Post on 18-Mar-2021
Republic of Namibia
MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE
SENIOR PRIMARY PHASE
To be implemented in 2016
OSHINDONGA FIRST LANGUAGE SYLLABUS
GRADES 4 – 7
Ministry of Education, Arts and Culture National Institute for Educational Development (NIED) Private Bag 2034 Okahandja Namibia © Copyright NIED, Ministry of Education, Arts and Culture 2014 Generic First Language Syllabus Grades 4 - 7 ISBN: 978-99945-2-146-3 Printed by NIED Website: http://www.nied.edu.na Publication date: 2015
OSHIKALIMO
1 Efalomo…………………………………………………………………………… 1
2 Omakankameno…………………………………………………………………… 1
3 Omalalakano……………………………………………………………………… 1
4 Ekwatelemolongo ………………………………………………………………… 1
5 Ekwatathano niilongwa iikwawo niikambakani yilwe …………………………... 3
6 Omukalo gwokulonga nokwiilonga ……………………………………………… 6
7 Omapyokoko gopehulilo lyonkatu ………………………………………………. 7
8 Engongo lyoshikalimo sheilongo ……………………………………………….. 9
9 Oshikalimo sheilongo ……………………………………………………………. 11
9.1 Okupopya nokupulakena …………………………………………………………. 11
9.2 Okulesha nokunyola ……………………………………………………………... 20
9.3 Elongitho lyelaka nuuyambiitya ..........………………………………………..…. 31
10 Etalontseyo…………………………………………………………………..…… 40
10.1 Etalontseyo lya tsikilathana.... …………………………………………….......... 40
10.2 Etalontseyo lyomokati komumvo nolyopehulilo lyomumvo …………………..... 40
10.3 Omikalo dha shewa naandho inaadhi shewa……………………………………... 40
10.4 Etalongushu.....................................……………………………………………… 41
10.5 Eyelekanitho lyeyokomeho lyiilonga yomulongwa pauhandimwe ..……………. 41
10.6 Efatululo lyoondondondjele …………….…………………………………........... 41
10.7 Okundhindhilika nokutula momishangwa iitsa yetalontseyo…………………….. 42
10.8 Omalalakano getalontseyo...................................................................................................42
10.9 Etalontseyo lya tsikilathana: Omilandu dha ndjandjukununwa...............................
10.10 Ekonakono lyahugunina lyokomumvo: Omilandu dha ndjandjukununwa..............
43
10.11 Iitsa yepito................................................................................................................
46
10.12 Okakololo kokutalitha …………………………………………………………..... 49
10.13 Omikalo dhokugandja iitsa yetalontseyo ……………………………………….... 49
Oshigwedhela A: Efatululo lyiitya iidhigu/ inayi ha unene…………………...….. 50
Oshigwedhela A: Efatululo lyiitya iidhigu/ inayi ha unene…………..................... 50
Oshigwedhela: C Ofooloma yetalontseyo: Elaka lyotango oondondo 4-7…….. 53
1
1 Efalomo Omusindalongo nguka otagu holola nokufatulula omalalakano geilongo netalontseyo melaka lyotango mOoprima dhopombanda, ondondo 4-7. Onga oshilongwa, elaka lyotango olya pambathana nomalaka galwe pamusindalandu montseyo yokwiilonga okulesha nokunyola. Ashike oli na ekwatathano niilongwa yilwe.
2 Omakankameno Epyokoko melaka lyotango oshinima sha simana meputudho nomeilongo lyomulongwa. Osha simana okweeta po iitya noku yi kwatakanitha naashoka tashi ilongwa to shi ningi melaka nomomuthigululwakalo gwoye mwene shi vulithe to shi ningi melaka lilwe. Uuna elaka lyotango itaali longwa moosikola otashi gandja ethano ewinayi kutya elaka lyotango oli vulike esimano kwaandyoka etiyali nenge ekwiilongo. Okwiilonga nokuhumitha komeho elaka lyotango osha simana nokweeta po efano ewanawa lyetu yene, okusimaneka omuthigululwakalo gwetu noguuyuni. Okutseya elaka nokuninga omakwatathano melaka lyotango, osha talika ko oshinima sha simana mokuputudha aantu, notashi kaleke po eilongo tali kalelele. Onkene elaka lyotango oli na okugandjwa onga oshilongwa sigo okondondo 12, opo ku hwepopalekwe eilongo noku li nkondopaleka moosikola adhihe moshilongo.
3 Omalalakano Elalakano enene lyokulonga elaka lyotango olyo okugandja uunongo neilongo tali kalelele kaalongwa ya vule woo okuninga omakwatathano ge li nawa moshigwana shi na omalaka ogendji nomithigululwakalo dha yooloka.
Omalalakano okulonga elaka lyotango ogo:
okukwatha aalongwa opo ya kale ye na ontseyo yomuule yomutungilo nelongitho lyelaka opo yaa ha ninge omapuko mokulongitha elaka mokupopya nokunyola.
Okukwatha aalongwa ya kale neinekelomwene neuvoko li li nawa lyuuyuni moka ye li.
Okugandja uuyelele owindji kombinga yuundjolowele, aantu, uudemokoli nuuthemba waantu, o-HIV no-AIDS, omudhingoloko niinakugwanithwa yaantu kiinima mbika, oompango nelongitho lyoondjila nokukwatha aalongwa ya vule okupopya nokupulakena, okulesha nokunyola sha kuyo.
Okupendula po omapyokoko nelalakano lyoku ga longitha meilongo nomonkalo yesiku kehe.
4 Ekwatelomolongo Ekwatelomolongo, olyo uuthemba womulongwa kehe notali humitha komeho ekuthombinga melongo, osho wo okuhedhitha uuyelele wi ihwa po woopolohalama dhelongo nomakwatho agehe, taga ziilile momusindalandu gwelongo noku ga eta momukalo omwaanawa, gwa taambiwa ko moosikola. Natango olya kankamekelwa kondunge yokuyambidhidha nokuuva ko omaukwatya ga yooloka gaanasikola noshowo okukutha po omaunkundi agehe, ga pamba okwiilonga. Omulongi gwelaka lyoondondo dhopombanda dhOoprima na kwatele mo omulongwa gwoompumbwe dha yooloka, mokuzula nokuukililitha omusindalongo, opo gu
2
opalele oompumbwe dhomulongwa ngoka, mokulongitha iikwathitholongo nomikalo dha yooloka tadhi opalele omulongwa ngoka. Omilandu dhokukonakona aalongwa yoompumbwe dhi ikalekelwa, otadhi vulu okumonika momusindalandu 2012 gwaalongwa yoompumbwe dhi ikalekelwa (DNEA). Omilandu tadhi adhika membo lya tumbulwa kadhi shi ashike dhomakonakono omanene gopondje ihe odha kwatela mo woo naalongwa yomondondo 1 sigo 12. Aalongwa mbono ye na omaunkundi omanene, itaya vulu okumona ekwatho tali zilile mootundi dhaayehe, otaya kwathelwa shi ikolelela koompumbwe dhawo okuzililila komandiki ngono ge li po sigo taya vulu okuya melongo lyaayehe ngele otashi vulika. Oshikalimo shomusindalongo sheilongo,lyelaka lyotango nashi gandje ompito kaalongwa ayehe aamati naakadhona ya kuthe ombinga shi thike pamwe. Omusindalongo gwoondondo ndhino nagu kale noonkundathana dha pamba uukashikekookantu shono tashi pendula ontseyo yegamombinga lyuukashikekookantu. Aalongi otaa ka tseya nokuuva ko nkene ye na okukala nokukwathela aalongwa shi thike pamwe niikwathitholongo tayi yambidhidha shi thike pamwe kuukashikekookantu, pamukalo gwomondjila. 5 Ekwatathano niiilongwa yimwe niikambakani Epyokoko mokulongitha elaka ohali adhika ashike uuna aalongwa ye na ontseyo ya mbwalangandja nuuna ya pewa iinyangadhalwa yelongitho lyelaka lya gwana. Osha simana, opo oowino dhelaka dhi longelwe mumwe, opo ku kokithwe nokuyambula po eyokomeho lyelaka, ngaashi tashi vulika. Elaka lyotango otali nkondopalekwa kOmusindalandu: omahokololo ngono taga leshwa nokupulakenwa kaalongwa, iipalanyolo mbyono tayi kwandjangelwa nayo, iinyangadhalwa yopakuninga ya pamba omudhingoloko, uukalinawa, uuthemba waantu, uuthemba wuunona, omaihumbato, uuyuuki wopashigwana, uudemokoli negameno lyomoondjila. Otaye ki ilonga noku uva ko, nkene ye na okukala nokumona esimano lyiikambakani, mbyono ya lesha, ya popya, ya uva nenge ye yi shanga. Iikambakani mbino oye etwa mo momusindalandu, opo yi ungaungwe nayo miilongwa nomoondondo adhihe, shaashi kehe shimwe shomuyo oshi na uupyakadhi nomashongo moshigwana shetu shaNamibia nomolwasho aalongwa yetu ayehe oya pumbwa iinima tayi landula:
okuuva ko oonkalo dhomaupyakadhi nomashongo agehe;
okutseya nkene omashongo ga guma oshigwana nongushu yonkalamwenyo yoshigwana shetu monena nomonakuyiwa;
okuuva ko, nkene omaupyakadhi nomashongo ngono taga vulu okukeelelwa moshilongo nomuuyuni awuhe;
okuuva ko nkene omulongwa kehe ta vulu okudhana onkandangala ya simana okukeelela omaupyakadhi nomashongo mosikola nomomudhingoloko gwe.
Omaupyakadhi nomashongo ga ndhindhilikwa oga tothwa mo ngaashi taga landula:
okwaahakwata nokwaahasila nawa oshimpwiyu oonzo dhopaushitwe;
omashongo ge etithwa ko HIV/AIDS;
ekakeko lyonkalo yombepo, iiyekelwahi yoonyata nomakakeko gomudhingoloko;
okwaahena uuyuuki nelelo inaali simaneka uuthemba waantu niinakugwanithwa taku yono uudemokoli nombili yoshilongo;
okwaaiyutha koompango nomalandulathano gomoondjila.
omashongo nomikundu otadhi etwa keyunipaleko. Omathaneko taga landula mokampungu ke li pevi oga nuninwa oku ulukila aalongi mokulongela mumwe iikambakani mokulonga kwawo kwesiku kehe. Aalongi otaa vulu
3
okugwedha po iipalanyolo yawo niinyangadhalwa yimwe, nenge ye yi taambe ko, shi ikwatelela komuthika gwaalongwa naashoka ye hole.
OKAMPUNGU MONO TAMU VULU OKULONGELWA IIKAMBAKANI
IIKAMBAKANI
OSHIPALANYO
LO
IINYANGADHALWA MUUMPUNGU AWUHE
OKUPULAKENA OKUPOPYA OKULESHA OKUNYOLA
Elongo lyomudhingoloko
omudhingoloko gwetu ogwa thikama moshike?
omahala go matalelopo nogomainyanyudho
egameno lyuuntshitwe
esiku lyokutsika omiti
okupulakena kokaleshwa nokutula uuyelele melandulathano pambapila.
okupulapula omunawino nomutonateli guushitwe
okulongekidha oonkundathana, oshipopiwa nenge oompata, ngaashi nkene omeya/olusheno ge na/ lu na okukwatwa nawa
okuyanda ekakeko nenyateko lyomudhingoloko
okulesha oshinyolwa ngaashi okutsika omiti momudhingoloko gwosikola
okutsitha kumwe iitya nomaityo gomondjila pethimbo lyokulesha
etsithoko lyomatumbulo muA naB
okunyolela omukuluntu gwelelo lyondoolopa/Kamusela ombilive yolupandu sho a li a kutha ombinga metsiko lyomiti posikola yeni
Elongo lyuuwindji waakwashiigwana
omwaalu gwAanamibia noongundu dhopamithigululwakalo ondjokonona yopetameko yaNamibia
onkalo momikunda/moNamibia
okupulakena ko sheetwapo shonkalo moNamibia nokugandja ongombe nenge oshitsa keyamukulo lyomondjila.
okupulakena kuuyelele u na sha neindjipalo lyaakwashigwana monkalamwenyo ndjono ya tengenekelwa aakalimo
okukundathana: ondjokonona yopetameko yaNamibia: mbono ya ninga sha mondjokonona yaNamibia
okukundathana: ondjokonona yopetameko yaNamibia: mbono ya ninga sha mondjokonona yaNamibia
oompata: Eindjipalo lyAanamibia pethimbo ndino otatu li vuleni tuu?
okukutha uuyelele woongundu dhopamithigululwa-kalo dhaNamibia e tadhi tulwa mokampungu
okulesha uuyelele womokaalita wu na sha nonkalamwenyo (tala membo lyoSocial Studies 4 -7)
okweeta po ekalata: omihoko dha yooloka ndhono dha thikameka po uuwindji wAanamibia
okukutha uuyelele mokaalita e tawu etwa mokampungu
4
OKAMPUNGU KIIKAMBAKANI (taka tsikile)
Iikambakani (tayi tsikile)
Oshipalanyo-lo
Iinyangadhalwa muunkulungu kehe
Okupulakena Okupopya Okulesha Okushanga
Uuyelele nomakwatathano gopate-kinolohi
Okuhumitha komeho uuyelele womakwatathano nowopautekinolohi
Omikalo dhokukwata-thana kombinga yaatoti niitotomwa
okupulakena komafatululo oIT e taku udhithwa omathano ngaashi iitopolwa yokompiuta
okupulakena komahokololo gaantu ye shiwike nawa moshigwana pateknologi mboka tashi vulika ya kale aalongwa yoyene nokuli
okupopya ooprograma dhokoradio/ TV mongulu yosikola:
enwethemo lo-IT meilongo ngaashi ointaneta, o-TV noradio
okupulakena komahokololo aantu ye shiwike nawa moshigwana pateknologi mboka tashi vulika ya kale aalongwa yoyene nokuli
okulesha nelalakano lyokukonga uuyelele wo-IT e taku udhithwa okampungu kutya o-TV oya etwa uunake
okulesha nokuyamu- kula kuuhokololo kombinga yaayetipo
okupulakena komahokololo gaantu ye shiwike nawa moshigwana patekinolohi mboka tashi vulika ya kale aalongwa yoyene nokuli
okuthaneka ografika taku ulikwa uuwundji waalongwa mbo ye na ooTV/ooradio/ oongodhi dhopeke/ ookompiuta, nsh.t.
okulesha nelalakano lyokukonga uuyelele wo-IT e taku udhithwa okampungu kutya o-TV oya etwa uunake
okulesha nokuyamu- kula kuuhokololo kombinga yaayetipo
okulesha nokuyamu- kula kuuhokololo kombinga yaayetipo
5
OKAMPUNGU KIIKAMBAMI (taka tsikile)
IIKAMBAKANI
OSHIPALANYOLO
OKAMPUNGU MONO TAMU VULU OKULONGELWA IIKAMBAKANI
OKUPULAKENA OKUPOPYA OKULESHA OKUNYOLA
Uuthemba womuntu nuudemokoli
okuyambula po ombili
okuuva ko omithigululwakalo nomayooloko gadho
omauthemba niinakugwanithwa
esiku lyokanona kaAfrika
okupulakena kuuhokololo wuuthemba niinakugwanithwa e taku udhithwa iinyangadhalwa ya yooloka ngaashi Osho/Hasho,
Okuyelekanitha omayamukulo omafupi, nosho tuu
okupopya omithigululwakalo dha yooloka ngaashi elaka, iizalomwa, iikulya nosho tuu okupopya uuthemba niinakugwanithwa (ekotampango)
okukundathana omulandu gwelongo 2001, oshitopolwa ix -
okuya koskola taku dhengele
okulesha iinyolwa ya yooloka, e taku tothwa mo iiholelwa yomamonitho giihuna, kukehe oshinyolwa
okulesha iinyolwa tayi pe aalongwa omaukwatya gawo omawanawa nokulonga iilongadhalwa yawo ya yooloka ngaashi Osho nenge Hasho
okunyola iitsa nkene wu na okukala omunambili
okunyola ombilive kombinga yetyapulo lyontumba
okunyola kombinga yoye mwene
okunyola kombinga yesimaneko lyaantu aakweni (omithigululwakalo/omaitaalo)
HIV/AIDS
okukala nawa nando owuna ombuto yoHIV/AIDS
nkene to ikeelele waa kwatwe kombuto yoHIV/AIDS
uuthemba waa mboka ya kwatwa nenge ya gumwa kuyo
okupulakena ko kahokololo, e taku yamukulwa komapulo ga osho/hasho
okupulakena kuuyelele wa kuthwa movideo nenge kehokololo kombinga yaantu ye na oHIV/AIDS, ndele e taa tula omatumbulo ga vundakana melandulathano lyomondjila
okupulapula omuniilonga guundjolowele kombinga yo HIV/AIDS, taku gongelwa uuyelele (oshilongadhalwa mongundu)
oompata: oshiwanawa nenge oshiwinayi ngaa okutseya mpono wa thikama nombuto yoHIV/AIDS?
okulesha oshinyolwa shi na sha nomikalo dhokwiigamena
okuudhitha mo okaalita komwaalu gwaakwashigwana onkalamwenyo ya tengenekwa miitopolwa yoshilongo yi ili noyi ili yaNamibia
ndhindhilika uuyelele wa gongelwa miinyangadhalwa yokupopya mokampungu/okatabela
omakalata ge na uuyelele wokwiigamena
okuyamukula omapulo koshipopiwa shokoradio/CD, ndele taku shangwa etotwahokololo ekwiitsa
6
Egameno lyoomondjila
oshinakugwanithwa shokuninga ehogololo(iikolitha, iingangamithi, omiti)
okuninga aahingi aawanawa
okweetitha iiponga yomoondjila
iikonga yegameno lyomoondjila
okupulakena komatseyitho/kuunyolwa uufupi wu na sha negameno lyomoondjila nokuyamukula omapulo
okupulakena kuunyolwa uufupi wu na sha naantu, iiyenditho noondjiila nkene tayi vulu okweetiha iiponga
okupulakena komapeko gaapolisi yomondjila
okupopopya nkene iikolitha, iingangamithi nomiti tayi vulu okweeta iiponga ngele oya longithwa komulongithi gwondjila
okupopya nkene elongitho lyongodhi yopeke lya nika oshiponga
okupopya omikalo dhegameno lyomoondjila kaayendi yokolupadhi, aahingimbasikela naafalelwa
okulesha oolopota dhomiyalu dhiiponga yomoondjila yeetithwa komapuko gopantu
okulesha uuleshwa wu na sha nomaihumbato nomikalo omiwanawa dhomuhingi naalongithi yondjila
okunyolela komulongekidhi gwoshifo shi na nomaupyakadhi gelongitho lyondjila moshitopolwa sheni
okukopnga omauyelele kointernet giiyetithi yiiponga yomoondjila nokunyola oartikle yi na sha negameno lyomoondjila moshitopolwa sheni
okunyola oshinyandwa ongokangundu noku shi dhanena aanangundu yeni ongoshitopolwa shoshikonga shegameno lyomoondjila
6 Omukalo gwokulonga nokwiilonga Omukalo gwokulonga nokwiilonga ogwomulongwa ta dhana onkandangala melongo. Omukalo nguka otagu shilipaleke ongushu yeilongo ngele tashi ya mokutula omilandu tadhi landula miilonga.
