Post on 21-Mar-2021
पात जलमहाभा यम
- 1 -
Each directory should have a file called README bibtxt with bibliographic entry with following details-
I Discipline VYAKARANA
Name of the text VYAKARANA MAHABHASYAM
ii Author Sri RUDRADHARA JHA MM Pt GIRIDHARAS SARMA CHATURVEDA
File named ldquoREADME_type_logtxtrdquo containing the following details-
i Name of the institute Jaipur Campus
ii (a) Principal Investigator Prof Radhavallabh Tripathi (b) Investigator Prof KB Subbarayudu (c) Co-investigator Dr Shukla Mukherjee (d) Editor Prof Keswan KP
iii Name of the typist Rajesh Kumar Sharma
iv Completion date of data entry 15082011
Name of the proof reader Prof Keswan KP Dr Ramakant Pandey Dr Ramkumar Sharma Dr Umakant Chaturvedi
v Completion date of proof reading 29102012
vi Name of the approval authority from Rashtriya Sanskrit Sansthan Prof Arknath Choudhary
vii Date of approval 28072011
पात जलमहाभा यम
- 2 -
ीम गव पत ज लम न न मत
याकरणमहाभा यम (नवाि नकम)
अ टा यायी थमा याय थमपाद या यानम
महामहोपा याय ी ग रधरशमा चतवदः
पात जलमहाभा यम
- 3 -
महाभा य वषयान म णका
अथ नवाि वकस पाठः
प पशाि नक
अथ श दानशासनम (पा भा)
वतीयाि नक
( शवस ा ण 1-14)
1 अइउण
2 ऋल क
3 एओ
4 ऐऔच
5 हयवर
6 लण
7 ञमङणनम
8 झभञ
9 घढधष
10 जबगडदश
11 खफछठथचटतव
12 कपय
पात जलमहाभा यम
- 4 -
13 शषशर
14 हल
थमा याय थमपाद थपा ण नस ा ण 1-15
ततीयाि नक
1 व रादच
2 अद गणः
3 इको गणव ी
चतथाि नक
1 न धातलोप आधधातक
2 ि ङ त च
3 द धीववीटाम
4 हलोऽन तराः सयोगः
5 मखना सकावचनोऽनना सकः
6 त या य य न सवणम
7 ना झलौ
प चमाि नक
8 ईद द ववचन ग यम
9 अदसो मात
पात जलमहाभा यम
- 5 -
10 श
11 नपात एकाजना
12 ओत
13 स ब ौ शाक य यतावनाष
14 उञः
15 ऊ
16 ईदतौ च स त यथ
17 दा धा वदाप
18 आ य तवदकि मन
19 तर तमपौ घः
20 बहगणवतड त स या
21 णा ता ष
22 ड त च
23 त तवत न ठा
ष ठाि नक
1 सवाद न सवनामा न
2 वभाषा द समास बह ीहौ
3 न बह ीहौ
4 ततीयासमास
पात जलमहाभा यम
- 6 -
5 व व च
6 वभाषा ज स
7 थमचरमतया पाधक तपयनमा च
8 पवपरावरद णो तरापराधरा ण यव थायामस ायाम
9 वम ा तधना यायाम
10 अ तर ब हय गोपस यानयोः
11 वरा द नपातम ययम
12 त त चासव वभि तः
13 क मज तः
14 वातोस कसनः
15 अ ययीभाव च
16 श सवनाम थानम
17 सडनप सक य
18 न व त वभाषा
स तमाि नक
1 इ यणः स सारणम
2 आ य तौ ट कतौ
3 मदचोऽ या परः
पात जलमहाभा यम
- 7 -
4 एच इ वादश
5 ष ठ थानयोगा
6 थानऽ तरतमः
7 उरण रपरः
8 अलो य य
9 ङ च
10 आदः पर य
11 अनकाल श सव य
अ ठमाि नक
1 था नवदादशोऽनि वधौ
2 अचः परि मन पव वधौ
3 न पदा त ववचनवरयलोप वरसवणान वारद घज च व धष
4 ववचनऽ च
नवमाि नक
1 अदशन लोपः
2 यय य ल ललपः
3 ययलोप ययल णम
4 न लमताऽ ग य
पात जलमहाभा यम
- 8 -
5 अचोऽ या पव उपधा
6 ति मि न त न द ट पव य
7 त मा द य तर य
8 व प श द याश दस ा
9 अण द सवण य चा ययः
10 तपर त काल य
11 आ दर यन सहता
12 यन व ध तद त य
13 व य याचामा द त व म
14 यादाद न च
15 ए ाचा दश
पात जलमहाभा यम
- 9 -
ीम पत ज लम न वर चत
महाभा यम
द पो योतत वालोक वभ षतम
थमा याय थमपाद थममाि नकम
(शा ार भ त ाभा यम )
अथ श दानशासनम
अथ यय श दोऽ धकाराथः य यत
श दानशासन नाम शा म धकत व दत यम
(अनशासनीयश द नणया धकरणम )
