियणाम ॥ ् 2 ॥
यहं देश ै शा ै हेतुिभ: ।
अ ादशसु मागषु िनब दािन पृथ पृथक ॥ ् 3 ॥
( हंसा य: कु ते क ेयं वा न य छित ।
थाने ते े ववाद य िभ नोऽ ादशधा पुन: ॥ 1 ॥)
तेषामा मृणादानं िन ेपोऽ वािम व य: ।
संभूय च समु थानं द यानपकम च ॥ 4 ॥
वेतन यैव चादानं सं वद यित म: ।
य व यानुशयो ववाद: वािमपालयो: ॥ 5 ॥
सीमा ववादधम पा ये द डवािचके ।
तेयं च साहसं चैव ीसं हणमेव च ॥ 6 ॥
ीपुंधम वभाग ूतमा य एव च ।
पदा य ादशैतािन यवहार थता वह ॥ 7 ॥
एषु थानेषु भूिय ं ववादं चरतां नृणाम ।्
धम शा तमाि य कुया काय विनणयम ॥ ् 8 ॥
यदा वयं न कुया ु नृपित: कायदशनम ।्
तदा िनयु या ासं ा णं कायदशने ॥ 9 ॥
सोऽ य काया ण संप ये स यैरेव िभवृत: ।
<page num =145>
</page>
सभामेव व या ामासीन: थत एव वा ॥ 10 ॥
य म देशे िनषीद त व ा वेद वद य: ।
रा ािधकृतो व ा ण तां सभां वद:ु ॥ 11 ॥
धम व द वधमण सभां य ोपित ते ।
श यं चा य न कृ त त व दा त सभासद: ॥ 12 ॥
सभां वा न वे यं व यं वा सम जसम ।्
अ ु व ुव वाऽ प नरो भवित क बषी ॥ 13 ॥
य धम धमण स यं य ानृतेन च ।
ह यते े माणानां हता त सभासद: ॥ 14 ॥
धम एव हतो ह त धम र ित र त: ।
त मा दम न ह त यो मा नो धम हतोऽवधीत ॥ ् 15 ॥
वृषो ह भगवा धम त य य: कु ते लम ।्
वृषलं तं वददवा त मा दम न लोपयेत ॥ ु ् 16 ॥
एक एव सु दम िनधनेऽ यनुयाित य: ।
शर रेण समं नाशं सवम य द ग छित ॥ 17 ॥
पादोऽधम य कतारं पाद: सा णमृ छित ।
पाद: सभासद: सवा पादो राजानमृ छित ॥ 18 ॥
राजा भव यनेना तु मु य ते च सभासद: ।
एनो ग छित कतारं िन दाह य िन ते ॥ 19 ॥
जाितमा ोपजीवी वा कामं या ा ण ुव: ।
धम व ा नृपेतेन तु शू : कथंचन ॥ 20 ॥
य य शू तु कु ते रा ो धम ववेचनम ।्
<page num =146>
</page>
त य सीदित त ा ं प के गौ रव प यत: ॥ 21 ॥
य ा ं शू भूिय ं ना तका ा तम जम ।्
वन य याशु त कृ नं दिभ यािधपी डतम ॥ ु ् 22 ॥
धमासनमिध ाय संवीता ग: समा हत: ।
ण य लोकपाले य: कायदशनमारभेत ॥ ् 23 ॥
अथानथावुभौ बु वा धमाधम च केवलौ ।
वण मेण सवा ण प ये काया ण काियणाम ॥ ् 24 ॥
बा ै वभावये ल गैभावम तगतं नृणाम ।्
वरवण गताकारै षुा चे तेन च ॥ 25 ॥
आकारै र गतैग या चे या भा षतेन च ।
ने व वकारै गृ तेऽ तगतं मन: ॥ 26 ॥
बालदाया दकं र थं ताव ाजानुपालयेत ।्
याव स या समावृ ो याव चातीतशैशव: ॥ 27 ॥
वशाऽपु ासु चैवं वा णं िन कुलासु च ।
पित तास ुच ीषु वधवा वातुरासु च ॥ 28 ॥
(एवमेव विध: कुया ो ष सु पितता व प ।
व ा नपानं देयं च वसेयु गृहा तके ॥ 2 ॥)
जीव तीनां तु तासां ये त दरेय:ु वबा धवा: ।
ता छ या चौरद डेन धािमक: पृिथवीपित: ॥ 29 ॥
ण वािमकं र थं राजा य दं िनधापयेत ।्
अवाक य दा दरे वामी परेण नृपितहरेत ॥ ् ् 30 ॥
<page num =147>
</page>
ममेदिमित यो ूया सोऽनुयो यो यथा विध ।
संवा पसं याद वामी त यमहित ॥ 31 ॥
अवेदयानो न य देशं कालं च त वत: ।
वण पं माणं च त समं द डमहित ॥ 32 ॥
आदद ताथ ष भागं ण ािधगता नृप: ।
दशमं ादशं वा प सतां धममनु मरन ॥ ् 33 ॥
ण ािधगतं यं ित े ु ै रिध तम ।्
यां त चौरा गृ या ा ाजेभेन घातयेत ॥ ् 34 ॥
ममायिमित यो ूया निधं स येन मानव: ।
त यादद त ष भागं राजा ादशमेव वा ॥ 35 ॥
अनृतं तु वद द डय: व व यांशम मम ।्
त यैव वा िनधान य सं याया पीयसीं कलाम ॥ ् 36 ॥
व ां तु ा णो वा पूव पिन हतं िनिधम ।्
अशेषतोऽ यादद त सव यािधपित ह स: ॥ 37 ॥
( ा ण तु िनिधं ल वा ं रा े िनवेदयेत ्।
तेन द ं तु भु जीत तेन: यादिनवेदयन ॥ ् 3 ॥)
यं तु प ये निधं राजा पुराणं िन हतं तौ ।
त मा जे यो द वाधमध कोशे वेशयेत ॥ ् 38 ॥
िनधीनां तु पुराणानां धातूनामेव च तौ ।
अधभा णा ाजा भूमेरिधपित ह स: ॥ 39 ॥
दात यं सववण यो रा ा चौरै तं धनम ।्
राजा तदपयु जान ौर या नोित क बषम ॥ ु ् 40 ॥
<page num =148>
</page>
जाितजानपदा धमा ेणीधमा धम वत ।्
समी य कुलधमा वधम ितपादयेत ॥ ् 41 ॥
वािन कमा ण कुवाणा दरे स तोऽ प मानवाू : ।
या भव त लोक य वे वे कम यव थता: ॥ 42 ॥
नो पादये वयं काय राजा ना य य पू ष: ।
न च ा पतम येन सेदथ कथंचन ॥ 43 ॥
यथा नय यसृ पातैमृग य मृगय:ु पदम ।्
नये थानुमानेन धम य नृपित: पदम ॥ ् 44 ॥
स यमथ च संप येदा मानमथ सा ण: ।
देशं पं च कालं च यवहार वधौ थत: ॥ 45 ॥
स राच रतं य या दािमकै जाितिभ: ।
त ेशकुलजातीनाम व दं क पयेत ॥ ् 46 ॥
अधमणाथिस दयथमु मणन चो दत: ।
दापये दिनक याथमधमणा भा वतम ॥ ् 47 ॥
यैय पायैरथ वं ा नुयाद म णकु : ।
तै तै पायै: संगृ दापयेदधम णकम ॥ ् 48 ॥
धमण यवहारेण छलेनाच रतेन च ।
यु ं साधयेदथ प चमेन बलेन च ॥ 41 ॥
य: वयं साधयेदथमु मण ऽधम णकात ।्
न स रा ाऽिभयो य: वकं संसाधय धनम ॥ ् 50 ॥
अथऽप ययमानं तु करणेन वभा वतम ।्
दापये दिनक याथ द डलेशं च श त: ॥ 51 ॥
<page num =149>
</page>
(य त या कृतं य करणं च न व ते ।
न चोपल भपूव त दैवी या भवेत ॥ ् 4 ॥)
अप वेऽधमण य देह यु य संस द ।
अिभयो ा दशे े यं करणं वा यद शेत ॥ ु ् 52 ॥
अदे यं य दशित िन द याप ते च ु य: ।
य ाधरो रानथा वगीता नावबु यते ॥ 53 ॥
अप द यापदे यं च पुनय वपधावित ।
स य ण हतं चाथ पृ : स नािभन दित ॥ 54 ॥
असंभा ये सा िभ देशे संभाषते िमथ: ।
िन यमानं ं च ने छे ा प िन पतेत ॥ ् 55 ॥
बूरह यु न ् बूरयाद ं च न वभावयेत ।् ्ु
न च पूवापरं व ा मादथा स ह यते ॥ 56 ॥
सा ण: स त मे यु वा दशे यु ो दशे न य: ।
धम थ: कारणैरेतैह नं तम प िन दशेत ॥ ् 57 ॥
अिभयो ा न चे ूया यो द डय धमत: ।
न चे प ा ूया दम ित परा जत: ॥ 58 ॥
यो याव न वीताथ िम या यावित वा वदेत ।ु ्
तौ नृपेण धम ौ दा यौ त गुणं दमम ॥ ् 59 ॥
पृ ोऽप ययमान तु कृताव थो धनै षणा ।
यवरै: सा िभभा यो नृप ा णसंिनधौ ॥ 60 ॥
या शा धिनिभ: काया यवहरेषु सा ण: ।
ता शा सं व यािम यथावा यमृतं च तै: ॥ 61 ॥
<page num =150>
</page>
गृ हण: पु णो मौला: व शू योनय: ।
अ यु ा: सा यमह त न ये केिचदनाप द ॥ 62 ॥
आ ा: सवषु वणषु काया: कायषु सा ण: ।
सवधम वदोऽलु धा वपर तां तु वजयेत ॥ ् 63 ॥
नाथसबं धनो ना ा न सहाया न वै रण: ।
न दोषा: कत या न या याता न द षताू : ॥ 64 ॥
न सा ी नृपित: काय न का ककुशीलवौ ।
न ो यो न िल ग थो न स गे यो विनगत: ॥ 65 ॥
ना यधीनो न व यो न द युन वकमकृत ।्
न वृ दो न िशशुनको ना यो न वकले य: ॥ 66 ॥
नात न म ो नो म ो न ु ृ णोपपी डत: ।
न मात न कामात न ु दो ना प त कर: ॥ 67 ॥
ीणां सा यं य: कुयु जानां स शा जा: ।
शू ा स त: शू ाणाम यानाम ययोनय: ॥ 68 ॥
अनुभावी तु य: क कुया सा यं ववा दनाम ।्
अ तव म यर ये वा शर र या प चा यये ॥ 69 ॥
याऽ यसंभवे काय बालेन थ वरेण वा ।
िश येण ब धुना वाऽ प दासेन भृतकेन वा ॥ 70 ॥
बालवृ दातुराणं च सा येषु वदतां मृषा ।
जानीयाद थरां वाचमु स मनसां तथा ॥ 71 ॥
साहसेषु च सवषु तेयसं हणेषु च ।
वा द डयो पा ये न पर ेत सा ण: ॥ 72 ॥
<page num =151>
</page>
बह वं प रगृ या सा ैधे नरािधपु : ।
समेषु तु गुणो कृ ा गु ण ैधे जो मान ॥ ् 73 ॥
सम दशना सा यं वणा चैव िस यित ।
त स यं ुव सा ी धमाथा यां न ह यते ॥ 74 ॥
सा ी ुताद य ुव नायसंस द ।
अवा नरकम येित े य वगा च ह यते ॥ 75 ॥
य ािनब दोऽपी ेत शृणुया ाऽ प कंचन ।
पृ त ा प त ूया था ं यथा ुतम ॥ ् 76 ॥
एकोऽलु ध तु सा ी या य: शु योऽ प न य: ।
ीबु देर थर वा ु दौषै ा येऽ प ये वृता: ॥ 77 ॥
वभावेनैव य ूयु त ा ं यावहा रकम ।्
अतो यद य ूयुधमाथ तदपाथकम ॥ ् 78 ॥
सभा त: सा ण: ा ानिथ यिथसंिनधौ ।
ा ववाकोऽनुयु जीत विधना तेन सा वयन ॥ ् 79 ॥
य योरनयोव थ कायऽ म े तं िमथ: ।
त ूत सव स येन यु माकं सा ता ॥ 80 ॥
स यं सा ये ुव सा ी लोकाना नोित पु कलान ।्
इह चानु मां क ित वागेषा पू जता ॥ 81 ॥
( व या ो धनं कंिच गृ या कुलस नधौ ।
मेण स वशु दं ह यायतो लभते धनम ॥ ् 5 ॥)
सा येऽनृतं वद पाशैब यते वा णैभृशम ।्
ववश: शतमाजाती त मा सा यं वदे तम ॥ ् 82 ॥
<page num =152>
</page>
( ा णो वै मनु याणामा द य तेजसां द व ।
िशरो वा सवगा ाणां धमाणां स यमु मम ॥ ् 6 ॥
ना त स या परो धम नानृता पातकं परम ।्
सा धम वशेषेण त मा स यं विश यते ॥ 7 ॥
एकमेवा तीयं तु ुव नावबु यते ।
स यं वग य सोपानं पारावार य नौ रव ॥ 8 ॥
स येन पूयते सा ी धम: स येन वधते ।
त मा स यं ह व यं सववणषु सा िभ: ॥ 83 ॥
आ मैव ा मन: सा ी गितरा मा तथाऽऽ मन: ।
माऽवमं था: वमा मानं नृणां सा णमु मम ॥ ् 84 ॥
म य ते वै पापकृतो न क प यतीित न: ।
तां तु देवा: प य त व यैवा तरपू ष: ॥ 85 ॥
ौभूिमरापो दयं च ाका नयमािनला: ।
रा : सं ये च धम वृ ा: सवदे हनाम ॥ ् 86 ॥
देव ा णसांिन ये सा यं पृ छे तं जान ।्
उद ुखा ा ुखा वा पूवा े वै शुिच: शुचीन ॥ ् 87 ॥
ूह ित ा णं पृ छेस यं ूह ित पािथवम ।्
गोबीजका चनैव य ंशू ं सव तु पातकै: ॥ 88 ॥
नो ये मृता लोका ये च ीबालघाितन: ।
िम दहु: कृत न य ते ते यु ुवतो मृषा ॥ 89 ॥
ज म भृित य कंिच पु यं भ वया कृतम ।्
त े सव शुनो ग छे द ूया वम यथा ॥ 90 ॥
<page num =153>
</page>
एकोऽहम मी या मान ंय वं क याण म यसे ।
िन यं थत ते ेष: पु यपापे ता मुिन: ॥ 91 ॥
यमो वैव वतो देवो य तवैष द थत: ।
तेन चेद ववाद ते मा ग गां मा कु गम: ॥ 92 ॥
न नो मु ड: कपालेन िभ ाथ ु पपािसत: ।
अ ध: श ुकुलं ग छे : सा यमनृतं वदेत ॥ ् 93 ॥
अवा शरा तम य धे क बषी नरकं जेत ्
य: ं वतथं ूया पृ : स धमिन ये ॥ 94 ॥
अ धो म यािनवा ाित स नर: क टकै: सह ।
यो भाषतेऽथवैक यम य ं सभां गत: ॥ 95 ॥
य य व ा ह वदत: े ो नािभश कते ।
त मा न देवा: ेयांसं लोकेऽ यं पु षं वदु: ॥ 96 ॥
यावतो बा धवा य म ह त सा येऽनृतं वदन ।्
तावत: सं यया त म छृणु सौ यानुपूवश: ॥ 97 ॥
(एवं संब धना मा मु यते िनयतावृत: ।
पशू गो पु षाणां हर यं भूयथा मम ॥ ् 9 ॥)
प च प नृते ह त दश ह त गवानृते ।
शतम ानृते ह त सह ं पु षानृते ॥ 98 ॥
ह त जातानजातां हर याथऽनृतं वदन ।्
सव भू यनृते ह त मा म भू यनृतं वद: ॥ 99 ॥
(पशुव ौ घृतयोय चा य पशुसंभवम ।्
गोव हर येषु धा यपु पफलेषु च ॥ 10 ॥
<page num =154>
</page>
अ व सवयानषेु खरो वतरा दषु ॥ )
अ सु भूिमव द याहु: ीणां भोगे च मैथुने ।
अ जेषु चैव र ेषु सव व ममयेषु च ॥ 100 ॥
(पशुव ौ घृतयोयानेषु च तथा वत ।्
गोव जतव ेषु धा ये ा णव िध: ॥ 11 ॥)
एता दोषानवे य वं सवाननृतभाषणे ।
यथा तंु यथा ं सवमेवा जसा वद ॥ 101 ॥
गोर का वा ण जकां तथा का कुशीलवान ।्
े या वाधु षकां ैव व ा शू वदाचरेत ॥ ् 102 ॥
(ये यतीता: वधम य: पर प डोपजी वन: ।
ज वमिभका ख त तां शू ािनवाचरेत ॥ ् 12 ॥)
त द धमतोऽथषु जान न य यथा नर: ।
न वगा यवते लोका ैवीं वाचं वद त ताम ॥ ् 103 ॥
शू व व ाणां य त ौ भवे ध: ।
त व यमनृतं त द स या िश यते ॥ 104 ॥
वा दैव यै च िभयजेरं ते सर वतीम ।्
अनृत यैनस त य कुवाणा िन कृितं पराम ्॥ 105 ॥
कू मा डैवा प जुहया तम नौ यथा विध ।ु
उ द यृचा वा वा या तृचेना दैवतेन वा ॥ 106 ॥
प ाद ुव सा यमृणा दषु नरोऽगद: ।
त णं ा नुया सव दशब धं च सवत: ॥ 107 ॥
<page num =155>
</page>
य य येत स ाहाद वा य य सा णु : ।
रोगोऽ न ञाितमरणमृणं दा यो दमं च स: ॥ 108 ॥
असा केषु वथषु िमथो ववदमानयो: ।
अ व दं त वत: स यं शपथेना प ल भयेत ॥ ् 109 ॥
मह षिभ देवै कायाथ शपथा: कृता: ।
विस ा प शपथं शेपे पैजवने नृपे ॥ 110 ॥
न वृथा शपथं कुया व पेऽ यथ नरो बुध: ।
वृथा ह शपथं कुव े य चेह च न यित ॥ 111 ॥
कािमनीषु ववाहेषु गवां भ ये तथे धने ।
ा णा युपप ौ च शपथे ना त पातकम ॥ ् 112 ॥
स येन शापये ं यं वाहनायुधै: ।
गोबीजका चनैव यं शू ं सव तु पातकै: ॥ 113 ॥
अ नं वाहारयेदेनम सु चैनं िनम जयेत ।्
पु दार य वा येनं िशरांिस पशये पृथक ॥ ् 114 ॥
यिम दो न दह य नरापो नो म जय त च ।
न चाितमृ छित ं स ेय: शपथे शुिच: ॥ 115 ॥
व स य िभश त य पुरा ा ा यवीयसा ।
ना नददाह रोमा प स येन जगत: पृश: ॥ 116 ॥
य म य म ववादे तु कौटसा यं कृतं भवेत ।्
त काय िनवतत कृतं चा यकृतं भवेत ॥ ् 117 ॥
लोभा मोहा या मै ा कामा ोधा थैव च ।
अ ाना ालभावा च सा यं वतथमु यते ॥ 118 ॥
<page num =156>
</page>
एषाम यतमे थाने य: सा यमनृतं वदेत ।्
त य द ड वशेषां तु व या यनुपूवश: ॥ 119 ॥
लोभा सह ं द डय तु मोहा पूव तु साहसम ।्
भया ौ म यमौ द डौ मै ा पूव चतुगुणम ॥ ् 120 ॥
कामा शगुणं पूव ोधा ु गुणं परम ।्
अ ाना े शते पूण बािल या छतमेव तु ॥ 121 ॥
एतानाहु: कौटसा ये ो ा द डा मनी षिभ: ।
धम या यिभचाराथमधमिनयमाय च ॥ 122 ॥
कौटसा यं तु कुवाणां ी वणा धािमको नृप: ।
वासये डिय वा ा णं तु ववासयेत ॥ ् 123 ॥
दश थानािन द ड य मनु: वायंभुवोऽ वीत ।्
षु वणषु यािन युर तो ा णो जेत ॥ ् 124 ॥
उप थमुदरं ज ा ह तौ पादौ च प चमम ।्
च ुनासा च कण च धनं देह तथैव च ॥ 125 ॥
अनुब धं प र ाय देशकालै च त वत: ।
सारापराधौ चालो य द डं द डयेषु पातयेत ॥ ् 126 ॥
अधमद डनं लोके यशो नं क ितनाशनम ।्
अ व य च पर ा प त मा प रवजयेत ॥ ् 127 ॥
अद डया द डय ाजा द डयां ैवा यद डयन ।्
अयशो महदा नोित नरकं चैव ग छित ॥ 128 ॥
वा द डं थमं कुया द द डं तदन तरम ।्
तृतीयं धनद डं तु बधद डमत: परम ॥ ् 129 ॥
<page num =157>
</page>
वधेना प यदा वेता न ह तंु न श नुयात ।्
तदैषु सवम यैत यु जीत चतु यम ॥ ् 130 ॥
लोकसं यवहाराथ या: सं ा: िथता भु व ।
ता यसुवणानां ता: व या यशेषत: ॥ 131 ॥
जाला तरगते भानौ य सू मं यते रज: ।
थमं त माणानां सरेणुं च ते ॥ 132 ॥
सरेणवोऽ ौ व ेया िल ैका प रमाणत: ।
ता राजसषप त ते यो गौरसषप: ॥ 133 ॥
सषपा: ष यवो म य यवं वेककृ णलम ।्
प चकृ णलको माष ते सुवण तु षोडश ॥ 134 ॥
पलं सुवणा वार: पलािन धरणं दश ।
े कृ णले समधृते व ेयो रौ यमाषक: ॥ 135 ॥
ते षोडश या दरणं पुराण ैव राजत: ।
काषापण तु व ेय ताि क: का षक: पण: ॥ 136 ॥
धरणािन दश ेय: शतमान तु राजत: ।
चतु:सौव णको िन को व ेय तु माणत: ॥ 137 ॥
पणानां े शते साध थम: साहस: मृत: ।
म यम: प च व ेय: सह ं वेव चो म: ॥ 138 ॥
ऋणे देये ित ाते प चकं शतमहित ।
अप वे त गुणं त मनोरनुशासनम ॥ ् 139 ॥
विस व हतां बृ दं सृजे वविधनीम ।्
अशीितभागं गृ या मासा ाधु षक: शते ॥ 140 ॥
<page num =158>
</page>
कं शतं वा गृ या सतां धममनु मरन ।्
कं शतं ह गृ ानो न भव यथ क बषी ॥ 141 ॥
कं कं चतु कं च प चकं च शतं समम ।्
मास य वृ दं गृ या णानामनुपूवश: ॥ 142 ॥
न वेवाधौ सोपकारे कौसीद ं वृ दमा नुयात ।्
न चाधे: कालसंरोधा नसग ऽ त न व य: ॥ 143 ॥
न भो यो बलादािधभु जानो बृ दमु सृजेत ।्
मू येन तोषये चैनमािध तेनोऽ यथा भवेत ॥ ् 144 ॥
आिध ोपिनिध ोभौ न काला ययमहत: ।
अवहाय भवेतां तौ द घकालमव थतौ ॥ 145 ॥
सं ी या भु यमानािन न न य त कदाचन ।
धेनु ो वह न ो य द य: यु यते ॥ 146 ॥
य कंिच श वषा ण स नधौ े ते धनी ।
भु यमानं परै तू णीं न स त ल धुमहित ॥ 147 ॥
अजड ेदपोग डो वषये चा य भु यते ।
भ नं त यवहारेण भो ा त यमहित ॥ 148 ॥
आिध: सीमा बालधनं िन ेपोपिनिध: य: ।
राज वं ो य वं च न भोगेन ण यित ॥ 149 ॥
(य नाऽगमम य तं भु पूव िभभवेत ।्
न त छ यमपाहतु मा पु षागतम ॥ ् 13 ॥)
य: वािमनाननु ातमािधं भु े ऽ वच ण: ।
तेनाधवृ दम या त य भोग य िन कृित: ॥ 150 ॥
<page num =159>
</page>
कुसीदवृ द गु यं ना येित सकृदा ता ।
धा य ेसदे लवे वा े नाित ामित प चताम ॥ ् 151 ॥
कृतानुसारादिधका यित र ा न िस दयित ।
कुसीदपथमाह तं प चकं शतमहित ॥ ु 152 ॥
नाितसांव सर ं वृ दं न चा ां पुनहरेत ।्
च वृ द: कालवृ द: का रता काियका च या ॥ 153 ॥
(अथ श वह न: या णी काल वपययात ।्
े य तमृणं दा य: काले देशे यथोदयम ॥ ् 14 ॥)
ऋणं दातुमश ो य: कतुिम छे पुन: याम ।्
स द वा िन जतां वृ दं करणं प रवतयेत ॥ ् 154 ॥
अदशिय वा त ैव हर यं प रवतयेत ।्
यावती संभवे द तावतीं दातुमहित ॥ ृ 155 ॥
च वृ दं समा ढो देशकाल यव थत: ।