Elalakano okweeta po okwiilonga neuveko, oowino nomagamo mokuhumitha komeho oshigwana. Oshitsa shotango mokulonga nokwiilonga osho shoka kutya omulongwa ote ya nuuyamba owindji woontseyo noowino ndhoka a mono kegumbo nokoshigwana osho wo momudhingoloko. Okwiilonga mosikola oku na okukwatela mo okugwedha ko kwaashoka omulongwa e shi, nokushonga ontseyo noowino dhomulongwa ndhoka te ya nadho kosikola.
Aalongwa ohaya ilongo nawa uuna taya longithwa lela meilongo mokukutha ombinga, okutopolelathana uunongo nokweeta po sha. Nando ongawo omulongwa kehe okwa yooloka kumukwawo; oku na oompumbwe dhe, ethimbo lye lyokwiilonga, ontseyo noonkondopondoli dhe. Omulongi na vule okuholola oompumbwe dhaalongwa, uukwatya
7
waashoka shi na okuningwa. Omikalo dhokulonga nadhi kale dha yooloka, ihe nadhi kale tadhi vulu okulunduluka palandulathano lyootundi lya ningwa nawa pamahuku ga kwatakanithwa miilongwa yilwe.
Omulongi na tokole uuna tashi opalele okugandja oshikalimo shu ukilila pakwatathano nomalalakano geilongo nomapyokoko ngoka ga adhika opo aalongwa ya konge uuyelele kuyo yene, nokumona kutya uunake ya pumbwa okulonga meukililo, uunake ya pumbwa ekwatho nenge engushupaleko lyeilongo, nuunake pu na elandulathano lyoowino nenge uuyelele mboka wa pumbwa okulandulwa; nenge uunake aalongwa taya pitikwa okwiilonga oshinima nenge oshikalimo kuyo yene.
Okulonga muungundu, momapando nenge koohandimwe, nenge ongundu ayihe nashi longekidhwe ngaashi tashi opalele oshilonga shoka shi li po. Eilongo palongelokumwe nali yambidhidhwe kehe mpoka tashi vulika. Miinima yoludhi nduka, iilongadhalwa nayi longekidhwe opo iilonga yepando nenge yopakangundu yi kale ya manwa, ngele hasho nena aalongwa itaa mono kutya oshike sha pumbiwa opo ya ninge oshilongadhalwa pamwe. Molwashoka aalongwa pamuthika nguka oya mona nale oowino dhomakwatathano paumwene nopankalathano, naa pewe iinakugwanithwa oyindji okukutha ombinga mokuninga omalongekidho, mokutalula iilonga mewiliko lyomulongi.
Aalongwa oyi ilonga nale oshindji kombinga yelaka lyotango moondondo dhoprima yopetameko noshilonga shokulonga elaka lyotango (elaka lyoomeme) moondondo dhoprima osho okugwedha ko nokukokeka ontseyo mokulongitha elaka nawa. Oshilongwa oshi na okugwedha ko kwaashoka aalongwa ya tseya nale notaya vulu okuninga, nokukwatha aalongwa ya opaleke nokulongitha omitungilo dhelaka lyayina tadhi opalele, nokweeta po oonkondopondoli dhawo yene mokulongitha elaka pamikalo dhomuule. Oshilonga oshinene shoshilongwa pamuthika nguka osho okugandja uuyambiitya owundji mboka aalongwa ye na noku ya uvitha ko muule.
Elongo lyelaka lyotango (elaka lyoomeme) oli na okulongwa mekwatathano nopalongelokumwe naanegumbo naakwashigwana. Pantseyolaka, elongo lyomalaka gOshiyafrika otali dhana onkandangala onene mokulongitha ontseyo yaantu yomomudhingoloko opo ya dhimbulukwe ongushu yomayeletumbulo nomaityo ngoka aantu yamwe taya tameke okudhimbwa. Egumbo naakwashigwana otaya vulu okulongithwa ongo onzo yokuya muule welaka lyaalongwa nokugwedha ko. Elongo lyomalaka gOshiyafrika oli na wo okukala tali endele pamwe nomalunduluko gopethimbo ndika ngaashi tashi ningwa kelaka kehe. Miitopolwa yomoondolopa moka mu na aapopi yomalaka ga yooloka, unene aagundjuka ohaa toto po omayeletumbulo gawo ngoka ookakukutu kelaka nenge yomalaka ye ga tala ko ga “penga” nenge ga “puka”. Elongo lyelaka lyotango (elaka lyoomeme) nali kwatele mo uuyelele wu na sha nomukalo gwelaka lyopamuthika ndyoka tali longithwa mokunyola nomokupopya pambelewa. Ohatu longitha wo elaka lya dhoga nelaka lyombili miipopiwa yaashi yopambelewa nosho wo elaka lyookume nolyomihapo.
Ongulu yosikola nayi kale ehala eyamba nokwiilongela elaka, kashi shi ashike mokulongitha elaka pakupopya ihe eyamba wo pakunyola elaka. Ongulu yosikola kehe nayi kale yi na okakololo moka mwa tulwa uumbo wokulesha, omahokololo gopomudhingoloko, uutewo oprosa ndjoka ya nyolwa pamwe naakwashigwana, shoka aalongwa ya nyola yo yene, omapulakata naashoka sha ningwa kaalongwa yo yene. Iilongitho yelongo ya yooloka otayi vulu okulongithwa mokweeta po oonkundathana, okudhana iinyandwa, okunyola iinima ya yooloka, okutuma mombepo momalaka gomoshilongo mooradio, okutuma omafano pwaa na iitya yasha, iipambele ya yooloka yiinima yi holike monkalamwenyo nokaanona ngaashi: muukungungu, muukukula, mepiitho lyokanona, moshidhano shoongombe, moohango, iidhano yaanona, okatewotangumuno nenge okatewohokololo.
8
Nonando oosikola oonshona owala dhi na ookompiuta tadhi vulu okulongithwa kaalongwa, aalongi oye na okugandja uuyelele wu na sha nelongitho lyongashingeyi lyomashina gopautekinolohi kaalongwa yoprima. Uuyelele wu na sha nuutekinolohi otawu vulu okunkondopalekwa pakukundathana naalongwa mboka haya mono ookompiuta pomidhingoloko dhawo naashoka hadhi longithwa nokulesha omahokololo nenge okukundathana omafano guutekinolohi, hol. Okwe eta omathano gaantu pamwe nenge okudhima mo ngandi methano (photo), mo tamu kala ngadi. Aalongwa mboka ye na ookompiuta poosikola, komagumbo nenge yi ilonga pamwe pwi ili, naa tsuwe omukumo opo yi ilonge sha nayo, yo taa ya ya topolelathane ontseyo yawo nooyakwawo mongulu yosikola. Mboka taya vulu okulongitha ookompiuta naya tsuwe omukumo ye dhi longithe nokutopolelathana oowino.
Elaka lyotango olyo naanaa oshinima shotango hashi ulike omuntu kutya oye lye nolya kankamekelwa kaanegumbo nokomudhingoloko mono mu na omupopi gwelaka ndyoka. Elongo lyelaka lyotango nali kale li na omidhi miikwamithigululwakalo yomomudhingoloko, niipalanyolo nayi kale ya pamba omudhingoloko gwomulongwa ngaashi tashi vulika. Aalongwa mbono kaaye shi aapopi yelaka lyotango hali longithwa poskola mpono, nena oye na okulongitha elaka lyotango ndyono taya adha tali longithwa poskola mpono ongelaka lyotango.
Aalongwa mbono haa uvile etumba noye shi ongushu yomalaka nomithigululwakalo dhawo ohaa vulu okutaamba nawa elaka ndyono tali longithwa ongelaka lyotango. Esimano lyelaka tali longele kumwe nomudhingoloko mokulonga nomokwiilonga elaka lyotango kashi shi oshinima shi na okutalika shanathangwa.
7 Omapyokoko gopehulilo lyonkatu Omulongwa opo a ye konkatu ya landula yoPrima yopombanda oku na tango okukala a adha omapyokoko gomonkatu yoPrima yopombanda.
MoPrima yopombanda aalongwa otaa nkondopalekwa nokutamununa mo oowino ndhoka yi ilongo moPrima yopevi, yo otayi ilongo wo oowino noontseyo oompe nkene elaka hali longithwa. Momusindalongo gwoprima yopombanda osha simana opo omulongi a longe shi ikwatelela meyokomeho lyomapyokoko gaalongwa. Moondondo dha landula ko aalongwa otaa kokeke omapyokoko gawo pankatu yomuule.
Yamwe yomaalongwa otaya vulu ashike okwaadha omapyokoko gamwe po, onkene oya pumbwa ekwatho lyomulongi mokulongitha omikalolongo dha yooloka, iikwathitholongo nekwathelo lyaalongwa ooyakwawo. Opu na wo aalongwa yomwaalu omushona ye na omaupyakadhi meilongo noya pumbwa ekwatholongo lyowina lyopaumwene lya gwedhwa po miikwathitholongo nomomatalontseyo. Aalongwa yamwe oye na omaulema ngoka itagi imbi okudhiladhila nokuhumitha eilongo lyawo komeho, hol. aanuulema womeho, naamboka ye na omaulema gokomalutu. Mokumana onkatu yOprima yopombanda melaka lyotango, aalongwa oya tegelelwa, opo ya kale ya pyokoka mwaambi tayi landula:
Shi na sha nokupulakena, okumona nokupopya aalongwa naya kale taya vulu:
Okupulakena nawa nokumona omaludhi giinyangadhalwa yopakana ya yooloka, opo ya holole omaiyuvo nokuulika omikalo nomaihumbato gawo uuna taya pulakene. Aalongwa naya longithe oowino dhawo nomikalo dhomuule okufatulula nokutalulula uuleshwa wopakana nokuyamukula taya ulike euvoko.
9
Okukwatathana nuukeka noneitulemo kiipopiwa ya yoolokathana nomalalakano gomakwatathano.Ya poye iitya mondjila, opo ya ulike euvoko ewanawa melongitho lyelaka.
Okuholola okunongela uuyelele, oondunge nomadhiladhilo gomuule, opo ya ete po osheetwa po oshiwanawa ya ulike ontseyo mokupopya, owino nomukalo tagu opalele aapulakeni
Ya kuthe ombinga miikundathanwa yoondondo dha yooloka, ya ulike oowino tadhi opalele momakwatathano nomaihumbato omawanawa moshigwana.
Shi na sha nokulesha nokunyola nokupopya aalongwa naya kale taya vulu
Okulesha nawa uuleshwa tawu shongo omadhiladhilo gawo u li pamuthika gwondondo meimweneneno, muule nonuukeka taya ulike euvoko.
Okulesha neuvoko iileshwa ya nyanyangidhwa, inaayi nyanyangidhwa naambyoka yopautekinolohi yopandondo dhawo.
Okundjandjukununa uuleshwa womauyelele, omadhiladhilo gomuule nokutotha mo omutungilo guuleshwa wopamuthika, taa tula uuleshwa melandulathano, okuhokolola uunyakwa womunyoli nokufatulula eityo lyokaleshwa niitya iidhigu mbyoka ya longithwa mokaleshwa.
Okunyola nawa nokulongitha uuyambiitya mondjila nuunkulungu mokweeta po iinyolwa yuule wepandja limwe. Iinyolwa yawo tayi ulike owino yelongitho lyelaka.
Okweeta po iinyolwa iifupi ya yooloka noyuunkulungu niilongadhalwa yilwe mokulongitha omutungilo gu li mondjila notagu opalele.
Shi na sha nelongitho lyelaka nuuyambitya, aalongwa otaya vulu:
Okulongitha omikalo omiwanawa dhoompango nelongitho lyelaka uuna taya nyola nenge taya popi.
Okulongitha oompango dhelaka mondjila.
Okulongitha omayeletumbulo,iipopiwamayele nomipopyofano uuna taa popi nenge taa nyola.
Okulongitha nawa nonuukeka oowino dha gwana dhiitya nomatumbulo mokulesha, okunyola, okupopya nokupulakena moSekundo yopetameko.
Okulongitha nawa nonuukeka oowino dha gwana dhiitya nomatumbulo mokulesha, okunyola, okupopya nokupulakena moSekundo yopetameko.
Okulongitha esipelo nokutumbula iitya mondjila kiipambele yakwalukehe ya pamba elongo.
10
8 Engongo lyoshikalimo sheilongo
Omusindalongo gwelaka lyotango gwoondondo 4 – 7 ogwa kwatela mo iitopolwa mbi:
Okupopya nokupulakena
Elalakano lyokupulakena uuleshwa wopakana okukokeka nokudhimbulukwa omutono gwiitya nokunkondopaleka uuyambiitya nokukwathela etungo po lyomatumbulo ge li mondjila, ontseyo yopauyuni, omithigululwakalo nelongitho lyelaka miileshwa yi ili noyi ili. Onkene oshikalimo shokupulakena otashi pe omulongwa ompito opo a dhimbulule aapopi ya yoolokathana taa longitha uuyambiitya wa kitakana netungopo lyomatumbulo taa longitha omikalo dhi ili nodhi ili dha longithwa momupopyo. Mpoka tashi vulika, omatseyitho paradio, paTv nago otaga vulu okulongithwa.
Omapyokoko gokupopya oga kwatela mo mbika tayi landula: Okutopolelathana omadhiladhilo gakwalukehe, oowino melongitho lyokugandja omauyelele neyo moonkundathana dhopamakwatathano.
Okulesha nokunyola
Oshikalimo shokulesha inashi kwatela mo owala oowino dhokulesha meimweneneno noowino dhokulesha mokule, ihe okwiilonga wo uunamambo niinyolwa yomauyelele yakwalukehe. Aalongwa naa leshe uuleshwa wa yoolokathana womainyanyudho nowomauyelele, opo ya mone ontseyo neuveko lyopauyuni nomithigululwakalo dha yoolokathana okugwedhela ko kontseyo yawo mokulesha neuveko nokunkondopaleka uuyambiitya wawo netungopo lyomatumbulo mondjila.
Omahokololo goshili naanga gaa na uushili, naga kale gopamuthika gwopombanda, naga kale taga hokitha, notaga hili eitulomo lyaalongwa opo ya wape okundjandjukununa elaka pamutungilo nokugandja omaiyuvo gawo. Omulongi na kwashilipaleke kutya aalongwa yomonkatu ndjoka, oyi ilonga uuleshwa wa yoolokathana, tawu hogololwa okuza moshilongo (Namibia), muAfrika, omahokololo gopauyuni, uutewo, iinyandwa naayihe yopamithigululwakalo.
Oshikalimo shokunyola otashi gandja ompito kaalongwa opo ya tale elaka ongoshilongitho mokuulika omadhiladhilo nomaiyuvo gawo, noshi na okukala oshilongadhalwa oshinyanyudhi kaalongwa. Oshilongadhalwa shopakunyola nashi kale shopamuthika noshi li muule, nomukalo gwokunyola nagu tsuwe omuthindo, okwiitala paungundu nenge ooyaali nokwiitala wo pauhandimwe. Aalongwa naya uvithwe ko kutya elalakano lyokunyola iinyolwa haku tala owala iikalimo ihe okutala wo omutungilo nomuthika gwelongitho lyelaka. Osha simana wo opo aalongwa yu uvithwe ko eyooloko pokati kepopiwalaka nenyolwalaka. Shi na sha nomatotwahokololo, mOprima yopombanda omuthindo nagu kale mokudheula aalongwa okunyola omatotwahokololo ga dhiladhilwa nawa notaga hokitha, taku longithwa iipalanyolo yi ili noyi ili tayi opalele.
Oompango dhelaka nuuyambiitya
Elalakano lyoshikalimo shoompango dhelaka nuuyambiitya otashi koleke nokunkondopaleka moompango dhelaka dhopetameko dhi tulwe miilonga mokunyola nomokupopya, okunkondopaleka ontseyo yaalongwa yakwalukehe nuuyambiitya miipalanyolo yo odhekwa mondondo nondondo. Ayihe mbika oya simana unene mokulongekidha aalongwa mwaashoka ya tegelela momisindalongo dhonkatu yopasekundo. Aalongwa oye na okutseya nokulongitha iitya yoompango dhelaka ngaashi: hol. Iityadhina, iityalonga, iikwatakanithiningi nosho wo iitetekeli niihugunini yoompango dhelaka tayi longwa mondondo yawo. Oowino ndhino odha topolwa nelalakano oku dhi fatulula muule, ashike inadhi longwa dha topoka. Moku dhi longa, inadhi longwa metopoko, ihe odhi na okulongelwa mumwe nomomulandu omwaanawa.