(आ पभा यम )
कषा श दानाम
(समाधानभा यम )
लौ ककाना व दकाना च त लौ कका ताव -गौर वः प षो ह ती शक नम गो ा मण
इ त व दकाः ख व प-श नो दवीर भ टय इष वोज वा अि नमील परो हतम अ न आ या ह
वीतय इ त
(आ पभा यम )
अथ गौ र य कः श दः
(आ पोपपादकभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 10 -
क य त सा नाला गलककदखर वषा यथ प स श दः
(आ पबाधकभा यम )
न याह य नाम तत
(आ पोपपादकभा यम )
य त ह त द गत चि टत न म षत म त स श दः
( नराकरणभा यम )
न याह या नाम सा
(आ पोपपादकभा यम )
य त ह त छ लो नीलः क पलः कपोत इ त स श दः
( नराकरणभा यम )
न याह गणो नाम सः
(आ पोपपादकभा यम )
य त ह त न व भ न छ न वि छ न सामा यभत स श दः
( नराकरणभा यम )
न याह आक तनाम सा
(आ पोपसहारभा यम )
क त ह श दः
(समाधानभा यम )
यनो चा रतन सा नाला गलककदखर वषा णना स ययो भव त स श दः
पात जलमहाभा यम
- 11 -
(समाधाना तरभा यम )
अथवा- तीतपदाथको लोक व नः श द इ य यत त यथा श द क मा श द काष ः
श दकायय माणवकः इ त व न कव नवम यत त मा व नः श दः
(श दानशासनशा योजना धकरणम )
(आ पभा यम )
का न पनः श दानशासन य योजना न
(समाधानभा यम )
र ोहागमल वसदहाः योजनम
(र ापदाथ न पणभा यम )
र ाथ वदानाम यय याकरणम लोपागमवण वकार ो ह स य वदा प रपाल य- यती त
(ऊहपदाथ न पणभा यम )
ऊहः ख व प-न सव ल गन च सवा भ वभि त भवद म ा नग दताः त चाव य य गतन
प षण यथायथ वप रणम यत याः ता नावयाकरणः श नो त यथायथ वप रणम यतम
त माद यय याकरणम
(आगमपदाथ न पणभा यम )
आगमः ख व प-lsquo ा मणन न कारणो धमः षड गो वदोऽ ययो य चrsquolsquo इ त धान च
ष व गष याकरणम धान च कतो य नः फलवा भव त
(लघपदाथ न पणभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 12 -
ल वथ चा यय याकरणम lsquolsquo ा मणनाव य श दा याःrsquorsquoइ त न चा तरण याकरण
लघनोपायन श दा श या ातम
(असदहपदाथ न पणभा यम )
असदहाथ चा यय याकरणम या काः पठि त-lsquolsquo थलप षतीमाि नवा णी-
मन वाह मालभतrsquorsquo त त या स दहः- थला चासौ पषती च थलपषती थला न पषि त य याः
सय थलपषती त ता नावयाकरणः वरतोऽ यव य त-य द पवपद क त वर व ततो बह ी हः
अथ समासा तोदा त व तत त प ष इ त
( याकरणा ययनसाधकागम तीकभा यम )
इमा न च भयः श दानशासन य योजना न-तऽसराः द टः श दः यदधीतम य त
य त अ व वासः वभि त कवि त यो वा इमाम च वा र उत वः स त मव
सार वतीम दश या प य सदवो अ स व ण इ त
(भा यम )
तऽसराः-
lsquolsquoतऽसरा हलयो हलय इ त कव तः पराबभव ः त मा ा मणन न लि छतव
नापभा षतव ल छो ह वा एष यदपश दःrsquolsquo ल छा मा भम य यय याकरणम तऽसराः
(भा यम )
द टः श दः
lsquolsquoद टः श द वरतो वणतो वा म या य तो न तमथमाह
स-वा व ो यजमान हनि त यथ श ः वरतोपराधा rsquorsquo इ त
पात जलमहाभा यम
- 13 -
द टा छ दा मा य मह य यय याकरणम द टः श दः
(भा यम )
यदधीतम -
lsquolsquoयदधीतम व ात नगदनव श यत
अन ना वव श कधो न त वल त क ह चत rsquolsquo
त मादनथक मा धगी मह य यय याकरणम
यदधीतम
(भा यम )
य त य त-
lsquolsquoय त य त कशलो वशष श दा यथाव यवहारकाल
सोऽन तमा नो त जय पर वा योग व द य त चापश दःrsquorsquo
कः
वा योग वदव
कत एतत
यो ह श दा जाना यपश दान यसौ जाना त यथव ह श द ान धमः
एवमपश द ानऽ यधमः अथवा भयानधमः नो त भयासोऽपश दाः अ पीयासः श दा इ त
एकक य ह श द य बहवोऽप शाः त यथा गौ र य य श द य गावी गोणी गोता
गोपोत लक यादयो बहवोऽप शाः अथ योऽवा योग व अ ान त य शरणम
(बाधकभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 14 -
वषम उप यासः ना य ताया ान शरण भ वतमह त
यो यजानन व ा मण ह या सरा वा पबत सोऽ प म य प ततः यात
( स ा त या याभा यम )
एव त ह-
lsquolsquoसोऽन तमा नो त जय पर
वा योग व द य त चापश दःrsquorsquo
कः
अवा योग वदव अथ यो वा योग व व ान त य शरणम
(आ पभा यम )
व पन रद प ठतम
(समाधानभा यम )
ाजा नाम लोकाः
(आ पभा यम )
क च भोः लोका अ प माणम
क चातः
य द लोका अ प माणम अयम प लोकः माण भ वतमह त -
lsquolsquoयदद बरवणाना घट ना म डल महत rsquorsquo
पीत न गमय वग क तत तगत नयत rsquolsquo इ त
(समाधानभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 15 -
म तगीत एष त भवतः य व म तगीत त माणम य त य त
(भा यम )
अ व वासः-
lsquolsquoअ व वासः य भवाद ना नो य न ल त वदः
काम तष त व ो य ीि ववायमह वदत rsquorsquo
अ भवाद ीव मा भम य यय याकरणम
अ व वासः
(भा यम )
वभि त कवि त-
या काः पठि त-lsquolsquo याजाः स वभि तकाः कायाःrsquorsquo इ त नचा तरण याकरण याजाः
स वभि तकाः श याः कतम वभि त कवि त
(भा यम )
यो वा इमाम -
lsquolsquoयो वा इमा पदशः वरशोऽ रश च वाच वदधा त स आि वजीनो भव तrsquorsquo आि वजीना
याम य यय याकरणम यो वा इमाम
(भा यम )
च वा र-
lsquolsquoच वा र गा यो अ य पादा व शीष स त ह तासो अ य
धा ब ो वषभो रोरवी त महो दवो म या आ ववशrsquolsquo इ त
पात जलमहाभा यम
- 16 -
च वा र गा ण च वा र पदजाता न नामा यातोपसग नपाता च यो अ य पादाः यः
काला भतभ व य वतमानाः व शीष वौ श दा मानौ न यः काय च स त ह तासो अ य
स त वभ तयः धा ब ः ष थानष ब उर स क ठ शरसी त वषभो वषणात रोरवी त
श द करो त कत एत
रौ तः श दकमा महोदवो म या आ ववश त महा दवः श दः म या मरणधमाणो
मन या ताना ववश महता दवन नः सा य यथा या द य यय याकरणम
(भा यम )
अपर आह-
lsquolsquoच वा र वा प र मता पदा न ता न वद ा मणा य मनी षणः
गहा ी ण न हता न गयि त तर य वाचो मन या वदि तrsquorsquo
lsquoच वा र वा प र मता पदा नrsquo च वा र पदजाता न नामा यातोपसग- नपाता च ता न
वद ा मणा य मनी षणः मनस ई षणो मनी षणः गहा ी ण न हता न गयि त गहाया ी ण
न हता न न गयि त न च ट त न न मष ती यथः तर य वाचो मन या वदि तrsquo तर य वा
एत वाचो य मन यष वतत चतथ म यथः च वा र
(भा यम )
उत वः-
lsquolsquoउत वः प य न ददश वाचमत वः व न णो यनाम
उतो व म त व वस जायव प य उशती सवासाःrsquolsquo
पात जलमहाभा यम
- 17 -
lsquoउत वःrsquo अ प ख वकः प य न प न प य त वाचम अ प ख वकः व न प न
णो यना म त अ व वासमाहाधम उतो व म त व वस तन वव णत जायव प य उशती
सवासाः त यथा जाया प य कामयमाना सवासाः वमा मान वव णत एव वाग वाि वद वा मान
वव णत वा नो वव णयादा मान म य यय याकरणम
(भा यम )
स त मव-
lsquolsquoस त मव ततउना पन तो
य धीरा मनसा वाचम त
अ ा सखायः स या न जानत
भ षा ल मी न हता धवा चrsquolsquo
स तः- सचतदधावो भव त कसतवा वपर ता वक सतो भव त ततउ-प रपवन भव त-
ततव वा त नव वा धीरा यानव तः मनसा ानन वाचम त वाचमकषत
अ ा सखायः स या न जानत अ सखायः स तः स या न जानत
व
य एष दग मागः एकग यो वाि वषयः
क पन त
वयाकरणाः
कत एतत
lsquoभ षा ल मी न हता धवा च
पात जलमहाभा यम
- 18 -
एषा वा च भ ा ल मी न हता भव त ल मील णा ासना प रव ढा भव त स त मव
(भा यम )
सार वतीम -
या काः पठि त-lsquolsquo आ हताि नरपश द य य ायि च तीया सार वती मि ट नवपतrsquorsquo