अित ाम देशकालौ न त फलमवा नुयात ॥ ् 156 ॥
समु यानकुशला देशकालाथदिशन: ।
थापय त तु यां वृ दं सा त ािधगमं ित ॥ 157 ॥
यो य य ितभू त े शनायेह मानव: ।
अदशय स तं त य य छे वधना णम ॥ ् 158 ॥
ाितभा यं वृथादानमा कं सौ रकं च यत ।्
द डशु कावशेषं च न पु ो दातुमहित ॥ 159 ॥
दशन ाितभा ये तु विध: या पूवचो दत: ।
दान ितभु व ेते दायादान प दापयेत ॥ ् 160 ॥
<page num =160>
</page>
अदात र पुनदाता व ात कृतावृणम ।्
प ा ितभु व ेते पर से केन हेतुना ॥ 161 ॥
िनरा द धन े ु ितभू: यादलंधन: ।
वधनादेव त ा नरा द इित थित: ॥ 162 ॥
म ो म ाता यधीनैबालने थ वरेण वा ।
असंब दकृत ैव यवहारो न िस दयित ॥ 163 ॥
स या न भाषा भवित य प या ित ता ।
ब ह े ा यते धमा नयता यावहा रकात ॥ ् 164 ॥
योगाधमन व तं योगदान ित हम ।्
य वा युपिधं प ये सव विनवतयेत ॥ ् 165 ॥
ह ता य द न : या कुट बाथ कृतो ययु : ।
दात यं बा धवै त या वभ ै र प वत: ॥ 166 ॥
कुट बाथऽ यधीनोु ऽ प यवहारं यमाचरेत ।्
वदेशे वा वदेशे वा तं याया न वचालयेत ॥ ् 167 ॥
बला ं बला ं बला चा प ले खतम ।ु ्
सवा बलकृतानथानकृता मनुर वीत ॥ ् 168 ॥
य: पराथ ल य त सा ण: ितभू: कुलम ।्
च वार तूपचीय ते व आढयो व ण नपृ: ॥ 169 ॥
अनादेयं नादद त प र ीणोऽ प पािथव: ।
न चादेयं समृ दोऽ प सू मम यथमु सृजेत ॥ ् 170 ॥
अनादेय य चादानादादेय य च वजनात ।्
दौब यं या यते रा : स े येह च न यित ॥ 171 ॥
<page num =161>
</page>
वादाना णसंसगा वबलानां च र णात ।्
बलं संजायते रा : स े येह च वधते ॥ 172 ॥
त मा म इव वामी वयं ह वा या ये ।
वतत या यया वृ या जत ोधो जते य: ॥ 173 ॥
य वधमण काया ण मोहा कुया नरािधप: ।
अिचरा ं दरा मानं वशे कुव त श वु : ॥ 174 ॥
काम ोधौ तु संय य योऽथा धमण प यित ।
जा तमनुवत ते समु िमव िस धब ॥ 175 ॥
य: साधय तं छ देन वेदये दिनकं नृपे ।
स रा ा त चतुभागं दा य त य च त दनम ॥ ् 176 ॥
कमणाऽ प समं कुया दिनकायाधम णक: ।
समोऽवकृ जाित तु द ा ेयां तु त छन:ै ॥ 177 ॥
अनने विधना राजा िमथो ववदतां नृणाम ।्
सा ययिस दािन काया ण समतां नयेत ॥ ् 178 ॥
कुलजे वृ संप ने धम े स यवा दिन ।
महाप े धिन याय िन ेपं िन पे धु: ॥ 179 ॥
यो यथा िन पे द ते यमथ य य मानव: ।
स तथैव ह त यो यथा दाय तथा ह: ॥ 180 ॥
यो िन ेपं या यमानो िन े ुन य छित ।
स या य: ा ववाकेन त न े ुरसंिनधौ ॥ 181 ॥
सा यभावे णिधिभवयो पसम वतै: ।
अपदेशै सं य य हर यं त य त वत: ॥ 182 ॥
<page num =162>
</page>
स य द ितप ेत यथा य तं यथाकृतम ।्
न त व ते कंिच परैरिभयु यते ॥ 183 ॥
तेषां न द ा द तु त दर यं यथा विध ।
उभौ िनगृ दा य: या दित धम य धारणा ॥ 184 ॥
िन ेपोपिनधी िन यं न देयौ यन तरे ।
न यतो विनपाते ताविनपाते वनािशनै ॥ 185 ॥
वयमेव तु यो द ा मृत य यन तरे ।
न स रा ा िनयो यो न िन े ु ब धुिभ: ॥ 186 ॥
अ छलेनैव चा व छे मथ ीितपूवकम ।्
वचाय त य वा वृ ं सा नैव प रसाधयेत ॥ ् 187 ॥
िन ेपे वेषु सवषु विध: या प रसाधने ।
समु े ना नुया कंिच द त मा न संहरेत ॥ ् 188 ॥
चौरै तं जलेनोढम नना द धमेव वा ।
न द ा द त मा स न संहरित कंचन ॥ 189 ॥
िन ेप यापहतारमिन े ारमेव च ।
सव पायैर व छे छपथै ैव वै दकै: ॥ 190 ॥
यो िन ेपं नापयित य ािन य याचते ।
तावुभौ चौरव छा यौ दा यौ वा त समं दमम ॥ ् 191 ॥
िन ेप यापहतारं त समं दापये मम ।्
तथोपिनिधहतारम वशेषेण पािथव: ॥ 192 ॥
उपधािभ य: क पर यं हरे नर: ।
ससहाय: स ह त य: काशं व वधैवधै: ॥ 193 ॥
<page num =163>
</page>
िन ेपो य: कृतो येन यावां कुलसंिनधौ ।
तावानेव स व ेयो व ुव द डमहित ॥ 194 ॥
िमथो दाय: कृतो येन गृह तो िमथ एव वा ।
िमथ एव दात यो यथा दाय तथा ह: ॥ 195 ॥
िन य धन यैवं ी योपिन हत य च ।
राजा विनणयं कुयाद व नयासधा रणम ॥ ् 196 ॥
व णीते पर य वं योऽ वामी वा यसंमत: ।
न तं नयेत सा यं तु तेनम तेनमािननम ॥ ् 197 ॥
अवहाय भवे चैव सा वय: ष शतं दमम ।्
िनर वयोऽनपसर: ा : या चौर क बषम ॥ ् 198 ॥
अ वािमना कृतो य तु दायो व य एव वा ।
अकृत: स तु व ेयो यवहारे यथा थित: ॥ 199 ॥
(अनेन विधना शा ता कुव न वािम व यम ।्
अ ाना ानपूव तु चौरव डमहित ॥ 15 ॥)
संभोगो यते य न येतागम: विचत ।्
आगम: कारणं त न संभोग इित थित: ॥ 200 ॥
व या ो धनं कंिच या कुलसंिनधौ ।ृ
येण स वशु दं ह यायतो लभते धनम ॥ ् 201 ॥
अथ मूलमनाहाय काश यशोिधत: ।
आद डयो मु यते रा ा ना को लभते धनम ॥ ् 202 ॥
ना यद येन संसृ पं व यमहित ।
न चासारं न च यूनं न दरेण ितरो हतम ॥ ू ् 203 ॥
<page num =164>
</page>
अ यां चे शिय वा या वोढु: क या द यते ।
उभे त एक शु केन वहे द य वी मन:ु ॥ 204 ॥
नो म ाया न कु या न च या पृ मैथुना ।
पूव दोषानिभ या य दाता द डमहित ॥ 205 ॥
ऋ व य द वृतो य े वकम प रहापयेत ।्
त य कमानु पेण देय ऽश: सह कतृिभ: ॥ 206 ॥
द णासु च द ासु वकम प रहापयन ।्
कृ नमेव लभेताशम येनैव च कारयेत ॥ ् 207 ॥
य म कम ण या तु यु ा: य गद णा: ।
स एव ता आदद त भजेर सव एव वा ॥ 208 ॥
रथं हरेत चा वयु ाधाने च वा जनम ।्
होता वा प हरेद मु ाता चा यन: ये ॥ 209 ॥
सवषामिधनो मु या तदधनािधनोऽपरे ।
तृतीियन तृतीयांशा तुथाशा पा दन: ॥ 210 ॥
संभूय वािन कमा ण कुव रह मानव:ै ।
अनेन विधयोगेन कत यांश क पना ॥ 211 ॥
धमाथ येन द ं या क मैिच ाचते धनम ।्
प ा च न तथा त या न देयं त य त वेत ॥ ् 212 ॥
य द संसाधये ु दपा लोभेन वा पुन: ।
रा ा दा य: सुवण या य तेय य िन कृित: ॥ 213 ॥
द यैषो दता ध या यथावदनप या ।
अत ऊ व व यािम वेतन यानप याम ॥ ् 214 ॥
<page num =165>
</page>
भृतो नात न कुया ो दपा कम यथो दतम ।्
स द डय: कृ णला य ौ न देयं चा य वेतनम ॥ ् 215 ॥
आत तु कुया व थ: स यथाभा षतमा दत: ।
स द घ या प काल य त लभेतैव वेतनम ॥ ् 216 ॥
यथो मात: सु थो वा य त कम न कारयेत ।्
न त य वेतनं देयम पोन या प कमण: ॥ 217 ॥
एष धम ऽ खलेनो ो वेतनादानकमण: ।
अत ऊ व व यािम धम समयभे दनाम ॥ ् 218 ॥
यो ामदेशम घानां कृ वा स येन सं वदम ।्
वसंवदे नरे लोभा ं रा ा वासयेत ॥ ् 219 ॥
िनगृ दापये चैनं समय यिभचा रणम ।्
चतु:सुवणा ष न कां छतमानं च राजतम ॥ ् 220 ॥
एत ड विधं कुया दािमक: पृिथवीपित: ।
ामजाितसमूहेषु समय यिभचा रणाम ॥ ् 221 ॥
वा व य वा कंिच येहानुशयो भवेत ।्
सोऽ तदशाहा यं द ा चैवादद त वा ॥ 222 ॥
परेण तु दशाह य न द ा ना प दापयेत ।्
आददानो दद चैव रा ा द डय: शतािन ष ॥ 223 ॥
( या चतु वशितपणे द ड त य यित मे ।
पण य दशमे भागे दा य: यादितपाितिन ॥ 16 ॥
वा व य वा प यमगृ न ददत तथा ।
पणा ादश दा य मनु याणां च व सरान ॥ ् 17 ॥
<page num =166>
</page>
पणा ादश दा य: या ितबोधे न चे वेत ।्
पशूनाम यना याने पदादपणं भवेत ॥ ् 18 ॥)
य तु दोषवतीं क यामना याय य छित ।
त य कुया नृपो द डं वयं ष णवितं पणान ॥ ् 224 ॥
अक येित तु य: क यां ूया ेषेण मानव: ।
स शतं ा नुया डं त या दोषमदशयन ॥ ् 225 ॥
पा ण ह णका म ा: क या वेव ित ता: ।
नाक यासु विच नृणां लु धम या ह ता: ॥ 226 ॥
पा ण ह णका म ा िनयतं दारल णम ।्
तेषां िन ा तु व ेया व : स मे पदे ॥ 227 ॥
य म य म कृते काय य येहानुशयो भवेत ।्
तमनेन वधानेन धम पिथ िनवेशयेत ॥ ् 228 ॥
पशुषु वािमनां चैव पालानां च यित मे ।
ववादं सं व यािम यथाव दमत वत: ॥ 229 ॥
दवा व यता पाले रा ौ वािमिन त हे ।ृ
योग ेमेऽ यथा चे ु पालो व यतािमयात ॥ ् 230 ॥
गोप: ीरभृतो य तु स द ा शतो वराम ।ु ्
गो वा यनुमते भृ य: सा या पालेऽभृते भृित: ॥ 231 ॥
न ं वन ं कृिमिभ: हतं वषमे मृतम ।्
ह न ंपु षकारेण द ा पाल एव तु ॥ 232 ॥
वधु य तु तं चौरैन पालो दातुमहाित ।
य द देशे च काले च वािमन: व य शंसित ॥ 233 ॥
<page num =167>
</page>
कण चम च बालं ब तं नायुं च रोचनाम ।्
पशुषु वािमनां द ा मृते व कािन दशयेत ॥ ् 134 ॥
अजा वके तु सं दे वकैृ: पाले वनायित ।
यां स वृको ह या पाले त क बषं भवेत ॥ ् 235 ॥
तासां चेदव दानां चर तीनां िमथो वने ।
यामु लु य वृको ह या न पाल त क बषी ॥ 236 ॥
धन:ुशतं पर हारो ाम य या सम तत: ।
श यापाता यो वा प गुणो नगर य तु ॥ 137 ॥
त ाप रवृतं धा यं व हं य:ु पशवो य द ।
न त णये डं नृपित: पशुर णाम ॥ ् 238 ॥
वृितं त कुव त यामु ो न वलोकयेत ।्
िछ ं च वारये सव सूकरमुखानुगम ॥ ् 239 ॥
पिथ े े प रवृते ामा तीयेऽथवा पुन: ।
सपाल: शतद डाह वपाला वारये पशून ॥ ् 140 ॥
े े व येषु तु पश:ु सपादं पणमहित ।
सव तु सदो देय: े क येित धारणा ॥ 241 ॥
अिनदशाहां गां सूतो वृषा देवपशुं तथा ।
सपाला वा वपाला वा न द डया मनुर वीत ॥ ् 242 ॥
े य या यये द डो भागा शगुणो भवेत ्।
ततोऽधद डो भृ यानाम ाना े क य तु ॥ 243 ॥
एत धानमाित े दािमक: पृिथवीपित: ।
वािमनां च पशूनां च पालानां च यित मे ॥ 144 ॥
<page num =168>
</page>
सीमां ित समु ने ववादे ामयो यो: ।
ये े मािस नये सीमां सु काशेषु सेतुषु ॥ 245 ॥
सीमावृ ां कुव त य ोधा थ कंशुकान ।्
शा मली सालतालां ी रण ैव पादपान ॥ ् 246 ॥
गु मा वेणूं व वधा छमीव ली थलािन च ।
शरा कु जकगु मां तथा सीमा न न यित ॥ 247 ॥
तडागा युदपानािन वा य: वणािन च ।
सीमासंिधषु काया ण देवतायतनािन च ॥ 248 ॥
उप छ नािन चा यािन सीमािल गािन कारयेत ।्
सीमा ाने नृणां वी य िन यं लोके वपययम ॥ ् 249 ॥
अ मनोऽ थीिन गोवालां तुषा भ म कपािलका: ।
कर षिम का गारां छकरा वालुका तथा ॥ 250 ॥
यािन चैवं कारा ण काला िमन भ येत ।ू ्
तािन संिधषु सीमायाम काशािन कारयेत ॥ ् 251 ॥
एतैिल गैनये सीमां राजा ववदमानयो: ।
पूवभु या च सततमुदक यागमेन च ॥ 252 ॥
य द संशय एव या ल गानाम प दशने ।
सा यय एव या सीमावाद विनणय: ॥ 253 ॥
ामीयककुलानां च सम ं सी न सा ण: ।
या सीमािल गािन तयो ैव ववा दनो: ॥ 254 ॥
ते पृ ा तु यथा ूय:ु सम ता: सी न िन यम ।्
िनब नीया था सीमां सवा तां ैव नामत: ॥ 255 ॥
<page num =169>
</page>
िशरोिभ ते गृह वोव वणो र वासस: ।
सुकृतै: शा पता: वै: वैनयेयु ते सम जसम ॥ ् 256 ॥
यथो े न नय त ते पूय ते स यसा ण: ।
वपर तं नय त तु दा या: यु शतं दमम ॥ ् 257 ॥
सा यभावे तु च वारो ामा: साम तवािसन: ।
सीमा विनणयं कुय:ु यता राजसंिनधौ ॥ 258 ॥
साम तानामभावे तु मौलानां सी न सा णाम ।्
इमान यनुयु जीत पु षा वनगोचरान ॥ ् 259 ॥
याधा छाकुिनका गोपा कैवता मूलखानकान ।्
याल ाहानु छवृ ीन यां वनचा रण: ॥ 260 ॥
ते पृ ा तु यथा ूय:ु सीमासंिधषु ल णम ।्
त था थापये ाजा धमण ामयो यो: ॥ 261 ॥
े कूपतडागानामाराम य गृह य च ।
साम त ययो ेय: सीमासेतु विनणय: ॥ 262 ॥
साम ता े मृषा ूय:ु सेतौ ववदतां नृणाम ।्
सव पृथ पृथ द डया रा ा म यमसाहसम ॥ ् 263 ॥
गृहं तडागमारामं े ं वा भीषया हरन ।्
शतािन प च द डय: याद ाना शतो दम: ॥ 264 ॥
सीमायाम वष ायां वयं राजैव धम वत ।्
दशे िममेतेषामुपकारा दित थितू : ॥ 265 ॥
( व जनी म सनी चैव िनधानी भयव जता ।
राजशासननीता च सीमा प च वधा मृता: ॥ 19 ॥)
<page num =170>
</page>
एषोऽ खलेनािभ हतो धम: सीमा विनणये ।
अत ऊ व व यािम वा पा य विनणयम ॥ ् 266 ॥
शतं ा णमा ु य यो द डमहित ।
वै योऽ यधशतं े वा शू तु वधमहित ॥ 167 ॥
प चाश ा णो द डय: य यािभशंसने ।
वै ये यादधप चाश छू े ादशको दम: ॥ 268 ॥
समवण जातीनां ादशैव यित मे ।
वादे ववचनीयेषु तदेव गुणं भवेत ्॥ 269 ॥
( व यव काय द डो राज यवै ययो: ।
वै य ययो: शू े व े य: शू यो: ॥ 20 ॥
समु कषापकषा तु व द ड य क पना: ।
राज यवै यशू ाणां धनवजिमित थित: ॥ 21 ॥)
एकजाित जातीं तु वाचा दा णया पन ।्
ज ाया: ा नुया छेदं जघ य भवो ह स: ॥ 270 ॥
नामजाित हं वेषामिभ ोहेण कुवत: ।
िन े योऽयोमय: श कु वल ना ये दशा गुल: ॥ 271 ॥
धम पदेशं दपण व ाणाम य कुवत: ।
त मासेचये ैलं व े ो े च पािथव: ॥ 272 ॥
ुतं देशं च जाितं च कम शार रमेव च ।
वतथेन ुव दपा ा य: या शतं दमम ॥ ् 273 ॥
काणं वा यथवा ख जम यं वा प तथा वधम ।्
त येना प ुव दा यो द डं काषापणावरम ॥ ् 274 ॥
<page num =171>
</page>
मातरं पतरं जायां ातरं तनयं गु म ।्
आ ारय छतं दा य: प थानं चादद रोु : ॥ 275 ॥
ा ण या यां तु द ड: काय वजानता ।
ा णे साहस: पूव: ये वेव म यम: ॥ 276 ॥
व शू योरेवमेव वजाितं ित त वत: ।
छेदवज णयनं द ड येित विन य: ॥ 277 ॥
(पिततं पितते यु वा चौरं चौरेित वा पुन: ।
वचना ु यदोष: या म या द षतां जेत ॥ ् 22 ॥)
एष द ड विध: ो ो वा पा य य त वत: ।
अत ऊ व व यािम द डपा यिनणयम ॥ ् 278 ॥
येन केनिचद गेन हं या चे े म यज: ।
छे यं त देव य त मनोरनुशासनम ॥ ् 279 ॥
पा णमु य द डं वा पा ण छेदनमहित ।
पादेन हर कोपा पाद छेदनमहित ॥ 280 ॥
सहासनमिभ े सु कृ यापकृ ज: ।
कटयां कृता को िनवा य: फचं वा यावकतयेत ॥ ् 281 ॥
अविन ीवतो दपा ावो ौ छेदये नृप: ।
अवमू यतो मे मवशधयतो गुदम ॥ ् 282 ॥
केशेषु गृ तो ह तौ छेदयेद वचारयन ।्
पादयोदा ढकायां च ीवायां वृषणेषु च ॥ 283 ॥
व भेदक: शतं द डयो लो हत य च दशक: ।
मांसभे ा तु ष ण का वा य व थभेदक: ॥ 284 ॥
<page num =172>
</page>
वन पतीनां सवषामुपभोगं यथायथा ।
तथातथा दम: काय हंसायािमित धारणा ॥ 285 ॥
मनु याणां पशूनां च द:ुखाय ते सित ।
यथायथा मह :ुखं द डं कुया था तथा ॥ 286 ॥
अ गावपीडनायां च णशो णतयो तथा ।
समु थान ययं दा य: सवद डमथा प वा ॥ 287 ॥
या ण हं या ो य य ानतोऽ ानतोऽ प वा ।
स त यो पादये ु ं रा े द ा च त समम ॥ ् 288 ॥
चमचािमकभा डेषु का लो मयेषु च ।
दशाितवतना याहु: शेषे द डो वधीयते ॥ 290 ॥
िछ नना ये भ नयुगे ितय ितमुखागते ।
अ भ गे च यान य च भ गे तथैव च ॥ 291 ॥
छेदने चैव य ाणां यो र यो तथैव च ।
आ दे चा यपैह ित न द डं मनुर वीत ॥ ् 292 ॥
य ापवतते यु यं वैगु या ाजक य तु ।
त वामी भवे डयो हंसायां शतं दमम ॥ ् 293 ॥
ाजक े वेदा : ाजको द डमहित ।
यु य था: ाजकेऽना े सव द डया: शतं शतम ॥ ् 294 ॥
स चे ु पिथ सं द: पशुिभवा रथेन वा ।
मापये ाणभृत त द डोऽ वचा रत: ॥ 295 ॥
मनु यमारणे ं चौरव क बषं भवेत ।्
ाणभृ सु मह वध गोगजो हया दषु ॥ 296 ॥
<page num =173>
</page>
ु काणां पशूनां तु हंसायां शतो दम: ।
प चाश ु भवे ड: शुभेषु मृगप षु ॥ 297 ॥
गदभाजा वकानां तु द ड: या प चमा षक: ।
मा षक तु भवे ड: सूकरिनपातने ॥ 298 ॥
भाया पु दास े यो ाता च सोदर: ।
ा ापराधा ताडया: यू र वा वेणुदलेन वा ॥ 299 ॥
पृ त तु शर र य नो मा गे कथंचन ।
अतोऽ यथा तु हर ा : या चौर क बषम ॥ ् 300 ॥
एषोऽ खलेनािभ हतो द डपा यिनणय: ।
तेन यात: व यािम विधं द ड विनणये ॥ 301 ॥
परमं य माित े तेनानां िन हे नृप: ।
तेन यात: व यािम विधं द ड विनणये ॥ 302 ॥
अभय य ह यो दाता स पू य: सततं नृप: ।
स ं ह वधते त य सदैवाभयद णम ॥ ् 303 ॥
सवतो धमष भागो रा ो भवित र त: ।
अधमाद प ष भागो भव य य र त: ॥ 304 ॥
यदधीते य जते य दाित यदचित ।
त य ष भागभा ाजा स य भवित र णात ॥ ् 305 ॥
र धमण भूतािन राजा ब यां धातयन ।्
यजतेऽहरहय ै: सह शतद णै: ॥ 306 ॥
योऽर बिलमाद े करं शु कं च पािथव: ।
ितभागं च द डं च स स ो नरकं जेत ॥ ् 307 ॥
<page num =174>
</page>
अर तारं राजानं बिलष भागहा रणम ।्
तमाहु: सवलोक य सम मलहारकम ॥ ् 308 ॥
अनपो तमयादं ना तकं व लु पकम ।्
अर तारम ारं नृपं व ादधोगितम ॥ ् 309 ॥
अधािमकं िभ यायैिनगृ या य त: ।
िनरोधनेन ब धेन व वधेन बधेन च ॥ 310 ॥
िन हेण ह पापानां साधूनां सं हेण च ।
जातय इवे यािभ: पूय ते सततं नृपा: ॥ 311 ॥
त यं भुणा िन यं पतां काियणां नणृाम ।्
बालवृ दातुराणां च कुवता हतमा मन: ॥ 312 ॥
य: ो मषय यात तेनं वग मह यते ।
य वै या न मते नरकं तेन ग छित ॥ 313 ॥
राजा तेनेन ग त यो मु केशेन धावता ।
आच ाणेन त तेयमेवंकमा म शािध माम ॥ ् 314 ॥
क धेनादाय मुसलं लगुडं वाऽ प खा दरम ।्
श ं चोभयत ती णामायसं द डमेव वा ॥ 315 ॥