11
9 Oshikalimo sheilongo Nonando omalalakano gokondandalunde otaga vulu okukala ga faathana miitoplwa yimwe mondondo kehe, owino nontseyo oyi na okulongwa muule nopamuthika gwondondo. Uuleshwa niinyangadhalwa nayi hogololwe shi ikolelela komuthika gwontseyo yaalongwa (1 +) aluhe nayi kale kashona pombanda yontseyo nowino waalongwa opo ya shongwe owala shoka inayi dhigupala unene, omapulo niinyangadhalwa nayi lelepekwe nuudhigu wayo nawu ende tawu londo sho aalongwa taa humu komeho paondondo. 9.1 Okupopya nokupulakena
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa : Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontitano aalongwa naa kale taa vulu :
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu :
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu :
1. Pulakene neitulomo kiinyangadhalwa yopakuifethitha nokupulakena komauyelele gi ili nogi ili taga zi miileshwa nomiipopiwa
Muutewo, muuleshwa nomomahokololo, miinyandwa, momahokololo giinamwenyo nomomaimbilo:
okuhokololulula omahokololo
okudhimbulukwa iitya ya tothwa mo nenge uuntokotumbulo
okudhimbulukwa elandulathano lyiiningwanima
okufatulula omatumwalaka
Muutewo, muuleshwa nomomahokololo, miinyandwa, momahokololo giinamwenyo nomomaimbilo:
okudhimbulukwa mo omanenedhiladhilo
okufatulula etumwalaka,ehuku,eityo, nelalakano
okutotha mo uupyakadhi nekandulepo lyawo
okutotha mo ooelemente dha simana mehokololo,aanyandi nomundhingoloko
Muutewo, muuleshwa nomomahokololo, iinyandwa, momahokololo giinamwenyo nomomaimbilo:
okunongela aaleshi, elalakano nehuku
okutotha mo, nokukundathana ooelemente ndho tadhi popi aanyandi nelandulathano lyehokololo
okufatulula nokukundathana eiuvo negamo lyomushangi
Muutewo, muuleshwa nomomahokololo, miinyandwa, momahokololo giinamwenyo nomomaimbilo:
okunongela aaleshi, ehuku netumwalaka
okufatulula omaityo ga futama naangoka ge li kondandalunde
okutotha mo, nokukundathana eelemente ndhoka tadhi popi
12
9.1 Okupopya nokupulakena (tashi tsikile)
OMALALAKANO GEILONGO OMAPYOKOKO
Aalongwa naa : Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu :
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu :
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu :
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu :
1. Pulakene neitulomo kiinyangadhalwa yopakwiifethitha nokupulakena komauyelele gi ili nogi ili taga zi miileshwa nomiipopiwa
okutotha mo aanyandi nomudhingoloko gwaampoka pwa dhanenwa ehokololo
okutotha osheetithi noshilanduli
okutotha mo omaiuvo
okugandja omaiuvo gopaumwene noku ga popila.
okutotha mo nokutoloka esimano lyaasho u uvite naashoka wu wete opo wu hwahwameke nokutaamba ko iinima mbyoka hayi vulu okuuvika nokutalika miiyetwapo
okutotha mo aanyandi nomudingoloko gwaampoka pwa dhanenwa ehokololo
okugandja omaiuvo gopaumwene noku ga popila.
okutotha mo nokutoloka esimano lyaasho u uvite naashoka u wete opo u hwahwameke nokutaamba ko iinima mbyoka hayi vulu okuuvika nokutalika miiyetwapo
okutotha mo iitya, elaka lyomainyengo golutu,omutono gwelaka, opo ya ulike omaiuvo,elalakano negamo lyomupopi muuleshwa ngaashi: miinyandwa nomomahokololo
okugandja omaiuvo gopaumwene noku ga popila nomatompelo omawanawa
okugandja omaiuvo gopaumwene noku ga yambidhidha nomatompelo ga yela
ya tothe mo nokutya ko sha kiitya, kelaka lyopamainyengo golutu nokomutono gwewi opo ya ulike nokuholola omaiuvo, elalakano negamo lyomupopi muuleshwa ngaashi: miinyandwa nomomahokololo
ya yamukule yo ya tale ongushu yelongitho yelaka nokuninga omatokolo nokugandja omadhiladhilo taga yambidhidhwa komatompelo ga yela
13
9.1 Okupopya nokupulakena (tashi tsikile)
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa : Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
1. Pulakene neitulomo kiinyangadhalwa yopakuifethitha nokupulakena komauyelele gi ili nogi ili taga zi miileshwa nomiipopiwa
okudhimbulukwa omaukwatya gamwe gomahokololo gopakana
okundhindhilika uuyelele wa mbwalangandja nowokondadalunde
okutotha mo iitsa ya simana
okutotha mo iiyethi niilanduli
okutya ko sha komatumwalaka taga itaalitha, nokumona mo omikalo dha longithwa mokwi itaalitha
okutotha mo nokukundathana oshilonga nesimano lyiiyimbo miiyetwapo naasho ta li vulu okweeta
okudhimbulukwa nokuulika omaukwatya gamwe ga simana gomahokololo gopakana
okudhimbulukwa nokuulika omaukwatya gamwe ga simana gomahokololo gopakana.
okundhidhilika uuyelele wa mbwalangandja nowokondadalunde
okugandja omaiuvo gopaumwene noku ga yambidhidha nomatompelo ga yela
okugandja omaiuvo gopaumwene noku ga popila nomatompelo omawanawa
okutotha mo nokutoloka esimano lyaasho u uvite naashoka e wete opo a hwahwameke nokutaamba ko iinima mbyoka hayi vulu okuuvika nokutalika miiyetwapo
okutotha mo nokutoloka esimano lyaashoka u uvite naashoka u wete opo a hwahwameke nokutaamba ko iinima mbyoka hayi vulu okuuvika nokutalika miiyetwapo
okutotha mo nokuvongokonona omikalo dha longithwa mosheetwapo nenge iiyetwapo yi ili noyi ili opo ku adhike omalalakano ga yooloka
okundhindhilika uuyelele wambwalangandja nowokondadalunde
okungonga nokuyelelakanitha nenge okuyoolola omauyelele nokweeta po melandulathano lya yela
14
9.1 Okupopya nokupulakena (tashi tsikile)
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa : Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu :
Pehulilo lyondondo ontitano aalongwa naa kale taa vulu :
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu :
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu :
1. Pulakene neitulomo kiinyangadhalwa yopakuifethitha nokupulakena komauyelele gi ili nogi ili taga zi miileshwa nomiipopiwa
okwiiyutha komalombwelo ganathangwa noku landula omalombwelo omahupi noga yela
okunyola ondeshela yomatumbulo gane sigo gaheyali ganathangwa, ga tulwa mumwe nomatumbulo ga kitakana
okudhimbulukwa elandulathano lyiiningwanima
okufatulula omatumwalaka
okudhimbulukwa mo omanenedhiladhilo
okutula moondondo nenge okushanga omanenedhiladhilo okatendo.hol. okugandja uumbangi nuuyelele wontumba kondandalunde okutotha mo uupyakadhi nekandulepo
okutya ko sha muule komatumwalaka taga nwetha mo notagi itaalitha gomiifokundaneki
okutotha mo uupyakadhi nekandulepo lyawo
okutotha mo nokukundathana oshilonga nesimano lyiiyimbo miiyetwapo
okunongela aaleshi, elalakano nehuku
okudhimbulukwa nokuulika omaukwatya gamwe ga simana gomahokololo gopakana
okundhidhilika uuyelele wa mbwalangandja nowokondadalunde
okunongela aaleshi, ehuku netumwalaka
okufatulula omaityo ga futama naangoka ge li kondandalunde
okutotha mo, nokukundathana eelemente ndhoka tadhi popi
15
9.1 Okupopya nokupulakena
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa : Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu :
Pehulilo lyondondo ontitano aalongwa naa kale taa vulu :
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu :
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu :
1. Pulakene neitulomo kiinyangadhalwa yopakuifethitha nokupulakena komauyelele gi ili nogi ili taga zi miileshwa nomiipopiwa
okumona mo ongushu momatumwalaka nenge momupopi niinima ya guma omatalululo gomatseyitho gu ukilila aanona aashona
ya ndhindhilike iitopolwa yelaka ya longithwa momalalakano gokondandalunde
okunyola ondeshela yomatumbulo 7-10 ganathangwa ge li mumwe nomatumbulo ga kitakana.
ya ndhindhilike omayooloko pokati kepopiwalaka nenyolwalaka
okulandula omalombwelo kashona ga ya muule noku gandja omaulikilo
okuyoolola pokati kuushili nomadhiladhilo nokutotha iitsa ya simana noku yi koleka
okumona uushili momatumwalaka nenge maapopi nokutotha iinima mbyoka ya guma omaindilo nomatseyitho
okuhokolola uukwatya muuleshwa wa pambathana wopakana
okutotha mo omayooloko pokati kepopiwa nenyolwalaka
okwiiyutha komalombwelo gomuule
okunyola ondeshela yomatumbulo ge li 10-15
okufatulula omaukwatya gomahokololo gopakana nomauyelele gopauleshwa ngaashi: uukwatya wonkalo yombepo noonkundana
okutotha mo nokutya ko sha kiitsa, kelaka lyomainyengo golutu nokomutono gwewi, ngoka tagu ulike omaiuvo nenge egamo lyomupopi ngaashi miipopiwa
okudhimbulukwa nokutya ko sha komikalo dhoku itaalitha nuuyelele tawu pukitha momatumwalaka
okwiiyutha nawa nokomalombwelo omadhigu.
okushanga ondeshela yomatumbulo ge li 15-20
16
9.1 9.1 Okupopya nokupulakena (tsikile)
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule Ondondo 4 Ondondo 5 Ondond 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontitano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
Okupopya 2. Popye nawa neinekelomwene taa longitha omushangwalaka nepopiwalaka taya ulike ontseyo yopombanda yelaka
okupopya taa yelitha iinima palandulathano, taa longitha elaka tali opalele pakulongitha ewi nomingengulilo dhomondjila
okupopya taa yelitha iinima palandulathano taa longitha elaka tali opalele pakulongitha ewi nomingengulilo dhomondjila.
okupopya nokuyelitha iinima yi li popepi nenge kokule nomidhingoloko dhawo palandulathano, taa popi neinekelomwene pakulongitha ewi nomingengulilo dhomondjila.
okupopya nokuyelitha nawa nokuulika epyokoko nomukumo neineekelomwene moonkalo dhomashongo pakulongitha ewi nomingengulilo dhomondjila.
okulongitha elaka li li mondjila mokukwatathana, okuhokolola, okufatulula, okugandja ombili, okupandula nokupulathana omakwatho nokungonga omahulitho.
okulongitha elaka lyomondjila nokwiinyanyudha, okupula, okundjandjukununa, okuulika, okulandulathanitha, okulombwela nokuyoolola
okulongitha elaka lyomondjila mokufatulula, okuyelitha, okutala ongushu, okutengeneka, okumbwalangandjeka, okutoloka, okungonga, okuyelekanitha nokuyoolola.
okulongitha elaka lyomondjila mokundjandjukununa, okungundupika, okupataneka nolopota.
17
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule: Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontitano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo 7 aalongwa naa kale taa vulu:
Okupopya 2. Popye nawa neinekelomwene taa longitha omushangwalaka nepopiwalaka taya ulike ontseyo yopombanda yelaka
okulongitha nawa uuyambiitya, etungopo lyomatumbulo, opo ya kwathathane nokweeta omadhiladhilo ga yela nontseyo ya yela.
okulongitha omayeletumbulo niipopiwomayele nomaityo giitya
okulongitha nawa uuyambiitya, etungopo lyomatumbulo, nokuyeleka omadhiladhilo gontseyo nomaiuvo ga yela.
okulongitha omayeletumbulo niipopiwomayele nomaityo giitya
okulongitha uuyambiitya, oompango dhelaka, etungopo lyomatumbulo nokuyeleka omadhiladhilo gontseyo nomaiuvo ga yela.
okulongitha omipopyofano, omayeletumbulo niipopiwamayele nomaityo giitya.
okulongitha uuyambiitya, oompango dhelaka, etungopo lyomatumbulo, okugandja omadhiladhilo gomuule, ontseyo nomaiuvo ga yela
okulongitha omipopyofano, omayeletumbulo niipopiwamayele nomaityo giitya mondjila ga yela
okupula nokugandja uuyelele
okupula nokugandja uuyelele meukililo
okupula nokugandja uuyelele omapukululo nomalombwelo ga yela
okupula nokugandja uuyelele, omapukululo nomalombwelo nokuholola omadhiladhilo
18
9.1 Okupopya nokupulakena (tashi tsikile)
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aallongwa naa vule:
Ondondo 4 Ondondo 5 Ondodndo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
3. . Okugandja omauyelele, omaiuvo, okuyeleka omadhiladhilo, okungonga omadhiladhilo ga yela nogeli melandulathano taga opalele aapulakeni
okweeta po sha miinima ya yooloka ya za momidhingoloko dhawo
okuhogolola oshikalimo tashi opalele aapulakeni nomalalakano gokweeta po sha meukililo
okuunganeka oshikalimo momufango omwaanawa mu na efalomo nehulitho ewanawa
okulongekidha nokweeta po iiyetwapo ta longitha iitya nomainyengo, ga hile aapulakeni
okweeta po sha miinima ya yooloka ya za momidhingoloko dhawo
okuhogolola elaka, oshikalimo tashi hili aapulakeni nomalalakano gokweeta po sha meukililo
okuunganeka oshikalimo momufango gwa yela, mu na efalamo nehulitho lya yela
okulongekidha nokweeta po iiyetwapo ta longitha iitya nomainyengo opo ga hile aapulakeni
okweeta po sha miinima ya yooloka ya za momidhingoloko dhawo mbyoka yi shiwike naambyoka yaa shiwike
okuhogolola elaka, oshikalimo niilongitho tayi opalele aapulakeni nelalakano lyokweeta po sha meukililo
okuunganeka oshikalimo momufango gwa yela, efalomo tali hokitha, okugandja uuyelele tawu opalele nokukoleka omanenedhiladhilo nokugandja ehulitho lya yela nawa
okulongekidha nokweeta po sha meukililo nosha kwatathana nokulongitha iitya nomainyengo okwaadha esindano opo a hile aapulakeni
okweeta po sha miinima ya yooloka notayi opalele aapulakeni
okuhogolola elaka, oshikalimo niilongitho tayi opalele aapulakeni nelalakano lyokweeta po sha meukililo
okuunganeka oshikalimo she nelalakano a tula aapulakeni komutima, mu na efalomo tali hokitha, okwoodheka iitsa niiholelwa nehulitho lya yela nawa
okulongekidha nokweeta po sha mokwoodheka iiyetwa po tayi opalele mokulongitha iitya nomainyengo ga ningikika okuhila aapulakeni
19
9.1 Okupopya nokupulakena (tashi tsikile)
Omalalakano geilongo
Omapyokoko
Aalongwa naa vule: Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontitano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
4. Okukutha ombinga nomukalo omwaanawa miinima yi na melandulathano nelongelokumwe mokukundathana mokukundathana iiyetwa
Okuulika uunkulunguwu ukilila wokukalathana taa shi ningi moku:
- okuholola po
omikalo dhapamuthika / dha taambwa ko momakwatathano
- okukutha ombinga
moonkundathana - okutopolelathana
uuyelele - okutaamba
nokupikula mo omadhiladhilo gayalwe
- Okugandja omatompelo mokupatathana
okukundathana nesimaneko negamo ewanawa, e na uuge komauthemba nomaiyuvo gayalwe
okuholola po omikalo dhopamuthika / dha taambwa ko momakwatathano
- okukutha ombinga
moonkundathana - okugandja euvoko
lye lya yela - okutaamba
nokupikula mo omadhiladhilo gayalwe
- okweeta po omaiuvo gawo meukililo
- okutaamba ko omashongo
okukundathana nesimaneko nonegamo ewanawa, okuulika eitulomo, e na uuge komauthemba nomaiuvo nomaiuvo galwe
okuholola po omikalo dhopamuthika / dha taambwa ko momakwatathano
- okukutha ombinga
moonkundathana - okugandja euvoko lye lya
yela - okutompa, okukonakona
okugandja nokupikula omauyelele taye shi ningi memanguluko
- okutaamba ko omashongo
okukundathana nesimaneko ye ikolelela moonkalo dha yooloka dha taambiwa ko monkalathano, ya tula omayooloko gopamithigululwakalo komutima nokuulika eitulemo nuuhwenge komauthemba nomaiyuvo gayalwe
okuholola po omikalo dhopamuthika / dha taambwa komomakwatathano.