इ त ायि च तीया मा भम य यय याकरणम
सार वतीम
(भा यम )
दश या प य-
या काः पठि त- lsquolsquoदश य तरकाल प य जात य नाम वद या
घोषवदा य तर त थमव प षानकमन र ति ठतम त ति ठततम भव त य र
चतर र वा नाम कत कया न त तम rsquorsquo इ त
नचा तरण याकरण कत त ता वा श या व ातम दश या प य
(भा यम )
सदवो अ स-
सदवो अ स व ण य य त स त स धवः
अन रि त काकद स य स षरा मवrsquorsquo
सदवो अ स व ण स यदवोऽ स य य त स त स धवः स त वभ तयः अन रि त
काकदम काकद ताल काकिज वा साऽि म न यत इ त काकदम स य स षरा मव त यथा-
पात जलमहाभा यम
- 19 -
शोभनाम म स षरामि नर तः व य दह त एव त स त स धवः स त वभ तय ता वन रि त
तना स स यदवः स यदवाः याम ययय याकरणम सदवो अ स
(उ त योजन थोपपि त करणम )
(आ पभा यम )
क पन रद याकरणमवा धिजगासमान यः योजनम वा यायत न पनर यद प कि चत -
ऊ इ य वा व ता तशः श म यवमाद न श दा पठि त
(समाधानभा यम )
पराक प एतदासीत - स कारो तरकाल ा मणा याकरण माधीयत
त य त त थानकरणनादान दान यो व दकाः श दा उप द य त तद य व न तथा
वदमधी य व रता व तारो भवि त- वदा नो व दकाः श दाः स ाः लोका च लौ ककाः अनथक
याकरणम इ त त य एव व तप नब योऽ यत यः स भ वा आचाय इद शा म वाच ट
- इमा न योजना य यय याकरणम -इ तrsquo
(अनब धचत टयोपसहारभा यम )
उ तः श दः व पम य तम योजना य य ता न
(अथ शा नमाणर त न पणभा यम )
(आ पभा यम )
श दानशासन मदानी क त यम त कथ कत यम क श दोपदशः कत यः
आहोि वदपश दोपदशः आहोि वदभयोपदश इ त
(समाधानम )
पात जलमहाभा यम
- 20 -
अ यतरोपदशन कत यात त यथा भ य नयमनाभ य तषधो ग यत पञ च पञ चनखा
भ या इ य त ग यत एत - अतोऽ यऽभ या इ त अभ य तषधन वा भ य नयमः त यथा
lsquolsquoअभ यो ा यक कटः अभ यो ा यसकरः इ य त ग यत एत - आर यो भ य-इ त
एव महा प य द ताव छ दोपदशः यत गौ र यति म नप द ट ग यत एत गा यादयोऽपश दा
इ त अथा यपश दोपदशः यत गा या दषप द टष ग यत एत -गौ र यष श द इ त
(आ पभा यम )
क परर यायः
(समाधानभा यम )
लघ वा छ दोपदशः
लघीया छ दोपदशः गर यानपश दोपदशः एकक य श द य बहवोऽप शाः त यथा-
गौ र य य श द य गावीगोणीगोतागोपोत लक यवमादयोऽप शाः इ टा वा यान ख व प भव त
(आ पभा यम )
अथति म श दोपदश स त क श दाना तप तौ तपदपाठः क त यः-गौर वः प षो ह ती
शक नमगो ा मण इ यवमादयः श दाः प ठत याः
(समाधानभा यम )
न याह अन यपाय एष श दाना तप तौ तपदपाठः एव ह यत- lsquolsquoब ह प त-
र ाय द य वषसह तपदो ताना श दाना श दपारायण ोवाच ना त जगामrsquorsquo बह प त च
व ता इ चा यता द य वषसह म ययनकालो न चा त जगाम क पनर य व यः सवथा
चर जीव त वषशत जीव त चत भ च कार व योपय ता भव त-आगमकालन
पात जलमहाभा यम
- 21 -
वा यायकालन वचनकालन यहारकालन त त चा यागम- कालनवायः क न पयपय त
यात त मादन यपायः श दाना तप तौ तपदपाठः
(आ पभा यम )
कथ तह म श दाः तप त याः
(समाधानभा यम )
क च सामा य वशषव ल ण व यम यना पन य नन महतो महतः श दौघान तप यरन
क पन तत
उ सगापवादौ कि चद सगः कत यः कि चदपवादः
(आ पभा यम )
कथ जातीयकः पन सगः कत यः कथजातीयकोऽपवादः
(समाधानम )
सामा यनो सगः कत यः त यथा lsquolsquoकम यण त य वशषणापवादः त यथा-rsquolsquoआतोऽनपसग
कःrsquolsquo
(जा त यि तपदाथ नणया धकरणम )
(आ पभा यम )
क पनराक तः पदाथः आहोि व यम
(समाधानभा यम )
उभय म याह
कथ ायत
पात जलमहाभा यम
- 22 -
उभयथा याचायण स ा ण प ठता न आक त पदाथ म वा- lsquolsquoजा या यायाम-