(गृह वा मुसलं राजा सकृ द या ु तं वयम ।्
वधेन शु यते तेनो ा ण तपसैव वा ॥ 22 ॥)
शासना ा वमो ा ा तेन: तेया मु यते ।
अशािस वा तु तं राजा तेन या नोित क बषम ॥ ् 316 ॥
अ नादे ूणहा मा ट प यौ भायापचा रणी ।
गुरौ िश य या य तेनो राजिन क बषम ॥ ् 317 ॥
<page num =175>
</page>
राजिभ: कृतद डा तु कृ वा पापािन मानवा: ।
िनमला: वगमाया त स त: सुकृितनो यथा ॥ 318 ॥
य तु र जुं घटं कूपा दरे ा च य: पाम ।्
स द डं ा नुया माषं त च त म समाहरेत ॥ ् 319 ॥
धा यं दश य: कु भे यो हरतोऽ यािधकं वध: ।
शेषेऽ येकादशगुणं दा य त य च त दनम ॥ ् 320 ॥
तथा ध रममेयानां शताद यिधके वध: ।
सुवणरजताद नामु मानां च वाससाम ॥ ् 321 ॥
प चाशत व यिधके ह त छेदनिम यते ।
शेषे वेकादशगुणं मू या डं क पयेत ॥ ् 322 ॥
पु षाणां कुलीनानां नार णां च वशेषत: ।
मु यानां चैव र ानां हरणे वधमहित ॥ 323 ॥
महापशूनां हरणे श णामौषध य च ।
कालमासा काय च द डं राजा क पयेत ॥ ् 324 ॥
गोषु ा णसं थासु छू रकाया भेदने ।
पशूनां हरणे चैव स : काय ऽधपा दक: ॥ 325 ॥
सू कापास क वानां गोमय य गुड य च ।
द न: ीर य त य पानीय य तृण य च ॥ 326 ॥
वेणुवैदलभा डानां लवणानां तथैव च ।
मृ मयानां च हरणे मृदो भ मन एव च ॥ 327 ॥
म यानां प णां चैव तैल य च घृत य च ।
मांस य मधुन ैव य चा य पशुसंभवम ॥ ् 328 ॥
<page num =176>
</page>
अ येषां चैवमाद नाम ानामोदन य च ।
प वा नानां च सवषां त मू या गुणो दम: ॥ 329 ॥
पु पेषु ह रते धा ये गु मव लीनगेषु च ।
अ ये वप रपूतेषु द ड: या प चकृ णल: ॥ 330 ॥
प रपूतेषु धा येषु शाकमूलफलेषु च ।
िनर वये शतं द ड: सा वयेऽधशतं दम: ॥ 331 ॥
या साहसं व वयव सभं कम य कृतम ।्
िनरव यं भवे तेयं वाप ययते च यत ॥ ् 332 ॥
य वेता युप लु ािन या ण तेनये नर: ।
तमा ं द डये ाजा य ा न ंचोरये हात ॥ ृ ् 333 ॥
येन येन यथा गेन तेनो नृषु वचे ते ।
त देव हरे य यादेशाय पािथव: ॥ 334 ॥
पताचाय: सु माता भाया पु : पुरो हत: ।
नाद डयो नाम रा ोऽ त य: वधम न ित ित ॥ 335 ॥
काषापणं भवे डयो य ा य: ाकृतो जन: ।
त राजा भवे डय: सह ािमित धारणा ॥ 336 ॥
अ ापा ं तु शू य तेये भवित क बषम ।्
षोडशैव तु वै य य ा ंश य य च ॥ 337 ॥
वान प यं मूलफलं दाव यथ तथैव च ।
तृणं च गो यो ासाथम तेयं मनुर वीत ॥ ् 339 ॥
योऽद ादाियनो ह ता ल सेत ा णो धनम ।्
याजना यापनेना प यथा तेन तथैव स: ॥ 340 ॥
<page num =177>
</page>
जोऽ वग: ीणवृ वा व ू े च मूलके ।
आददान: पर े ा न द डं दातुमहित ॥ 341 ॥
असं दतानां संदाता सं दतानां च मो क: ।
दासा रथहता च ा : या चोर क बषम ॥ ् 342 ॥
अनेन विधना राजा कुवाण: तेनिन हम ।्
यशोऽ म ा नुया लोके े य चानु मं सुखम ॥ ् 343 ॥
ऐ ं थानमिभ े सुयश ा यम ययम ।्
नोपे ेत णम प राजा साहिसकं नरम ॥ ् 344 ॥
वा द ा करा चैव द डेनैव च हंसतु : ।
साहस य नर: कता व ेय: पापकृ म: ॥ 345 ॥
न िम कारणा ाजा वपुला ा धनागमात ।्
समु सृजे साहिसका सवभूतभयावहान ॥ ् 347 ॥
श ं जाितिभ ा ं धम य ोप यते ।
जातीनां च वणानां व लवे कालका रते ॥ 348 ॥
आ मन प र ाणे द णानां च संगरे ।
ी व ा युपप ौ च न धमण न द यित ॥ ु 349 ॥
गु ं वा बालवृ दौ वा ा णं वा बह ुतम ।ु ्
आतताियनमाया तं ह यादेवा वचारयन ॥ ् 350 ॥
(अ नदो गरद ैव श पा णधनापह: ।
े दारहर ैव षडेते ातताियन: ॥ 23 ॥
उ तािस वषा न यां शापो तकर तथा ।
आथवणेन ह ता च पशुन ा प राजिन ॥ 14 ॥
<page num =178>
</page>
भाया र थापहार च र ा वेषणत पर: ।
एवमा ा वजानी सवानेवातताियन: ॥ 25 ॥)
नातताियवधे दोषो ह तुभवित क न ।
काशं वा काशं वा म यु तं म युमृ छित ॥ 351 ॥
परदारािभमशष ु वृ ा नृ मह पित: ।
उ ेजनकरैद डै छ निय वा वासयेत ॥ ् 352 ॥
त समु थो ह लोक य जायते वणसंकर: ।
येन मूलहरोऽधम: सवनाशाय क पते ॥ 353 ॥
पर य प या पु ष: संभाषां योजय ह: ।
पूवमा ा रतो दोष:ै ा नुया पूवसाहसम ॥ ् 354 ॥
य वना ा रत: पूवमिभभाषेत कारणात ।्
न दोषं ा नुया कंिच न ह त य यित म: ॥ 355 ॥
पर यं योऽिभवदे ीथऽर ये वनेऽ प वा ।
नद नां वा प संभेदे स सं हणमा नुयात ॥ ् 356 ॥
उपचार या केिल: पश भूषणवाससाम ।्
सह ख वासनं चैव सव सं हण ं मृतम ॥ ् 357 ॥
यं पृशेददेशे य: पृ ो वा मषये या ।
पर पर यानुमते सव सं हणं मृतम ॥ ् 358 ॥
(कामािभपाितनी यातु नरं वयमुप जेत ।्
रा ा दा ये िनयो या सा कृ वा त ोषघोषणम ॥ ् 26 ॥)
अ ा ण: सं हणे ाणा तं द डमहित ।
चतुणाम प वणानां दारा र यतमा: सदा ॥ 359 ॥
<page num =179>
</page>
िभ ुका ब दन ैव द ता: कारव तथा ॥
संभाषणं सह ीिभ: कुयुर ितवा रता: ॥ 260 ॥
न संभाषां पर ीिभ: ित ष द: समाचरेत ।्
िन ष दो भाषमाण तु सुवण द डमहित ॥ 361 ॥
नैष चारणदारेषु विधना मोपजी वषु ।
स जय त ह ते नार िनगूढा ारय त च ॥ 362 ॥
कंिचदेव तु दा य: या संभाषां तािभराचरन ।्
ै यासु चैकभ ासु रह: जतासु च ॥ 363 ॥
योऽकामां दषये क यां स स ो वधमहित ।ू
सकामां दषयं तु यो न वधं ा नुया नरू : ॥ 364 ॥
क यां भज तीमु कृ ं न कंिचद प दापयेत ।्
जघ यं सेवमानां तु संयतां वासये हे ॥ ृ 365 ॥
उ मां सेवमान तु जघ यो वधमहित ।
शु कं द ा सेवमान: समािम छे पता य द ॥ 366 ॥
अिभष तु य: क यां कुया पण मानव: ।
त याशु क य अ गु यौ द डं चाहित ष शतम ्॥ 367 ॥
सकामां दषयं तु यो ना गुिल छेदमा नुयात ।ू ्
शतं तु दमं दा य: स ग विनवृ ये ॥ 368 ॥
क यैव क यां या कुया या: या शतो दम: ।
शु कं च गुणं द ा छफा ैवा नुया श ॥ 369 ॥
या तु क यां कुया ी सा म ो मौ डयमहित ।
अ गु योरेव वा छेदं खरेणो हनं तथा ॥ 370 ॥
<page num =180>
</page>
भतारं ल घये ा तु ी ाितगुणद पता ।
तां िभ: खादये ाजा सं थाने बहसं थते ॥ ु 371 ॥
पुमांसं दाहये पापं शयने त आयसे ।
अ याद यु का ािन त द ेत पापकृत ॥ ् 372 ॥
संव सरािभश त य द य गुणो दमु : ।
ा यया सह संवासे चा डा या तावदेव तु ॥ 373 ॥
शू ो गु मगु ं वा ैजातं वणमावसन ।्
अगु म गसव वैगु ं सवण ह यते ॥ 374 ॥
वै य: सव वद ड: या संव सरिनरोधत: ।
सह ं यो द डयो मौ डयं मू ेण चाहित ॥ 375 ॥
ा णीं य गु ां तु ग छेतां वै यपािथवौ ।
वै यं प चशतं कुया यं तु सहि णम ॥ ् 376 ॥
उभाव प तु तावेव ा या गु या सह ।
व लुतौ शू व डयौ द ध यौ वा कटा नना ॥ 377 ॥
सह ं ा णो द डयो गु ां व ां बला जन ।्
शतािन प च द डय: या द छ या सह संगत: ॥ 378 ॥
मौ डयं ाणा तको द डो ा ण य वधीयते ।
इतरेषां तु वणानां द ड: ाणा तको भवेत ॥ ् 379 ॥
न जातु ा णं ह या सवपापे व प थतम ।्
रा ादेनं ब ह: कुया सम धनम तम ्॥ 380 ॥
न ा णवधा यानधम व ते भु व ।ू
त माद य वधं राजा मनसाऽ प न िच तयेत ॥ ् 381 ॥
<page num =181>
</page>
वै य े यां गु ां वै यां वा यो जेत ।्
यो ा यामगु ायां ताबुभौ द डमहत: ॥ 382 ॥
( यां चैव वै यां च गु ां तु ा णो जन ।्
न मू मु ड: कत यो दा य तू मसाहसम ॥ ् 27 ॥)
सह ं ा णो द डं दा यो गु े तु ते जन ।्
शू ायां य वशो: साह ो वै भवे म: ॥ 383 ॥
यायामगु ायां वै ये प चशतं दम: ।
मू ेण मौ डयिम छे ु यो द डमेव वा ॥ 384 ॥
अगु े यावै ये शू ां वा ा णो जन ।्
शतािन प च द डय: या सह ं व यज यम ॥ ् 385 ॥
(शू ो प नांशपापीया नवै मु येत क बषात ।्
ते यो द डा तं यं न कोशे सं वेशयेत ॥ ् 28 ॥
अया जकं तु त ाजा द ा तकवेतनम ।ृ ्
यथाद डगतं व ं ा णे य तु लंभयेत ॥ ् 29 ॥
भाया पुरो हत तेना ये चा ये त धा जना: ॥ 30 ॥)
य य तेन: पुरे ना त ना य ीगो न द वाक ।ु ्
न साहिसकद ड नौ स राजा श लोकभाक ॥ ् 386 ॥
एतेषां िन हो रा : प चानां वषये वके ।
सा ा यकृ सजा येषु लोके चैव यश कर: ॥ 387 ॥
ऋ वजं य यजे ा यो या यं च व यजे द ।
श ं कम यद ं च तयोद डु : शतं शतम ॥ ् 388 ॥
न माता न पता न ी न पु यागमहित ।
<page num =182>
</page>
यज नपिततानेतान रा ा द डय् : शतािन ष ॥ 389 ॥
आ मेषु जातीना ंकाय ववदतां िमथ: ।
न व ूया नृपो धम िचक ष हतमा मन: ॥ 390 ॥
यथाहमेतान य य ा ण:ै सह पािथव: ।
सां वेन शम यादौ वधम ितपादयेत ॥ ् 391 ॥
ाितवे यानुवे यौ च क याणे वंशित जे ।
अहावभोजय व ो द डमहित माषकम ॥ ् 392 ॥
ो य: ो यं साधंु भूितकृ ये वभोजयन ।्
तद नं गुणं दा यो हर यं चैव माषकम ॥ ् 393 ॥
अ धो जड: पीठसप स या थ वर य: ।
ो येषूपकुव न दा या: केनिच करम ॥ ् 394 ॥
ो यं यािधताथ च बालवृ दाव क चनम ।्
महाकुलीनमाय च राजा संपूजये सदा ॥ 395 ॥
शा मलीफलके णे नेिन या नेजक: शन:ै ।
न च वासांिस वासोिभिनहरे न च वासयेत ॥ ् 396 ॥
त तुवायो दशपलं द ादेकपलािधकम ।्
अतोऽ यथा वतमानो दा या ादशकं दमम ॥ ् 397 ॥
शु क थानेषु कुशला: सवप य वच णा: ।
कुयरुध यथाप यं ततो वंशं नृपो हरेत ॥ ् 398 ॥
रा : यातभा डािन ित ष दािन यािन च ।
तािन िनहरतो लोभा सवहारं हरे नृप: ॥ 399 ॥
<page num =183>
</page>
शु क थानं प रहर नकाले य व यी ।
िम यावाद च सं याने दा योऽ गुणम ययम ॥ ् 400 ॥
आगमं िनगमं थानं तथा वृ द यावुभौ ।
वचाय सवप यानां कारये य व यौ ॥ 401 ॥
प चरा े प चरा े प े प ेऽथवा गते ।
कुव त चैषां य मघसं थापनं नृप: ॥ 402 ॥
तुलामानं ितमानं सव च या सुल तम ।्
ष सु ष सु च मासेषु पुनरेव पर येत ॥ ् 403 ॥
पणं यानं तरे दा यं पौ षोऽधपणं तरे ।
पादं पशु यो ष च पादाध र क: पुमान ॥ ् 404 ॥
भा डपूणािन यानािन ताय दा यािन सारत: ।
र भा डािन य कंिच पुमांस ाप र छदा: ॥ 405 ॥
द घा विन यथादेशं यथाकालं तरौ भवेत ।्
नद तीरेषु त ा समु े ना त ल णम ॥ ् 406 ॥
गिभणी तु मासा द तथा जतो मुिन: ।
ा णा िल गन ैव न दा या ता रकं तरे ॥ 407 ॥
य ना व कंिच ाशानां वशीयतापराधत: ।
त ाशैरेव दात यं समाग य वत ऽशत: ॥ 408 ॥
एष नौयाियनामु ो यवहार य िनणय: ।
दाशापराधत तोये दै वके ना त िन ह: ॥ 409 ॥
वा ण यं कारये ै यं कुसीदं कृ षमेव च ।
पशूनां र णं चैव दा यं शू ं ज मनाम ॥ ् 410 ॥
<page num =184>
</page>
यं चैव वै यं च ा णो वृ किशतौ ।
बभृयादानृशं येन वािन कमा ण कारयन ॥ ् 411 ॥
दा यं तु कारयँ लोभा ा ण: सं कृता जान ।्
अिन छत: ाभव या ा ा द डय: शतािन ष ॥ 412 ॥
शू ं तु कारये ा यं तम तमेव वा ।
दा यायैव ह सृ ोऽसौ ा ण य वयंभुवा ॥ 413 ॥
न वािमना िनसृ ोऽ प शू ो दा या मु यते ।
िनसगजं ह त य क त मा दपोहित ॥ 414 ॥
वजा तो भ दासो गृहज: तद मौ ।
पै को द डदास स ैते दासयोनय: ॥ 415 ॥
भाया पु दास य एवाधना: मृता: ।
य े समिधग छ त य य ते त य त दनम ॥ ् 416 ॥
व धं ा ण: शू ा योपादानमाचरेत ।्
न ह त या त कंिच वं भतृहायधनो ह स: ॥ 417 ॥
वै यशू ौ य ेन वािन कमा ण कारयेत ।्
तौ ह युतौ वकम य: ोभयेतािमदं जगत ॥ ् 418 ॥
अह यह यवे ेत कमा ता वाहनािन च ।
आय ययौ च िनयतावाकरा कोशमेव च ॥ 419 ॥
एवं सवािनमा ाजा यवहारा समापयन ।्
यपो क बषं सव ा नोित परमां गितम ॥ ् 420 ॥
॥ इित मानवे धमशा े भृगु ो ायां सं हतायां अ मोऽ याय: ॥ 8 ॥< /mUla>
<page num =185>
</page>
नवमोऽ याय:
< mUla>पु ष य या ैव धम व मिन ित तो: ।
संयोगे व योगे च धमा व यािम शा तान ॥् 1 ॥
अ वत ा: य:काया: पु षै: वै दवािनशम ।्
वषयेषु च स ज य: सं था या आ मनो वशे ॥ 2 ॥
पता र ित कौमारे भता र ित यौवने ।
र त थ वरे पु ा न ी वात यमहित ॥ 3 ॥
कालेऽदाता पता वा यो वा य ानुपय पित: ।
मृते भत र पु तु वा यो मातुरर ता: ॥ 4 ॥
सू मे योऽ प स गे य: यो र या वशेषत: ।
यो ह कुलयो: शोकमावहेयुरर ता: ॥ 5 ॥
(भायायां र यमाणायां जा भवित र ता ।
जायां र यमाणायामा मा भवित र त: ॥ 1 ॥)
इमं ह सववणाना ंप य तो धममु मम ।्
यत ते र तंु भाया भतारो दबला अ प ॥ ु 6 ॥
वां सूितं च र ं च कुलमा मानमेव च ।
वं च धम य ेन जायां र ह र ित ॥ 7 ॥
पितभाया सं व य गभ भू वेह जायते ।
जायाया त द जाया वं यद यां जायते पुन: ॥ 8 ॥
या शं भजते ह ी सुतं सूते तथा वधम ।्
त मा जा वशु दयथ यं र े य त: ॥ 9 ॥
न क ो षत: श : स प रर तुम ।्
<page num =186>
</page>
एतै पाययोगै तु श या ता: प रर तुम ॥ ् 10 ॥
अथ य सं हे चैनां यये चैवं िनयोजयेत ।्
शौचे धमऽ नप यां च पा रणा य वे णे ॥ 11 ॥
अर ता गृहे दा: पु षैरा का रिभ: ।
आ मानमा मना या तु र ेयु ता: सुर ता: ॥ 12 ॥
पानं दजनसंसगु : प या च वरहोऽटनम ।्
व नोऽ यगेहवास नार संदषणािन ष ॥ ू 13 ॥
नैता पं पर ते नासां वयिस सं थित: ।
सु पं वा व पं वा पुमािन येव भु जते ॥ 14 ॥
प या चलिच ा च नै ने ा च वभावत: ।
र ता य तोऽपीह भतृ वेता वकुवते ॥ 15 ॥
एवं वभावं ा वासां जापितिनसगजम ।्
परमं य माित े पु षो र णं ित ॥ 16 ॥
श यासनमलंकारं कामं ोधमनाजवम ।्
ोहभावं कुचया च ी यो मनुरक पयत ॥ ् 17 ॥
ना त ीणां या म ै रित धम यव थित: ।
िन र या म ा योऽनृतिमित थित: ॥ 18 ॥
तथा च ुतयो ब यो िनगीता िनगमे व प ।
वाल यपर ाथ तासां शृणुत िन कृती: ॥ 19 ॥
य मे माता लुलुभे वचर यपित ता ।
त मे रेत: पता वृ ािम य यैत नदशनम ॥ ् 20 ॥
<page num =187>
</page>
याय यिन ं य कंिच पा ण ाह य चेतसा ।
त यैष यिभचार य िन व: स यगु यते ॥ 21 ॥
या गुणेन भ रा ी संयु येत यथा विध ।
ता गुणा सा भवित समु ेणेव िन नगा ॥ 22 ॥
अ माला विस ेन संयु ाऽधमयोिनजा ।
शार गी म दपालेन जगामा यहणीयताम ॥ ् 23 ॥
एता ा या लोकेऽ म नपकृ सूतय: ।
उ कष यो षत: ा ा: वै: वैभतृगुण:ै शुभ:ै ॥ 24 ॥
एषो दता लोकया ा िन यं ीपुंसयो: शुभा ।
े येह च सुखोदका जाधमा नबोधत ॥ 25 ॥
जनाथ महाभागा: पूजाहा गृहद य: ।
य: ि य गेहेषु न वशेषोऽ त क न ॥ 26 ॥
उ पादनमप य य जात य प रपालनम ।्
यहं लोकया ाया: य ं ीिनब धनम ॥ ् 27 ॥
अप यं धमकाया ण शु ूषा रित मा ।
दाराधीन तथा वग: पतृणामा मन ह ॥ 28 ॥
पितं या नािभचरित मनोवा देहसंयता ।
सा भतृलोकाना नोित स : सा वीित चो यते ॥ 29 ॥
यिभचारा ु भतु: ी लोके ा नोित िन ताम ।्
सृगालयोिनं चा नोित पापरोगै पीडयते ॥ 30 ॥
पु ं यु दतं स : पूवजै मह षिभ: ।
व ज यिममं पु यमुप यासं िनबोधत ॥ 31 ॥
<page num =188>
</page>
भतु: पु ं वजान त ुित ैधं तु भत र ।
आह पादकं केिचदपरे े णं वदु :ु ॥ 32 ॥
े भूता मृता नार बीजभूत: मृत: पुमान ।्
े बीजसमायोगा संभव: सवदे हनाम ॥ ् 33 ॥
विश ं कु िच जं ीयोिन वेव कु िचत ।्
उभयं तु समं य सा सूित: श यते ॥ 34 ॥
बीज य चैव यो या बीजमु कृ मु यते ।
सवभूत सूित ह बीजल णल ता ॥ 35 ॥
या शं तू यते बीजं े े कालोपपा दते ।
ता ोहित त म बीजं वै य जतं गुणै: ॥ 36 ॥
इयं भूिम ह भूतानां शा ती योिन यते ।
न च योिनगुणा कां जं पु यित पु षु ॥ 37 ॥
भूमाव येककेदारे कालो ािन कृषीबलै: ।
नाना पा ण जाय ते बीजानीह वभावत: ॥ 38 ॥
ीहय: शालयो मु ा तला माषा तथा यवा: ।
यथाबीजं रोह त लशुनानी व तथा ॥ 39 ॥
अ यद ं जातम य द येत नोपप ते ।ु
उ यते य द य जं त देव रोहित ॥ 40 ॥
त ा ेन वनीतेन ान व ानवे दना ।
आयु कामेन व यं न जातु परयो षित ॥ 41 ॥
अ गाथा वायुगीता: क तय त पुरा वद: ।
यथा बीजं न व यं पुंसा परप र हे ॥ 42 ॥
<page num =189>
</page>
न यतीषुयथा व द: खे व दमनु व दयत: ।
तथा न यित वै ं बीजं परप र हे ॥ 43 ॥
पृथोरपीमां पृिथवीं भाया पूव वदो वदु: ।
थाणु छेद य केदारमाहु: शा यवतो मृगम ॥ ् 44 ॥
एतावानेव पु षो य जायाऽऽ मा जेित ह ।
व ा: ाह तथा चैत ो भता सा मृता गना ॥ ु 45 ॥
न िन य वसगा यां भतुभाया वमु यते ।
एवं धम वजानीम: ा जापितिनिमतम ॥ ् 46 ॥
सकृदंशो िनपतित सकृ क या द यते ।
सकृदाह ददानीित ी येतािन सतां सकृत ॥ ् 47 ॥
यथा गोऽ ो दासीषु म ह यजा वकासु च ।
नो पादक: जाभागी तथैवा या गना व प ॥ 48 ॥
येऽ े णो बीजव त: पर े वा पण: ।
ते वै स य य जात य न लभ ते फलं विचत ॥ ् 49 ॥
यद यगोषु वृषभो व सानां जनये छतम ्।
गोिमनामेव ते व सा मोघं क दतमाषभम ॥ ् 50 ॥
तथैवा े णो बीजं पर े वा पण: ।
कुव त े णामथ न बीजी लभते फलम ॥ ् 51 ॥
फलं वनिभसंधाय े णां बी जनां तथा ।
य ं े णामथ बीजा ोिनगर यसी ॥ 52 ॥