- okutompa,okukonakona,
okupikula nokugandja omauyelele, okwiitaalitha taye shi ningi nomukalo omwaanawa memanguluko
- okugandja euvoko lya yela okutaamba ko omasimono nomashongo/omauvithonayi
- okuninga omakwatathano
okukundathana nesimaneko yi ikolelela moonkalo dha yooloka nodha taambiwa ko monkalathano yesiku kehe ya tula pmayooloko gopamuthigululwakalo komutima nokuulika eitulemo lyolela nuuhwenge kuuthemba nomaiuvo gayakwawo
20
9.2 Okulesha nokunyola
Omala
lakano
geilongo
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule:
Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa vule:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa vule:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa vule:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa vule:
1. Okulesha nawa mokule nokwaahakakatela nonemanguluko iikwaprosa niikwautewo
okulongitha omutono gwewi nomainyengo gomondjila,opo ya ulike euveko lyokaleshwa
okutumbula iitya mondjila
okuuva ko nawa iileshitho ya holoka mokaleshwa
okulongitha omutono gwewi nomainyengo gomondjila,opo yu ulike euveko lyokaleshwa.
okutumbula iitya mondjila.
okulesha newi tali opalele, nonkatundapo tayi opalele, nokufudha po mpa tashi pumbiwa
okulongitha omainyengo taga nyanyudha aapulakeni opo ya gandje eityo lyokaleshwa.
okutumbula iitya mondjila
okulongitha nomuthindo omingengulilo dha yooloka, omitono nokufudha po mokulesha nawa.
okulongitha omainyengo taga nyanyudha aapulakeni opo ya gandje eityo lyokaleshwa.
okutumbula iitya mondjila okulongitha nomuthindo omingengulilo dha yooloka, omitono, nokufudha po mokulesha
2.
okulesha nawa meimweneneno,nokuhakakatela noneuveko.
okulesha iitya i li lwopo 130 sigo 150 ethele nomilongo ntano muule womunute gumwe
okudhimbulukwa uuyambaiitya niitya pamuthika gwoondondo dhawo tashi iyeta shoshene.
okukwatela mo omikalo tadhi opalele dhokulesha neuveko ku hwahwamekwe euveko
okulesha iitya yi li lwopethele nomilongo ntano sigo ethele nomilongo hamano muule womunute gumwe
okudhimbulukwa uuyambaiitya niitya yopamuthika gwoondondo dhawo tashi iyeta shoshene.
okukwatela mo omikalo tadhi opalele dhokulesha neuveko opo ku hwahwamekwe euveko.
okulesha iitya yi li lwopethele nomilongo hamano sigo ethele nomilongo heyali nantano muule womunute gumwe
okuulika ontseyo mokulesha, mwa kwatelwa ontseyo yomawindanda omikalo dhokuyoolola iitya nuuyambiitya.
okukwatela mo omikalo tadhi opalele dhokulesha neuveko, opo ku hwahwamekwe euveko.(tala oshigwedhela B)
okulesha iitya yi li lwopethele nomilongo heyali nantano sigo ethele nomilongo hetatu nantano muule womunute gumwe.
okuulika ontseyo mokulesha, mwa kwatelwa ontseyo yomawindanda omikalo dhokuyoolola iitya nuuyambiitya.
okukwatela mo omikalo tadhi opalele dhokulesha neuveko opo ku hwahwamekwe euveko.(tala oshigwedhela B
21
9.2 Okulesha nokunyola
Omalalakano geilongo
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule: Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondanda 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa vule:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa vule:
Pehulilo lyondondo ontihamo aalongwa naa vule:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa vule:
Okulesha 3. Okukutha ombinga muuleshwa womauyelele; wiipalanyolo,oshikalimo,nomalalakano ga yooloka,ga yeleka omuthika gwoondondo dhawo opo yu ulike ontseyo neuveko lyuuleshwa, omutungilo nuunkulungu womunyoli Uuleshwa womauyele omaludhi:
- uuleshwa womauyele
- uuleshwa tau hokolola
okufatulula iinyolwa ya yooloka ya kwatela mo iinima mbyoka hatu vulu okumona nokuuva.
okulongitha omikalo dhokulesha neuveko tadhi opalele opo yu uveko eityo lyoshileshwa
okutotha mo elalakano naamboka ya nuninwa omaludhi guuleshwa ga yooloka
okutotha mo omikalo dhi li kuuyelele nenwethe mo ndyoka dhi na miikwakutalika niikwaakuuvika
okufatulula nawa nokuyeleka omadhiladhilo giinyolwa yesiku kehe yosikola,iikwakumonika niikwakuuvika
miipalanyolo ya yooloka.
okulongitha omikalo dhokulesha neuveko tadhi opalele opo yu uveko eityo lyoshileshwa.
okutotha mo omikalo nenwethe mo ndyoka dhi na miikwakutalika niikwaakuuvika
okufatulula omakwakudhilongwa ga nathangwa momaludhi giinyolwa ga yooloka miikwakumonika niikwakuuvika miipalanyolo yi ili noyi ili.
okulongitha omikalo dhokulesha neuveko nomukalo gwokulandulathanitha ngaashi ehuku nuu hukugona opo yu uve ko
okutotha mo omitungilo dha yooloka, elongitho lyelaka, omalalakano naamboka ya nuninwa miinyolwa ya yooloka
okutotha mo omikalo dhi li kuuyelele nenwethemo ndyoka dhi na miikwakutalika niikwakuuvika
okufatulula omadhiladhilo ga kitakana miinyolwa yomuule osho wo miikwakuuvika niikwakumona.
okulongitha omikalo dhokulesha neuveko nomukalo gwokulandulathanitha ngaashi ehuku nuuhukwena opo yu uve ko
okufatulula elalakano, elaka lya longithwa, lya nuninwa aaleshi, noshikalimo shoshileshwa.
okufatulula omaukwatya nelandulathano lyiinyolwa yi ili noyi ili
okutotha mo nokutya ko sha kelongitho lyelaka, komipopyofano iikwagrafa niikwawo yimwe ya fa mbika, opo pu holoke ongushu miikwakuuvika nomiikwakumona nenge muuleshwa
22
9.2 Okulesha nokunyola (tashi tsikile)
Omalalakano geilongo OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule: Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
3. Okukutha ombinga muuleshwa wu na omauyelele ga yooloka (tashi tsi
okufatulula omisindololo dhanathangwa (efano / okaalitaleyelithilo) nokweeta po uuyelele momukalo gwi ili
okutenteneke / tula puuyelele uuyelele ye wu lesha
okukutha mo uuyelele wakwalukehe nowokondandalunde wa fatuka naambono inaawu fatuka
okungonga paufupi / shonopeka omauyelele to ga kutha mokaleshwa nokupongolola omaukwatya agehe hol. Enenedhiladhilo nuudhiladhilogona
okufatulula uuyelele wa gandjwa wa kitakana wopamisindololo, wopaumpungu, wopaukaalita womayelithilo pamikalo dha yooloka
okukutha mo uuyelele wakwalukehe nowokondandalunde wa fatuka naambono inaawu fatuka
okukonakona neulumo e to tenteneke puuyelele shoka sha gandjwa
okundjandjukununa uuleshwa wa gandjwa melandulathano
okutotha nuukeka mokaleshwa, mokutongomona shoka okaleshwa taka ti noku ka ngonga
okufatulula nokundjandjukununa uuyelele wa gandjwa wa kitakana pamisindololo (pakaleshwa /paumpungu/ pakaalita / pamisinda nokweeta po uuyelele pamukalo gwa yooloka
okukutha mo uuyelele wakwalukehe nowokondandalunde wa fatuka naambono inaawu fatuka
okulesha nokweendelela nokukonakona omauyelele
okundjandjukununa omayooloko nomafaathano mokaleshwa
.
okufatulula nokundjandjukununa uuyelele wa gandjwa pamisindololo pauleshwa wa yoolokathana nokweeta po uuyelele pamukalo gwa yooloka
okukutha mo uuyelele wakwalukehe nowakondandalunde wa fatuka naambono inaawu fatuka
okundjandjukununa omayooloko gomitungilo nomuhingo nelalakano lyiinyolwa yi shiwike
okundjandjukununa nokuyelakanithomayooloko nomafaathano uuleshwa wu na oshipalanyolo shimwe nenge oshiningwanima sha faathana
okundjandjukununa iiyetithi niilanduli muuleshwa
23
9.2 Okulesha nokunyola (tashi tsikile)
Aalongwa naa vule: Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
3. Okukutha ombinga muuleshwa wu na omauyelele ga yooloka (tashi tsikile)
okukwatakanitha iitiwomwa / omapopyo nuumbangi tawu yambidhidha iitiwomwa/ omapopyo
okuyoolola pokati kosheetithi noshilanduli
okutulula miilonga paufupi omalombwelo pamishangwa nomaulukilo
okulongitha omauyelele ga fatuka / ga yela okuza mokaleshwa nokweeta po paufupi iilongadhalwa yopakunyolwa meukililo hol. okutotha mo omauyelele gokondandalunde
okukankamekela komadhiladhilo gaali nenge ge vule po go mokaleshwa e to gandja omatompelo.
okushanga taa totha mo iitsa ya simana muutendo nenge moshitopolwa shontumba
okukutha mo omayooloko nomafaathano muuleshwa wa pambathana.
okuuva ko omalombweulikilo gomondjila
okulongitha uuyelele wa za mokaleshwa nokweeta po iinyolwa ya yooloka
okundjandjukununa omayooloko gomitungilo nomuhingo nelalakano lyiinyolwa yi shiwike
okundjandjukununa nokuyelekanitha uuleshwa uyali koshipalanyolo niiningwanima ya faathana
okutotha mo omikalo dhelaka lya longithwa okweeta po omaityo nohokwe nenwethamo muuleshwa
okukonakona ongushu yokaleshwa nokufatulula nkene ta ka nwetha mo aaleshi
okumangela kumwe nokuyeleka omanenedhiladhilo gokaleshwa
okukonakona ongushu yomuule nonkene sha sha guma omaiyuvo ganakulesha nokufatulula omaunkulungu gomunyoli mokweeta po osheetwa po she
okuningulula lokunyolulula omanenedhiladhilo gokaleshwa
okushoneka mo nokutala ongushu yoshinima shono te shit ala pamuthika gwa yeleka te shi gandjele omatompelo ga yeleka.
okundhindhilika omagamombinga koohandimwe nenge kongundu yontumba.
24
9.2 Okulesha nokunyola (tashi tsikile)
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule: Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu
3. Okukutha ombinga muuleshwa wu na omauyelele ga yooloka (tashi tsikile)
Okungonga omanenedhiladhilo melandulathano.
Okukutha mo omanenedhiladhilo mokaleshwa nokungonga osheetwapo nokugandja omatompelo.
Okukutha mo omanenedhiladhila ganakushanga nokugandja omatompelo.
Okutala mo omanenedhiladhilo gehokololo nokuninga ehulitho ta mbwalangandjeke nomadhiladhilo ge.
Okukutha mo omauyelele ga pumbiwa muuleshwa awuhe nokutotela ko omauyelele ga yooloka taga opalele aaleshi naapulakeni.
Okukutha uuyelele mokaleshwa e to gandja uuyelele wa fatuka nawa itaawu thigile omuntu ofogo.
Okulandula omalombwelo ganathangwa.
Okukonakona nokungongela mumwe uuyelele wa fatuka naambu wa futama nokugandja uuyelele, tawu opalele aaleshi naapulakeni
25
9.2 Okulesha nokunyola (tashi tsikile)
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule:
Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
Uunamambo 4. Okulesha, okuuva ko nokutalulula muule iinyolwa yuunamambo, okuulika ontseyo nomutugilo gwiinyolwa muunkulungu womunyoli
Okukutha mo ooelemente momahokololo: guushili naanga gaa shi guushili, omahokololo giinamwenyo.
Okukutha mo uukwatya wopetameko, mokatewo kanathangwa / okapu: omutungilo, uule womikweyo, eendululo, omiziminathano, omafaathano, omadhengo, nsht.
Okutotha mo oshipalanyolo, omunyoli, omuteyi, omunyanyangidhi nokungonga oshinyolwa shuunamambo.
Okukutha mo ooelemente mokahokololo, ehokololo lyomunyandi gumwe awike / omudhaninkandangala mehokololo, ehokololo olye ya po molwalye noshitopolwa shaa na uushili.
Okutotha mo uukwatya wontumba mokatewo okapu ngashi tau landula: omiziminathano dhopetameko dhanathangwa, eholelomawi, nomutono gwewi.
Okutotha mo oshipalanyolo, omushangi / omuteyi, nokungonga oshinyolwa.
Okuhokolola ooelemente muunovela, miinyandwa nomiitewo.
Okukutha mo nokufatulula elongitho lyelaka, nkene lya longithwa / lya nwetha mo (omufethelamo, emwenyeko, nelongitho lyiileshitho).
Okutotha mo omuhokololi, okuhokolola omitungilo, ehuku, etungopo lyokanovela, oshinyandwa, uufupihokololo mwa kwatelelwa onkalathano, ondjokonona niikwamithigululwakalo nokutungila ko kehokololo.
Okuhokolola iisimanitsa momahokololo ga yooloka nomiinyandwa.
Okutotha, okufatulula, okutala ongushu miinima tayi nyanyudha, tayi tukulutha omaiuvo/ tayi nyongota uuyambiitya nomipopyofano dha longithwa mokatewo.
Okutotha mo nokutungila ko mondjila kehuku, koplota, omakwatathano pokati kaanyandi, uukwatya waanyandi, oplota yokanovela, yoshinyandwa noyuuhokololo uufupi shi na sha nonkalathano, ondjokonona /
26
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule: Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
Uunamambo 4. Okulesha, okuuva ko nokutalulula mule iinyolwa yuunamambo, okuulika ontseyo…(tashi tsikile)
Okutotha mo omuhokololi, okuhokolola omutungilo, aanyandi, iisimanitsa mehokololo nokutungila ko omaukwatya gaanyandi.
Okuhokolola omaityo ga yela noga kitakana, ta gandja omatompelo niiholelwa ya kuthwa mehokololo
Okutotha mo omuhokololi, okuhokolola omutungilo, aanyandi (omudhaninkandangala nependa esindani), iisimanitsa mehokololo, okutungila ko omaukwatya gaanyandi, ta gongele uuyelele wa za miitopolwa ya yooloka.
Okuhokolola omaityo giiinima ya yela nenge ya kitakana, ye ta gandja uuyelele okuza mokahokololo taga koleke osheetwapo she.
Okuhokolola iinima ya yela, nenge ya kitakana ye ta gandja uuyelele okuza mokahokololo a koleke osheetwapo she.
iikwamithigululwakalo mokundjandjukununa nomokukwatela kumwe uuyelele wa za miileshwa ya yoolokathana.
Okuhokolola iinima ya yela nenge ya kitakana, ye ta gandja uuyelele okuza mokahokololo a koleke osheetwapo she.
27
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule: Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
Okunyola 5. Okweeta po uuleshwa wu li pamikalo nomitungilo dha yooloka tashi zi muunkulungu muunyakwa womunyoli pakutsakanitha omalalakano, mokulongitha omushangelo nomitono tadhi opalele.
Okuunganeka omadhiladhilo pautendo nokuhogolola elaka tali opalele omalalakano goshinyolwa.
Okuhogolola uuyelele tawu opalele wa za moonzo (dha gandjwa komulongi) okukutha mo omauyelele ga mbwindakanekwa nelalakano okuyanda okuyaka po omadhiladhilo gayalwe
Okuunganeka omadhiladhilo pautendo wu li melandulathano ewanawa nokuhogolola elaka tali opalele momakutsi gaapulakeni.
Okuhogolola uuyelele tawu opalele wa za moonzo mbali nenge dhi vule po moshilongadhalwa showina (mekwatho lyomulongi) okukutha mo omauyelele ga mbwindakanekwa nelalakano okuyanda okuyaka po omadhiladhilo gayalwe.
Okuunganeka omadhiladhilo pautendo ga kwatakanithwa kumwe kiikwatakanithityate- gameki nelalakano okuhogolola elaka tali opalele momakutsi gaapulakeni.
Okuhogolola uuyelele tawu opalele oshinyolwa showina wa za moonzo dha yooloka wa mbwindakanekwa nelalakano okuyanda okuyaka po omadhiladhilo gayalwe.
Okuunganeka omadhiladhilo pautendo wa tungika nowakwatakanithwa kumwe nawa nelalakano okuhogolola elaka lyomondjila tali opalele momakutsi gaapulakeni.
Okuhogolola uuyelele tawu opalele oshinyolwa showina wa za moonzo dha yooloka dhiinyolwa nodhopamafano ga mbwindakanekwa okudhiladhila ongushu yonzo kehe nokutaamba ko oonzo dhiinyolwa mbyoka opo ku yandwe okuyaka po omadhiladhilo gayalwe.
28
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule:
Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
Okunyola 5. Okweeta po uuleshwa wu li pamikalo nomitungilo dha yooloka tashi zi muunkulungu muunyakwa womunyoli pakutsakanitha omalalakano, mokulongitha omushangelo nomitono tadhi opalele.
Okulongekidha, okuvuta, okweendulula nokunyolulula iinyolwa, nelalakano lyo odhekelwa elaka lyomondjila tali opalele ondondo ndjoka nokunyola iitya mondjila okweeta po oshinyolwa shahugunina sha yela noshoopala tashi vulu okuleshwa.
Okulongekidha, okuvuta okweendulula nokunyolulula iinyolwa, nelalalakano lyo odhekelwa elaka lyomondjila tali opalele ondondo ndjoka nokunyola uuyambiitya womondjila okweeta po oshinyolwa shahugunina sha yela noshoopala tashi vulu okuleshwa
Okulongekidha, okuvuta okweendulula nokunyola lula iinyolwa, nelalakano lyo odhekelwa elaka lyomondjila tali opalele ondondo ndjoka nokunyola uuyambiitya womondjila okweeta po oshinyolwa shahugunina sha yela noshoopala tashi vulu okuleshwa.
Okulongekidha, okuvuta okweendulula nokunyolula iinyolwa nelalakano lyokwaadha ondondo yopombanda mokulongitha elaka nawa nomokunyola iitya mondjila, okweeta po oshinyolwa shahugunina sha yela noshoopala tashi vulu okuleshwa
29
9.2 Okulesha nokunyola (tashi tsikile)
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule:
Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
5. Okweeta po uuleshwa wu li pamikalo nomitungilo dha yooloka.(tashi tsikile.)
Okulongitha omatumbulo ganathangwa nomakupikwatumbulo, omathimbo mondjila, iileshitho, uuyambiitya woodhekwa, omayeletumbulo nomipopyofano miinyolwa
Okweeta po omahokololo paunkulungu nelalakano lyokuhokololo nokundjandjukununa, ga kwatela mo omahokololo omafupi gakwalukeshe gopaumwene nohaga longithwa ethimbo kehe nomalalakano gopaumwene
nohaga longithwa ethimbo kehe nomalalakano gopaumwene noge shiwike kaapulakeni. - uukalata - omahiyo
Okulongitha omatumbulo ga nathangwa, omakupikwatumbulo, omathimbo mondjila, iileshitho, uuyambiitya womondjila, omayeletumbulo, omipopyofano nkene dha longithwa mokushanga.