कि म बह वचनम यतर याम rsquorsquo इ य यत य पदाथ म वा lsquolsquoस पाणाम rsquorsquo इ यकशष आर यत
(श द न य वा न य व वचारभा यम )
(आ पभा यम )
क पन न यः श दः आहोि व कायः
(समाधानभा यम )
स ह एत ाधा यन पर तम - न यो वा या काय व त त ो ता दोषाः
योजना य य ता न त वष नणयः-य यव न यः अथा प कायः उभयथा प ल ण
व य म त
( न यश दवाद प शा य धमजनकता धकरणम )
(आ पभा यम )
कथ पन रद भगवतः पा णनराचाय य ल ण व तम -
(आ पसाधकवा तक थमख डम )
स श दाथस ब ध
( या याभा यम )
स श दऽथ स ब ध च त
(वा तकघटक स श दाथ न पणभा यम )
(आ पभा यम )
अथ स श द य कः पदाथः
पात जलमहाभा यम
- 23 -
(समाधानम )
न यपयायवाची स श दः कथ ायत य कट थ व वचा लष भावष वतत त यथा-
स ा यौः स ा प थवी स माकाश म त
(आ पभा यम )
नन च भोः काय व प वतत त यथा- स ओदनः स ः सपः स ाः यवाग र त यावता
काय व प वतत त कत एति न यपयायवा चनो हणम न पनः काय यः स श द इ त
(समाधानभा यम )
स ह ताव काय त व वभावा म यामह न यपयायवा चनो हण म त इहा प तदव
(समाधाना तरभा यम )
अथवा स यकपदा य यवधारणा न त यथा-अ भ ो वायभ इ त- अप एव भ य त
वायमव भ यती त ग यत एव महा प स एव न सा य इ त
(समाधाना तरभा यम )
अथवा पवपदलोपोऽ ट यः- अ य त स ः स इ त त यथा - दवद तो द तः स यभामा
भाम त
(समाधाना तरभा यम )
अथवा lsquolsquo या यानतो वशष तपि तन ह सदहादल णम rsquorsquo इ त न यपयाय-वा चनो
हण म त या या यामः
(समाधानभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 24 -
म गलाथम
मा ग लक आचाय महतः शा ौघ य म गलाथ स श दमा दतः य त म गलाद न
ह शा ा ण थ त वीरप षा ण च भवि त आय म प षा ण चा यतार च स ाथा यथा य र त
(समाधानभा यशषभा यम )
अय खल न यश दो नाव य कट थ व वचा लष भावष वतत
क त ह
आभी य प वतत त यथा न य ह सतो न य जि पत इ त यावताभी यऽ प वतत
त ा यननवाथः यात -lsquolsquo या यानतो वशष तपि तन ह स दहादल णम rsquorsquo इ त प य त वाचाय
म गलाथ चव स श द आ दतः य तो भ व य त श या म चन न यपयायवा चन
वण यत म त अतः स श द एवोपा तो न न यश दः
( न यतासाधकप न पणम )
(आ पभा यम )
अथ क पनः पदाथ म वा एष व हः यत स श दऽथ स ब ध च त
(समाधानाभा यम )
आक त म याह
कत एतत
आक त ह न या यम न यम
(आ पभा यम )
अथ य पदाथ कथ व हः क त यः
पात जलमहाभा यम
- 25 -
(समाधाना तरभा यम )
स श द अथस ब ध च त न यो यथवतामथर भस ब धः
( यपदाथा यपगमभा यम )
अथवा य एव पदाथ एष व हो या यः- स श द अथ स ब ध च त य ह
न यमाक तर न या
कथ ायत
एव ह यत लोक म कया चदाक या य ता प डो भव त प डाक तमपम य घ टकाः
य त घ टकाक तमपम य कि डकाः य त तथा सवण कया चदाक या य त प डो भव त
प डाक तमपम य चकाः य त चकाक तमपम य कटकाः य त कटकाक तमपम य
वि तकाः य त पनराव तः सवण प डः पनरपरयाक या य तः ख दरा गारसवण क डल
भवतः आक तर या चा या च भव त य पन तदव आक यपमदन यमवाव श यत
(आक तपदाथा यपगमभा यम )
आकताव प पदाथ एष व हो या यः- स श द अथ स ब ध च त
(आ प मारणभा यम )
नन चो तम - आक तर न या-इ त
(समाधानभा यम )
नतदि त न याऽऽक तः
कथम
न व चदपरत त क वा सव ोपरता भव त या तर था तपल यत
पात जलमहाभा यम
- 26 -
(समाधानसाधक न यल णभा यम )
अथवा नदमव न यल णम - व कट थम वचा यनपायोपजन वकायन प य-
व य यययो ग य ति न य म त तद प न य यि म त व न वह यत
क पन त वम
त य भाव त वम आकताव प त व न वह यत
( न या न य व वचार या कत वबोधकभा यम )