या युपगमा वेत जाथ य द यते ।
त येह भािगनौ ौ बीजी े क एव च ॥ 53 ॥
<page num =190>
</page>
ओघवाता तं बीजं य य े े रोहित ।
े क यैव त जं न व ा लभते फलम ॥ ् 54 ॥
एष धम गवा य दा यु ाजा वक य च ।
वहंगम हषीणां च व ेय: सवं ित ॥ 55 ॥
एत : सारफ गु वं बीजयो यो: क िततम ।्
अत: परं व यािम यो षतां धममाप द ॥ 56 ॥
ातु य य भाया या गु प यनुज य सा ।
यवीयस तु या भाया नुषा ये य सा मृता ॥ 57 ॥
ये ो यवीयसो भाया यवीया वा ज यम ।्
पिततौ भवतो ग वा िनयु ाव यनाप द ॥ 58 ॥
देवरा ा स प डा ा या स या गयु या ।
जे सतािधग त या संतान य प र ये ॥ 59 ॥
वधवायां िनयु तु घृता ो वा यतो िनिश ।
एकमु पादये पु ं न तीयं कथंचन ॥ 60 ॥
तीयमेके जनं म य ते ीषु त द: ।
अिनवृतं िनयोगाथ प य तो धमत तयो: ॥ 61 ॥
वधवायां िनयोगाथ िनवृ े तु यथा विध ।
गु व च नुषाव च वतयातां पर परम ॥ ् 62 ॥
िनयु ौ यौ विधं ह वा वतयातां तु कामत: ।
तावुभौ पिततौ यातां नुषागगु त पगौ ॥ 63 ॥
ना य म वधवा नार िनयो या जाितिभ: ।
अ य म ह िनयु जाना धम ह य:ु सनातनम ॥ ् 64 ॥
<page num =191>
</page>
नो ा हकेषु म ेषु िनयोग: क यते विचत ।्
न ववाह वधावु ं वधवावेदनं पुन: ॥ 65 ॥
अयं जै ह व : पशुधम वग हत: ।
मनु याणाम प ो ो वेने रा यं शासित ॥ 66 ॥
स मह म खलां भु ज ाज ष वर: पुरा ।
वणानां संकरं च े कामोपहतचेतन: ॥ 67 ॥
तत: भृित यो मोहा मीतपितकां यम ।्
िनयोजय यप याथ तं वगह त साधव: ॥ 68 ॥
य या ि येत क याया वाचा स ये कृते पित: ।
तामनेन वधानेन िनजो व देत देवर: ॥ 69 ॥
यथा व यिधग यैनां शु लव ां शुिच ताम ।्
िमथो भजेता सवा सकृ सकृ तावृतौ ॥ 70 ।
न द वा क यिच क यां पुनद ा च ण: ।
द वा पुन: य छ ह ा नोित पु षानृतम ॥ ् 71 ॥
विधव ितगृ ा प यजे क यां वग हताम ्।
यािधतां व द ां वा छ ना चोपपा दताम ॥ ु ् 72 ॥
य तु दोषवतीं क यामना यायोपपादयेत ।्
त य त तथं कुया क यादातुदरा मनु : ॥ 73 ॥
वधाय वृ ं भायाया: वसे कायवा नर: ।
अवृ क षता ह ी द ये थितम य प ॥ ु 74 ॥
वधाय ो षते वृ ं जीवे नयममा थता ।
ो षते व वधायैव जीवे छ पैरग हतै: ॥ 75 ॥
<page num =192>
</page>
ो षतो धमकायाथ ती योऽ ौ नर: समा: ।
व ाथ ष यशोऽथ वा कामाथ ीं तु व सरान ॥ ् 76 ॥
संव सरं ती ेत ष तीं यो षतं पित: ।
ऊ व संव सरा वेनां दायं वा न संवसेत ॥ ् 77 ॥
अित ामे म ं या म ं रोगातमेव वा ।
सा ी मासा प र या या वभूषणप र छदा ॥ 78 ॥
उ म ं पिततं लीबमबीजं पापरोिगणम ।्
न यागोऽ त ष या न च दायापवतनम ॥ ् 79 ॥
म पासाधुवृ ा च ितकूला च या भवेत ।्
यािधता वािधवे या हं ाथ नी च सवदा ॥ 80 ॥
ब या मेऽिधवे ा दे दशमे तु मृत जा ।
एकादशे ीजननी स व यवा दनी ॥ 81 ॥
या रोिगणी या ु हता संप ना चैव शीलत: ।
सानु ा यािधवे या नावमा या च क हिचत ॥ ् 82 ॥
अिध व ना तु या नार िनग छे षता गृहात ।ु ्
सा स : संिनरो द या या या वा कुलसंिनधौ ॥ 83 ॥
ित ष दा प चे ा तु म म युदये व प ।
े ासमाजं ग छे ा सा द डया कृ णलािन ष ॥ 84 ॥
य द वा ापरा ैव व देर यो षतो जा: ।
तासां वण मेण या यै यं पूजा च वे म च ॥ 85 ॥
भतु: शर रशु ूषां धमकाय च नै यकम ।्
वा चैव कुया सवषां ना वजाित: कथंचन ॥ 86 ॥
<page num =193>
</page>
य तु त कारये मोहा सजा या थतयाऽ यया ।
यथा ा णचा डाल: पूव तथैव स: ॥ 87 ॥
उ कृ ायािभ पाय वराय स शाय च ।
अ ा ाम प तां त मै क यां द ा था विध ॥ 88 ॥
( य छे न नकां क यामृतुकालभया वत: ।
ऋतुम यां ह ित यामेनो दातारमृ छित ॥ 2 ॥)
काममारणा े गृहे क यतुम य प ।
न चैवैनां य छे ु गुणह नाय क हिचत ॥ ् 89 ॥
ी ण वषा युद ेत कुमायृतुमती सती ।
ऊ व तु कालादेत मा देत स शं पितम ॥ ् 90 ॥
अद यमाना भतारमिधग छे द वयम ।्
नैन: कंिचदवा नोित न च यं सािधग छित ॥ 91 ॥
अलंकारं नादद त प यं क या वयंवरा ।
मातृकं ातृद ं वा तेना या द तं हरेत ॥ ् 92 ॥
प े न द ा छु कं तु क यामृतुमतीं हरन ।्
स ह वा यादित ामे तूनां ितरोधनात ॥ ् 93 ॥
ंश ष हे क यां ां ादशवा षक म ।्
य वष ऽ वषा वा धम सीदित स वर: ॥ 94 ॥
देवद ां पितभाया व दते ने छया मन: ।
तां सा वीं बभृया न यं देवानां यमाचरन ॥ ् 95 ॥
जनाथ य: सृ ा: संतानाथ च मानवा: ।
त मा साधारणो धम: ुतौ प या सहो दत: ॥ 96 ॥
<page num =194>
</page>
क यायां द शु कायां ि येत य द शु कद: ।
देवराय दात या य द क यानुम यते ॥ 97 ॥
आदद त न शू ोऽ प शु कं द हतरं ददन ।ु ्
शु कं ह गृ कु ते छ नं द हतृ व यम ॥ ु ् 98 ॥
एत ु न परे च ु नापरे जातु साधव: ।
यद य य ित ाय पुनर य य द यते ॥ 99 ॥
नानुशु ुम जा वेत पूव व प ह ज मसु ।
शु कसं ेन मू येन छ नं द हतृ व यम ॥ ु ् 100 ॥
अ यो य या यिभचारो भवेदामरणा तक: ।
एष धम: समासेन ेय: ीपुंसयो: पर: ॥ 101 ॥
तथा िन यं यतेयातां ीपुंसौ तु कृत यौ ।
यथा नािभचरेतां तौ वयु ा वतरेतरम ॥ ् 102 ॥
एष ीपुंसयो ो धम वो रितसं हत: ।
आप प य ाि दायभागं िनबोधत ॥ 103 ॥
ऊ व पतु मातु समे य ातर: समम ।्
भजेर पैतृकं र थमनीशा ते ह जीवतो: ॥ 104 ॥
ये एव तु गृ या प यं धनमशेषत: ।
शेषा तमुपजीवेयुयथैव पतरं तथा ॥ 105 ॥
ये ेन जातमा ेण पु ी भवित मानव: ।
पतृणामनृण ैव स त मा सवमहित ॥ 106 ॥
य म नृणं संनयित येन चान यम ुते ।
स एव धमज: पु : कामजािनतरा वद:ु ॥ 107 ॥
<page num =195>
</page>
पतेव पालये पु ा ये ो ातृ यवीयस: ।
पु व चा प वतर ये े ात र धमत: ॥ 108
ये : कुलं वधयित वनाशयित वा पुन: ।
ये : पू यतमो लोके ये : स रग हत: ॥ 109 ॥
यो ये ो ये वृ : या मातेव स पतेव स: ।
अ ये वृ य तु या स संपू य तु ब धुवत ॥ ् 110 ॥
एवं सह वसेयुवा पृथ वा धमका यया ।
पृथ ववधते धम त मा द या पृथक या ॥ ् 111 ॥
ये य वंश उ दार: सव या च य रम ।्
ततोऽध म यम य या ुर यं तु यवीयस: ॥ 112 ॥
ये ैव किन संहरेतां यथो दतम ।्
येऽ ये ये किन ा यां तेषां या म यमं धनम ॥ ् 113 ॥
सवषां धनजातानामादद ता यम ज: ।
य च साितशयं कंिच शत ा नुया रम ॥ ् 114 ॥
उ दारो न दश व त संप नानां वकमसु ।
य कंिचदेव देयं तु यायसे मानवधनम ॥ ् 115 ॥
एवं समु तो दारे समानंशा क पयेत ।्
उ दारेऽनु ते वेषािमयं यादंशक पना ॥ 116 ॥
एकािधकं हरे ये : पु ोऽ यध ततोऽनुज: ।
अंशमंशं यवीयांस इित धम यव थत: ॥ 117 ॥
वे य ऽशे य तु क या य: द ु ातर: पृथक ।्
वा वादंश चतुभागं पितता: युर द सव: ॥ 118 ॥
<page num =196>
</page>
अजा वकं सैकशफं न जातु वषमं भजेत ।्
अजा वकं तु वषमं ये यैव वधीयते ॥ 119 ॥
यवीया ये भायायां पु मु पादये द ।
सम त वभाग: या दित धम यव थत: ॥ 120 ॥
उपसजनं धान य धमतो नोपप ते ।
पता धानं जने त मा दमण तं भजेत ॥ ् 121 ॥
पु : किन ो ये ायां किन ायां च पूवज: ।
कथं त वभाग: या दित चे संशयो भवेत ्॥ 122 ॥
एकं वृषभमु दारं संहरेत स पूवज: ।
ततोऽपरे ये वृषा तदनानां वमातृतू : ॥ 123 ॥
ये तु जातो ये ायां हरे षभषोडशाृ : ।
तत: वमातृत: शेषा भजेर नित धारणा ॥ 124 ॥
स श ीषु जातानां पु ाणाम वशेषत: ।
न मातृतो यै यम त ज मतो यै यमु यते ॥ 125 ॥
ज म ये ेन चा ानं सु या व प मृतम ।्
यमयो ैव गभषु ज मतो ये ता मृता ॥ 126 ॥
अपु ोऽनेन विधना सुतां कुव त पु काम ।्
यदप यं भवेद यां त मम या वधाकरम ॥ ् 127 ॥
(अ ातृकां दा यािम तु यं क यामलकृंताम ।्
अ यां यो जायते पु : स मे पु ो भवे दित ॥ 3 ॥)
अनेन तु वधानेन पुरा च े ऽथ पु का ।
ववृ दयथ ववंश य वयं द : जापित: ॥ 128 ॥
<page num =197>
</page>
ददौ स दश धमाय क यपाय योदश ।
सोमाय रा े स कृ य ीता मा स वंशितम ॥ ् 129 ॥
यथैवा मा तथा पु : पु ेण द हता समा ।ु
त यामा मिन ित यां कथम यो धनं हरेत ॥ ् 130 ॥
मातु तु यौतकं य या कुमार भाग एव स: ।
दौ ह एव च हरेदपु या खलं धनम ॥ ् 131 ॥
दौ ह ो खलं र थमपु य पतुहरेत ।्
स एव द ा ौ प डौ प े मातामहाय च ॥ 132 ॥
पौ दौ ह योल के न वशेषोऽ त धमत: ।
तयो ह माता पतरौ संभूतौ त य देहत: ॥ 133 ॥
पु कायां कृतायां तु य द पु ोऽनु जायते ।
सम त वभाग: या ये ता ना त ह ि या: ॥ 134 ॥
अपु ायां मृतायां तु पु कायां कथंचन ।
धनं त पु काभता हरेतैवा वचारयन ॥ ् 135 ॥
अकृता वा कृता वा प यं व दे स शा सुतम ।्
पौ ी मातामह तेन द ा प डं हरे दनम ॥ ् 136 ॥
पु ेण लोका जयित पौ ेणान यम ुते ।
अथ पु य पौ ेण न या नोित व पम ॥ ् 137 ॥
पुंना नो नरका मा ायते पतरं सुत: ।
त मा पु इित ो : वयमेव वयंभुवा ॥ 138 ॥
पौ दौ ह योल के वशेषो नोपप ते ।
दौ ह ोऽ प मु ैनं संतारयित पौ वत ॥ ् 139 ॥
<page num =198>
</page>
मातु: थमत: प डं िनवपे पु कासुत: ।
तीयं तु पतु त या तृतीयं त पतु: पतु: ॥ 140 ॥
उपप नो गुणै: सव: पु ो य य तु द म: ।
स हरेतैव त थं सं ा ोऽ य यगो त: ॥ 141 ॥
गो र थे जनियतुन हरे म: विचत ।्
गो र थानुग: प डो यपैित ददत: वधा ॥ 142 ॥
अिनयु ासुत ैव पु या देवरात ।्
उभौ तौ नाहतो भागं जारजातककामजौ ॥ 143 ॥
िनयु ायाम प पुमा नाया जातोऽ वधानत: ।
नैवाह: पैतृकं र थं पिततो पा दतो ह स: ॥ 144 ॥
हरे िनयु ायां जात: पु ो यथौरस: ।
े क य तु त जं धमत: सव स: ॥ 145 ॥
धनं यो वभृया ातुमृत य यमेव च ।
सोऽप यं ातु पा द ा यैव त दनम ॥ ् 146 ॥
या िनयु ा यत: पु ं देवरा ा यवा नुयात ।्
तं कामजम र थीयं वृथो प नं च ते ॥ 147 ॥
एत धानं व ेयं वभाग यैकयोिनषु ।
ब षु चैकजातानां नाना ीषु िनबोधत ॥ 148 ॥
ा ण यानुपू यण चत तु य द य: ।
तासां पु ेषु जातेषु वभागेऽयं विध: मृत: ॥ 149 ॥
क नाशो गोवृषो यानमलंकार वे म च ।
व यौ दा रकं देयमेकांश धानत: ॥ 150 ॥
<page num =199>
</page>
यंशं दाया दरे ो ावंशौ यासुत: ।
वै याज: साधमेवांशमंशं शू ासुतो हरेत ॥ ् 151 ॥
सव वा र थजातं त शधा प रक य च ।
ध य वभागं कुव त विधनानेन धम वत ॥ ् 152 ॥
चतुर ऽशा हरे ीनंशा यासुत: ।
वै यापु ो हरे यंशमंशं शू ासुतो हरेत ॥ ् 153 ॥
य प या ु स पु ोऽ यस पु ोऽ प वा भवेत ।्
नािधकं दशमा ा छू ापु ाय धमत: ॥ 154 ॥
ा ण य वशां शू ापु ो न र थभाक ।्
यदेवा य पता द ा देवा य धनं भवेत ॥ ् 155 ॥
समवणासु ये जाता: सव पु ा ज मनाम ।्
उ दारं यायसे द वा भजेर नतरे समम ॥ ् 156 ॥
शू य तु सवणव ना या भाया वधीयते ।
त यां जाता: समांशा: युय द पु शतं भवेत ॥ ् 157 ॥
पु ा ादश यानाह नृणां वायंभुवो मन:ु ।
तेषां ष ब धुदायादा: षडदायादबा धवा: ॥ 158 ॥
औरस: े ज ैव द : कृ म एव च ।
गूढो प नोऽप व द दायादा बा धवा ष ॥ 159 ॥
कानीन सहोढ त: पौनभव तथा ।
वयं द शौ षडदायादबा धवा: ॥ 160 ॥
या शं फलमा नोित कु लव:ै संतर जलम ।्
ता शं फलमा नोित कुपु :ै संतरं तम: ॥ 161 ॥
<page num =200>
</page>
य ेक र थनौ यातामौरस े जौ सुतौ ।
य य य पैतृकं र थं स त त नेतरृ : ॥ 162 ॥
एक एवौरस: पु : प य य वसुन: भु: ।
शेषाणामानृशं याथ द ा ु जीवनम ॥ ् 163 ॥
ष ं तु े ज यांशं द ा पैतृका दनात ।्
औरसो वभज दायं प यं प चममेव वा ॥ 164 ॥
औरस े जौ पु ौ पतृ र थ य भािगनौ ।
दशापरे तु मशो गो र थांशभािगन: ॥ 165 ॥
व े े सं कृतायां तु वयमु पादये द यम ।्
तमौरसं वजानीया पु ं थमक पतम ॥ ् 166 ॥
य त पज: मीत य लीब य यािधत य वा ।
वधमण िनयु ायां स पु : े ज: मृत: ॥ 167 ॥
माता पता वा द ातां यम : पु माप द ।
स शं ीितसंयु ं स ेयो द म: सुत: ॥ 168 ॥
स शं तु कुया ं गुणदोष वच णम ।्
पु ं पु गुणैयु ं स व ेय कृ म: ॥ 169 ॥
उ प ते गृहे य य न च ायेत क य स: ।
स गृहे गूढ उ प न त य या य त पज: ॥ 170 ॥
माता पतृ यामु सृ ं तयोर यतरेण वा ।
यं पु ं प रगृ यादप व द: स उ यते ॥ 171 ॥
पतृवे मिन क या तु युं पु ं जनये ह: ।
तं कानीनं वदे ना ना वोढु: क यासमु वम ॥ ् 172 ॥
<page num =201>
</page>
या गिभणी सं यते ाता ाता प वा सती ।
बोढु: स गभ भवित सहोढ इित चो यते ॥ 173 ॥
णीया वप याथ मा ा प ोयम तकात ।्
स तक: सुत त य स शोऽस शोऽ प वा ॥ 174 ॥
या प या वा प र य ा वधवा वा वये छया ।
उ पादये पुनभू वा स पौनभव उ यते ॥ 175 ॥
सा चेद तयोिन: या त यागता प वा ।
पौनभवेन भ रा सा पुन: सं कारमहित ॥ 176 ॥
माता पतृ वह नो य य ो वा यादकारणात ।्
आ मानं पशये मै वयंद तु स मृत: ॥ 177 ॥
यं ा ण तु शू ायां कामाद पादये सुतम ।ु ्
सपारय नेव शव त मा पारशव: मृत: ॥ 178 ॥
दा या ंवा दासदा यां वा य: शू य सुतो भवेत ।्
सोऽनु ातो हरेदंशिमित धम यव थत: ॥ 179 ॥
े जाद सुतानेतानेकादश यथो दतान ।्
पु ितिनधीनाहु: यालोपा मनी षण: ॥ 180 ॥
य एतेऽिभ हता: पु ा: स गाद यबीजजा: ।
य य ते बीजतो जाता त य ते नतेर य तु ॥ 181 ॥
ातृणामेकजातानामेक े पु वा भवेत ।्
सवा तां तेन पु ेण पु णो मनुर वीत ॥ ् 182 ॥
सवासामेकप ीनामेका चे पु णी भवेत ।्
सवा ता तेन पु ेण ाह मु वतीमन:ु ॥ 183 ॥
<page num =202>
</page>
ेयस: येसोऽलाभे पापीयाि थमहित ।
बहव े ु स शा: सव र थ य भािगन: ॥ 184 ॥
न ातरो न पतर: पु ा र थहरा: पतु: ।
पता हरेदपु य र थं ातर एव च ॥ 185 ॥
याणामुदकं काय षु प ड: वतते ।
चतुथ: सं दातैषां प चमो नोपप ते ॥ 186 ॥
(असुता तु पतु: प य: समानांशा: क ितता: ।
पताम ता: सवा मातृक पा: क ितता: ॥ 4 ॥)
अन तर: स प डा त य त य धनं भवेत ।्
अत ऊ व सकु य: यादाचाय: िश य एव वा ॥ 187 ॥
(हरेरनृ वजो वा प यायवृ ा या: य: ॥5 ॥)
सवषाम यभावे तु ा णा र थभािगन: ।
ै व ा: शुचयो दा ता तथा धम न ह यते ॥ 188 ॥
अहाय ा ण यं रा ा िन यिमित थित: ।
इतरेषां तु वणानां सवाभावे हरे नृप: ॥ 189 ॥
सं थत यानप य य सगो ा पु माहरेत ।्
त य थजातं या म ितपादयेत ॥ ् 190 ॥
ौ तु यौ ववदेयातां ा यां जातौ या धने ।
तयोय य प यं या स गृ त नेतर: ॥ 191 ॥
जन यां सं थतायां तु समं सव सहोदरा: ।
भजेर मातृकं र थं भिग य सनाभय: ॥ 192 ॥
<page num =203>
</page>
या तासां युद हतर तासाम प यथाहतु : ।
माताम ा धना कंिच देयं ीितपूवकम ॥ ् 193 ॥
अ य य यावाहिनकं द ं च ीितकम ण ।
ातृमातृ पतृ ा ं ष बधं ीधनं मृतम ॥ ् 194 ॥
अ वाधेयं च य ं प या ीतेन चैव यत ।्
प यौ जीवित वृ ाया: जाया त दनं भवेत ॥ ् 195 ॥
ा दैवाषगा धव ाजाप येषु य सु ।
अ जायामतीतायां भतुरेव त द यते ॥ 196 ॥
य व या: या दनं द ं ववाहे वासुरा दषु ।
अ जायामतीतायां माता प ो त द यते ॥ 197 ॥
यां तु य वे ं प ा द ं कथंचन ।
ा णी त दरे क या तदप य य वा भवेत ॥ ् 198 ॥
न िनहारं य: कुय:ु कुट बा हम यगात ।ु ु ्
वकाद प च व ा द व य भतुरना या ॥ 199 ॥
प यौ जीवित य: ीिभरलंकारो धृतो भवेत ।्
न तं भजेर दायादा भजमाना: पत त ते ॥ 200 ॥
अनंशौ लीबपिततौ जा य धबिधरौ तथा ।
उ म जडमूका ये च केिच न र या: ॥ 201 ॥
सवषाम प तु या यं दातंु श या मनी षणा ।
ासा छादनम य तं पिततो दद वेत ॥ ् 202 ॥
य िथता तु दारै: या लीबाद नां कथंचन ।
तेषामु प नत तूनामप यं दायमहित ॥ 203 ॥
<page num =204>
</page>
य कंिच पत र ेते धनं ये ोऽिधग छित ।
भागो यवीयसां त य द व ानुपािलत: ॥ 204 ॥
अ व ानां तु सवषामीहात े दनं भवेत ।्
सम त वभाग: याद प य इित धारणा ॥ 205 ॥
व ाधनं तु य य त यैव धनं भवेत ।्
मै यमौ ा हकं चैव माधुप ककमेव च ॥ 206 ॥
ातृणां य तु नेहेत धनं श : वकमणा ।
स िनभा य: वकादंशा कंिच वोपजीवनम ॥ ् 207 ॥
अनुप न पतृ यं मेण यदपा जतम ।ु ्
वयमी हतल धं त नाकामो दातुमहित ॥ 208 ॥
पैतृकं तु पता यमनवा ं यदा नुयात ।्
न त पु ैभजे साधमकाम: वयम जतम ॥ ् 209 ॥
वभ ा: सह जीव तो वभजेर पुनय द ।
सम त वभाग: या यै यं त न व ते ॥ 210 ॥
येषां ये : किन ो वा ह येतांश दानत: ।
ि येता यतरो वा प त य भागो न लु यते ॥ 211 ॥
सोदया वभजेरं तं समे य स हता: समम ।्
ातरो ये च संसृ ा भिग य सनाभय: ॥ 212 ॥
यो ये ो विनकुव त लोभा ातृ यवीयस: ।
सोऽ ये : यादभाग िनय त य राजिभ: ॥ 213 ॥
सव एव वकम था नाह त ातरो धनम ।्
न चाद वा किन े यो ये : कुव त यौतकम ॥ ् 214 ॥
<page num =205>
</page>
ातृणाम वभ ानां य ु थानं भवे सह ।
न पु भागं वषमं पता द ा कथंचन ॥ 215 ॥