Okweeta po omahokololo paunkulungu nelalakano lyokuhokolola nokundjandjukununa, ga kwatela mo omahokololo omafupi gakwalukehe gopaumwene nohaga longithwa ethimbo kehe nomalalakano gopaumwene nogeshiwike kaapulakeni. - iikundaneki - engongo lyiisimanitsa - omatseyitho - omapeko giikundaneki
Okulongitha iitopolwa yelaka, iikupikitya nokumangela kumwe, iileshitho, uuyambiitya, omayeletumbulo nomipopyofano dha longithwa nawa mondjila.
Okweeta po uuleshwa wi ili nowi ili nuunywakwa nomuunkulungu nelalakano lyokuhokolola nokundjandjukununa mwa kwatelwa iinyolwa / omahokololo omafupi gopaumwene, ga nuninwa aapulakeni ye shiwike naambono yaahe shiwike posikola nopo- mudhingoloko. - etalululo lyembo - iikundaneki - ombilive
yomahekeleko - oonkundathana /
Okulongitha iitopolwa yelaka, iikupikitya nokumakumangela kumwe, iileshitho, uuyambiitya, omayeletumbululo nomipopyofano dha longithwa nawa mondjila.
Okweeta po uuleshwa wi ili nowi ili nuunyekwa nonuunkulungu nelalakano lyokuhokolola nunokundjandjukununa mwa kwatelwa iinyolwa, omahokololo omafupi gopaumwene nohaga longithwa ethimbo kehe mokulongitha omikalo dhomondjila nomushangelo tagu opalele iinyolwa mbyoka nosho wo aapulakeni
30
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule:
Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
5. Okweeta po uuleshwa wu li pamikalo nomitungilo dha yooloka.(tashi tsikile.)
- oofooloma dhomathigathano
- omafano / omaposta - iitelekithi / elongekidho
lyokuteleka - omafupipiko muutewo/
uutewo uufupi - ombilive yuukume
nomapandulo - endjandjukununo
lyuutendo mokulongitha uuyambiitya wa gandjwa komulongi
- etotwahokololo ekwakuhokololwa
- omalombwelo nomaudhikilo
- ombilive yuukuume yokugandja ombili
- uutendo wokundjandjukununa
- etotwahokololo ekwakuhokololwa
- oonkundathana - omushangwasiku - oshipopiwa - uukalata
- omapulapulo - omatseyitho omafupi - omalombwelo ga
kitakana - endjandjukununo
lyuutendo - etotwahokololo
ekwakuhokololwa - oonkundathana - omushangwasiku - oshipopiwa - uukalata
- omaindilo giilonga yo mefudho
- ombilive yopambelewa yomanyenyeto
- omaindilo gopambelewa
- ombilive yuukume tayi gandja omayele
- oombangi / olopota yuumbangi.
- omalombwelo gomuule ga katakana
- omufango - endjandjukununo
lyuutendo - etotwahokololo
ekwakuhokolola - oonkundathana - omushangwasiku - oshipopiwa - uukalata
31
9.3 Oompango dhelaka nuuyambiitya
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule:
Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
Oompango dhelaka 1 okuulika ontseyo nompango nkene elaka hali longithwa mokunyola nenge mokupopya nokwiilonga iipambele yompango yelaka
Okulongitha iipambele yompango yelaka mondjila mokupopya omaludhi giitya ngaashi:
oshityadhina, oshityalupe, oshityalonga, oshityahololi, oshityapeha, oshikwatakanithitya, omathimbo: enanenathimbo, epitathimbo, etegwathimbo; Iitetekeli, iihugunini, iikwatakanithitya;
omayeletumbulo iipopiwamayele
Okulongitha oompango dhelaka tadhi landula mokupopya omathimbo mondjila ngaashi: enanethimbo, epitathimbo etegwathimbo, omaludhi giitya, oosinonime nomakondjithathano
Okulongitha oompango dhelaka tadhi landula: mokupopya omathimbo mondjila kombinga yelaka ngaashi: enanethimbo epitathimbo etegwathimbo, omaludhi giitya, oosinonime nomakondjithathano
Okulongitha wo iipambele yompango yelaka tayi landula mokupopya ngaashi: elandulathano lyiiningwanima pamathimbo, omupopyo guu ukilila nomupopyo gwaaukilile, oshihampi shomaludhi gomatumbulo, olupe lwokulonga nolupe lwokulongwa, iityalongakwathi
32
9.3 Oompango dhelaka nuuyambiitya
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule: Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
Oompango dhelaka 1 okuulika ontseyo nompango nkene elaka hali longithwa mokunyola nenge mokupopya nokwiilonga iipambele yompango yelaka
okulongitha oondanda oonene mondjila ngaashi: petameko lyomadhina ga lukwa giinamwenyo, gaantu, gomasiku, goshiwike, goomwedhi, , omasiku gomafudho gowina, omahala, omapandaanda, oondundu, omilonga, omannenevi, omafuta, omahangano, omadhina simaneko, oshitya shotango petameko lyetumbulo, omafupipiko gomadhina gaantu
okulongitha mondjila oondanda oonene ngaashi:
- omadhina goongundu niiningwanima ya simana hol: Elondo, Esiku lyOkanona kaAfrika, nosho tuu
- omafupipiko gi igililwa okunyola noondanda dhomomopyo guuikilila
okulongitha mondjila oondanda oonene ngaashi:
- oAkronomi nomafupipiko gi igililwa okunyolwa moondanda oonene
okulongitha oondanda oonene mondjila
33
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule: Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
Oompango dhelaka 1 okuulika ontseyo nompango nkene elaka hali longithwa mokunyola nenge mokupopya nokwiilonga iipambele yompango yelaka
Okulongitha mondjila iileshitho tayi landula :
- oshitsa - oshinkwanu - oshiigidhitho - oshipulitho - iilandulithitsa - okapingeninkwanu - okalyandanda
okudhimbulula mo nokulongitha iipambele yopampango yelaka mondjila ngaashi:
- iityadhina niityadhinalela
- olupe luuwindji nolupe luushimwe
okulongitha mondjila oshinkwanu moompito dha yoolola moka hashi longithwa ngaashi tashi tetekele iikwatakanithitya nenge tashi tetekelwa kezimono netindo, hol: eeno, aawe,
- okulongitha okapingeninkwanu/ okalyandanda
- oshitsa - oshinkwanu - oshiigidhitho - oshipulitho
okudhimbulula mo nokulongitha iipambele yopampango yelaka mondjila ngaashi:
- olupe luumwene
okulongitha mondjila oshinkwanu mokuyoolola omakwiininitumbulo nomakwiininwatumbulo nomomafatululitumbulo
- iilandulitsa tayi tetekele omusholondondo gwiinima
- okakokitho - iiyololinkwanu - okalyandanda -
/okapingenkwanu - oshitsa - oshinkwanu - oshiigidhitho - oshipulitho
okudhimbulula mo nokulongitha iipambele yopampango yelaka mondjila ngaashi iityalonga hayi longithwa ngaashi iityalupe hol: Selma oha li onkwankala
okulongitha wo iileshitho tayi landula mondjila:
- oshitsankwanu - okapingeninkwanu/
okalyandanda - okakokitho - oshitsa - oshinkwanu - oshiigidhitho - oshipulittho
okudhimbulula mo nokudhimbulukitha iipambele yompango yelaka mondjila ngaashi:
- iityalupe tayi longo ngiityadhina
eyooloko pokati kiityalupe niityahololi
34
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule:
Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
Oompango dhelaka 1 okuulika ontseyo nompango nkene elaka hali longithwa mokunyola nenge mokupopya nokwiilonga iipambele yompango yelaka
- iityadhina yiinima tayi vulu okuyalulwa
- iityadhina kwangundu - iityadhinaukadhi
niityadhinaundume - efupipiko - iityalupe - oonkatu dheyelekanitho - omalupe giityalonga - iityalongapangeli - iityalongambuluki - iityalongakwathi - iityahololi - iitungithi yiityahololi yehala - iityapeha - omathimbo ganathangwa - iitetekeli niihugunini - okakwatakanithitya
omakondjithathano
- omalupe guuwindji wiityadhina ihaayi landula ompango yelaka hol: okana = omakana
- oonkatu dheyeleaknitho - omalupe giityalonga - oshityalonga - molupempango - iikwathityalonga - iityahololi yomukalo,
yethimbo, yehala - iityapehalela - uuntokotumbulo tau holola
ehala, hol: yekuma, meni lyongulu, kohi yomuti
- omathimbo ganathangwa - iitetekeli niihugunini - iikwatakanithitya - omakondjithathano
- iityapulo - iityapehauliko - Iityapeha yopersonauu - uutungithi wiityahololihala - omathimbo
ganaathangwa - omakupikwathimbo - iitetekeli niihugunini - iikwatakanithitya - omupopyo inaagu ukilila
- omakwiininitumbulo - omakwiininwatumbulo
pambathano - iityapeha yoopersona - omutungilo
gwomatumbulo - elandulathano
lyiityalonga pomathimbo
- iikwatakanithityakwiininiki, tegameki
35
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule:
Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
Oompango dhelaka 1. okuulika ontseyo nompango nkene elaka hali longithwa mokunyola nenge mokupopya nokwiilonga iipambele yompango yelaka
okuulika owino wokutunga omatumbulo pampango yelaka mokupopya nomokushanga
okutunga omapulo taga yamukula eeno nenge aawe nagamwe taga yamukulwa metindo mokulongithwa omathimbo ganathangwa
okutunga omapulotumbulo ta longitha iityapulo methimbo lyanathangwa
okuulika omuningi noshitomoni metumbulo lyanathangwa
okuulika owino wokutunga omatumbulo pampango yelaka mokupopya nomokushanga,
mokushanga omalombwelotumbulo, omaigidhotumbulo
nomapulotumbulo
okutunga omapulo taga yamukula eeno nenge aawe nagamwe taga yamukulwa metindo mokulongithwa omathimbo ganathangwa
okutunga omapulotumbulo ta longitha iityapulo methimbo lyanathangwa
okuulika omuningi oshitomoni noshiningwa shi li puuyelele momatumbulo nekwinininwatumbulo
okuulika owino wokutunga omatumbulo pampango yelaka mokupopya nomokushanga, mokutunga omatumbulo ga yoolokathana pamitungilo shi ikwatelela komaityo komufango notaga hokitha
okutunga omapulo taga yamukula eeno nenge aawe nagamwe taga yamukulwa metindo mokulongithwa omathimbo ganathangwa, nomakupikwathimbo
okutunga omapulotumbulo ta longitha iityapulo
okuulika omuningi oshiomoni noshiningwa shi li puuyelele momatumbulo nekwinininwatumbulo
okuulika owino wokutunga omatunga omatumbulo pampango yelaka mokupopya nomokushanga omatumbulo ga yoolokathana pamitungilo shi ikwatelela komaityo komufango notaga hokitha
okutunga omapulo taga yamukula eeno nenge aawe nagamwe taga yamukulwa metindo mokulongithwa omaludhi gomathimbo agehe mondjila
okutunga omapulotumbulo ta longitha iityapulo nomakupikwathimbo
okuulika iihaki momatumbulo, omuningi oshitomoni noshiningwa shi li puuyelele naashi sha holama momakwiininwa tumbulo.
36
OMALALAKANO GEILONGO
OMAPYOKOKO
Aalongwa naa vule:
Ondondo 4 Ondondo 5 Ondondo 6 Ondondo 7
Pehulilo lyondondo ontine aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontintano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontihamano aalongwa naa kale taa vulu:
Pehulilo lyondondo ontiheyali aalongwa naa kale taa vulu:
okutunga omatumbulo ganathangwa nomakupikwatumbulo
okukupika kumwe omatumbulo taku longithwa iikwatakanithitya na, ihe molwashoka tayi kwatakanitha okuholola ethimbo nelandulathano paityamwaalulandulathano, hol: shotango, sha landulako (opo) nduno, manga, thimbo, nosho tuu
okulongitha oompango dhiikwatakanithingi
okulongitha iityapehawindji -shona –windji
- okulongitha mokupopya
nomokushanga opo a gwedhe ko
okutunga omatumbulo ga katakana nomakupikwatumbulo
okukupika kumwe omatumbulo taku longithwa iikwatakanithitya na, ihe molwashoka tayi kwatkanitha okuhola ethimbo nelandulathano paityamwaalulandulathano, hol: shotango, sha landulako (opo) nduno, manga, thimbo, nosho tuu.
okulongitha oompango dhiikwatakanithingi
okutunga omatumbulo momupyo gwaaukilile to longitho iileshitho yomondjila
okulongitha iityapehawindji -shona -windji mondjila
okuulika omuningi oshitomoni noshiningwa shi li puuyelele momatumbulo nekwinininwatumbulo
okukupika omatumbulo taku longithwa iityapeha yopersona niikwatyakanithitya tayi landula: - na, ihe nomolwa
shoka - Iikwatakanithitya tayi
holola omatompelo - Iikwatakanithi mbyoka
tayi ulike okugandja omatompelo niilanduli
(opo, nonando)
okulongitha oompango dhiikwatakanithingi
okukupika kumwe omatumbulo taku longithwa iikwatakanithitya mbyoka tayi ulike okwaatsa kumwe, okugwedha po iisimani iitsa, (nonando ongawo), okugwedha po iisimanitsa, point (onkene , andola kakele kaasho), nokuholola iilanduli (nomolwaasho)
okulongitha oompango dhiikwatakanithingi - okutunga omatumbulo
momathimbo ganathangwa ngaashi enanenathimbo nepitathimbo molupe lwokulonga nomolupe lwokulongwa
- okulongitha iityapehawindji -shona -windji mondjila
37
kuuyambaiitya mo: - mokukonga omaityo
giitya - oshimbu shiitya - nomunyolelo mondjila
okuulika uunzapo mokulongitha uuyamba nuunongo wa likolwa muuyambiitya te shi ningi - mokuvongokonona - okwiilonga iitya iipe wi
ikwatelela koshikalimo shontumba
- okudhiginina omishangwa dhi na sha niitya iipe
okulongitha mokupopya nomokushanga opo a gwedhe ko kuuyambaiitya mo:
- mokukonga omaityo
giitya - oshimbu shiitya - nomunyolelo mondjila
okuulika uunzapo mokulongitha uuyamba nuunongo wa likolwa muuyambiitya te shi ningi
- mokuvongokonona - okwiilonga iitya iipe wi
ikwatelela koshikalimo shontumba
- okudhiginina omishangwa dhi na sha niitya iipe
okutula omatumbulo momupopyo gu ukilila nogwaaukilila - okulongitha
iityapehawindji -shona -windji mondjila
okulongitha mokupopya nomokushanga opo a gwedhe ko kuuyambaiitya mo:
okulongitha embwiitya mokukonga - omutumbulilo - omungengulilo
gwiitya - iitya ihaa yi landula
ompango yuuwindji
- okumona iitetekeli niihugunini yiityadhina
okuulika uunzapo mokulongitha uuyamba nuunongo wa likolwa muuyambiitya te shi ningi - mokuvongokonona - okwiilonga iitya iipe wi
ikwatelela koshikalimo shontumba
- okudhiginina omishangwa dhi na sha niitya iipe
okulongitha iityapehawindji -shona -windji mondjila
okulongitha mokupopya nomokushanga opo a gwedhe ko kuuyambaiitya mo: - okulongitha embwiitya
mokukonga - omafaathano
(oosinonime), omakondjithathano (antonyms)
- omaityo giipopiwamayele / paipopiwamayele
- okulongitha iikwathitungithi moshihampi shiityalonga, hol (Mokulesha)
- mokulesha kwe okwa likola mo uunongo owindji
okuulika uunzapo mokulongitha uuyamba nuunongo wa likolwa muuyambiitya te shi ningi - mokuvongokonona - okwiilonga iitya iipe wi
ikwatelela koshikalimo shontumba
- okudhiginina omishangwa dhi na sha niitya iipe
38
Uuyambiitya 2. okutseya nokulongitha uunongo wakwaalukehe, pailonga naamboka wa nuninwa iitya niilyo yetumbulo kondandalunde mokulesha, mokushanga, mokupopya nomokupulakena pamuthika gwopevi, gwoondondo dhopombanda ya pyakudhukila esipelo nokutumbula iitya mondjila taa kokeke uuyambiitya wawo.