अथवा क न एतन-इद न य मदम न य म त यि न य त पदाथ म वष व हः यत-
स श दऽथ स ब ध च त
( या पभा यम )
कथ पन ायत- स ः श दोऽथः स ब ध च त
(१ या पसमाधानवा तक वतीयख डम )
लोकतः
(भा यम )
य लोकऽथमथमपादाय श दा य जत नषा नव तौ य न कवि त य पनः काया भावा
नव तौ तावतषा य नः यत त यथा-घटन काय क र यन क भकारकल ग वाह-क घट
कायमनन क र यामी त न त व छ दा यय माणो वयाकरणकल ग वाह- क श दा यो य
इ त ताव यवाथमपादाय श दा य जत
(आ पोपसहारभा यम )
य द त ह लोक एष माणम क शा ण यत
पात जलमहाभा यम
- 27 -
(१ समाधानभत ततीयख डम ३)
लोकतोऽथ य त श द योग शा ण धम नयमः
(भा यम )
लोकतोऽथ य त श द योग शा ण धम नयमः यत
क मद धम नयम इ त
धमाय नयमो धम नयमःधमाथ वा नयमो धम नयमः धम योजनो वा नयमो धम नयमः
(१ वा तकचतथख डम ४)
यथा लौ ककव दकष
यत ता दा णा याः-lsquolsquoयथा लोक वद चrsquo त यो त य lsquolsquoयथा लौ ककव दकrsquoि व त
य जत अथवा य त एवा त ताथः यथा लौ ककष व दकष च कता तष
लोक ताव lsquoअभ यो ा यक कटः अभ यो ा यसकरrsquo इ य यत भ य च नाम
तघाताथमपाद यत श य चानन वमासा द भर प तह तम त नयमः यत - इद
भ य मदमभ य म त तथा- खदा ीष व ि तभव त सामान च खद वगमो ग याया चाग याया
च त नयमः यत-इय ग ययमग य त
(भा यम )
वद ख व प-lsquolsquoपयो तो ा मणो यवाग तो राज य आ म ा तो व यःrsquorsquo इ य यत त च
नामा यवहाराथमपाद यत श य चानन शा लमासाद य प त यतम त नयमः यत
तथा- lsquolsquoब वः खा दरो वा यपः या rsquorsquo इ य यत यप च नाम प वनब धाथमपाद यत
श य चानन यि क चदव का ठमि यानि य वा पशरनब धम त नयमः यत
पात जलमहाभा यम
- 28 -
तथा lsquolsquoअ नौ कपाला य ध या भम यत-भ गणाम गरसा धम य तपसा त य वम rsquorsquo इ त
अ तरणा प म मि नदहनकमा कपाला न सतापय त त च नयमः यत- एव
यमाणम यदयका र भवती त
(दा टाि तक उपसहारभा यम )
एव महा प समानायामथावगतौ श दन चापशबदन च धम नयमः यत-श दनवाथ ऽ भधयो
नापश दन त एव यमाणम यदयका र भवती त
(अनपल ध योगसाधश दसाधकशा साथ या धकरणम )
(२ आ पवा तकम १)
अ य य तः
(भा यम )
सि त व श दा अ य ताः त यथा-ऊष तरच पच त
कमतो य स य य ताः
योगा भवा छ दाना साध वम यव य त य इदानीम य ता नामी साधवः यः
(आ पासग तभा यम )
इद ताव व त ष म -यद यत- lsquolsquoसि त व श दा अ य ताrsquorsquo इ त य द सि त ना य ताः
अथा य ता न सि त सि त चा य ता च त व त ष म य जान एव खल भवानाह-सि त
श दा अ य ता इ त क चदानीम यो भव जातीयकः प षः श दाना योग साधः यात
(आ पासग तबाधकभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 29 -
नत व त ष म स ती त ताव मः यदता शा वदः शा णान वदधत अ य ता
इ त मः य लोकऽ य ता इ त यद य यत-क चदानीम यो भव जातीयकः प षः श दाना
योग साधः या द त न मोऽ मा भर य ता इ त
क त ह
लोकऽ य ता इ त
(आ पभा यम )
नन च भवान य य तरो लोक
(समाधानभा यम )
अ य तरोऽह लोक न वह लोकः
(३ आ पबाधकवा तकम २)
अ य य त इ त च नाथ श द योगात
(भा यम )
अ य य त इ त चत त न क कारणम अथ श दाः य य त सि त चषा
श दानामथा य वथष य य त
(५ आ पसाधकवा तकम )
अ योगः योगा य वात
(भा यम )
पात जलमहाभा यम
- 30 -
अ योगः ख व यषा श दाना या यः कतः योगा य वा यदषा
श दानामथऽ या छ दा य जत त यथा-ऊष य य श द याथ- व ययम षताः तर य याथ- व
यय तीणाः च य याथ- व यय कतव त पच य याथ व यय प वव त इ त
(१ स ा तसमाधानवा तकम )
अ य त द घस वत
(भा यम )