ऊ व वभागा जात तु प यमेव हरे दनम ।्
संसृ ा तेन वा ये यु वभजेत स तै: सह ॥ 216 ॥
अनप य य पु य माता दायमवा नुयात ।्
मातय प च वृ ायां पतुमाता हरे दनम ॥ ् 217 ॥
ऋणे धने च सव म वभ े यथा विध ।
प ा येत य कंिच सव समतां नयेत ॥ ृ ् 218 ॥
व ं प मलंकारं कृता नमुदकं य: ।
योग ेमं चारं च न वभा यं च ते ॥ 219 ॥
अयमु ो वभागो व: पु ाणां च या विध: ।
मश: े जाद नां ूतधम िनबोधत ॥ 220 ॥
ूतं समा यं चैव राजा रा ा नवारयेत ।्
राजा तकरणावेतौ ौ दोषौ पृिथवी ताम ॥ ् 221 ॥
काशमेत ा कय य ेवनसमा यौ ।
तयोिन यं तीघाते नृपितय वा भवेत ॥ ् 222 ॥
अ ा णिभय यते त लोके ुतमु यते ।
ा णिभ: यते य तु स व ेय: समा य: ॥ 223 ॥
ूतं समा यं चैव य: कुया कारयेत वा ।
ता सवा घातये ाजा शू ां जिल गन: ॥ 224 ॥
कतवा कुशीलवा ू रा पाष ड थां मानवान ।्
वकम था छौ डकां ं िनवासये पुरात ॥ ् 225 ॥
<page num =206>
</page>
एते रा े वतमाना रा : छ नत करा: ।
वकम यया िन यं बाध ते भ का: जा: ॥ 226 ॥
ूतमेत पुरा क पे ं वैरकरं महत ।्
त मा ूतं न सेवेत हा याथम प बु दमान ॥ ् 227 ॥
छ नं वा काशं वा त नषेवेत यो नर: ।
त य द ड वक प: या थे ं नृपते तथा ॥ 228 ॥
व शू योिन तु द डं दातुमश नुवन ।्
आनृ यं कमणा ग छे ो द ा छन:ै शन:ै ॥ 229 ॥
ीबालो म वृ दानां द र ाणां च रोिगणाम ।्
िशफा वदलर वा ै वद या नृपितदमम ॥ ् 230 ॥
ये िनयु ा तु कायषु ह यु: काया ण काियणाम ।्
धनो मणा प यमाना ता न: वा कारये नृप: ॥ 231 ॥
कूटशासनकतृ कृतीनां च दषकान ।ू ्
ीबाल ा ण नां ह या से वन तथा ॥ 232 ॥
ती रतं चानुिश ं च य वचन य वेत ।्
कृतं त दमतो व ा न त यो िनवतयेत ॥ ू ् 233 ॥
(ती रतं चानुिश ं च यो म येत वकमणा ।
गुणं द डमा थाय त काय पुन दरेत ॥ ् 6 ॥)
अमा या: ा ववाको वा य कुयु: कायम यथा ।
त वयं नृपित: कुया ा सह ं च द डयेत ॥ ् 234 ॥
हा च सुराप तेयी च गु त पग: ।
एते सव पथृ ेया महापात कनो नरा: ॥ 235 ॥
<page num =207>
</page>
चतुणाम प चैतेषां ाय मकुवताम ।्
शार रं धनसंयु ं द डं ध य क पयेत ॥ ् 236 ॥
गु त पे भग: काय: सुरापाने सुरा वज: ।
तेये च पदं काय ह यिशरा: पुमान ॥ ् 237 ॥
असंभो या संया या असंपाठया ववा हन: ।
चरेयु: पृिथवीं द ना: सवधमब ह कृता: ॥ 238 ॥
ाितसंब धिभ वेते य या: कृतल णा: ।
िनदया िननम कारा त मनोरनुशासनम ॥ ् 239 ॥
ाय ं तु कुवाणा: सववणा यथो दतम ।्
ना कया रा ा ललाटे युदा या तू मसाहसम ॥ ् 240 ॥
आग:सु ा ण यैव काय म यमसाहस: ।
ववा यो वा भवे ा ा स य: सप र छद: ॥ 241 ॥
इतरे कृतव त तु पापा येता यकामत: ।
सव वहारमह त कामत तु वासनम ॥ ् 242 ॥
नादद त नृप: साधुमहापात कनो धनम ।्
आददान तु त लोभा ेन दोषेण िल यते ॥ 243 ॥
अ सु वे य तं द डं व णायोपपादयेत ।्
ुतवृ ोपप ने वा ा णे ितपादयेत ॥ ् 244 ॥
ईशो द ड य व णो रा ां द डधरो ह स: ।
ईश: सव य जगतो ा णो वेदपारग: ॥ 245 ॥
य वजयते राजा पापकृ यो धनागमम ।्
त कालेन जाय ते मानवा द घजी वन: ॥ 246 ॥
<page num =208>
</page>
िन प ते च स यािन यथो ािन वशां पृथक ।्
बाला न मीय ते वकृतं न च जायते ॥ 247 ॥
ा णा बाधमानं तु कामादवरवणजम ।्
ह या च ैवधोपायै ेजनकरैनृप: ॥ 248 ॥
यावानव य य वधे तावा व य य मो णे ।
अधम नृपते ो धम तु विनय छत: ॥ 249 ॥
उ दतोऽयं व तरशो िमथो ववदमानयो: ।
अ ादशसु मागषु यवहार य िनणय: ॥ 250 ॥
एवं ध या ण काया ण स य कुव मह पित: ।
देशानल धां ल सेत ल धां प रपालयेत ॥ ् 251 ॥
स य न व देश तु कृतदग शा तु : ।
क टको दरणे िन यमाित े मु मम ॥ ् 252 ॥
र णादायवृ ानां क टकानां च शोधनात ।्
नरे ा दवं या त जापालनत परा: ॥ 253 ॥
अशासं त कारा य तु बिलं गृ ाित पािथव: ।
त य ु यते रा ं वगा च प रह यते ॥ 254 ॥
िनभयं तु भवे य रा ं बाहबलाि तम ।ु ्
त य त धते िन यं िस यमान इव मु: ॥ 255 ॥
वधां त करा व ा पर यापहारकान ।्
काशां ा काशं चारच ुमह पित: ॥ 256 ॥
काशव चका तेषां नानाप योपजी वन: ।
छ नव चका वेते ये तेनाट वकादय: ॥ 257 ॥
<page num =209>
</page>
उ कोचका ौपिधका व चका: कतवा तथा ।
म गलादेशवृ ा भ ा े णकै: सह ॥ 258 ॥
अस य का रण ैव महामा ा क सका: ।
िश पोपचारयु ा िनपुणा: प ययो षत: ॥ 259 ॥
एवमाद वजानीया काशां लोकक टकान ।्
िनगूढचा रण ा याननायानायिल गन: ॥ 260 ॥
ता व द वा सुच रतैगूढै त कमका रिभ: ।
चारै ानेकसं थान:ै ो सा वशमानयेत ॥ ् 261 ॥
तेषां दोषानिभ या य वे वे कम ण त वत: ।
कुव त शासनं राजा स य सारापराधत: ॥ 262 ॥
न ह द डा ते श य: कतु पाप विन ह: ।
तेनानां पापबु द नां िनभृतं चरतां तौ ॥ 263 ॥
सभा पापूपशालावेशम ा न व या: ।
चतु पथा ै यवृ ा: समाजा: े णािन च ॥ 264 ॥
जीण ाना यर यािन का कावेशनािन च ।
शू यािन चा यगारा ण वना युपवनािन च ॥ 265 ॥
एवं वधा नृपो देशा गु म:ै थावरज गमै: ।
त कर ितषेधाथ चारै ा यनुचारयेत ॥ ् 266 ॥
त सहायैरनुगतैनानाकम वे दिभ: ।
व ाद सादये चैव िनपुणैु : पूवत करै: ॥ 267 ॥
भ यभो योपदेशै ा णानां च दशन:ै ।
शौयकमापदेशै कुयु तेषां समागमम ॥ ् 268 ॥
<page num =210>
</page>
ये त नोपसपयुमूल ण हता ये ।
ता स नृपो ह या सिम ाितबा धवान ॥ ् 269 ॥
न होढेन वना चौरं घातये दािमको नृप: ।
सहोढं सोपकरणं घातयेद वचारयन ॥ ् 270 ॥
ामे व प च ये केिच चौराणां भ दायका: ।
भा डावकाशदा ैव सवा तान प घातयेत ॥ ् 271 ॥
रा ेषु र ािधकृता साम तां ैव चो दतान ।्
अ याघातेषु म य था छ या चौरािनव तम ॥ ु ् 272 ॥
य ा प धमसमया युतो धमजीवन: ।
द डेनैव तम योषे वका दमा द व युतम ॥ ् 273 ॥
ामघाते हताभ गे पिथ मोषािभदशने ।
श तो नािभधाव तो िनवा या: सप र छदा: ॥ 274 ॥
रा : कोषापहतृ ितकूलेषु च थतान ।्
घातये वधैद डैरर णां चोपजापकान ॥ ् 275 ॥
संिधं िछ वा तु ये चौय रा ौ कुव त त करा: ।
तेषां िछ वा नृपो ह तौ ती णे शूले िनवेशयेत ॥ ् 276 ॥
अ गुली थभेद य छेदये थमे हे ।
तीये ह तचरणौ तृतीये बधमहित ॥ 277 ॥
अ नदा भ दां ैव तथा श ावकाशदान ।्
संिनधातृं मोष य ह या चौरिमवे र: ॥ 278 ॥
तडागभेदकं ह याद सु शु दवधेन वा ।
य ा प ितसं कुया ा य तू मसाहसम ॥ ् 279 ॥
<page num =211>
</page>
को ागारायुधागारदेवेतागारभेदकान ।्
ह य रथहतृ ह यादेवा वचारयन ॥ ् 280 ॥
य तु पूविन व य तडाग योदकं हरेत ।्
आगमं वा यपां िभ ा स दा य: पूवसाहसम ॥ ् 281 ॥
समु सृजे ाजमाग य वमे यमनाप द ।
स ौ काषापणौ द ादमे यं चाशु शोधयेत ॥ ् 282 ॥
आप तोऽथवा वृ दा गिभणी बाल एव वा ।
प रभाषणमह त त च शो यिमित थित: ॥ 283 ॥
िच क सकानां सवषां िम या चरतां दम: ।
अमानुषेषु थमो मानुषेषु तु म यम: ॥ 184 ॥
सं म वजय ीनां ितमानां च भेदक: ।
ितकुया च त सव प च द ा छतािन च ॥ 285 ॥
अद षतानां याणां दषणे भेदने तथा ।ू ू
मणीनामपवेधे च द ड: थमसाहस: ॥ 286 ॥
समै ह वषमं य तु चरे ै मू यतोऽ प वा ।
समा नुया मं पूव नरो म यममेव वा ॥ 287 ॥
ब धनािन च सवा ण राजा माग िनवेशयेत ।्
द:ु खता य येर वकृता: पापका रण: ॥ 288 ॥
कार य च भे ारं प रखाणां च पूरकम ।्
ाराणां चैव भ ारं मेव वासयेत ॥ ् 289 ॥
अिभचारेषु सवषु कत यो शतो दम: ।
मूलकम ण चाना :े कृ यासु व वधासु च ॥ 290 ॥
<page num =212>
</page>
अबीज व यी चैव बीजो कृ ं तथैव च ।
मयादाभेदक ैव वकृतं ा नुया धम ॥ ् 291 ॥
सवक टकपा प ं हेमकारं तु पािथव: ।
वतमानम याये छेदये लवश: ुरै: ॥ 292 ॥
सीता यापहरणे श ाणामौषध य च ।
कालमासा काय च राजा द डं क पयेत ॥ ् 293 ॥
वा यमा यौ पुरं रा ं कोशद डौ सु था ।
स कृतयो ेता: स ा गं रा यमु यते ॥ 294 ॥
स ानां कृतीनां तु रा य यासां यथा मम ।्
पूव पूव गु तरं जानीया यसनं महत ॥ ् 295 ॥
स ा ग येह रा य य व ध य द डवत ।्
अ यो यगुणवैशे या न कंिचदित र यते ॥ 296 ॥
तेषु तेषु तु कृ येषु त द गं विश यते ।
येन य सा यते काय त म े मु यते ॥ 297 ॥
चारेणो साहयोगेन ययैव च कमणाम ।्
वश ं परश ं च िन यं व ा मह पित: ॥ 298 ॥
पीडनािन च सवा ण यसनािन तथैव च ।
आरभेत तत: काय संिच य गु लाघवम ॥ ् 299 ॥
आरभेतैव कमा ण ा त: ा त: पुन: पुन: ।
कमा यारभमाणं ह पु षं ीिनषेवते ॥ 300 ॥
कृतं ैतायुगं चैव ापरं किलरेव च ।
रा ो वृ ािन सवा ण राजा ह युगमु यते ॥ 301 ॥
<page num =213>
</page>
किल: सु ो भवित स जा ापरं युगम ।्
कम व यु त ेता वचरं तु कृतं युगम ॥ ् 302 ॥
इ याक य वायो यम य व ण य च ।
च या न:े पृिथ या तेजोवृ ं नृप रेत ॥ ् 303 ॥
वा षकां तुरो मासा यथे ोऽिभ वषित ।
तथािभवष वं रा ं कामै र तं चरन ॥ ् 304 ॥
अ ौ मासा यथा द य तोयं हरित र मिभ: ।
तथा हरे करं रा ा न यमक तं ह तत ॥ ् 305 ॥
व य सवभूतािन यथा चरित मा त: ।
तथा चारै: वे यं तमेत द मा तम ॥ ् 306 ॥
यथा यम: य े यौ ा े काले िनय छित ।
तथा रा ा िनय त या: जा त द यम तम ्॥ 307 ॥
व णेन यथा पाशैब द एवािभ यते ।
तथा पापा नगृ या तमेत द वा णम ॥ ् 308 ॥
प रपूण यथा च ं वा य त मानवा: ।
तथा कृतयो य म स चा ितको नृप: ॥ 309 ॥
तापयु तेज वी िन यं या पापकमसु ।
द साम त हंु तदा नेयं तं मृतम ॥ ् 310 ॥
यथा सवा ण भूतािन धरा धारयते समम ।्
तथा सवा ण भूतािन व त: पािथवं तम ॥ ् 311 ॥
एतै पायैर यै यु ो िन यमत त: ।
तेना ाजा िनगृ या वरा े पर एव च ॥ 312 ॥
<page num =214>
</page>
पराम यापदं ा ो ा णा न कोपयेत ।्
ते ेनं कु पता ह यु: स : सबलवाहनम ॥ ् 313 ॥
यै: कृत: सवभ योऽ नरपेय महोदिध: ।
यी चा याियत: सोम: को न न ये को य तान ॥ ् 314 ॥
लोकान या सृजेयुय लोकपालां को पता: ।
देवा कुयुरदेवां क: वं ता समृ नुयात ॥् 315 ॥
यानुपाि य ित त लोका देवा सवदा ।
चैव धनं येषां को हं या ा जजी वष:ु ॥ 316 ॥
अ व ां ैव व ां ा णो दैवतं महत ।्
णीत ा णीत यथा नदवतं महत ॥ ् 317 ॥
मशाने व प तेज वी पावको नैव द यित ।ु
हयमान यू ेषु भूय एवािभवधते ॥ 318 ॥
एवं य यिन ेषु वत ते सवकमसु ।
सवथा ा णा: पू या: परमं दैवतं ह तत ॥ ् 319 ॥
याित बृ द य ा णा ित सवश: ।
ैव संिनय तृ या ं ह संभवम ॥ ् 320 ॥
अ योऽ न त: म मनो लोहमु थतम ।्
तेषां सव गं तेज: वासु योिनषु शा यित ॥ 321 ॥
ना मृ नोित ना ं बधते ।
ं च संपृ िमह चामु वधते ॥ 322 ॥
द वा धनं तु व े य: सवद डसमु थतम ।्
पु े रा यं समासृ य कुव त ायणं रणे ॥ 323 ॥
<page num =215>
</page>
एवं चर सदा यु ो राजधमषु पािथव: ।
हतेषु चैव लोक य सवा भृ या नयोजयेत ॥ ् 324 ॥
एषोऽ खल: कम विध ो रा : सनातन: ।
इमं कम विधं व ा मशो वै यशू यो: ॥ 325 ॥
वै य तु कृतसं कार: कृ वा दारप र हम ।्
वाताया ंिन ययु : या पशूनां चैव र णे ॥ 326 ॥
जापित ह वै याय सृ वा प रददे पशून ।्
ा णाय च रा े च सवा: प रददे जा: ॥ 327 ॥
न च वै य य काम: या न र ेयं पशूिनित ।
वै य चे छित ना येन र त या: कथंचन ॥ 328 ॥
म णमु ा बालानां लोहानां ता तव य च ।
ग धानां च रसानां च व ादघबलाबलम ॥ ् 329 ॥
बीजानामुि व च या े दोषगुण य च ।
मानयोगं च जानीया ुलायोगां सवश: ॥ 330 ॥
सारासारं च भा डानां देशानां च गुणागुणान ।्
लाभालाभं च प यानां पशूनां प रवधनम ॥ ् 331 ॥
भृ यानां च भृितं व ा ाषा व वधा नृणाम ।्
याणां थानयोगां य व यमेव च ॥ 332 ॥
धमण च यवृ दावाित े मु मम ।्
द ा च सवभूतानाम नमेव य त: ॥ 333 ॥
व ाणां वेद वदषां गृह थानां यश वनाम ।ु ्
शु ूषैव तु शू य धम नै येस: पर: ॥ 334 ॥
<page num =216>
</page>
शुिच कृ शु ूषुमृदवागनहंकृतु : ।
ा णा ा यो िन यमु कृ ां जाितम ुते ॥ 335 ॥
एषोऽनाप द वणानामु : कम विध: शुभ: ।
आप प ह य तेषां मश त नबोधत ॥ 336 ॥
॥ इित मानवे धमशा े भृगु ो ायां सं हताया ंनवमोऽ याय: ॥ 9 ॥< /mUla>
<page num =217>
</page>
दशमोऽ याय:
< mUla>अधीयीरं यो वणा: वकम था जातय: ।
ूया ा ण वेषां नेतरा वित िन य: ॥ 1 ॥
सवषां ा णो व ा वृ युपाया यथा विध ।
ूया दतरे य वयं चैव तथा भवेत ॥ ् 2 ॥
वैशे या कृित ै या नयम य च धारणात ।्
सं कार य वशेषा च वणानां ा ण: भु: ॥ 3 ॥
ा ण: यो वै य यो वणा जातय: ।
चतुथ एकजाित तु शू ो ना त तु प चम: ॥ 4 ॥
सववणषु तु यासु प ी व तयोिनषु ।
आनुलो येन संभूता जा या ेया त एव ते ॥ 5 ॥
ी वन तरजातासु जै पा दता सुतान ।्
स शानेव तानाहमातृदोष वग हतान ॥ ु ् 6 ॥
अन तरासु जातानां विधरेष सनातन: ।
येका तरासु जातानां ध य व ा दमं विधम ॥ ् 7 ॥
ा णा ै यक यायाम ब ो नाम जायते ।
िनषाद: शू क यायां य: पारशव उ यते ॥ 8 ॥
या छू क यायां ू राचार वहारवान ।्
शू वपुज तु ो नाम जायते ॥ 9 ॥
व य षु वणषु नृपतेवणयो यो: ।
वै य य वण चैक म षडेतेऽपसदा: मृता: ॥ 10 ॥
<page num =218>
</page>
या क यायां सूतो भवित जाितत: ।
वै या मागधवैदेहौ राज व ा गनासुतौ ॥ 11 ॥
शू ादायोगव: ा च डाल ाधमो नृणाम ।्
वै यराज य व ासु जाय ते वणसंकरा: ॥ 12 ॥
एका तरे वानुलो याद ब ो ौ यथा मृतौ ।
ृवैदेहकौ त ाितलो येऽ प ज मिन ॥ 13 ॥
पु ा येऽन तर ीजा: मेणो ा ज मनाम ।्
तानन तरना न तु मातृदोषा च ते ॥ 14 ॥
ा णाद क यायामावृतो नाम जायते ।ु
आभीरोऽ ब क यायामायोग यां तु िध वण: ॥ 15 ॥
आयोगव ा च च डाल ाधमो नृणाम ।्
ाितलो येन जाय ते शू ादपसदा य: ॥ 16 ॥
वै या मागधवैदेहौ या सूत एव तु ।
तीपमेते जाय ते परेऽ यपसदा य: ॥ 17 ॥
जातो िनषादा छू ायां जा या भवित पु कस: ।
शू ा जातो िनषा ां तु स वै कु कुटक: मृत: ॥ 18 ॥
ुजात तथो ायां पाक इित क यते ।
वैदेहकेन व ब यामु प नो वेण उ यते ॥ 19 ॥
जातय: सवणासु जनय य तां तु यान ।्
ता सा व ीप र ा ा यािनित विन दशेत ॥ ् 20 ॥
ा या ु जायते व ा पापा मा भूजक टक: ।
आव यवाटधानौ च पु पध: शैख एव च ॥ 21 ॥
<page num =219>
</page>
झ लो म ल राज या ा या न छ वरेव च ।
नट करण ैव खसो वड एव च ॥ 22 ॥
वै या ु जायते ा या सुध वाचाय एव च ।
का ष वज मा च मै : सा वत एव च ॥ 23 ॥
यिभचारेण वणानामवे ावेदनेन च ।
वकमणां च यागेन जाय ते वणसंकरा: ॥ 24 ॥
संक णयोनयो ये तु ितलोमानुलोमजा: ।
अ यो य यितष ा ता व या यशेषत: ॥ 25 ॥
सूतो वैदेहक ैव च डाल नराधम: ।
मागध: जाित तथाऽयोगव एव च ॥ 26 ॥
एते ष स शा वणा जनय त वयोिनषु ।
मातृजा यां सूय ते वरासु च योिनषु ॥ 27 ॥
यथा याणा ंवणानां योरा मा य जायते ।
आन तया वयो यां तु तथा बा े व प मात ॥ ् 28 ॥
ते चा प बा ा सुबहं ततोऽ यिधकद षतान ।ू ू ्
पर पर य दारेषु जनय त वग हतान ॥ ् 29 ॥
यथैव शू ो ा यां बा ं ज तंु सूयते ।
तथा बा तरं बा ातुरव य सूयते ॥ 30 ॥
ितकूलं वतमाना बा ा बा ातरा पुन: ।
ह ना ह ना सूय ते वणा प चदशैव तु ॥ 31 ॥
साधनोपचार मदासं दासजीवनम ।्
सै र ं वागुरावृ ं सूते द युरयोगवे ॥ 32 ॥
<page num =220>
</page>
मै ेयकं तु वैदेहो माधूकं सं सूयते ।
नृ शंस यज ंयो घ टाताडोऽ णोदये ॥ 33 ॥
िनषादो मागवं सूते दासं नौकमजी वनम ।्
कैवतिमित यं ाहरायावतिनवािसनु : ॥ 34॥
मृतव भृ सु नार षु ग हता नाशनासु च ।
भव यायोगवी वेते जाितह ना: पृथक य् : ॥ 35 ॥
कारावरो िनषादा ु चमकार: सूयते ।
वैदे हकाद मेदौ ब ह ाम ित यौ ॥ 36 ॥
च डाला पा डुसोपाक व सार यवहारवान ।्
आ ह डको िनषादेन वैदे ामेव जायते ॥ 37 ॥
च डालेन तु सोपाको मूल यसनवृ मान ।्
पु क यां जायते पाप: सदा स जनग हत: ॥ 38 ॥
िनषाद ी तु च डाला पु म यावसाियनम ्।
मशानगोचरं सूते बा ानाम प ग हतम ॥ ् 39 ॥
संकरे जातय वेता: पतृमातृ दिशता: ।
छ ना वा काशा वा वे दत या: वकमिभ: ॥ 40 ॥
सजाितजान तरजा: ष सुता जधिमण: ।
शू ाणां तु सधमाण: सवऽप वंसजा: मृता: ॥ 41 ॥
तपोबीज भावै तु ते ग छ त युगे युगे ।
उ कष चापकष च मनु ये वह ज मत: ॥ 42 ॥
शनकै तु यालोपा दमा: यजातय: ।
वृषल वं गता लोके ा णादशनेन च ॥ 43 ॥
<page num =221>
</page>
पौ का ौ वडा: का बोजा यवना: शका: ।
पारदा:प वा ीना: कराता दरदा: खशा: ॥ 44 ॥
मुखबाहू प जानां या लोके जातयो ब ह: ।
ले छवाच ायवाच: सव ते द यव: मृता: ॥ 45 ॥
ये जानामपसदा ये चाप वंसजा: मृता: ।