okukondopaleka nokutalulula uuyambiitya yi ilongwa ethimbo lya piti
okuulika owino mokulongithwa iikupikwatya nomidhi dhiitya nohayi longithwa unene osho wo mbyoka ihaayi longithwa unene
- iitumbula yomelaka ihayi lunduluka (eyelekanitho, iitya hayi longithwa niitya yontumba, hol: omvula oya sheka, ekondombolo ohali igi, nsht, iipopiwamayele, nomayeletumbulo)
- oshihampi shiityalonga, hol: kula u mone
- iikupikwatyadhina - ooakronime, hol: UNAM
nomafupipiko, tk. - Okuyelekanitha - omakondjithathano - oosinonime/omafaathano
iikwatakanithitya nuuntokotumbulo
- iityadhinakwangundu - iityadhina iikwakugumwa
niityadhina iikwaakugumwa
okukondopaleka nokutalululauuyambiitya yi ilongwa ethimbo lya piti
okuulika owino mokulongitha iikupikwatya nomidhi dhiitya nohayi longitha unene osho wo mbyoka ihaayi longithwa unene
- iitumbula yomelaka ihayi lunduluka (eyelekanitho, iitya hayi longithwa niitya yontumba, hol: omvula oya sheka, ekondombolo ohali igi, nsht, iipopiwamayele, nomayeletumbulo)
- oshihampi shiityalonga, hol: kula u mone
- iikupikwatyadhina - ooakronime, hol: UNAM
nomafupipiko, tk. - Okuyelekanitha - omakondjithathano - oosinonime/omafaathano
iikwatakanithitya nuuntokotumbulo
- iityadhinakwangundu - iityadhina iikwakugumwa
niityadhina iikwaakugumwa
okukondopaleka nokutalulula iiambiitya yi ilongwa ethimbo lya piti
okuulika owino mokulongitha iikupikwatya nomidhi dhiitya nohayi longitha unene osho wo mbyoka ihaayi longithwa unene
- iitumbula yomelaka ihayi lunduluka (eyelekanitho, iitya hayi longithwa niitya yontumba, hol: omvula oya sheka, ekondombolo ohali igi, nsht, iipopiwamayele, nomayeletumbulo)
- oshihampi shiityalonga, hol: kula u mone
- iikupikwatyadhina - ooakronime, hol: UNAM - nomafupipiko, tk. - Okuyelekanitha - omakondjithathano - oosinonime/omafaathano ,
iikwatakanithitya nuuntokotumbulo,
- ehoolelamawi/oshityathaneko/onomatopia
- iityadhinakwangundu - iityadhina iikwakugumwa
niityadhina iikwaakugumwa
okukondopaleka nokutalulula iiambiitya yi ilongwa ethimbo lya piti
okuulika owino mokulongitha iikupikwatya nomidhi dhiitya nohayi longitha unene osho wo mbyoka ihaayi longithwa unene
- iitumbula yomelaka ihayi lunduluka (eyelekanitho, iitya hayi longithwa niitya yontumba, hol: omvula oya sheka, ekondombolo ohali igi, nsht, iipopiwamayele, nomayeletumbulo)
- oshihampi shiityalonga, hol: kula u mone
- iikupikwatyadhina - ooakronime, hol: UNAM - nomafupipiko, tk. - Okuyelekanitha - omakondjithathano - oosinonime/omafaathano
, iikwatakanithitya nuuntokotumbulo,
- ehoolelamawi/oshityathaneko/onomatopia
- iityadhinakwangundu - iityadhina iikwakugumwa
niityadhina iikwaakugumwa
39
2. Okutseya nokulongitha uunongo wakwaalukehe, pailongo naamboka wa nuninwa iitya niilyo yetumbulo kondandalunde mokulesha, mokushanga, mokupopya nomokupulakena pamuthika gwopevi gwoondondo dhopombanda ya pyakudhukilwa esipelo nokutumbula iitya mondjila
Okuspela iitya mondjila pamuthika gwondondo yawo mokulongitha omambwiitya nowino yelongomawi nokutseya oompango nomukalo gwokusipela mondjila iinima tayi landula:
- Iitya yesiku kehe yopondondo ndjoka
- Ewindanda nuuntoko - Eponondanda - Epingakanitho lyuuitumbuli
hol:eimbilo-oshiendjo - Iikwelengi yi na
engelengendjo naambyo kayi na engelengendjo
- Hol: omagege - oondanda - oondanda dhaa na
engelengendjo - uugwedhwa waa na
engelengendjo, unene moonkwamayulundanda, hol: m,n.
- okulundulula y mu i - oonkwambalindanda - iingwanganekitya/iilagalekity
a hol: ompa vs. opena, ndjoka vs ndyoka ndhindhilika vs dhimbulukwa
Okuspela iitya mondjila pamuthika gwondondo yawo mokulongitha omambwiitya nowino yelongomawi nokutseya oompango nomukalo gwokusipela mondjila iinima tayi landula:
- Iitya yesiku kehe yopondondo ndjoka
- Ewindanda nuuntoko - Eponondanda - Epingakanitho lyuuitumbuli
hol:eimbilo-oshiendjo - Iikwelengi yi na
engelengendjo naambyo kayi na engelengendjo
- Hol: omagege - oondanda - oondanda dhaa na
engelengendjo - uugwedhwa waa na
engelengendjo, unene moonkwamayulundanda, hol: m,n.
- okulundula y mu i - oonkwambalindanda hol: ndjoka-ndyoka
Okuspela iitya mondjila pamuthika gwondondo yawo mokulongitha omambwiitya nowino yelongomawi nokutseya oompango nomukalo gwokusipela mondjila iinima tayi landula:
- Iitya yesiku kehe yopondondo ndjoka
- Ewindanda nuuntoko - Eponondanda - Epingakanitho lyuuitumbuli
hol:eimbilo-oshiendjo - Iikwelengi yi na
engelengendjo naambyo kayi na engelengendjo
- Hol: omagege - oondanda - oondanda dhaa na
engelengendjo - uugwedhwa waa na
engelengendjo, unene moonkwamayulundanda, hol: m,n.
- okulundula y mu i - oonkwambalindanda - hol:
ndjoka-ndyoka
Okuspela iitya mondjila pamuthika gwondondo yawo mokulongitha omambwiitya nowino yelongomawi nokutseya oompango nomukalo gwokusipela iitya iipe mondjila niinima tayi landula: Iitya yesiku kehe yopondondo ndjoka
- Ewindanda nuuntoko - Eponondanda - Epingakanitho
lyuuitumbuli hol:eimbilo-oshiendjo
- Iikwelengi yi na engelengendjo naambyo kayi na engelengendjo
- Hol: omagege - oondanda - oondanda dhaa na
engelengendjo - uugwedhwa waa na
engelengendjo, unene moonkwamayulundanda, hol: m,n.
- okulundula y mu i - oonkwambalindanda - hol: ndjoka-ndyoka
40 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
10. ETALONTSEYO Omusindalandu melongo lyomulongwa ta dhana onkandangala, ohali longithwa ontseyo noowino yi ikwatelela komudhingoloko. Omalalakano gokondandalunde mOmusindalongo otaga holola shoka omulongwa e na okukala a uva ko noowino ndhoka a pumbwa okuteya osho wo ndhoka tadhi ka konakonwa pehulilo lyoshileshwa kehe nomalalakano ngaka oge na okuningilwa etalontseyo. Omusindalongo otagu lalakanene okwiilonga, ihe haku lalakanena etalontseyo nekonakono.Etalantseyo nekonakono oli lile po owala okuyambidhidha eilongo lyomulongwa. 10.1 Etalonseyo lya tsikilathana Opo ku uviwe ko nawa omithika noondondo dhomapyokoko, omikalo dhokutala ontseyo dha yooloka odha pumbiwa, opo ku gandjwe ethano lyi ihwa po nkene omulongwa ta humu komeho miilongwa ayihe. Etalontseyo lya tsikilathana nali ningwe momukalo gwa yela, omupu, nogwanathangwa meilongo lyomulongwa moshilalakanenwa kehe. Uuyelele kehe wa gongelwa wu na sha nehumo komeho lyomulongwa nawu longithwe oku mu pa uuyelele mwaashoka a konakonwa, a lombwelwe mpoka a longa nawa musho, naashoka a longa nuunkundi nokugandja wo omatompelo kutya omolwashike nopeni nopamukalo guni po a longa nuudhiginini. Aavali naa tseyithilwe aluhe nkene aanona yawo taa humu komeho miilongwa ayihe, naya tsuwe wo omukumo ya pandule oyana mpoka ya ninga nawa, yo ya pewe omayele nkene ye na okuyambidhidha oyana meilongo lyawo.
Eyokomeho lyomulongwa moshilongwa nali tseyithilwe aavali monzapo yoskola.
10.2 Etalontseyo tali kuku melongo (ofolomative) nEtalontseyongongo lyomumvo (etalontseyongongo/osamative)
Omikalo mbali dhetalontseyo tadhi longithwa odho omukalo gwetalontseyo gwa tsikilathana nomukalo gwetalontseyongongo lyopehulilo lyomumvo. Omukalo gwetalontseyo tali kuku otagu ningwa momukokomoko gwomumvo okukwathela eilongo nokukwathela okuhwepopeka elongo neilongo momufango. Omukalo gwetalontseyo tali kuku ogu na oshilonga kaalongwa uuna: Tali longithwa okutsa aalongwa omukumo noku ya gwedhela ko kuunongo wawo okweete po oohedhi oombwanawa nokugandja omikalo omiwanawa dhokwiilonga. Etalontseyo lyiilonga yaalongwa otayi kwatha okupotokonona omikundu pamikalo omiwanawa okulongitha shoka yi ilonga. Omulongi ota longitha uuyelele a hwepopaleke omikalo dhokulonga niikwathitholongo yokwiilonga. Omukalo gwetalontseyongongo olyo etalontseyo hali ningwa pehulilo lyomumvo shi ikwatelela keyokomeho nuupondoli womulongwa naashoka omulongwa a adha momukokomoko gwomumvo moshilongwa, kwa gwedhwa uututsu nenge omakonakono gopehulilo lyomumvo. Oshizemo shetalontseyongongo ohashi longithwa okuyela omulongwa a ye kongundu ya landula ko. 10.3 Omikalo dha sheywa naandhoka inaadhi sheywa
Omulongi na konakone omulongwa kehe ngele okwa adha tuu iilalakanenwa mbyoka ya gandjwa momusindalongo kondandalunde, opo a kale e na ethano lya yela mehumokomeho lyomulongwa kehe. Shino otashi vulu ku ningwa pakukonakona nkene omulongwa kehe ta humukomeho moonkalo dha yooloka mekuthombinga lyakwalukehe okupitila mokukonakona, okusimonona nokundhindhilika mokutala eyokomeho kehe lyomulongwa meilongo nomiilonga manga taa konakona iinima iikwawo nokufatulula omauyelele osho wo okutula miilonga ontseyo nokuninga omakwatathano osho wo omayeleko ge li nawa mokukutha ombinga miinima yakwalukehe.
Uuna tashi pumbiwa opo ku longekidhwe omulandu gwetalontseyo lya longekidhwa owina, omulongi ota vulu okulongitha omikalo dha faathana meilongo nokutala oontseyo yoowino dhomulongwa.Elongitho lya longekidhwa owina nuukonakono wopakana otawu vulu ashike okutala
41 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
ontseyo ya ngambekwa yoowino dhimwe po, onkene inashi pimbiwa ku longithwe ethimbo ele mwaashika. Uukonakono uufupi moshilongwa kehe nawu kale hawu longithwa ashike motundi nopaikando iifupi lela otayi vulu okulongithwa motundi ayihe.
10.4 Etalongushu
Uuyelele tawu zi metalontseyo lya tsikilathana inali longekidhwa owina naandjoka lya longekidhwa owina otawu longithwa komulongi a tseye kutya openi mpoka a pumbwa okulundulula momikalo dhe dhokulonga nomiikwathitholongo ye e shi talela meyokomeho nokoompumbwe dhomulongwa kehe. Pehulilo kehe lyoshitopolwa oshinene shoshilongwa shontumba nopehulilo lyoshikako kehe, omulongwa pamwe naalongwa oye na okutalulula ongushu yomukalo gwelongo paku shi talela miilongadhalwa mbyoka ya manwa, mekuthombinga lyaalongwa, shoka aalongwa yi iilonga naashoka shi na okuningwa opo ku hwepopalekwe onkalo yeilongo nomatsakanithopo giilonga mongundu. 10.5 Omikalo dhoku gandja oondondondjele pandjundo
Uuna taku gandjwa iitsa pamukalo gwetalontseyo lya tsikilathana, osha simana yi kale tayi ulike omuthika gwomulongwa kehe moshilalakanenwa kehe kondandalunde , ihe haku ulika nkene aalongwa yamwe ya adha iilalakanenwa nenge pu kale pu na edhiladhilo kutya iitsa mbino aluhe otayi tulwa pondondondjele A, B, C nosho tuu. Megandjo lyoondondondjele ondanda kehe nayi kale tayi fatulula shoka omulongwa ta vulu oku ulika opo a tulwe pondondo ndjoka. Iifatululi yOondondondjele nayi ningwe aluhe moshilongwa kehe komumvo. Osha simana kaalongi posikola kehe ya longele kumwe, opo ya kale ye na euvoko limwe lyondondondjele kehe nkene tayi ti nonkene taye yi longitha metalontseyo lya tsikilathana opo ku gandjwe iitsa yi li mondjila notayi tsu kumwe moshilongwa kehe. Komukalo nguno iitsa ya gandjwa otayi kala yi shi okwiinekelwa.
10.6 Efatululo lyoondondondjele
Etalontseyongongo lyaalongwa miilalakanenwa yokondandalunde pehulilo lyomumvo nali ulikwe noondondo A sigo E, mpoka A oye gwopombanda, omanga e li mondondo yopevi lela. Nuuna nee oondondo ndhino tadhi gandjwa osha simana dhi kale tadhi holola omuthika gwomulongwa mokwaadha omapyokoko. Ekwatathano pokati kondondondjele nomalalakano gokondandalunde ogu ulikwa mokampungu pevi. Mpoka tashi vulika oondanda otadhi ulikwa onga iitsa peha lyoopelesenda.
42 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
Ondondo % Omuthika (Gr 4 - 7)
Efatululo lyoondondondjele
A 80%+ A adha iilalakanenwa kondandalunde nawa unene pomuthika gwopombanda. Omulongwa a ninga nawa miitopolwa ayihe yomapyokoko gopehulilo lyonkatu.
B 70-79% A adha iilalakanenwa kondandalunde nawa lela. Omulongwa okwa adha omapyokoko gopehulilo lyonkantu konyala miitopolwa ayihe.
C 60-69% A adha iilalakanenwa kondandalunde nawa. Omulongwa okwa ndhindhilika iilalakanenwa yimwe nota vulu oku yi longitha moonkalo dha yooloka.
D 50-59% A adha iilalakanenwa hwepo. Omulongwa okwa adha omapyokoko pomuthika ashike gwopokati. Omulongwa otashi vulika a pumbwa ekwatho meilongo miitopolwa yimwe.
E 40-49% A adha iilalakanenwa iishona yowala. Omulongwa ina adha omapyokoko miilalakanenwa kondandalunde ashike omapyokoko gamwe otashi vulika a kale e ga adha pomuthika gwopevi lela. Omulongwa ota pumbwa ekwatho miitopolwa oyindji.
U 0-39% Ina adha nande oyo iilalakanenwa iishona. Omulongwa ina vula okwaadha omapyokoko pomuthika gwopevi miilalakanenwa kondandalunde, nokekwatho lyomulongi. Omulongwa ota pumbwa ekwatho lyomuule.
10.7 Okuninga etalontseyo nokunyolela mo iitsa
Etalontseyo lya tsikilathana olya pumbwa okulongekidhwa nokutulwa melandulathano lyiilonga petameko lyomumvo lyo nali ningwe nuupu ngaashi tashi vulika. Iitsa mbyoka tayi gandjwa kiilongadhalwa yaalongwa miilonga yomotundi, miilongadhalwa yopakuningwa, moopoloyeka, iipewalonga, niithigilwalonga nosho wo muukonakono uufupi otayi vulu okunyolelwa mofooloma yetalontseyo lya tsikilathana. 10.8 Omalalakano getalontseyo
Omalalakano getalontseyo melaka lyotango ogo:
10.8.1 Okupopya nokupulakena Aalongwa naa vule: 1. okupulakena nuukeka kuuleshwa wopakana notaa vulu okuyamukula komukalo omwaanawa yu ulike euveko lyomuule 2. okupopya neinekelomwene taa longitha enyolwalaka nepopiwalaka taa ulike ontseyo yopombanda melaka, nokukutha ombinga mokukundathana palongelokumwe nayakwawo 3. okugandja uuyelele, omadhiladhilo gawo melandulathano ngaashi naana sha tegelelwa komuntu ta popitha ongundu yaantu 10.8.2 Okulesha nokunyola Aalongwa naa vule: 1. Okulesha muule neithelo nondjungu noneuveko lyokaleshwa 2. taa ulike euveko lyomuule mokugandja uuyelele kwaashoka ya lesha mokaleshwa, omutungilo nowino yomunyoli 3. taa ulike omikalo dhokweeta po iinyolwa ya loolokathana nomalalakano gopawumwene noniilonga yawo pamitono, taa longitha iitya yawo yene nomikalo odhindji dhokutunga omatumbulo nuutendo wa nyolwa melandulathano ewanawa
43 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
10.8.3 Oompango dhelaka nuuyambiitya Aalongwa naa vule: 1. okusipela iitya neithelo, okulongitha iileshitho noompango dhelaka 2. okulongitha uuyambiitya nomayeletumbulo 3. okulongitha omikalo dhi ili dhokupopya nomathimbo mondjila 4. okutunga omatumbulo gomaludhi gi ili nogi ili 10.9 Etalontseyo lya tsikilathana: omilandu dha ndjandjukununwa Napu kale pu na omwaalu gwiilongadhalwa yetalontseyo lya tsikilathana gwa hogololwa pashikako kehe tayi futwa iitsa noyi na okundhindhilikwa mofooloma yetalontseyo. Etalontseyo ndika nali kale lya longekidhwa nuukeka , iilongadhalwa nayi talwe shi ikolelela komemoranda nosho wo komilandu dhetalo lyiinyolwa. Ngele otaku longithwa omulandu gulwe gwetalo gwaaheshi ngoka gwuukonakono uufupi nagu kale gwa gandjwa tango kaalongwa manga inaya pewa iikononanwa yetalontseyo. Uumbangi mboka tawu ulike nkene iilonga yaalongwa ya longwa nawa,yi li hwepo nenge inayi ningika ngaashi iipewalonga, oombapila dhomayamukulo nadhi kale dha pungulwa poskola sigo opehulilo lyomumvo tagu landula . Aalongi otaa vulu okuhogolola iilonga mbyoka tayi gandjelwa iitsa naambyoka iitsa yayo yi na okundhindhilikwa mofooloma yetalontseyo uuna sha pumbiwa ngaashi sha uthwa ketalontseyo lya tsikilathana lya sheywa. Ondondo yetalontseyongongo otayi ki ikolelela owala kiilongadhalwakonakonwa mbyoka yu uthwa komusindalongo. 10.9.1 Okupopya nokupulakena
Oshilongadhalwa shokupulakena neuvoko oshi na okuningwa lumwe moshikako lwaampoka. Pashilongadhalwa shino omulongi na longekidhe okakonakono kokupulakena taka yamukulwa pakunyola. Iitsa nayi nyolelwe mokampungu kofooloma yetalontseyo, mokakololo hoka ka dhiladhililwa okupulakena neuvoko. Etalontseyo lyepyokoko lyaalongwa mokupopya nali ningwe lumwe moshikako. Iitsa nayi shangelwe mofooloma yetalontseyo, mokakololo hoka ka dhiladhililwa okupopya. 10.9.2 Okulesha nokunyola
Okulesha mokule Ontseyo yaalongwa yokulesha mokule nayi konakonwe lumwe moshikako. Nashi ningwe moka aalongwa taa lesha okaleshwa ye ki ilongekidha manga inaya konakonwa. Omulongi ota vulu okupula aalongwa omapulo omashona taga yamukulwa pakana, ihe naku ndhindhilikwe kutya etalontseyo lya sheywa lyokulesha nali ningwe pamadhewo guuleshewa mboka wa leshwa. Uunamambo Iilonga iihupi ya za muunamambo wu li melongitho nayi talwe moshikako kehe, iitsa e tayi nyolelwa moofooloma dhegandjo lyiitsa. Uunamambo owa topolwa miitopolwa itatu: omahokololo, iinyandwa nuutewo. Ayihe mbino oya pumbwa okukonakonwa momukalo gwashewa pakunyolwa.
i) Omahokololo (ehokololo ele nenge okahokololo okafupi) Oshikalimo shehokololo tashi ilongwa ngaashi aanyandi, elandulathano lyehokololo, omudhingoloko niilanduli. Omapulo taga shangwa naga kale gi ikolelela koshikalimo shehokololo. Aalongwa naa kale taa vulu okuyamukula omapulo kuyoyene taa longitha ehokololo ndyoka ya lesha. Nomoondondo dhoprima dhopombanda omahokololo naga konakonwe muule.