य य य य ताः अव य द घस व ल णनान वघयाः त यथा द घस ा ण वाषश तका न
वाषसह का ण च न चा य व कि चद याहर त कवलम षस दायो धम इ त क वा या काः
शा णान वदधत
(६ स ा तसमाधानवा तकम ५)
सव दशा तर
(भा यम )
सव ख व यत श दा दशा तरष य य त
(आ पभा यम )
न चवोपल य त
उपल धौ य नः यताम महान श द य योग वषयः स त वीपा वसमती यो लोकाः
च वारो वदाः सा गाः सरह या बह धा भ ना एकशत वयशाखाः सह व मा सामवदः एक वश तधा
बाहव य नवधाथवणो वदः वाकोवा य म तहासः पराण व यक म यतावा छ द य योग वषयः
एताव त श द य योग वषयमनन नश य lsquoस य य ताrsquo इ त वचन कवल साहसमा मव
पात जलमहाभा यम
- 31 -
एति म चा तमह त श द य योग वषय त त श दा त त नयत वषया य त
त यथा शव तग तकमा क बोज वव भा षतो भव त वकार एवनमाया भाष त शव इ त ह म तः
सरा ष रह तः ा यम यष ग ममव वायाः य जत दा तलवनाथ ा यष दा मद यष य
चा यत भवतोऽ य ता अ भमताः श दा एतषाम प योगो यत व वद त यथा-
lsquolsquoस ता य रवतीरवदष य वो रवतीरव या तमष य म नरः य म च य ा न च ा जरस
तननाम rsquorsquo इ त
(अथ श द ान य धमजनकता धकरणम )
(आ पभा यम )
क पनः श द य ान धमः आहोि व योग
( या पभा यम )
क चा वशषः
(७ ानप दषणवा तकम )
ान धम इ त च तथाऽधमः
(भा यम )
ान धम इ त च तथाऽधम प ा नो त यो ह श दान जाना यपश दान यसौ जाना त
यथव श द ान धम एवमपश द ानऽ यधमः
(अधमा ध यभा यम )
अथवा भयानधमः ा नो त भयासो यपश दा अ पीयासः श दाः एकक य श द य
बहवोऽप शाः त यथा गौ र य य गावीगोणीगोतागोपोत लक यवमादयो-ऽप शाः
पात जलमहाभा यम
- 32 -
आचार नयमः
(८ ानप दषणा तरवा तकम )
(भा यम )
आचार पनऋ ष नयम वदयत-lsquolsquo तऽसरा हलयो हलय इ त कव तः पराबभव ःrsquorsquo इ त
(अथ योगप ा गीकारभा यम )
अ त त ह योग
(९ योगप दषणवा तकम )
योग सवलोक य
(भा यम )
य द योग धमः सव लोकोऽ यदयन य यत
(आ पभा यम )
क चदानी भवतो म सरो य द सव लोकोऽ यदयन य यत
(समाधानभा यम )
न खल कि च म सरः य नानथ य त भव त फलवता च नाम य नन भ वत यम न
च य नः फला व तर यः
(समाधानबाधकभा यम )
नन च य कत य ना त साधीयः श दा यो य त त एव साधीयोऽ यदयन यो य त
(समाधानसाधकभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 33 -
य तरकोऽ प व ल यत य त ह कत य ना चा वीणाः अकत य ना च वीणाः त
फल य तरकोऽ प यात
(प वय नराकरणोपसहारभा यम )
एव त ह-ना प ान एव धम ना प योग एव
क त ह
(१० स ा तसमाधानवा तकम )
शा पवक योगऽ यदय त त य वदश दन
(भा यम )
शा पवक यः श दा य त सोऽ यदयन य यत त त य वदश दन वदश दा
अ यवम भवदि त lsquolsquoयोऽि न टोमन यजत य उ चनमव वदrsquorsquo lsquolsquoयोऽि न ना चकत चनत य उ
चनमव वदrsquorsquo
( या या तरभा यम )
अपर आह- त त य वदश दन त यथा वदश दा नयमपवमधीताः फलव तो भव यव यः
शा पवक श दा य त सोऽ यदयन य यत इ त
( थमप ा यपगमभा यम )
अथ वा पनर त- ान एव धम इ त
(आ प मारणभा यम )
नन चो तम ान धम इ त च तथाऽधम इ त
(आ प नराकरणभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 34 -
नष दोषः श द माणका वयम य छ द आह तद माक माणम श द च श द ान
धममाह नापश द ानऽधमम य च पनर श टा त ष म नव त ोषाय भव त ना यदयाय
त यथा हि कतह सतक ड यता न नव दोषाय भवि त ना यदयाय
(समाधाना तरभा यम )
अथवा यपाय एवापश द ान श द ान यो यपश दा जाना त श दान यसौ जाना त
तदव lsquolsquo ान धमःrsquorsquo इ त वतोऽथादाप न भव त- lsquolsquoअपश द ानपवक श द ान धमःrsquorsquo इ त