ते िन दतैवतयेयु जानामेव कमिभ: ॥ 46 ॥
सूतानाम सार यम ब ानां िच क सनम ।्
वैदेहकानां ीकाय मागधानां व ण पथ: ॥ 47 ॥
म यघातो िनषादानां व वायोगव य च ।
मेदा चु चुम नामार यपशु हंसनम ॥ ू ् 48 ॥
ु पु कसानां तु बलौकोबधब धनम ।्
िध वणानां चमकाय वेणानां भा डवा म ॥ ् 49 ॥
चै य म मशानेषु शैलेषुपवनेषु च ।ु
वसेयुरेते व ाना वतय त: वकमिभ: ॥ 50 ॥
च डाल पचानां तु ब ह ामा ित य: ।
अपपा ा कत या धनमेषां गदभम ॥ ् 51 ॥
वासांिस मृतचेलािन िभ नभा डेषु भोजनम ।्
का णायसमलंकार: प र या च िन यश: ॥ 52 ॥
न तै: समयम व छे पु षो धममाचरन ।्
यवहारो िमथ तेषां ववाह: स श:ै सह ॥ 53 ॥
अ नमेषां पराधीनं देयं या नभाजने ।
रा ौ न वचरेयु ते ामेषु नगरेषु च ॥ 54 ॥
<page num =222>
</page>
दवा चरेयु: कायाथ िच ता राजशासन:ै ।
अबा धवं शवं चैव िनहरेयु रित थित: ॥ 55 ॥
व यां ह य:ु सततं यथाशा ं नृपा या ।
व यवासांिस गृ य:ु श या ाभरणािन च ॥ 56 ॥
वणापेतम व ातं नरं कलुषयोिनजम ।्
आय पिमवानाय कमिभ: वै वभावयेत ॥ ् 57 ॥
अनायता िन ुरता ू रता िन रया मता ।
पु षं य जय तीह लोके कलुषयोिनजम ॥ ् 58 ॥
प यं वा भजते शीलं मातुव भयमेव वा ।
न कथंचन दय िनु : कृितं वां िनय छित ॥ 59 ॥
कुले मु येऽ प जात य य य या ोिनसंकर: ।
सं य येव त छ लं नरोऽ पम प वा बह ॥ ु 60 ॥
य वेते प र वंसा जाय ते वणदषकाू : ।
रा कै: सह त ा ं मेव वन यित ॥ 61 ॥
ा णाथ गवाथ वा देह यागोऽनुप कृत: ।
ीबाला युपप ौ च बा ानां िस दकारणम ॥ ् 62 ॥
अ हंसा स यम तेयं शौचिम यिन ह: ।
एतं सामािसकं धम चातुव यऽ वी मन:ु ॥ 63 ॥
( ा दकमाितथेयं च दानम तेयमाजवम ।्
जनं वेषु दारेषु तथा चैवानसूयता ॥ 1 ॥)
शू ायां ा णा जात: ेयसा चे जायते ।
अ ेयान ेयसीं जाितं ग छ यास मा ुगात ॥ ् ् 64 ॥
<page num =223>
</page>
शू ो ा णतामेित ा ण ैित शू ताम ।्
या जातमेवं तु व ा ै या थैव च ॥ 65 ॥
अनायायां समु प नो ा णा ु य छया ।
ा याम यनाया ु ेय वं वेित चे वेत ॥ ् 66 ॥
जातो नायामनायायामायादाय भवे गुण:ै ।
जातोऽ यनायादायायामनाय इित िन य: ॥ 67 ॥
तावुभाव यसं काया वित धम यव थत: ।
वैगु या ज मन: पूव उ र: ितलोमत: ॥ 68 ॥
सुबीजं चैव सु े े जातं संप ते यथा ।
तथाया जात आयायां सव सं कारमहित ॥ 69 ॥
बीजमेके शंस त े म ये मनी षण: ।
बीज े े तथैवा ये त ेयं तु यव थित: ॥ 70 ॥
अ े े बीजमु सृ म तरैव वन यित ।
अबीजकम प े ं केवलं थ डलं भवेत ॥ ् 71 ॥
य मा ज भावेण ितय जा ऋषयोऽभवन ।्
पू जता श ता त मा जं श यते ॥ 72 ॥
अनायमायकमाणमाय चानायकिमणम ।्
सं धाया वी दाता न समौ नासमा वित ॥ 73 ॥
ा णा योिन था ये वकम यव थता: ।
ते स यगुपजीवेयु: ष कमा ण यथा मम ॥ ् 74 ॥
अ यापनम ययनं यजनं याजनं तथा ।
दानं ित ह ैव ष कमा य ज मन: ॥ 75 ॥
<page num =224>
</page>
ष णां तु कमणाम य ी ण कमा ण जी वका ।
याजना यापने चैव वशु दा च ित ह: ॥ 76 ॥
यो धमा िनवत ते ा णा यं ित ।
अ यापनं याजनं च तृतीय ित ह: ॥ 77 ॥
वै यं ित तथैवैते िनवतर नित थित: ।
न तौ ित ह ता धमा मनुराह जापित: ॥ 78 ॥
श ा भृ वं य व ण पशुकृ ष वश: ।
आजीवनाथ धम तु दानम ययनं या ज: ॥ 79 ॥
वेदा यासो ा ण य य य च र णम ।्
वाता कमव वै य य विश ािन वकमसु ॥ 80 ॥
अजीवं तु यथो े न ा ण: वेन कमणा ।
जीवे यधमण स य यन तर: ॥ 81 ॥
उभा याम यजीवं तु कथं या दित चे वेत ।्
कृ षगोर मा थाय जीवे ै य य जी वकाम ्॥ 82 ॥
वै यवृ या प जीवं तु ा ण: योऽ प वा ।
हंसा ायां पराधीनां कृ षं य ेन वजयेत ॥ ् 83 ॥
कृ षं सा वित म य ते सा वृ : स ग हता ।
भूिमं भूिमशयां ैव ह त का मयोमुखम ॥ ् 84 ॥
इदं तु वृ वैक या यजतो धमनैपुणम ।्
व प यमु तो दारं व े यं व वधनम ॥ ् 85 ॥
सवा सानपोहेत कृता नं च ितल:ै सह ।
अ मनो लवणं चैव पशवो ये च मानुषा: ॥ 86 ॥
<page num =225>
</page>
सव च ता तवं र ं शाण ौमा वकािन च ।
अ प चे युरर ािन फलमूले तथौषधी: ॥ 87 ॥
अप: श ं वषं मांसं सोमं ग धं सवश: ।
ीरं ौ ं दिध घृतं तैलं मधु गुडं कुशान ॥ ् 88 ॥
आर यां पशू सवा दं ण वयांिस च ।
म ं नीिलं च ला ां च सवा ैकशफां तथा ॥ 89 ॥
( पुसीसं तथा लोहं तैजसािन च सवश: ।
बालां म तथा थीिन स नायूिन ववजयेत ॥ ् 2 ॥)
काममु पा कृ यां तु वयमेव कृषीबल: ।
व णीत ितला छू ा धमाथमिचर थतान ॥ ् 90 ॥
भोजना य जना ाना द य कु ते ितल:ै ।
कृिमभूत: व ायां पतृिभ: सह म जित ॥ 91 ॥
स : पतित मांसेन ला या लवणेन च ।
यहेण शू ो भवित ा ण: ीर व यात ॥् 92 ॥
इतरेषां तु प यानां व या दह कामत: ।
ा ण: स रा ेण वै यभावं िनय छित ॥ 93 ॥
रसा रसैिनमात या न वेव लवणं रस:ै ।
कृता नं चाकृता नेन ितला धा येन त समा: ॥ 94 ॥
जीवेदेतेन राज य: सवणा यनयं गत: ।
न वेव यायसीं वृ मिभम येत क हिचत ॥ ् 95 ॥
यो लोभादधमो जा या जीवेद कृ कमिभु : ।
तं राजा िनधनं कृ वा मेव वासयेत ॥ ् 96 ॥
<page num =226>
</page>
वरं वधम वगुणो न पार य: वनु त: ।
परधमण जीव ह स : पतित जाितत: ॥ 97 ॥
वै योऽजीव वधमण शू वृ या प वतयेत ।्
अनाचर नकाया ण िनवतत च श मान ॥ ् 98 ॥
अश नुवं तु शु ूषां शू : कतु ज मनाम ।्
पु दारा ययं ा ो जीवे का ककमिभ: ॥ 99 ॥
यै: कमिभ: च रतै: शु ु य ते जातय: ।
तािन का ककमा ण िश पािन व वधािन च ॥ 100 ॥
वै यवृ मना ा ण: वे पिथ थत: ।
अवृ क षत: सीद नमं धम समाचरेत ॥ ् 101 ॥
सवत: ितगृ या ा ण वनयं गत: ।
प व ं द यती येत दमतो नोपप ते ॥ ु 102 ॥
ना यापना ाजना ा ग हता ा ित हात ।्
दोषो भवित व ाणां वलना बुसमा ह ते ॥ 103 ॥
जी वता ययमाप नो योऽ नम यत तत: ।
आकाशिमव प केन न स पापेन िल यते ॥ 104 ॥
अजीगत: सुतं ह तुमुपासप बुभु त: ।
न चािल यत पापेन ु तीकारमाचरन ॥ ् 105 ॥
मांसिम छ तात ऽ ुं धमाधम वच ण: ।
ाणानां प रर ाथ वामदेवो न िल वान ॥ ् 106 ॥
भर ाज: ुधात तु सपु ो वजने वने ।
ब गा: ितज ाह वृधो त णो महातपा: ॥ 107 ॥
<page num =227>
</page>
ुधात ा ुम यागा ािम : जाघनीम ।्
च डालह तादादाय धमाधम वच ण: ॥ 108 ॥
ित हा ाजना ा तथैवा यापनाद प ।
ित ह: यवर: े य व य ग हत: ॥ 109 ॥
याजना यापने िन यं येते सं कृता मनाम ।्
ित ह तु यते शू ाद य यज मन: ॥ 110 ॥
जपहोमैरपै येनो याजना यापनै: कृतम ।्
ित हिनिम ं तु यागेन तपसैव च ॥ 111 ॥
िशलो छम यादद त व ोऽजीव यत तत: ।
ित हा छल: ेयां ततोऽ यु छ: श यते ॥ 112 ॥
सीद : कु यिम छ धने वा पृिथवीपित: ।
या य: या नातकै व ैर द सं यागमहित ॥ 113 ॥
अकृतं च कृता े ा ौरजा वकमेव च ।
हर यं धा यम नं च पूव पूवमदोषवत ॥ ् 114 ॥
स व ागमा ध या दायो लाभ: यो जय: ।
योग: कमयोग स ित ह एव च ॥ 115 ॥
व ा िश पं भृित: सेवा गोर यं वप ण: कृ ष: ।
धृितभ यं कुसीदं च दश जीवनहेतव: ॥ 116 ॥
ा ण: यो वा प वृ दं नैव योजयेत ।्
कामं तु खलु धमाथ द ा पापीयसेऽ पकाम ॥ ् 117 ॥
चतुथमाददानोऽ प यो भागमाप द ।
जा र परं श या क बषा ितमु यते ॥ 118 ॥
<page num =228>
</page>
वधम वजय त य नाहवे या परा ुख: ।
श ेण वै या वा ध यमाहारये िलम ॥ ् 119 ॥
धा येऽ मं वशां शु कं वंश ंकाषापणावरम ।्
कम पकरणा: शू ा: कारव: िश पन तथा ॥ 120 ॥
शू तु वृ माका माराधये द ।
धिननं वा युपारा य वै यं शू ो जजी वषेत ॥ ् 121 ॥
वगाथमुभयाथ वा व ानाराधये ु स: ।
जात ा णश द य सा य कृतकृ यता ॥ 122 ॥
व सेवैव शू य विश ं कम कर◌ी यते ।्
यदतोऽ य द कु ते त व य य िन फलम ॥ ् 123 ॥
क या त य तैवृ : वकुट बा थाहतु : ।
श ं चावे य दा यं च भृ यानां च प र हम ॥ ् 124 ॥
उ छ म नं दात यं जीणािन वसनािन च ।
पुलाका ैव धा यानां जीणा ैव प र छदा: ॥ 125 ॥
न शू े पातकं कंिच न च सं कारमहित ।
ना यािधकारो धमऽ त न धमा ितषेधनम ॥ ् 126 ॥
धम सव तु धम ा: सतां वृ मनु ता: ।
म व य न द य त शंसां ा नुव त च ॥ ु 127 ॥
यथायथा ह स माित यनसूयकृ : ।
तथातथेमं चामुं च लोकं ा नो यिन दत: ॥ 128 ॥
श े ना प ह शू ेण न काय धनसंचय: ।
शू ो ह धनमासा ा णानेव बाधते ॥ 129 ॥
<page num =229>
</page>
एते चतुणा वणानामाप दमा: क ितता: ।
या स यगनुित तो ज त परमां गितम ॥् 130 ॥
एष धम विध: कृ न ातुव य य क ितत: ।
अत: परं व यािम ाय विधं शुभम ॥ ् 131 ॥
॥ इित मानवे धमशा े भृगु ो ायां सं हतायां दशमोऽ याय: ॥ 10 ॥< /mUla>
<page num =230>
</page>
एकादशोऽ याय:
< mUla>सा तािनकं य यमाणम वगं सववेदसम ।्
गुवथ पतृमा थ वा याया युपता पन: ॥ 1 ॥
नवैता नातका व ा ा णा धमिभ ुकान ।्
िन: वे यो देयमेते यो दानं व ा वशेषत: ॥ 2 ॥
एते यो ह जा े यो देयम नं सद णम ।्
इतरे यो ब हव द कृता नं देयमु यते ॥ 3 ॥
सवर ािन राजा तु यथाह ितपादयेत ।्
ा णा वेद वदषो य ाथ चैव द णाम ॥ ु ् 4 ॥
कृतदारोऽपरा दारा भ वा योऽिधग छित ।
रितमा ं फलं त य यदातु तु संतित: ॥ 5 ॥
धनािन तु यथाश व ेषु ितपादयेत ।्
वेद व सु व व े षु े य वग सम ुते ॥ 6 ॥
य य ैवा षकं भ ं पया ं भृ यवृ ये ।
अिधकं वा प व ेत स सोमं पातुमहित ॥ 7 ॥
अत: व पीयिस ये य: सोमं पबित ज: ।
स पीतसोमपूव ऽ प न त या नोित त फलम ॥ ् 8 ॥
श : परजने दाता वजने द:ुखजी विन ।
म वापातो वषा वाद: स धम ित पक: ॥ 9 ॥
भृ यानामुपरोधेन य करो यौ वदे हकम ।्
त व यसुखोदक जीवत मृत य च ॥ 10 ॥
<page num =231>
</page>
(वृ दौ च माता पतरौ सा वी भाया िशश:ु सुत: ।
अ यकायशतं कृ वा भत या मनुर वीत ॥ ् 1 ॥)
य े ित द: यादेकेना गेन य वन: ।
ा ण य वशेषेण धािमके सित राजिन ॥ 11 ॥
यो वै य: या हपशुह न तुरसोमपु : ।
कुट बा य त यमाहरे िस दये ॥ ु 12 ॥
आहरे ी ण वा े वा कामं शू य वे मन: ।
न ह शू य य ेषु क द त प र ह: ॥ 13 ॥
योऽना हता न: शतगुरय वा च सह गु: ।
तयोर प कुट बा यामाहरेद वचारयन ॥ ु ् 14 ॥
आदानिन या चादातुराहरेद य छत: ।
तथा यशोऽ य थते धम ैव वधते ॥ 15 ॥
तथैव स मे भ े भ ािन षडन ता ।
अ तन वधानेन हत यं ह नकमण: ॥ 16 ॥
खला े ादगारा ा यतो वा युपल यते ।
आ यात यं तु त मै पृ छते य द पृ छित ॥ 27 ॥
ा ण वं न हत यं येण कदाचन ।
द युिन ययो तु वमजीव हतुमहित ॥ 18 ॥
योऽसाधु योऽथमादाय साधु य: सं य छित ।
स कृ वा लवमा मानं संतारयित तावुभौ ॥ 19 ॥
य दनं य शीलानां देव वं त दबुधाु : ।
अय वनां तु य मासुर वं तद यते ॥ ु 20 ॥
<page num =232>
</page>
न त म धारये डं धािमक: पृिथवीपित: ।
य य ह बािल या ा ण: सीदित ुधा ॥ 21 ॥
त य भृ यजनं ा वा वकुट बा मह पितु : ।
ुतशीले च व ाय वृ ं ध या क पयेत ॥ ् 22 ॥
क पिय वा य वृ ं च र ेदेनं सम तत: ।
राजा ह धमष भागं त मा ा नोित र तात ॥ ् 23 ॥
न य ाथ धनं शू ा ो िभ ेत क हिचत ।्
यजमानो ह िभ वा च डाल: े य जायते ॥ 24 ॥
य ाथमथ िभ वा यो न सव य छित ।
स याित भासतां व : काकतां वा शतं समा: ॥ 25 ॥
देव वं ा ण वं वा लोभेनोप हन त य: ।
स पापा मा परे लोके गृ ो छ ेन जीवित ॥ 26 ॥
इ ं वै ानर ं िन यं िनवपेद दपयये ।
लृ ानां पशुसोमानां िन कृ यथमस भवे ॥ 27 ॥
आप क पेन यो धम कु तेऽनाप द ज: ।
स ना नोित फलं त य पर ेित वचा रतम ॥ ् 28 ॥
व ै देवै: सा यै ा णै मह षिभ: ।
आप सु मरणा तै वधे: ितिनिध: कृत: ॥ 29 ॥
भु: थमक प य योऽनुक पेन वतते ।
न सांपराियकं त य दमते व ते फलम ॥ ु ् 30 ॥
न ा णोऽवेदयेत कंिच ाजिन धम वत ।्
ववीयणैव ता छ या मानवानपका रण: ॥ 31 ॥
<page num =233>
</page>
ववीया ाजवीया च ववीय बलव रम ।्
त मा वेनैव वीयण िनगृ यादर ज: ॥ 32 ॥
ुतीरथवा गरसी: कुया द य वचारयन ।्
वा श ं वै ा ण य तेन ह यादर ज: ॥ 33 ॥
(तद ं सववणानामिनवाय च श त: ।
तपोवीय भावेण अव यान प बाधते ॥ 2 ॥)
यो बाहवीयण तरेदापदमा मनु : ।
धनेन वै यशू ौ तु जपहोमै जो म: ॥ 34 ॥
(त द कुव यथाश ा नोित परमां गितम ॥ ् 3 ॥)
वधाता शािसता व ा मै ो ा ण उ यते ।
त मै नाकुशलं ूया न शु कां िगरमीरयेत ॥ ् 35 ॥
न वै क या न युवितना प व ो न बािलश: ।
होता याद नहो य नात नासं कृत तथा ॥ 36 ॥
नरके ह पत येते जु त: स च य य तत ।्
त मा ैतानकुशलो होता या ेदपारग: ॥ 37 ॥
ाजाप यमद वा म याधेय य द णाम ।्
अना हता नभवित ा णो वभवे सित ॥ 38 ॥
पु या य यािन कुव त धानो जते य: ।
न व पद णैय ैयजेतेह कथंचन ॥ 39 ॥
इ या ण यश: वगमाय:ु क ित जा: पशून ्।
ह य पद णो य त मा ना पधनो यजेत ॥ ् 40 ॥
<page num =234>
</page>
(अ नह नो दहे ा ं म ह न तु ऋ वज: ।
द तं द णाह नो ना त य समो रपु: ॥ 4 ॥)
अ नहो यप व या नी ा ण: कामकारत: ।
चा ायणं चरे मासं वीरह यासमं ह तत ॥ ् 41 ॥
ये शू ादिधग याथम नहो मुपासते ।
ऋ वज ते ह शू ाणां वा दषु ग हता: ॥ 42 ॥
तेषां सततम ानां बृषला युपसे वनाम ।्
पदा म तकमा य दाता दगा ण संतरेत ॥ ु ् 43 ॥
अकुव व हतं कम िन दतं च समाचरन ।्
स े याथषु ाय ीयते नर: ॥ 44 ॥
अकामत: कृते पापे ाय ं वदबुधाु : ।
कामकारकृतेऽ याहरेके ुितिनदशनात ॥ ु ् 45 ॥
अकामत: कृतं पापं वेदा यासेन शु यित ।
कामत तु कृतं मोहा ाय :ै पृथ वधै: ॥ 46 ॥
ाय ीयतां ा य दैवा पूवकृतेन वा ।
न संसग जे स : ाय ेऽकृते ज: ॥ 47 ॥
( ायो नाम तप: ो ं िच ं िन य उ यते ।
तपोिन यसंयु ं ाय िमित मृतम ॥ ् 5 ॥)
इह द रतैु : केिच केिच पूवकृतै तथा ।
ा नुव त दरा मानो नरा प वपययम ॥ ु ् 48 ॥
सुवणचौर: कौन यं सुराप: यावद तताम ।्
हा यरोिग वं दौ य गु त पग: ॥ 49 ॥
<page num =235>
</page>
पशुन: पौितनािस यं सूचक: पूितव ताम ।्
धा यचौरोऽ गह न वमाितरै यं तु िम क: ॥ 50 ॥
अ नहताऽऽमया व वं मौ यं वागपहारक: ।
व ापहारक: ै यं प गुताम हारक: ॥ 51 ॥
(द पहता भवेद ध: काणो िनवापको भवेत ।्
हंसया यािधभूय वमरोिग वम हंसया ॥ 6 ॥)
एवं कम वशेषेण जाय ते स ग हता: ।
जडमूका धबिधरा वकृताकृतय तथा ॥ 52 ॥
च रत यमतो िन यं ाय ं वशु दये ।
िन ै ह ल णैयु ा जाय तेऽिन कृतैनस: ॥ 53 ॥
ह या सुरापानं तेयं गुव गनागम: ।
महा त पातका याहु: संसग ा प तै: सह ॥ 54 ॥
अनृतं च समु कष राजगािम च पैशुनम ।्
गुरो ालीकिनब ध: समािन ह यया ॥ 55 ॥
ो झता वेदिन दा कौटसा यं सु ध: ।
ग हताना योज ध: सुरापानसमािन ष ॥ 56 ॥
िन ेप यापहरणं नरा रजत य च ।
भूिमव मणीनां च म तेयसमं मृतम ॥ ् 57 ॥
रेत:सेक: वयोनीषु कुमार व यजासु च ।
स यु: पु य च ीषु गु त पसमं वद:ु ॥ 58 ॥
गोबधोऽया यसंया यपारदाया म व या: ।
गु मातृ पतृ याग: वा याया यो: सुत य च ॥ 59 ॥
<page num =236>
</page>
प र व तानुजेऽनूढे प रवेदनमेव च ।
तयोदानं च क याया तयोरेव च याजनम ॥ ् 60 ॥
क याया दषणं चैव बाधु यं तलोपनम ।ू ्
तडागारामदाराणामप य य च व य: ॥ 61 ॥
ा यता बा धव यागो भृ या यापनमेव च ।
भृ या चा ययनादानमप यानां च व य: ॥ 62 ॥
सवाकरे वधीकारो महाय वतनम ।्
हंसौषधीनां याजीवोऽिभचारो मूलकम च ॥ 63 ॥
इ धनाथमशु काणां माणामवपातनम ।ु ्
आ माथ च यार भो िन दता नादनं तथा ॥ 64 ॥
अना हता नता तेयमृणानामनप या ।
अस छा ािधगमनं कौशील य य च या ॥ 65 ॥
धा यकु यपशु तेयं म प ीिनषेवणम ।्
ीशू व वधो ना त यं चोपपातकम ॥ ् 66 ॥
ा ण य ज: कृ वा ाितर ेयम यो: ।
जै यं च मैथुनं पुंिस जाित ंशकरं मृतम ॥ ् 67 ॥
खरा ो मृगेभानामजा वकबध तथा ।
संकर करणं ेयं मीना हम हष य च ॥ 68 ॥
िन दते यो धनादानं बा ण यं शू सेवनम ।्
अपा ीकरणं ेयमस य य च भाषणम ॥ ् 69 ॥
कृिमक टवयोह या म ानुगतभोजनम ।्
फलैध:कुसुम तेयमधैय च मलावहम ॥ ् 70 ॥
<page num =237>
</page>
एता येनांिस सवा ण यथो ािन पृथ पृथक ।्
यैय तैरपो ते तािन स य नबोधत ॥ 71 ॥
हा ादश समा: कुट ं कृ वा वने वसेत ।्
भै ा या म वशु दयथ कृ वा शविशरो वजम ॥ ् 72 ॥
ल यं श भृतां वा या दषािम छया मनु : ।
ा येदा मानम नौ वा सिम दे रवा शरा: ॥ 73 ॥
यजेत वा मेधेन व जता गोसवेन वा ।
अिभ ज ज यां वा वृता न ुता प वा ॥ 74 ॥
जप वा यतमं वेदं योजनानां शतं जेत ।्
ह यापनोदाय िमतभु नयते य: ॥ 75 ॥
सव वं वेद वदषे ा णायोपपादयेत ।ु ्
धनं वा जीवनायालं गृहं वा सप र छदम ॥ ् 76 ॥