44 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
ii) Iinyandwa Oshinyandwa oshifupi nashi ilongwe. Oshikalimo shoshinyandwa ngaashi aanyandi, elandulathano lyehokololo niilanduli nayi ilongwe. Naku longekekidhwe omapulo ga za moshinyandwa taga yamukulwa pakushanga. Aalongwa naa kale taa vulu okuyamukula omapulo kuyoyene taa longitha oshinyandwa.
iii) Uutewo
Uutewo mboka wu wetike naamboka waa wetike otawu vulu okulongithwa metalontsey oshampa ashike omapulo taga kala ga za muutewo. Aalongwa inaa konakonwa ashike euveko lyoshikalimo shokatewo, ihe naku talike woo ngele otaa vulu okukwiitungila ko uugumbo kuutewo noshowo ooelemente dhimwe dhuunamambo ndhoka ya longwa mule woshikako.
Omwaalu gwokuleshwa gwa pitikwa mondondo kehe:
Ondondo 4: uutewo 3 NOshinyandwa 1 NEhokololo ele (okanovela) 1 NENGE uuhokololo uufupi 3 komumvo Ondondo 5: uutewo 4 NOshinyandwa 1 NEhokololo ele (okanovela) 1 NENGE uuhokololo uufupi 4 komumvo Ondondo 6: uutewo 5 NOshinyandwa 1 NEhokololo ele (okanovela) 1NENGE uuhokololo uufupi 5 komumvo Ondondo 7: uutewo 6 NOshinyandwa 1 NEhokololo ele (okanovela) 1 NENGE uuhokololo uufupi 6 komumvo
Okulesha nokunyola kwaashono sha leshwa Okulesha uuleshwa u na omapulo gomaludhi gi ili nogi ili owa pumbiwa opo ku konakonwe euvoko lyaalongwa lyomuule notaa pumbwa okukonakonwa momukokomoko gwoshikako. Moshikako kehe omulongi na nyole iitsa nelalakano lyetalontseyo lya tsikilathana lya longekidhwa tayi tulwa mofooloma yokunyolela mo iitsa yetalontseyo.
Naku longekidhwe iilonga tayi tala omuthika gwaalongwa moku eta po sha mokaleshwa kamwe nenge owindji ye u ninga nale noshowo iilonga ya za mwaashoka aalongwa ye wete nomeho nayo nayi konakonwe. Iiholelwa yokushanga sha sha za mwaashoka sha leshwa ongaashi mbyoka tayi kutha uuyelele wa fatululwa okuza mehokololo nenge efatululo Okunyolwa kwa tsikilathana Moshikako kehe namu nyolwe etotwahokololo limwe noshinyolwa oshifupi shimwe mbyoka ayihe yi na okutalwa moshikako yo iitsa tayi nyolelwa mofooloma yokunyolela iitsa. Aalongwa yomondondo 4 no 5 inaa thiminikwa unene ya nyole omwaalu gwiitya metotwahokololo ihe omuthindo nagu kale unene moku tyapula okunyola iinyolwa. Omatotwahokololo: Ondondo 4:15-20 Omatumbulo (Iitya 100-120) Ondondo 5: Iitya 120-150 Ondondo 6: Iitya 150-180 Ondondo 7: Iitya 180-200 Iinyolwa iifupi: Ondondo 4: 6-10 omatumbulo (Iitya 60-80) Ondondo 5: Iitya 80-100 Ondondo 6: Iitya 100-120 Ondondo 7: Iitya 120-150
45 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
10.9.3 Oompango dhelaka nuuyambiitya Oompango dhelaka Enkankameno lya kola lyopetameko moompango dhelaka otali etitha aalongwa ya longithe elaka komukalo gwa yela, nawa nonepyokoko. Oompango dhelaka nadhi ningilwe etalontseyo taku longithwa omikalo dha yooloka (uukonakono uufupi, omapulo gokuhogolola nomafaathanitho giinima, nsht) ashike osha simana natango ontseyo yawo mokulongitha oompango ndhika muuleshwa yi konakonwe. Iitsa yoompango dhelaka moshikako kehe nayi nyolwe komulongi nelalakano lyetalontseyo lya shewa tali tsikile, nayi nyolelwe mofooloma lyiitsa yetalontseyo Ondeshela Omakonakono gondeshela otaga vulu okuningwa pamikalo odhindji, tayi vulu okuninga nomatumbulo nenge nokatendo taka leshelwa aalongwa, otayi vulu wo okukonakona ontseyo yaalongwa yelaka yokusipela. Osha simana opo aalongwa ya mone omadhewo gokunyola uukonakono wondeshela olwindji. Esipelo nondeshela oyi na okuningwa nelalakano lyokutula owino yaalongwa nuuyambiitya wawo, onkee otaku nkunkilwa kutya ku konakonwe unene uuyambiitya wa kala tawu nyenge aalongwa mule woshiwike/oshikako/omumvo ngo. Uutendo (nenge omatumbulo) naga kwatele mo iitya mbyoka ya mona noya longelwa owina moshiwike/moshikako/momumvo. Otayi vulu okutalwa kaalongwa yo yene nenge kaalongwa ooyakwawo. Ashike okakonakono kamwe kondeshela moshikako naka talike komulongi molwelalakano lyetalontseyo lyopambelewa yo iitsa tayi nyolwa mofooloma yokunyolela iitsa yetalontseyo.
10.9.4 Engongo lyiitsa yetalontseyo lya tsikilathana (CA) pashikako:
Oowino Marks Total
1 Okupopya nokupulakena
Ekonakono lyokupulakena 10
Oshilongadhalwa shokupopya 10
Kumwe 20
2. Okulesha nokunyola
Okulesha muule 10
Uunamambo 10
Okulesha nokunyola kwaashono sha leshwa
20
Etotwahokolo 10
Iilonga iifupi 10
Kumwe 60
3.Elaka nuuyambiitya
Elaka 10
Ondeshela 10
Kumwe 20
KUMWE 100
10.9.5 Iitsa yopehulilo lyoshikako yomonzapo
Iitsa yetalontseyo lya tsikilathana yoshikako shimwe ohayi gwedhwa kumwe sigo tayi ningi 100. Iitsa mbika oyi na okulongithwa monzapo pehulilo lyoshikako 1 no 2. Opo ku hokithwe aalongwa ya kale ye hole okunyolwa omatotwahokololo, oosikola nadhi ethe po
46 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
omukalo gwokunyolitha aalongwa omatotwahokololo niinyolwa iifupi mesiku lyahugunina lyosikola shoka hashi ningwa nonkambadhala yokukaleka aanona posikola. 10.10 Ekonakonon lyahugunina lyomumvo: Omilandu dha ndjandjukununwa Omalaka agehe gotango moondondo otaga ka nyolwa omakonakono gahugunina gopehulilo lyomumvo, ekonakono lyoposikola/lyopendiki/lyoshikandjo. Ngaashi sha kala shito elalakano lyomakonakono ngaka okutala kutya aalongwa otaa ulike ngiini ontseyo yawo yoowino ndhoka dhi li momusindalongo omvula ndjoka. Okulongekidha nokunyolitha omakonakono ngaka inashi kutha ethimbo lya konda piiwike iyali okuya pehulilo lyomumvo
Ekonakono lyopehulilo lyomumvo oli na oombapila mbali
Ombapila Ondondo 4 Ethimbo Iitsa
Ombapila 1: Okulesha nokunyola
Ombapila 1 oya topolwa miitopolwa iyali. Omaludhi gomapulo oga kwatela mo omapulo taga hogololwa, omapulo gokutya osho/hasho, okuyelekanitha, omayamukulo nomapulo omale ge na sha nelongitho lyelaka. Oshitopolwa 1: Okulesha neuveko (Iitsa 20) Oku na okuningwa oshilongadhalwa shimwe nenge iyali yopakuhokolola nenge okaleshwa, nayi ikwatelela kiinyolwa nenge kiikwamathano ngaashi uufekelathano, omatseyitho gopaipindi
nomafano. Okaleshwa naka kale ke na uule wiitya 150-200.. Omapulo naga kale ge na omithika dha yooloka muudhigu. Oshitopolwa 2 Omapulo naga pulwe ga za mooompango dhelaka ndhoka dha longwa muule woshikako/womvula, hol: iileshitho, omathimbo, okutunga omatumbulo, nsht.
Owili 1
30
Ombapila 2: Okunyola kwa tsikilathana
Ombapila 2 moondondo ndhika (4-7) oyi na ashike oshitopolwa shimwe. Etotwahokololo (Iitsa 20) Aalongwa otaa nyola etotwahokololo ekwakuhokolola kushimwe shomiipalanyolo ine ya gandjwa. (omatumbulo 15-20) Napu kale pu na uupenduthimadhiladhilo ashike mpoka tau pumbiwa ashike nau kale wa ngambekwa.
45 min.
20
KUMWE 50
47 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
Ombapila Ondondo 5 Ethimbo Iitsa
Ombapila 1 Okulesha nokunyola
Ombapila 1 oya topolwa miitopolwa iyali. Omaludhi gomapulo oga kwatela mo omapulo taga hogololwa, omapulo gokutya osho/hasho, okuyelekanitha, omayamukulo nomapulo omale ge na sha nelongitho lyelaka. Oshitopolwa 1 Okulesha neuvoko (Iitsa 20) Miinima ayihe okulesha neuveko (10 iitsa) nokunyola (10 iitsa). Oshilongadhalwa shimwe nenge iyali oyi na okuningwa yi ikwatelela kiileshwa yomahokololo ge li palupe lwokuhokolola, okundjondjomona nokugandja omafano. Naku ningwe iilongadhalwa yi kwatelela kiikwamafano ngaashi uufekelafano, omatseyitho gopaipindi nomafano otamu vulu okukwatelwa okatewo. Omapulo naga kale ge li pamithika dha yooloka muudhigu. Uule wokaleshwa nau kale iitya200-250. Oshitopolwa 2 Oompango dhelaka (Iitsa 10) Oku na okuningwa iilongadhalwa ya za mwaashoka sha longwa moshikako /muule womvula ngaashi iileshitho, omathimbo, okutunga omamtumbulo nsht.
Owili 1 15min
30
Ombapila 2 Okunyola kwa tsikilathana
Oshitopolwa 1 Omatotwahokololo ( Iitsa 20) Aalongwa otaa nyola etotwahokololo ekwakuholola kushimwe shomiipalonyolo ine ya gandjwa. (Iitya 120-150)
Owili 1
20
KUMWE 50
48 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
Ombapila Ondondo 6 & 7
Ombapila 1 Okulesha nokunyola
Ombapila 1 oya topolwa miitopolwa itatu. Omaludhi gomapulo oga kwatela mo omapulo taga hogololwa, omapulo gokutya osho/hasho, okuyelekanitha, omayamukulo nomapulo omale ge na sha nelongitho lyelaka. Oshitopolwa 1 Okulesha neuvoko (Iitsa 50) Omapulo gomokaleshwa (iitsa 40) okunyola kwoodhekwa (iitsa 10) Iilongadhalwa iyali nenge itatu oyi na okuningwa yi ikwatelela kiileshwa yomahokololo ge li palupe lwokuhokolola, okundjondjomona nokugandja omafano. Naku ningwe iilongadhalwa yi kwatelela kiikwamafano ngaashi uufekelafano, omatseyitho gopaipindi nomafano. Uule wuuleshwa ondondo 6 nau kale (iitya 250-300) ondondo 7 nau kale (iitya 300-350). Inaku longithwa uuleshwa woludhi lumwe. Omapulo naga kale ge li pamithika dha yooloka muudhigu. Okunyola kwodhekwa okwa kwatela iinyolwa iifupi ngaashi: oombilive, nsh.t. Oshitopolwa 2 Uunamambo (Iitsa 10) Naga kale omapulo ga za mokahokololo ka leshwa moshikako oshititatu.Omapulo naga kale taga pula ontseyo yuunamambo ndyono yi na okukala ya adhika pehulilo lyiilalakanenwa. Oshitopolwa 3 Oompango dhelaka (Iitsa 20) Oku na okuningwa iilongadhalwa ya za mwaaashoka sha longwa moshikako /muule womvula ngaashi iileshitho, omathimbo, okutunga omatumbulo nsht.
Owili 1 min 45
80
Ombapila 2 Okunyola kwa tsikilathana
Oshitopolwa 1 Omatotwahokololo (Iitsa 20) Aalongwa otaa nyola etotwahokololo ekwakuhokolola kushimwe shomiipalonyolo ine ya gandjwa. (Ondondo 6: Iitya 150-180; Ondondo 7: iitya 180-200)
Owili 1
20
KUMWE
100÷ 2 = 50
49 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
10.11 Iitsa yepito Etalontseyo lya tsikilathana otali gandja 50% kiitsa yahugunina komumvo noo 50% yekonakono lyahugunina ndyoka hali sitelwa posikola: [Iitsa 50 + iitsa 50 = 100] Ondjundo yoshitopolwa kehe shetalontseyo oyi li ngaashi tashi landula:
Ondondo 4 no5
OSHITOPOLWA EFATULULO IITSA ONDJUNDO
Etalontseyo lya tsikilathana
Oowino dhelaka dha yooloka
100 50%
Ekonakono lyopakunyola
Ombapila 1 30 30%
Ombapila 2 20 20%
Kumwe 100%
Ondondo 6 no 7
OSHITOPOLWA EFATULULO IITSA ONDJUNDO
Etalontseyo lya tsikilathana
Oowino dhelaka dha yooloka
100 50%
Ekonakono lyopakunyola
Ombapila 1 80 40%
Ombapila 2 20 10%
Kumwe 100%
10.12 Okakololo kokutalitha
Elalakano lyetalontseyo Etalontseyo
lya tsikilathana Ombapila
1 Ombapila
2
Okupulakena nokuyamukula 1 √
Okupulakena nokuyamukula 2 √
Okupulakena nokuyamukula 3 √
Okulesha nokunyola 1 √ √
Okulesha nokunyola 2 √ √
Okulesha nokunyola 3 √ √
Oompango dhelaka nuuyambiitya 1 √ √ √
Oompango dhelaka nuuyambiitya 2 √ √ √
Oompango dhelaka nuuyambiitya 3 √ √ √
Oompango dhelaka nuuyambiitya 4 √ √ √
50 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
Elandulathano lyiitya Oshigwedhela: A omukondjithi Omunyandi omunene mokambo, moshinyandwa nenge momuvi (antagonist) (movie)ngoka ta kondjitha ependa esindani niilonga ye nenge nomaihumbato ge. uunyakwa Elongitho lyomunyoli lyiitya, omaiuvo, omikalo dhokupopya, netungopo Womunyoli lyokaleshwa, nsht opo a holele shoka a hala okutya. (author’s craft) okatongotongo Okuhola nokuhokwa nenge okutonda nokwaahokwa sha pwaa na uuyuki, (bias) hol. Omulongikadhona ha gandja iitsa oyindji kaakadhona. (ondhipi, ombuunda) ekwatathano Ekwatathano pokati kiitya mbyoka hayi longithwa unene pamwe (collocation) hol:okugandja onkundana, okukwatwa kenkunku. okakwatakanithi Oshitya hashi kwatelekumwe omatumbulo niitya (connective) endhindhiliko Oshinima shoka u wete/uvite shono tashi penduthana (mokuuva omauivo gontumba momupulakeni nenge momuuvi nenge tashi ku pe nokumona) uuyelele wa gwedhwa ko. Hol: einyengo lyomakuthikuthi komamanya (cue auditory nelilo lyoondhila dhomefuta otayi hololele omuuvi a ndhindhilike kutya oku and visuala) li popepi nefuta. okukoleka Okugandja omaiuvo agehe ga yela, nopwaana omalimbililo edhiladhilo gaashoka sha dhiladhilwa meukililo (explicit) okaleshwa Okaleshwa komauyelele oka kwatela mo: komauyelele okugandja uuyelele, okugandja omafatululo, okuyelitha, okufaathanitha (informational nokuyoolola, ngaashi: omambo, iinyolwa yokiifo, iifo yopamathimbo text) (omagazine).
Iinyolwa yokwiitalitha nokunwetha mo aaleshi yi itaale moshinima shontumba. Iiholelwa = iipopiwa yopapolitika, omatotwahokololo, uunamambo- uuthemba womuntu, uuthemba woomeme, nsht., omatseyitho, ombilive komulongekidhi gwiishangwa.