ह व यभु वाऽनुसरे ित ोत: सर वतीम ।्
जपे ा िनयताहार व वेद य सं हताम ॥ ् 77 ॥
कृतवापनो िनवसे ामा ते गो जेऽ प वा ।
आ मे वृ मूले वा गो ा ण हते रत: ॥ 78 ॥
ा णाथ गवाथ वा स : ाणा प र यजेत ।्
मु यते ह याया गो ा गो ा ण य च ॥ 79 ॥
वारं ितरो दा वा सव वमव ज य वा ।
व य त निम े वा ाणालाभे वमु यते ॥ 80 ॥
एवं ढ तो िन यं चार समा हत: ।
समा े ादशे वष ह यां यपोहित ॥ 81 ॥
<page num =238>
</page>
िश वा वा भूिमदेवानां नरदेवसमागमे ।
वमेनोऽवभृथ नातो हयमेधे वमु यते ॥ 82 ॥
धम य ा णो मूलम ं राज य उ यते ।
त मा समागमे तेषामेनो व या य शु दयित ॥ 83 ॥
ा ण: संभवेनैव देवानाम प दैवतम ।्
माणं चैव लोक य ा ैव ह कारणम ॥ ् 84 ॥
तेषां वेद वदो ूयु योऽ येन: सुिन कृितम ।्
सा तेषां पावनाय या प व ा वदषां ह वाक ॥ ु ् 85 ॥
अतोऽ यतममा थाय विधं व : समा हत: ।
ह याकृतं पापं यपोह या मव या ॥ 86 ॥
ह वा गभम व ातमेतदेव तं चरेत ।्
राज यवै यौ चेजानावा ेयीमेव च यम ॥ ् 87 ॥
(ज म भिृतसं कारै: सं कृता म वाचया ।
गिभणी वथवा या ामा ेयीं च वदबुधाु : ॥ 7 ॥)
उ वा चैवानृतं सा ये ित य गु ं तथा ।
अप य च िन: ेपं कृ वा च ीसु धम ॥ ् 88 ॥
इयं वशु द दता मा याकामतो जम ।्
कामतो ा णवधे िन कृितन वधीयते ॥ 89 ॥
सुरां पी वा जो मोहाद नवणा सुरां पबेत ।्
तया स काये िनद धे मु यते क बषा त: ॥ 90 ॥
गोमू म नवण वा पबेददकमेव वा ।ु
पयो घृतं वाऽऽमरणा गोश कृ समेव वा ॥ 91 ॥
<page num =239>
</page>
कणा वा भ येद दं प याकं वा सकृ निश ।
सुरापानापनु यथ बालवासा जट वजी ॥ 92 ॥
सुरा वै मलम नानां पा मा च मलमु यते ।
त मा ा णराज यौ वै य न सुरां पबेत ॥ ् 93 ॥
गौड पै ी च मा वी च व ेया वधा सुरा ।
यथैवैका तथा सवा न पात या जो म:ै ॥ 94 ॥
य र : पशाचा नं म ं मांसं सुरासवम ।्
त ा णेन ना यं देवानाम ता ह व: ॥ 95 ॥
अमे ये वा पते म ो वै दकं वा युदाहरेत ।्
अकायम य कुया ा ा णो मदमो हत: ॥ 96 ॥
य य कायगतं म ेना ला यते सकृत ।्
त य यपैित ा यं शू वं च स ग छित ॥ 97 ॥
एषा विच ािभ हता सुरापान य िन कृित: ।
अत ऊ व व यािम सुवण तेयिन कृितम ॥ ् 98 ॥
सुवण तेयकृ ो राजानमिभग य तु ।
वकम यापय ूया मां भवाननुशा वित ॥ 99 ॥
गृह वा मुसलं राजा सकृ द या ु तं वयम ।्
बधेन शु यित तेनो ा ण तपसैव तु ॥ 100 ॥
तपसापनुनु सु तु सुवण तेयजं मलम ।्
चीरवासा जोऽर ये चरे णो तम ॥ ् 101 ॥
एतै तैरपोहेत पापं तेयकृतं ज: ।
गु ीगमनीयं तु तैरेिभरपानुदेत ॥ ् 102 ॥
<page num =240>
</page>
गु त यिभभा यैन त े व यादयोमये ।
सूम वल तीं वा ये मृ युना स वशु दयित ॥ 103 ॥
वयं वा िश वृषणाबु कृ याधाय चा जलौ ।
नैरऋतीं दशमाित ेदािनपाताद ज ग् : ॥ 104 ॥
ख वा गी चीरवासा वा म ुलो वजने वने ।
ाजाप यं चरे कृ म दमेकं समा हत: ॥ 105 ॥
चा ायणं वा ी मासान य ये नयते य: ।
ह व येण यवा वा वा गु त पापनु ये ॥ 106 ॥
एतै तैरपोहेयुमहापात कनो मलम ।्
उपपात कन वेवमेिभनाना वधै तै: ॥ 107 ॥
उपपातकसंयु ो गो नो मासं यवा पबेत ।्
कृतवापो वसे ो े चमणा तेन संवृत: ॥ 108 ॥
चतुथकालम ीयाद ारलवणं िमतम ।्
गोमू ेणाचरे नानं ौ मासौ िनयते य: ॥ 109 ॥
दवानुग छे गा ता तु ित नू व रज: पबेत ।्
शु ू ष वा नम कृ य रा ौ वीरासनं वसेत ॥ ् 110 ॥
ित ती वनुित े ु ज ती व यनु जेत ।्
आसीनासु तथासीनो िनयतो वीतम सर: ॥ 111 ॥
आतुरामिभश तां वा चौर या ा दिभभय:ै ।
पिततां प कल नां वा सव पायै वमोचयेत ॥ ् 112 ॥
उ णे वषित शीते वा मा ते वाित वा भृशम ।्
न कुव ता मन ाणं गोरकृ वा तु श त: ॥ 113 ॥
<page num =241>
</page>
आ मनो य द वा येषां गृहे े ेऽथवा खले ।
भ य तीं न कथये पब तं चैव व सकम ॥ ् 114 ॥
अनेन विधना य तु गो नो गामनुग छित ।
स गोह याकृतं पापं िभमासर◌ै यपोहित ॥ ् 115 ॥
वृषभैकादशा गा द ा सुच रत त: ।
अ व माने सव वं वेद व यो िनवेदयेत ॥ ् 116 ॥
एतदेव तं कुयु पपात कनो जा: ।
अवक णव य शु दयथ चा ायणमथा प वा ॥ 117 ॥
अवक ण तु काणेन गदभेन चतु पथे ।
पाकय वधानेन यजेत िनऋित िनिश ॥ 118 ॥
ह वा नौ विधव दोमान तत समे यृचा ।ु
वाते गु व नां जुहया स पषाऽऽहतीु ु : ॥ 119 ॥
कामतो रेतस: सेकं त थ य ज मन: ।
अित मं त याहधम ा वा दनु : ॥ 120 ॥
मा तं पु हतं च गु ं पावकमेव च ।ू
चतुरो ितनोऽ येित ा ं तेजोऽवक णन: ॥ 121 ॥
एत म नेनिस ा े विस वा गदभा जनम ।्
स ागारां रे ै ं वकम प रक तयन ॥ ् 122 ॥
ते यो ल धेन भै ेण वतय नेककािलकम ।्
उप पृशं षवणं व देन स वशु दयित ॥ 123 ॥
जाित ंशकरं कम कृ वा यतमिम छया ।
चरे सांतपनं कृ ं ाजाप यमिन छया ॥ 124 ॥
<page num =242>
</page>
संकरापा कृ यासु मासं शोधनमै दवम ।्
मिलनीकरणीयेषु त : या ावकै यहम ्॥ 125 ॥
तुर यो ह याया: य य बधे मृत: ।
वै येऽ मांशो वृ थे शू े ेय तु षोडश: ॥ 126 ॥
अकामत तु राज यं विनपा य जो म: ।
वृषभैकसह ा गा द ा सुच रत त: ॥ 127 ॥
य दं चरे ा िनयतो जट हणो तम ।्
वस दरतरेू ामा वृ मूलिनकेतन: ॥ 128 ॥
एतदेव चरेद दं ाय ं जो म: ।
मा य वै यं वृ थं द ा चैकशतं गवाम ॥ ् 129 ॥
एतदेव तं कृ नं ष मासान शू हा चरेत ।् ्
वृषभैकादश वा प द ा ाय गा: िसता: ॥ 130 ॥
माजारनकुलौ ह वा चाषं म डूकमेव च ।
गोधोलूककाकां शू ह या तं चरेत ॥ ् 131 ॥
पय: पबे रा ं वा योजनं वा वनो जेत ।्
उप पृशे व यां वा सू ं वा दैवतं जपेत ॥ ् 132 ॥
अि ं का णायसीं द ा सप ह वा जो म: ।
पलालभारकं ष ढे सैसकं चैकमाषकम ॥ ् 133 ॥
घतृकु भं वराहे तु ितल ोणं तु ित रौ ।
शुके हायनं व सं ौ चं ह वा हायनम ॥ ् 134 ॥
ह वा हंसं बलाकां च बकं ब हणमेव च ।
वानरं येनभासौ च पशये ा णाय गाम ॥ ् 135 ॥
<page num =243>
</page>
वासो द ा दयं ह वा प च नीला वृषा गजम ।्
अजमेषावन वाहं खरं ह वैकहायनम ॥ ् 136 ॥
यादां तु मृगा ह वा धेनुं द ा पय वनीम ।्
अ यादा व सतर मु ं ह वा तु कृ णलम ॥ ् 137 ॥
जीनकामुकव तावी पृथ द ा शु दये ।
चतुणाम प वणानां नार ह वाऽनव थता: ॥ 138 ॥
(वणानामानुपूयण याणाम वशेषत: ।
अम या च मा य ीं शू ह या तं चरेत ॥ ् 8 ॥)
दानेन बधिनणकं सपाद नामश नुवन ।्
एकैकश रे कृ छं ज: पापापनु ये ॥ 139 ॥
अ थमतां तु स वानां सह य मापणे ।
पूण चान यन नां तु शु ह या तं चरेत ॥ ् 140 ॥
कंिचदेव तु व ाय द ाद थमतां बधे ।
अन नां चैव हंसायां ाणायामेन शु दयित ॥ 141 ॥
फलदानां तु वृ ाणां छेदने ज यमृ शतम ।्
गु मव लीलतानां च पु पतानां च वी धाम ॥ ् 142 ॥
अ ना जानां स वानां रसजानां च सवश: ।
फलपु पो वानां च घृत ाशो वशोधनम ॥ ् 143 ॥
कृ जानामोषधीनां जातानां च वयं वने ।
वृथाल भेऽनुग छे ां दनमेकं पयो त: ॥ 144 ॥
एतै तैरपो ं यादेनो हंसासमु वम ।्
ाना ानकृतं कृ नं शृणुताना भ णे ॥ 145 ॥
<page num =244>
</page>
अ ाना ा णीं पी वा सं कारेणैव शु दयित ।
मितपूवमिनद यं ाणा तकिमित थित: ॥ 146 ॥
अप: सुराभाजन था म भा ड थता तथा ।
प चरा ं पबे पी वा श खपु पीि तं पय: ॥ 147 ॥
पृ वा द वा च म दरां विधव ितगृ च ।
शू ो छ ा पी वाप: कुशवा र पबे यहम ॥ ् 148 ॥
ा ण तु सुराप य ग धमा ाय सोमप: ।
ाणान सु राय य घृतं ा य वशु यित ॥ 149 ॥
अ ाना ा य व मू ं सुरासं पृ मेव च ।
पुन:सं करमह त यो वणा जातय: ॥ 150 ॥
वपनं मेखला द डो भै चया तािन च ।
िनवत ते जातीनां पुन:सं कारकम ण ॥ 151 ॥
अभो यानां तु भु वा नं ीशू ो छ मेव च ।
ज वा मांसमभ यं च स रा ं यवा पबेत ॥ ् 152 ॥
शु ािन च कषायां पी वाऽमे या य प ज: ।
ताव व य यतो याव न ज यध: ॥ 153 ॥
व वराहखरो ाणां गोमायो: क पकाकयो: ।
ा य मू पुर षा ण ज ा ायणं चरेत ॥ ् 154 ॥
शु का ण भु वा मांसािन भौमािन कवकािन च ।
अ ातं चैव सूना थमेतदेव तं चरेत ॥ ् 155 ॥
यादसूकरो ाणां कु कुटानां च भ णे ।
नरकाकखराणां च त कृ ं वशोधनम ॥ ् 156 ॥
<page num =245>
</page>
मािसका नं तु योऽ ीयादसमावतको ज: ।
स ी यहा युपवसेदेकाहं चोदके वसेत ॥ ् 157 ॥
चार तु योऽ ीया मधु मांसं कथंचन ।
स कृ वा ाकृतं कृ ं तशेषं समापयेत ॥ ् 158 ॥
बडालकाकाखू छ ं ज वा नकुल य च ।
केशक टावप नं च पबे सुवचलाम ॥ ् 159 ॥
अभो यम नं ना यमा मन: शु दिम छता ।
अ ानभु ं तू ाय शो यं वा याशु शोधन:ै ॥ 160 ॥
एषोऽना ादन यो ो तानां व वधो विध: ।
तेयदोषापहतृणां तानां ूयतां विध: ॥ 161 ॥
धा या नधनचौया ण कृ वा कामा जो म: ।
वजातीयगृहादेव कृ ा देन वशु यित ॥ 162 ॥
मनु याणां तु हरणे ीणां े गृह य च ।
कूपवापीजलानां च शु द ा ायणं मृतम ॥ ् 163 ॥
याणाम पसाराणां तेयं कृ वा यवे मत: ।
चरे सांतपनं कृ ं त नया या मशु दये ॥ 134 ॥
भ यभो यापहरणे यानश यासन य च ।
पु पमूलफलानां च प चग यं वशोधनम ॥ ् 165 ॥
तृणका माणां च शु का न य गुड य च ।ु
चेलचमािमषाणां च रा ं यादभोजनम ॥ ् 166 ॥
म णमु ा वालानां ता य रजत य च ।
अय:कां योपलानां च ादशाहं कणा नता ॥ 167 ॥
<page num =246>
</page>
कापासक टजीणानां शफैकशफ य च ।
प ग धौषधीनां च र वा ैव यहं पय: ॥ 168 ॥
एतै तैरपोहेत पापं तेयकृतं ज: ।
अग यागमनीयं तु तैरेिभरपानुदेत ॥ ् 169 ॥
गु त प तं कुया ेत: िस वा वयोिनषु ।
स यु: पु य च ीषु कुमार व यजासु च ॥ 170 ॥
पैतृ वसेयी ंभिगनीं व ीयां मातुरेव च ।
मातु ातु तनयां ग वा चा ायणं चरेत ॥ ् 171 ॥
एता त तु भायाथ नोपय छे ु बु दमान ।्
ाित वेनानुपेया ता: पतित ुपय नध: ॥ 172 ॥
अमानुषीषु पु ष उद यायामयोिनषु ।
रेत: िस वा जले चैव कु ं सांतपनं चरेत ॥ ् 173 ॥
मैथुनं तु समासे य पुंिस यो षित वा ज: ।
गोयानेऽ सु दवा चैव सवासा: नानमाचरेत ॥ ् 174 ॥
च डाला य यो ग वा भु वा च ितगृ च ।
पत य ानतो व ो ाना सा यं तु ग छित ॥ 175 ॥
व द ां यं भता िन याु देकवे मिन ।
य पुंस: परदारेषु त चैनां चारये तम ॥ ् 176 ॥
सा चे पुन: द ये ु स शेनोपय ता ।ु
कृ ं चा ायणं चैव तद या: पावनं मृतम ॥ ् 177 ॥
( ा ण य वशां य: शू ेऽपसंगता: ।
अ जाता वशु येय:ु ाय ेन नेतरा: ॥ 9 ॥)
<page num =247>
</page>
य करो येकरा ेण वृषलीसेवना ज: ।
त ै भु जप न यं िभवष यपोहित ॥ 178 ॥
एषा पापकृतामु ा चतुणाम प िन कृित: ।
पिततै: सं यु ानािममा: शृणुत िन कृती: ॥ 179 ॥
संव सरेण पतित पिततेन सहाचरन ।्
याजना यापना ौना न तु यानासनाशनात ॥ ् 180 ॥
यो येन पिततेनैषां संसग याित मानव: ।
स त यैव तं कुया संसग वशु दये ॥ 181 ॥
पितत योदकं काय स प डैबा धवैब ह: ।
िन दतेऽहिन साया े ा यृ व गु संिनधौ ॥ 182 ॥
दासी घटमपां पूण पय ये ेतव पदा ।
अहोरा मपुासीर नशौचं बा धव:ै सह ॥ 183 ॥
िनवतरं त मा ु संभाषणसहासने ।
दाया य दानं च या ा चैव ह लौ कक ॥ 184 ॥
ये ता च िनवतत यो ावा यं च य दनम ।्
ये ांशं ा नुया चा य यवीया गुणतोऽिधक: ॥ 185 ॥
ाय े तु च रते पूणकु भमपां नवम ।्
तेनैव सा द ा येय:ु ना वा पु ये जलाशये ॥ 186 ॥
स व सु तं घटं ा य व य भवनं वकम ।्
सवा ण ाितकाया ण यथापूव समाचरेत ॥ ् 187 ॥
एतदेव विधं कुया ो ष सु पाितता व प ।
व ा नपानं देयं तु वसेयु गृहा तके ॥ 188 ॥
<page num =248>
</page>
एन विभरिन ण ै नाथ कंिच सहाचरेत ।्
कृतिनणजनां ैव न जुगु सेत क हिचत ॥ ् 189 ॥
बाल नां कृत नां वशु दान प धमत: ।
शरणागतह तृं ीह तृं न संवसेत ॥ ् 190 ॥
येषां जानां सा व ो नानू येत यथा विध ।
तां ारिय वा ी कृ ा यथा व युपनाययेत ॥ ् 191 ॥
ाय ं िचक ष त वकम था तु ये जा: ।
णा च प र य ा तेषाम येतदा दशेत ॥ ् 192 ॥
य ग हतेनाजय त कमणा ा णा धनम ।्
त यो सगण शु य त ज येन तपसैव च ॥ 193 ॥
ज प वा ी ण सा व या: सह ा ण समा हत: ।
मासं गो े पय: पी वा मु यतेऽस ित हात ॥ ् 194 ॥
उपवासकृशं तं तु गो जा पुनरागतम ।्
णतं ितपृ छेय:ु सा यं सौ ये छसीित कम ॥ ् 195 ॥
स यमु वा तु व ेषु व करे वसं गवाम ।्
गोिभ: वितते तीथ कुयु त य प र हम ॥ ् 196 ॥
ा यानां याजनं कृ वा परेषाम यकम च ।
अिभचारमह नं च िभ: कृ यपोहित ॥ 197 ॥
शरणागतं प र य य वेदं व ला य च ज: ।
स ब सरं यवाहार त पापमपसेधित ॥ 198 ॥
सृगालखरैद ो ा य:ै या रेव च ।
नरा ो वराहै ाणायामेन शु यित ॥ 199 ॥
<page num =249>
</page>
(शुनाऽऽ ातावलीढ य द तै वदिलत य च ।
अ : ालनं ो म नना चोपचूलनम ॥ ् 10 ॥)
ष ा नकालता मासं सं हताजप एव वा ।
होमा सकला िन यमपा यानां वशोधनम ॥ ् 200 ॥
उ यानं समा खरयानं तु कामत: ।
ना वा तु व ो द वासा: ाणायामेन शु यित ॥ 201 ॥
वना र सु वा यात: शार रं संिनवे य च ।
सचैलो ब हरा लु य गामाल य वशु यित ॥ 202 ॥
वेदो दतानां िन यानां कमणां समित मे ।
नातक तलोपे च ाय मभोजनम ॥ ् 203 ॥
हंकारं ाु ण यो वा वंकारं च गर यस: ।
ना वाऽन नह:शेषमिभवा सादयेत ॥ ् 204 ॥
ताडिय वा तृणेना प क ठे वाऽऽब य वाससा ।
ववादे वा विन ज य णप य सादयेत ॥ ् 205 ॥
अवगूय व दशतं सह मिभह य च ।
जघांसया ा ण य नरकं ितप ते ॥ 206 ॥
शो णतं यावत: पांसू संगृ ाित मह तले ।
ताव य दसह ा ण त कता नरके वसेत ॥ ् 207 ॥
अवगूय चरे कु मितकृ ं िनपातने ।
कृ ाितकृ ौ कुव त व यो पा शो णतम ॥ ् 208 ॥
अनु िन कृतीनां तु पापानामपनु ये ।
श ं चावे य पापं च ाय ं क पयेत ॥ ् 209 ॥
<page num =250>
</page>
यैर युपायैरेनांिस मानवो यपकषित ।
ता वोऽ युपाया व यािम देव ष पतृसे वतान ॥ ् 210 ॥
यहं ात यहं सायं यहम ादयािचतम ।्
यहं परं च ना ीया ाजाप यं चर ज: ॥ 211 ॥
गोमू ं गोमयं ीरं दिध स प: कुशोदकम ।्
एकरा ोपवास कृ ं सांतपनं मृतम ॥ ् 212 ॥
एकैकं ासम ीया यहा ण ी ण पूववत ।्
यहं चोपवसेद यमितकृ ं चर ज: ॥ 213 ॥
त कृ ं चर व ो जल ीरघृतािनलान ।्
ित यहं पबेद णा सकृ नायी समा हतु : ॥ 214 ॥
(अपां पबे च पलं पलमेकं च स पष: ।
पय: पबे ु पलं मा ं चो मानत: ॥ 11 ॥)
यता मनोऽ म य ादशाहमभोजनम ।्
पराको नाम कृ ोऽयं सवपापापनोदन: ॥ 215 ॥
एकैकं ासये प डं कृ णे शु ले च वधयेत ।्
उप पृशं षवणमेत चा ायणं मृतम ॥ ् 216 ॥
एतमेव विधं कृ नमाचरे वम यमे ।
शु लप ा दिनयत रं ा ायणं तम ॥ ् 217 ॥
अ ाव ौ सम ीया प डा म यं दने थते ।
िनयता मा ह व याशी यितचा ायणं चरन ॥ ् 218 ॥
चतुर: ातर ीया प डा व : समा हत: ।
चतुरोऽ तिमते सूय िशशुचा ायणं मृतम ॥ ् 219 ॥
<page num =251>
</page>
यथाकथंिच प डानां ित ोऽशीती: समा हत: ।
मासेना ह व य य च यैित सलोकताम ॥ ् 220 ॥
एत ा तथा द या वसव ाचर तम ।ु ्
सवाकुशलमो ाय म त मह षिभ: ॥ 221 ॥
महा या ितिभह म: कत य: वयम वहम ।्
अ हंसास यम ोधमाजवं च समाचरेत ॥ ् 222 ॥
रह िनशायां च सवासा जलमा वशेत ।्
ीशू पिततां ैव नािभभाषेत क हिचत ॥ ् 223 ॥
थानासना यां वहरेदश ोऽध: शयीत वा ।
चार ती च या गु देव जाचक: ॥ 224 ॥
सा व ीं च जपे न यं प व ा ण च श त: ।
सव वेव ते वेवं ाय ाथमा त: ॥ 225 ॥
एतै जातय: शो या तैरा व कृतैनस: ।
अना व कृतपापां तु म ैह मै शोधयेत ॥ ् 226 ॥
यापनेनानुतापेन तपसाऽ ययनेन च ।
पापकृ मु यते पापा था दानेन चाप द ॥ 227 ॥
यथा यथा नरोऽधम वयं कृ वानुभाषते ।
तथा तथा वचेवा ह तेनाधमण मु यते ॥ 228 ॥
यथा यथा मन त य द कृतं कम गहित ।ु
तथा तथा शर रं त ेनाधमण मु यते ॥ 229 ॥
कृ वा पापं ह संत य त मा पापा मु यते ।
नैवं कुया पुन रित िनवृ या पूयते तु स: ॥ 230 ॥
<page num =252>
</page>
एवं संिच य मनसा े य कमफलोदयम ।्
मनोवा ूितिभिन यं शुभं कम समाचरेत ॥ ् 231 ॥
अ ाना द वा ाना कृ वा कम वग हतम ।्
त मा मु म व छ तीयं न समाचरेत ॥ ् 232 ॥
य म कम य य कृते मनस: यादलाघवम ।्
त मं ताव प: कुया ाव ु करं भवेत ॥ ् 233 ॥
तपोमूलिमदं सव दैवमानुषकं सुखम ।्
तपोम यं बधैु: ो ं तपोऽ तं वेददिशिभ: ॥ 234 ॥
ा ण य तपो ानं तप: य र णम ।्
वै य य तु तपो वाता तप: शू य सेवनम ॥ ् 235 ॥
ऋषय: संयता मान: फलमूलािनलाशना: ।
तपसैव प य त ैलो यं सचराचरम ॥ ् 236 ॥
औषधा यगदो व ा दैवी च व वधा थित: ।
तपसैव िस य त तप तेषां ह साधनम ॥ ् 237 ॥
य तरं य रापं य ग य च द करम ।ु ु ु ु ्
सव तु तपसा सा यं तपो ह दरित मम ॥ ु ् 238 ॥
महापात कन ैव शेषा ाकायका रण: ।
तपसैव सुत ेन मु य ते क बषा त: ॥ 239 ॥
क टा ा हपत गा पशव वयांिस च ।
थावरा ण च भृतािन दवं या त तपोबलात ॥ ् 240 ॥
य कंिचदेन: कुव त मनोबा ूितिभजना: ।
त सव िनदह याशु तपसैव तपोधना: ॥ 241 ॥
<page num =253>
</page>
तपसैव वशु द य ा ण य दवौकस: ।
इ या ितगृ त कामा संवधय त च ॥ 242 ॥
जापित रदं शा ं तपसैवासृज भ:ु ।
तथैव वेदानृषय तपसा ितपे दरे ॥ 243 ॥
इ येत पसो देवा महाभा यं च ते ।
सव या य प य त तपस: पु यमु मम ्॥ 244 ॥
( चय जपो होम: काले शु दा पभोजनम ।्
अराग देषलोभा तप उ ं वयंभुवा ॥ 12 ॥)
वेदा यासोऽ वहं श या महाय या मा ।
नाशय याशु पापािन महापातकजा य प ॥ 245 ॥
यथैध तेजसा व : ा ं िनदहित णात ।्
तथा ाना नना पापं सव दहित वेद वत ॥ ् 246 ॥
इ येतदेनसामु ं ाय ं यथा विध ।
अत ऊ व रह यानां ाय ं िनबोधत ॥ 247 ॥
स या ित णवका: ाणायामा तु षोडश ।
अ प ूणहणं मासा पुन यहरह: कृता: ॥ 248 ॥
कौ सं ज वाप इ येत ािस ं च ती यृचम ।्
मा ह ं शु दव य सुरापोऽ प वशु यित ॥ 249 ॥
सकृ ज वा य वामीयं िशवसंक पमेव च ।
अप य सुवण तु णा वित िनमल: ॥ 250 ॥
ह व पा तीयम य य नतमंह इतीित च ।
ज प वा पौ षं सू ं मु यते गु त पग: ॥ 251 ॥
<page num =254>
</page>
एनसां थूलसू माणां िचक ष नपनोदनम ।्
अवे यृचं जपेद दं य कंचेदिमतीित वा ॥ 252 ॥
ितगृ ा ित ा ं भु वा चा नं वग हतम ।्
जपं तर सम द यं पूयते मानव यहात ॥ ् 253 ॥
सोमारौ ं तु ब ेना मासम य य शु यित ।
व यामाचर नानमय णािमित च तृचम ॥ ् 254 ॥
अ दाधिम िम येतदेन वी स कं जपेत ।्
अ श तं तु कृ वा सु मासमासीत भै भुक ॥ ् 255 ॥
म ै: शाकलहोमीयैर दं ह वा घृतं जु : ।
सुगुव यपह येनो ज वा वा नम इ यृचम ॥ ् 256 ॥
महापातकसंयु ोऽनुग छे ा: समा हत: ।
अ य या दं पावमानीभ ाहारो वशु यित ॥ 257 ॥
अर ये वा र य य यतो वेदसं हताम ।्
मु यते पातकै: सव: पराकै: शोिधत िभ: ॥ 258 ॥
यहं तूपवसे ु र ोऽ युपय नप: ।
मु यते पातकै: सव ज प वाऽघमषणम ॥ ् 259 ॥
यथा मेध: तुरा सवपापापनोदन: ।
तथाऽघमषणं सू ं सवपापापनोदनम ॥ ् 260 ॥
ह वा लोकानपीमां ीन न प यत तत: ।
ऋ वेदं धारय व ो नैन: ा नोित कंचन ॥ 261 ॥
ऋ सं हतां र य य यजुषां वा समा हत: ।
सा नां वा सरह यानां सवपाप:ै मु यते ॥ 262 ॥
<page num =255>
</page>
यथा महा दं ा य ं लो ं वन यित ।
तथा द रतं सव वेदे वृित म जित ॥ ु 263 ॥
ऋचो यजूं ष चा यािन सामािन व वधािन च ।
एष ेय वृ ेदो यो वेदैनं स वेद वत ॥ ् 264 ॥
आ ं य य रं यी य म ित ता: ।
स गु ोऽ य वृ ेदो य तं वेद स वेद वत ॥ ् 265 ॥
(एष वोऽिभ हत: कृ न: ाय य िनणय: ।
िन: ेयसं धम विधं व येमं िनबोधत ॥ 13 ॥
पृथक ा णक पा यां स ह वेद वृ मृत् : ॥ 14 ॥)
॥ इित मानवे धमशा े भृगु ो ायां सं हतायामेकादशोऽ याय: ॥ 11 ॥< /mUla>
<page num =256>
</page>
ादशोऽ याय:
< mUla>चातुव य य कृ नोऽयमु ो धम वयानघ ।
कमणां फलिनवृ ं शंस न त वत: पराम ॥ ् 1 ॥
स तानुवाच धमा मा महष मानवो भृग:ु ।
अ य सव य शृणुत कमयोग य िनणयम ॥ ् 2 ॥
शुभाशुभफलं कम मनोवा देहसंभवम ।्
कमजा गतयो नृणामु माधमम यमा: ॥ 3 ॥
त येह वध या प यिध ान य दे हन: ।
दशल णयु य मनो व ा वतकम ॥ ् 4 ॥
पर ये विभ यानं मनसािन िच तनम ।्
वतथािभिनवेश वधं कम मानसम ॥ ् 5 ॥
पा यमनृतं चैव पैशु यं चा प सवश: ।
असंब द लाप वा यं या चतु वधम ॥ ् 6 ॥
अद ानामुपादानं हंसा चैवा वधानत: ।
परदारोपसेवा च शर रं वधं मृतम ॥ ् 7 ॥
मानसं मनसैवायमुपभु े शुभाशुभम ।्
वाचा वाचाकृतं कम कायेनैव च काियकम ॥ ् 8 ॥
( वधं च शर रेण वाचा चैव चतु वधम ।्
मनसा वधं कम दशाधमपथां यजेत ॥ ् 1 ॥)
शर रजै: कमदोषैयाित थावरतां नर: ।
वािचकै: प मृगतां मानसैर यजाितताम ॥ ् 9 ॥
<page num =257>
</page>
(शुभ:ै योगैदव वं यािम ैमानुषो भवेत ।्
अशुभ:ै केवलै ैव ितय योिनषु जायते ॥ 2 ॥
वा द डो ह त व ानं मनोद ड: परां गितम ।्
कमद ड तु लोकां ी ह यादप रर त: ॥ 3 ॥
वा द डोऽथ भवे मौनं मनोद ड वनाशनम ।्
शर र य ह द ड य ाणायामो वधीयते ॥ 4 ॥
द डं धारये ोगी शर रं न तु वैणवम ।्
वािचकं काियकं चैव मानसं च यथा विध ॥ 5 ॥)
वा द डोऽथ मनोद ड: कायद ड तथैव च ।
य यैते िन हता बु दौ द ड ित स उ यते ॥ 10 ॥
द डमेत न य सवभूतेषु मानव: ।
काम ोधौ तु संय य तत: िस दं िनय छित ॥ 11 ॥
योऽ या मन: कारियता तं े ं च ते ।
य: करोित तु कमा ण स भूता मो यते बुधै: ॥ 12 ॥
जीवसं ोऽ तरा मा य: सहज: सवदे हनाम ।्
येन वेदयते सव सुखं द:ुखं च ज मसु ॥ 13 ॥
तावुभौ भूतसंपृ ौ महा े एव च ।
उ चावचेषु भूतेषु थतं तं या य ित त: ॥ 14 ॥
(उ म: पु ष व य: परमा मे युदा त: ।
यो लोक यमा व य बभ य ययमी र: ॥ 6 ॥)
असं या मूतय त य िन पत त शर रत: ।
उ चावचािन भूतािन सततं चे य त या: ॥ 15 ॥
<page num =258>
</page>
प च य एव मा ा य: े य द कृितनां नृणाम ।ु ्
शर रं यातनाथ यम यद प ते ुवम ॥ ु ् 16 ॥
तेनानुभूयता यामी: शर रेणेह यातना: ।
ता वेव भूतमा ासु लीय ते वभागश: ॥ 17 ॥
सोऽनुभूयासुखोदका दोषा वषयस गजान ।्
यपेतक मषोऽ येित तावेवोभौ महौजसौ ॥ 18 ॥
तौ धम प यत त य पापं चात तौ सह ।
या यां ा नोित संपृ : े येह च सुखासुखम ॥ ् 19 ॥
य ाचरित धम स ायशोऽधमम पश: ।
तैरेव चावृतो भूतै: यग सुखमुपा ुते ॥ 20 ॥
य द तु ायशोऽधम सेवते धमम पश: ।
तैभूतै: स प र य ो यामी: ा नोित यातना: ॥ 21 ॥
यामी ता यातना: ा य स जीवो वतक मष: ।
ता येव प च भूतािन पुनर येित भागश: ॥ 22 ॥
एता वा य जीव य गती: वेनैव चेतसा ।
धमतोऽधमत ैव धम द या सदा मन: ॥ 23 ॥
स वं रज तम ैव ी व ादा मनो गुणान ।्
यै या येमा थतो भावा महा सवानशेषत: ॥ 24 ॥
यो यदैषां गुणो देहे साक येनाित र यते ।
स तदा त ण ायं तं करोित शर रणम ॥ ु ् 25 ॥
स वं ानं तमोऽ ानं राग ेषौ रज: मृतम ।्
एत याि मदेतेषां सवभूताि तं वप:ु ॥ 26 ॥
<page num =259>
</page>
त य ीितसंयु ं कंिचदा मिन ल येत ।्
शा तिमव शु दाभं स वं तदपधारयेत ॥ ु ् 27 ॥
य ु द:ुखसमायु म ीितकरमा मन: ।
त जो ितपं व ा सततं हा र दे हनाम ॥ ् 28 ॥
य ु या मोहसंयु म य ं वषया मकम ।्
अ त यम व ेयं तम तदपधारयेत ॥ ु ् 29 ॥
याणाम प चैतेषां गुणानां य: फलोदय: ।
अ ो म यो जघ य तं व या यशेषत: ॥ 30 ॥
वेदा यास तपो ानं शौचिम यिन ह: ।
धम या मिच ता च सा वं गुणल णम ॥् 31 ॥
आर भ िचताऽधैयमस कायप र ह: ।
वषयोपसेवा चाज ं राजसं गुणल णम ॥ ् 32 ॥
लोभ: व नोऽधृित: ौय ना त यं िभ नवृ ता ।
यािच णुता माद तामसं गुणल णम ॥ ् 33 ॥
याणा प चैतेषां गुणानां षु ित ताम ।्
इदं सामािसकं ेयं मशो गुणल णम ॥ ् 34 ॥
य कम कृ वा कुव क र यं ैव ल जित ।
त ेयं वदषा सव तामसं गुणल णम ॥ ु ् 35 ॥
येना म कमणा लोके याितिम छित पु कलाम ।्
न च शोच यसंप ौ त ेयं तु राजसम ॥ ् 36 ॥
य सवणे छित ातंु य न ल जित चाचरन ।्
येन तु यित चा मा य त स वगुणल णम ॥ ् 37 ॥
<page num =260>
</page>
तमसो ल णं कामो रजस वथ उ यते ।
स व य ल णं धम: ै यमेषां यथो रम ॥ ् 38 ॥
येन य तु गुणेनैषां संसारा ितप ते ।
ता समासेन ब यािम सव या य यथा मम ॥ ् 39 ॥
देव वं सा वका या त मनु य वं च राजसा: ।
ितय वं तामसा िन यिम येषा वधा गित: ॥ 40 ॥
वधा वधैषा तु व ेया गौ णक गित: ।
अधमा म यमा ा च कम व ा वशेषत: ॥ 41 ॥
थावरा: कृिमक टा म या: सपा: सक छपा: ।
पशव मृगा ैव जघ या तामसी गित: ॥ 42 ॥
ह तन तुरंगा शू ा ले छा ग हता: ।
िसंहा या ा वराहा म यमा तामसी गित: ॥ 43 ॥
चारणा सुपणा पु षा ैव दा भका: ।
र ांिस च पशाचा तामसीषू मा गित: ॥ 44 ॥
झ ला म ला नटा ैव पु षा: श वृ य: ।
ूतपान स ा जघ या राजसी गित: ॥ 45 ॥
राजान: या ैव रा ां चैव पुरो हता: ।
वादयु द धाना म यमा राजसी गित: ॥ 46 ॥
ग धवा गु का य ा वबुधानुचरा ये ।
तथैवा सरस: सवा राजसीषू मा गित: ॥ 47 ॥
तापसा यतयो व ा ये च वैमािनका गणा: ।
न ा ण च दै या थमा सा वक गित: ॥ 48 ॥
<page num =261>
</page>
य वान ऋषयो देवा वेदा योतीं ष व सरा: ।
पतर ैव सा या तीया सा वक गित: ॥ 49 ॥
ा व सृजो धम महान य मेव च ।
उ मां सा वक मेतां गितमाहमनी षणु : ॥ 50 ॥
एष सव: समु कार य कमण: ।
वधा वध: कृ न: संसार: सावभौितक: ॥ 51 ॥
इ याणां स गेन धम यासेवनेन च ।
पापा संया त संसारान व ांसो नराधमा: ॥ 52 ॥
यां यां योिनं तु जीवोऽयं येन येनेह कमणा ।
मशो याित लोकेऽ मं त सव िनबोधत ॥ 53 ॥
बह वषू गणा घोरा नरका ा य त यात ।्
संसारा ितप ते महापात कन वमान ॥ ् 54 ॥
सूकरखरो ाणां गोजा वमृगप णाम ।्
च डालपु कसानां च हा योिनमृ छित ॥ 55 ॥
कृिमक टपत गानां व भुजां चैव प णाम ।्
हं ाणां चैव स वानां सुरापो ा णो जेत ॥ ् 56 ॥
लूता हसरटानां च ितर ां चा बुचा रणाम ।्
हं ाणां च पशाचानां तेनो व : सह श: ॥ 57 ॥
तृणगु मलतानां च यादां दं णाम प ।
ू रकमकृतां चैव शतशो गु त पग: ॥ 58 ॥
हं ा भव त यादा: कृमयोऽभ यभ ण: ।
पर परा दन: तेना: ेता य ीिनषे वण: ॥ 59 ॥
<page num =262>
</page>
संयोगं पिततैग वा पर यैव च यो षतम ।्
अप य च व वं भवित रा स: ॥ 60 ॥
म णमु ा वालािन वा लोभेन मानव: ।
व वधािन च र ािन जायते हेमकतृषु ॥ 61 ॥
धा यं वा भव याखु: कां यं हंसो जलं लव: ।
मधु दंश: पय: काको रसं ा नकुलो घृतम ॥ ् 62 ॥
मांसं गृ ो वपां म तैलं तैलपकु : खग: ।
चीर वाक तु लवणं बलाका शकुिनदिध ॥ 63 ॥
कौशेयं ित र वा ौमं वा तु ददरु: ।
कापासता तवं ौ चो गोधा गां वा गुदो गुडम ॥ ् 64 ॥
छु छु द र: शुभा ग धा प शाकं तु ब हण: ।
ा व कृता नं व वधमकृता नं तु श यक: ॥ 65 ॥
बको भवित वा नं गृहकार ुप करम ।्
र ािन वा वासांिस जायते जीवजीवक: ॥ 66 ॥
वृको मृगेभं या ोऽ ं फलमूलं तु मकट: ।
ीमृ : तोकको वा र याना यु : पशूनज: ॥ 67 ॥
य ा त ा पर यमप य बला नर: ।
अव यं याित ितय वं ज वा चैवाहतं ह वु : ॥ 68 ॥
योऽ येतेन क पेन वा दोषमवा नुयु: ।
एतेषामेव ज तूनां भाया वमुपया त ता: ॥ 69 ॥
वे य: वे य तु कम य युता वणा नाप द ।
पापा संसृ य संसारा े यतां या त श ुषु ॥ 70 ॥
<page num =263>
</page>
वा ता यु कामुख: ेतो व ो धमा वका युत: ।
अमे यकुणपाशी च य: कटपूतन: ॥ 71 ॥
मै ा योितक: ेतो वै यो भवित पूयभुक ।्
चैलाशक भवित शू ो धमा वका युत: ॥ 72 ॥
यथा यथा िनषेव ते वषया वषया मका: ।
तथा तथा कुशलता तेषां तेषूपजायते ॥ 73 ॥
तेऽ यासा कमणां तेषां पापानाम पबु दय: ।
सं ा नुव त द:ुखािन तासु ता वह योिनषु ॥ 74 ॥
तािम ा दषु चो ेषु नरकेषु ववतनम ।्
अिसप वनाद िन ब धन छेदनािन च ॥ 75 ॥
व वधा वै संपीडा: काकोलूकै भ णम ।्
कर भवालुकातापा कु भीपाकां दा णान ॥ ् 76 ॥
संभवां वयोनीषु द:ुख ायासु िन यश: ।
शीतातपािभघातां व वधािन भयािन च ॥ 77 ॥
असकृ भवासेषु वासं ज म च दा णम ।्
ब धनािन च का ािन पर े य वमेव च ॥ 78 ॥
ब धु य वयोगां संवासं चैव दजनैु : ।
याजनं च नाशं च िम ािम य चाजनम ॥ ् 79 ॥
जरां चैवा तीकारां यािधिभ ोपपीडनम ।्
लेशां व वधां तां ता मृ युमेव च दजयम ॥ ु ् 80 ॥
या शेन तु भावेन य कम िनषेवते ।
ता शेन शर रेण त फलमुपा तेु ॥ 81 ॥
<page num =264>
</page>
एष सव: समु : कमणां व: फलोदय: ।
िन: ेयसकरं कम व येदं िनबोधत ॥ 82 ॥
वेदा यास तपो ानिम याणां च संयम: ।
अ हंसा गु सेवा च िन: ेयसकरं परम ॥ ् 83 ॥
सवषाम प चैतेषां शुभानािमह कमणाम ।्
कंिच ेय करतरं कम ं पु षं ित ॥ 84 ॥
सवषाम प चैतेषामा म ानं परं मृतम ।्
त दय ं सव व ानां ा यते मृतं तत: ॥ 85 ॥
ष णामेषां तु सवषां कमणां े य चेह च ।
ेय करतरं ेयं सवदा कम वै दकम ॥ ् 86 ॥
वै दके कमयोगे तु सवा येता यशेषत: ।
अ तभव त मश त मं त म या वधौ ॥ 87 ॥
सुखा युदियकं चैव नै: ेयिसकमेव च ।
वृ ं च िनवृ ं च वधं कम वै दकम ॥ ् 88 ॥
इह चामु वा का यं वृ ं कम क यते ।
िन कामं ानपूव तु िनवृ मुप द यते ॥ 89 ॥
(अकामोपहतं िन यं िनवृ ंच वधीयते ।
कामत तु कृतं कम वृ मुप द यते ॥ 7 ॥)
वृ ं कम संसे य देवानामेित सा यताम ।्
िनवृ ं सेवमान तु भूता य येित प च वै ॥ 90 ॥
सवभूतेषु चा मानं सवभूतािन चा मिन ।
समं प य ना मयाजी वारा यमिधग छित ॥ 91 ॥
<page num =265>
</page>
यथो ा य प कमा ण प रहाय जो म: ।
आ म ाने शमे च या ेदा यासे च य वान ॥ ् 92 ॥
एत द ज मसाफ यं ा ण य वशेषत: ।
ा यै कृतकृ यो ह जो भवित ना यथा ॥ 93 ॥
पतृदेवमनु याणां वेद :ु सनातनम ।्
अश यं चा मेयं च वेदशा िमित थित: ॥ 94 ॥
या वेदबा ा: मृतयो या का कु य: ।
सवा ता िन फला: े य तमोिन ा ह ता: मृता: ॥ 95 ॥
उ प ते यव ते च या यतोऽ यािन कािनिचत ।्
ता यवा कािलकतया िन फला यनृतािन च ॥ 96 ॥
चातुव यं यो लोका वार ा मा: पृथक ।्
भूतं भ यं भ व यं च सव वेदा िस यित ॥ 97 ॥
श द: पश पं च रसो ग ध प चम: ।
वेदादेव सूय ते सूितगुणकमत: ॥ 98 ॥
बभित सवभूतािन वेदशा ं सनातनम ।्
त मादेत परं म ये य ज तोर य साधनम ॥ ् 99 ॥
सेनाप यं च रा यं च द डनेतृ वमेव च ।
सवलोकािधप यं च वेदशा वदहित ॥ 100 ॥
यथा जातबलो व दह या रान प मान ।ु ्
तथा दहित वेद : कमजं दोषमा मन: ॥ 101 ॥
(न वेदबलमाि य पापकम िचभवेत ।्
अ ाना च मादा च दहते कम नेतरत ॥ ् 8 ॥)
<page num =266>
</page>
वेदशा ाथत व ो य त ा मे वसन ।्
इहैव लोके ित स भूयाय क पते ॥ 102 ॥
अ े यो थन: े ा ा थ यो धा रणो वरा: ।
धा र यो ािनन: े ा ािन यो यवसाियन: ॥ 103 ॥
तपो व ा च व य िन: ेयसकरं परम ।्
तपसा क बषं ह त व याऽमृतम तेु ॥ 104 ॥
य ं चानुमानं च शा ं च व वधागमम ।्
यं सु व दतं काय धमशु दमभी सता ॥ 105 ॥
आष धम पदेशं च वेदशा ाऽ वरोिधना ।
य तकणानुसंध े स धम वेद नेतर: ॥ 106 ॥
नै: ेयसिमदं कम यथो दतमशेषत: ।
मानव या य शा य रह यमुप द यते ॥ 107 ॥
अना नातेषु धमषु कथं या दित चे वेत ।्
यं िश ा ा णा ूयु: स धम: यादश कत: ॥ 108 ॥
धमणािधगतो यै तु वेद: सप रबृंहण: ।
ते िश ा ा णा ेया: ुित य हेतव: ॥ 109 ॥
दशावरा वा प रष ं धम प रक पयेत ।्
यवरा वा प वृ था तं धम न वचालयेत ॥ ् 110 ॥
ै व ो हेतुक तक नै ो धमपाठक: ।
य ा िमण: पुव प रष या शावरा ॥ 111 ॥
ऋ वेद व जु व च सामवेद वदेव च ।
यवरा प रष ेया धमसंशयिनणये ॥ 112 ॥
<page num =267>
</page>
एकोऽ प वेद व दम यं यव ये जो म: ।
स व ेय: परो धम ना ानामु दतोऽयुतै: ॥ 113 ॥
अ तानामम ाणां जाितमा ोपजी वनाम ।्
सह श: समेतानां प रष वं न व ते ॥ 114 ॥
यं वद त तमोभूता मूखा धममत द: ।
त पापं शतधा भू वा त ृ ननुग छित ॥ 115 ॥
एत ोऽिभ हतं सव िन: ेयसकरं परम ।्
अ माद युतो व : ा नोित परमां गितम ॥ ् 116 ॥
एवं स भगवा देवो लोकानां हतका यया ।
धम य परमं गु ं ममेदं सवमु वान ॥ ् 117 ॥
सवमा मिन संप ये स चास च समा हत: ।
सव ा मिन संप य नाधम कु ते मन: ॥ 118 ॥
आ मैव देवता: सवा: सवमा म यव थतम ।्
आ मा ह जनय येषां कमयोगं शर रणाम ॥ ् 119 ॥
खं संिनवेशये वेषु चे न पशनेऽिनलम ।्
प यो: परं तेज: नेहेऽपो गां च मूितषु ॥ 120 ॥
मनसी दं दशु : ो े ा ते व णुं बले हरम ।्
वा य न ंिम मु सग जने च जापितम ॥ ् 121 ॥
शािसतारं सवषामणीयांसमणोर प ।
माभं व नधीग यं व ा ं पु षं परम ॥ ् 122 ॥
एतमेके वद य नं मनुम ये जापितम ।्
इ मेके परे ाणमपरे शा तम ॥ ् 123 ॥
<page num =268>
</page>
एष सवा ण भूतािन प चिभ या य मूितिभ: ।
ज मवृ द यैिन यं संसारयित च वत ॥ ् 124 ॥
एवं य: सवभूतेषु प य या मानमा मना ।
स सवसमतामे य ा येित परं पदम ॥ ् 125 ॥
(चतुवदसमं पु यम य शा य धारणात ।्
भूयो वा यित र येत पापिनयातनं महत ॥ ् 10 ॥)
इ येत मानवं शा ं भृगु ो ं पठ ज: ।
भव याचारवा न यं यथे ां ा नुया ितम ॥ ् 126 ॥
(मनु: वायंभुवो देव: सवशा ाथपारग: ।
त या यिनगतं धम वचाय बह व तरम ॥ ु ् 11 ॥
ये पठ त जा: केिच सवपापोपशा तदम ।्
ते ग छ त परं थानं ण: स शा तम ॥ ् 12 ॥)
॥ इित मानवे धमशा े भृगु ो ायां सं हतायां ादशोऽ याय: ॥ 12 ॥
< /mUla >