Okaleshwa gwontumba (okugandja uuyelele komukalo gwepukululo, hol epukululo mokuthaneka, moprejeka, shoka e hole, muudhano nenge miikwatekinika)
Uuleshwa wopailongitho yi ili noyi ili (“owebsite”, uufo womauyelele, uutothwa miileshwa, uufo womauyelele, oolopota dhomapekapeko) niikalelipo pamathano ngaashi: omaukithoteleko, ethanekothimbo, omalandulathaneko, omathanoyelitho,omanyolelomo, uuyalita ombapilatseyitho nografiki (graphs)
51 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
omuthaneki Omuntu ngoka ha gandja uuyelele nenge uuthano u li pamwe (illustrator) noshinyolwa sha shangwa, popiwa nenge iinyolwa yopautekenika. okukoleka Sha popiwa inaa shi yela, ashike shono tashi popiwa edhiladhilo oshu uvitike ko shaa li meukililo (implicit) omutono gwewi Okuya pombanda nenge pevi kwewi uuna omuntu ta tumbula oshitya (intonation) nenge okantoko iiyetwapo yiilongitho Okweeta po sha taku longithwa omikalo dhokukwatathana dha yi ili noyi ili tulwa mumwe, hol pakumona (omafano) nopakuuva (okwiimba, (multimodel oshipopiwa) presentation) okugandja paufupi Okugandja iisimanitsa moshileshwa (outlines) okuhokolulula Okutya sha shontumba to longitha iitya imwe, unene opo u shi pupaleke (paraphrase) eyakonyolo/ Iilonga yomuntu gulwe nenge omadhiladhilo gomuntu gulwe taga uufuthi wiinyolwa yakwa po pokugulwe te ga po kugulwe ili te ga nyola ga fa ge. (plagiarism) omutotolombo / Uuyelele wa puka , etata lyoshili, okwaana uushili nenge uuyelele opropahanda tawu pukitha tawu taandele, hol: ongundu yompilameno papolitika tayi (propaganda) gandja uuyelele wa puka womepangelo opo ya kaleke po uuwanawa wawo yene. ependa esindani Omunyandi a simana mehokololo, moshinyandwa nenge miinyolwa yilwe (Protagonist) yuunamambo ano ependa elaka Elaka tali opalele onkalo yontumba nenge hali longithwa kaantu lyomudhingoloko yontumba (register) omilandu Omukalo mono iinima yontumba hayi ningwa moshigwana shontumba dhonkalathano (social convention) ekuthoko Okutalela omuntu mefano lya puka nenge okutalela aantu yontumba lyomuntu nayi pevi muudhinwa nomadhiladhilo omawinayi nenge omuntu hasho e li shili, (stereotying) hol: aapolisi aantu ye na onyanya nenge aamati oye na oondunge ye vule aakadhona engongo/etothomo Engongo efupi lyelandulathano lyembo, oshinyandwa, ofilma/ “omovie” (synopsis) nenge lyoshuulukilwa kotv omutungilo Omukalo mono iitopolwa ya yooloka yelandulathano lyehokololo, ehuku gwoshinyolwa
52 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
(text structure) nenge omadhiladhilo ga kwatakanithwa kumwe omutono gwelaka Omukalo mono omupopi ta popi tagu ulike omaiuvo, shoka ta dhiladhila, (tone) uukwatya tau ulike omaiuvo gomuntu Oshigwedhela B: Okulonga okulesha neuveko okutala manga Okwiilonga kombinga yokaleshwa manga ino ka lesha (previewing) okutengeneka Okutengeneka shoka to dhiladhila tashi ka ningwa sha landula ko (predicting) mokaleshwa. Longitha oshipalanyolo, okaleshwa, omafano opo ge ku kwathe okutunga uugumbo Okweeta po sha momadhiladhilo ngaashi uukwatya, ehala, (visualising) oshiningwanima okwiipula Okwiipula ngele okaleshwa oke na tuu osheetwa po sha sha. Leshulula (questioning) mo ngele owa pumbwa uuyelele natango. Longitha omikalo dha yooloka ngaashi okuleshulula, okulesha to yi komeho nokufatulula iitya membwiitya nenge okupula gulwe Okukwatakanitha Okudhiladhila shoka u shi nale nale kombinga yokaleshwa. Okukonga (connecting) omukalo okukwatakanitha okaleshwa nuuleshwa umwe noshowo nayilwe muuyuni ye ku kundukitha Okumanitha Inferring Longitha uuyelele nontseyo yoye mwene mokuudhitha oomwaka e to tokola ehulitho okuhokolulula Okudhimbulukwa nokuhokolola iiningwanima, okugandja uuyelele, (retelling) iisimanitsa opo mu topolelathane nayakweni okutothamo Okutotha mo omanenedhiladhilo nokugandja paufupi omanenedhiladhilo niitya yoye mwene nengongo outlining and summarising) Okutothamo Okutengeneka elalakano lyomunyoli, okukonga omanenedhiladhilo, (identifying) ehuku nomauyelele ga simana, elalakano naapulakeni yokaleshwa Etalongushu Dhiladhila okaleshwa akehe, e to eta po omadhiladhilo kombinga (evaluating) yaashoka wa lesha okunkalopaleka Okutula okaleshwa monkalo yopandjokonona, pamudhingoloko (contextualing) nopamuthigululwakalo Okudhiladhila muule Okukonakona omaiuvo gopaumwene omashongo kombinga yomaitaalo (reflecting) nongushu yoye mwene Etalongushu Okukonakona ondunge yokaleshwa mwa kwatelwa uukwashili wako (evaluating an nomaiuvo taka pendula momuleshi argument)
53 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
Okuyelekanitha Okukonakona omafaathano nomayoolokopokati kuuleshwa opo wu (Comparing and uve ko Contrasting) Okulesha Okukonga mo iitya ya simana nuuyelele miipalanyolo nokweendelela to nomiiipalanyologona, mofano noshotuu konakona/to konene sha (skimming and scanning)
54 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
OSHIGWEDHELA C. OMULANDU GWOKUGANDJITHA IITSA YETALONTSEYO LYOKUPOPYA
Iitsa Okupopya mondjila Okupopya nemanguluko
Okupopya elaka tali opalele
Ondjele Onti-5 (Nawa unene) 9-10
uuyumbiitya uuwanawa
noonkondo wa longithwa
ngaashika
kapu na omapuko elaka
omadhiladhilo omawanawa, tage
eta po sha nota tumbula iitya
nawa
ota gandja omadhiladhilo a
manguluka, e na
einekelomwene
te eta po iinima iipe nota gandja
shoka u uvite nemanguluko
omadhiladhilo omapu nawa
noge li mondjila, ta holola
omaiuvo nota gandja uuyelele
ota popi elaka lyu ukila
koshipalanyolo nolya pamba
mboka ta lombwele moompito
odhindji
Ondjele Onti-4 (Nawa) 7-8
uuyambiitya uuwanawa
opu na omapuko omashona
omalupita
ta popi nawa noku na uupuko
uushona ngele ta tumbula iitya
oku na ngaa einekelomwene
mokupopya, nomuntu oto vulu u
kwate mo shoka a hala okutya
ota eta omadhiladhilo omape,
nomaiuvo ge
moompito odhindji ota longitha
uuyambiitya wa manguluka,
nowu na omutungilo omwaanawa
Ondjele 3 (Uupokati wontseyo) 5-6
uuyambiitya owu li hwepo
opu na ngaa uupuko welaka
ota tumbula iitya shu ukila ko,
oshipopiwa osha yela
konyala ota popi a mbandapala,
ashike oku uvitike shoka a hala
kutya
ote eta po sha oshipe omalupita
ota longitha elaka lya hokiwa,
mekwatathano lyesiku kehe.
Ondjele 2 (E li pevi lyuupokati wontseyo) 3-4
uuyambiitya wu na omainda nopu
udha omapuko gelaka
ita longitha elaka mondjila
ota vulu okuuvika, ihe ota pumbwa
eyambidhidho, moompito dhimwe
ku uvitike
okwa mbandapala, noku na
uudhigu nepyokoko lyelaka, opo
u uvike.
ota tampauka
ethimbo limwe ota longitha elaka
lyu ukila kwaashoka a pewa a
popye nokwaamboka ta popi
nayo nokwaamboka ta lombwele
Ondjele 1 (Ta nyengwa) 1-2
uuyambiitya ke wu na nande ota
pumbwa eyambidhidho okuza
komulongi
ita popi nande iinima ya yela, notu
uvika ko nuudhigu.
okwa pumbwa kwi idheula
okupopya
ota popi nuumbanda
ota longitha ashike nawa
moonkalo ndhoka dhi igililwa,
okwa pumbwa ekwatho
55 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
Oshigwedhela D
OMULANDU GWOKUGANDJITHA IITSA YETALONTSEYO LYOKULESHA MOKULE
Oonkatu Omutumbulilo gwiitya Epyokoko mokulesha Omutono nomungengulilo
Onkatu 5 9 – 10
Etumbulonawa lyiitya. A pyokoko nawa mokulesha nopwaahe na ekakadhalo lyasha.
Omutono nomungengulilo tagu ulike omayooloko.
Onkatu 4 7 – 8
Etumbulonawa lyiitya ihe opu na omapuko omashona.
A pyokoka noiha kakadhala nande. Omapuko omashona momutono gwewi, nomutumbulilo gwiitya yomatumbulo.
Onkatu 3 5 – 6
Etumbulo lyiitya oli li hwepo.
Kee na ekakadhalo nokwa pyokoka. Omutono nelondo lya yooloka hwepo notali kwatha hwepo elesho neitulemo.
Onkatu 2 3- 4
Etumbulo lyiitya kaa li li nawa nekakadhalo tali eta okwaahayela nawa mokulesha.
Epyokoko li li hwepo ashike olya pumbwa eitulemo lya gwedha po.
Omutono gu ukila ko ohagu holoka mo olupita.
Onkatu 1 1 - 2
Etumbulo lyiitya alihe kali li mondjila tali piyaganekwa kekakadhalo nokelesho kashona.
Elesho tali kakadhala nolya pumbwa eitulemo enene.
Eyooloko eshona nenge pwaahe na nandenande omutono gwasha.
56 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
OSHIGWEDHELA E Okakololo kokutalitha etotwahokololo
Oshikalimo, nomutungilo gwetotwahokololo
EL
ON
GIT
HO
LY
EL
AK
A
Om
utu
ngilo
gw
ela
ka g
wa lo
ngithw
a m
ondjil
a
mo
ma
tum
bulo
. U
uyam
biit
ya w
a g
wana,
niit
ya y
a
topolw
a m
ondjil
a.
Om
ipoyofa
no n
iipopiw
am
ayele
mw
a k
wate
lwa iile
shifo,
oya lo
ngithw
a n
aw
a.
Uupuko u
ushona
Om
atu
mbulo
ga tungw
a n
aw
a k
onyala
uuyam
biit
ya
nom
ayele
tum
bulo
oga lo
ngithw
a n
aw
a.
A longitha
om
ukalo
gw
o k
unyola
eto
twahokolo
lo.
Uupuko
uushona. E
topolo
lyiit
ya o
li li
naw
a
Uutu
mb
ulo
wanath
angw
a w
a tungw
a n
aw
a n
ow
u u
kila
ko. O
ma
puko o
gendji
ita
ga im
bi om
ule
shi u u
ve k
o.
Eto
polo
lyiit
ya o
li li
hw
epo.
Elo
ngitho lyom
ayele
tum
bulo
nom
ipopyofa
no tali
eta
epiy
agano.
Uuyam
biit
ya o
wa n
gam
bekw
a n
oin
aw
u
yela
. O
ma
puko o
gendji
taga im
bi om
ule
shi au u
ve k
o
oshin
yolw
a. E
topolo
nespelo
lyiit
ya k
ali
li m
ondjil
a.
Kam
u n
a e
silo
shim
pw
iyu lyela
ka. O
ma
puko g
e li
kontu
ntu
lu.
Om
ule
shi ta
kondjit
hw
a a
fekele
shoka s
ha
shangw
a.
Oshin
yolw
a ita
shi vulu
okule
shw
a
1. Etotwahokololo tali nyanyudha kwaahe na we. Omutungilo tagu hokitha, nolya za momamoneno gomushangi mwene. Oshikalimo sha yela noshi ikwatelela koshipalanyolo. Olyo dhingi kwaahe we.
17-20 15-16 3-14 11-12 9-10
9-10
8
7
6
5
2. Etotwahokololo tali nyanyudha, li na omutingilo omuwanawa. Oshikalimo sha yela noshi ikwatelela koshipalanyolo. Omadhiladhilo nuutendo oga landulathana nawa.
15 – 16 13 – 14 11 – 12 9 – 10 7 - 8
8
7
6
5
4
3. Etotwahokololo li li hwepo, li na omutungilo gu li hwepo. Oshikalimo sha yela, shi ikwatelela koshipalanyolo. Omadhiladhilo ga kwatelwa kumwe etameko nehulitho.
13 – 14 11 – 12 9 – 10 7 – 8 5 – 6
7
6
5
4
3
4. Etotwahokololo tali sitha uunye, shaashi oshikalimo osha ngambekwa. Oshikalimo sha lyatathana nonande omanenedhiladhilo ge eta ko ngaa okandungu. Omadhiladhilo kage li melandulathano lyuutendo. Uufupi unene
11 – 12
9 – 10
7 – 8
5 – 6
3 - 4
6
5
4
3
2
5. Etotwahokololo li na euveko lyoshipalanyolo eshona. Omutungilo gwa nkundipala tagu vundakanitha omuleshi. Omadhiladhilo ganathangwa unene. Kape na ekwatathano pokati koshikalimo noshipalanyolo.
9 – 10
7 – 8
5 – 6
3 – 4
1- 2
5
4
3
2
1
57 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
Oshigwedhela F Okakololo kokutalitha iinyolwa iifupi
Oku na aaleshi komutima mokulongitha omuhingo nelaka li li mondjila. Okugwanitha po oshinyangadhalwa ekwatathano, nomutungilo gwoshikalimo
1. Okwa longitha omadhiladhilo ge mwene melaka nomomuhingo. Okwa gandja euveko ewanawa komuleshi. Omapuko omashonalela. Iileshitho oya longithwa mondjila nawa.
2. Okwa longitha elaka tali opalele, omuhingo tagu gandja euveko komuleshi. Omapuko omashona, iileshitho oya longithwa mondjila.
3. Elongitho lyelaka li na uupokati ashike otali opalele. Otali hokitha omuleshi kashona. Omapuko ogendji taga ngambeke euveko lyomuleshi. Iileshitho oya longithwa mondjila hwepo.
4. Okwa longitha elaka lyanathangwandyoka poompito dhimwe itali opalele noitali uvika ko komuleshi. Elaka lya longithwa papuko, omutungilo gwomatumbulo nomomayeletumbulo otaga eta evundakano.
5. Uunkundi melongitho lyelaka moshinyangadhalwa nonande poompito dhimwe oli uvitike ngaa. Omolwomapuko ogendji, omuleshi ota thininikwa a dhiladhile noonkondo, opo u uve ko eityo lyoshinyolwa. Inamu longithwa iileshitho nandenande.
1. Oshinakugwanithwa okwe shi adha nawa oshikalimo sha ndjandjukununwa mo nawa. Oshikalimo shi na omutungilo gwa yela tashi gandja euveko ewanawa. Moshinyolwa omwa longithwa uunkulungu welaka (ngele ontumwafo, oyi na ondjukithi, epopitho, olutu lu li muutendo nehulitho li li mondjila).
9 – 10
8
7
6
5
2. Oshinakugwanithwa osha adhika ngaa. Oshikalimo shi li hwepo, omutungilo gu li melandulathano tagu kwatha meuveko.
8
7
6
5
4
3. Euveko lyoshinyangadhalwa olyu ulikwa. Oshikalimo oshi li mondjila, ashike inashi ya muule. Omutungilo otagu ulike euveko eshona.
7
6
5
4
3
4. Euveko lyoshinyangadhalwa inali adhika. Yimwe yomoshikalimo oyu yukila ko ngaa. Omutungilo okonyala ngaa gu ete elalakano neuveko lyoshinyolwa.
6
5
4
3
2
5. Oshinyangadhalwa ke shi uvite ko. Okwa gandja oshikalimo shanathangwa, sho inashi gwana noshe etwa po nuunkundi lela.
5
4
3
2
1
58 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
Annexe C: Ofooloma yiitsa yetalontseyo: Oshindonga Elaka Lyotango Ondondo 4 - 7 ONDONDO: _______ ONGUNDU: _______________ OMUMVO: _____________________________________________ OSKOLA: ___________________________________________ OMULONGI: _________________________________________
Edhina lyomulongwa
OS
HIK
AK
0
Okupopya nukupulakena
Okulesha nokunyola Elaka nuuyambiitya
Iits
a y
os
hik
ak
o
KU
MW
E (
Iik
ak
o ita
tu)
IIT
SA
YO
SH
IKA
KO
(3
00
÷6
)
Iits
a y
ek
on
ak
on
o
IIT
SA
YO
KU
YE
LA
Ok
up
ula
ke
na
neu
veko
Osh
ilong
ad
ha
lwa
sh
oku
po
pya
KU
MW
E
Oku
lesha
muu
le
Uu
na
ma
mb
o
Osh
ilong
ad
ha
lwa
sh
oku
lesha
noku
nyo
la
Eto
twah
oko
lolo
Osh
inyolw
a
oshifu
pi
KU
MW
E
Ela
ka
On
de
she
la
KU
MW
E
10 10 20 10 10 20 10 10 60 10 10 20 100
300
50 50 100
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
59 NIED Syllabus: Generic First Language Senior Primary Phase 2013
The National Institute for Educational Development Private Bag 2034 Okahandja NAMIBIA Telephone: +264 62 509000 Facsimile: +264 62 509073 Website: http://www.nied.edu.na ©NIED, 2014