(समाधाना तरभा यम )
अथ वा कपखानकवदत व य त त यथा कपखानकः कप खन य य प मदा
पास भ चावक ण भव त सोऽ स सजातास तत एव त गणमासादय त यन च स दोषो नह यत
भयसा चा यदयन योगो भव त एव महा प य य यपश द ानऽधम तथा प य वसौ श द ान
धम तन च स दोषो नघा न यत भयसा चा यदयन योगो भ व य त
( वतीयदषण नरासभा यम )
यद य यत-आचार नयम इ त
या कम ण स नयमोऽ य ा नयमः एव ह यत-lsquolsquoयवाण तवाणो नाम ऋषयो बभव ः
य धमाणः परापर ा व दतव दत या अ धगतयाथात याः त त भव तो य वा न ता वा न
इ त यो त य यवाण तवाण इ त य यत या पनः कम ण नापभाष त तः पनरस रया
कम यपभा षतम तत त पराभताः
(अथ याकरणपदाथ न पण आ पभा यम )
अथ याकरण म य य श द य कः पदाथः
(समाधानभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 35 -
स म
(११ स प आ पवा तकम )
स याकरण ष यथ ऽनपप नः
(भा यम )
स याकरण प यथ नोपप यत-lsquolsquo याकरण य स म rsquorsquo इ त क ह तद य स ा
याकरणम य यादः स यात
(१२ आ पा तरवा तकम )
श दा तपि तः
(भा यम )
श दाना चा तपि तः ा नो त-lsquolsquo याकरणा छ दा तप यामहrsquorsquo इ त न ह स त एव
श दा तप य त
क त ह
या यानत च
(आ पबाधकभा यम )
नन च तदव स वग ह त या यान भव त
(आ पसाधकभा यम )
न कवला न चचापदा न या यानम -lsquolsquoव ःआत rsquorsquo ऐज rsquorsquo इ त
क त ह
उदाहरण यदाहरण वा या याहार इ यत सम दत या यान भव त
पात जलमहाभा यम
- 36 -
(प ा तरभा यम )
एव त ह श दः
(१३ आ पवा तकम )
श द यडथः
(भा यम )
य द श दो याकरण यडथ नोप यत- या य त श दा अनन त याकरणम न ह
श दन कि च या यत
कन त ह
स ण
(१४ आ पा तरवा तकम )
भव च त तः
(भा यम )
भव च त तो नोपप यत-lsquolsquo याकरण भवो योगो वयाकरणःrsquorsquo इ त न ह श द भवो योगः
व त ह
स
(१५ आ पा तरवा तकम )
ो तादय च त ताः
(भा यम )
पात जलमहाभा यम
- 37 -
यो तादय च त ता नोपप य त पा ण नना ो त पा णनीयम आ पशल
काशक न म त न ह पा ण नना श दाः ो ताः
क त ह
स म
(आ पभा यम )
कमथ मदमभयम यत भव ो तादय च त ता इ त न ो तादय च त ता इ यव
भवऽ प त त चो दतः यात
(प रहारभा यम )
पर ता ददमाचायण टम भव च त त इ त त प ठतम तत उ तरकाल मद टम
ो तादय च त ताः इ त तद प प ठतम न चदानीमाचायाः स ा ण क वा नवतयि त
( थमा पकबाधकभा यम )
अय तावददोषः-यद यत श द यडथः इ त नाव य करणा धकरणयोरव य वधीयत
क त ह
अ य व प कारकष-lsquolsquoक य यटो बह लम rsquorsquo इ त त यथा क दन पतन म त
(करण य समथनभा यम )
अथ वा श दर प श दा या य त त यथा गौ र य त सव स दहा नवत त ना वो न गदभ
इ त
(अन तदोष दशकभा यम )
अय त ह दोषः-भव ो तादय च त ताः इ त
पात जलमहाभा यम
- 38 -
(समाधानभा यम )
एव त ह-
(१९ स ा तवा तकम १६)
ल यल ण याकरणम
(भा यम )
ल य च ल ण चत सम दत याकरण भव त क पनल यम क वा ल णम
श दो ल यः स ल णम
(समाधानबाधकभा यम )
एवम यय दोषः-समदाय याकरणश दः व तोऽवयव नोप यत स ा ण चा यधीयान
इ यत-वयाकरण इ त
(समाधानसाधकभा यम )
नष दोषः समदायष ह श दाः व वा अवयव व प वत त त यथा पव प चालाः उ तर
प चालाःतल भ तम घ त भ तम श लो नीलः क पलः क ण इ त एवमय समदाय
याकरणश दः वतोऽवयव व प वतत
( थमप ा यपगमभा यम )
अथ वा पनर त स म
( थमा प मारणभा यम )
नन चो तम स याकरण ष यथ ऽनपप न इ त
( थमा प नरासभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 39 -
नष दोषः यपद शव ावन भ व य त
( वतीया प मारणभा यम )
यद य यत श दा तपि तः इ त न ह स त एव श दा तप य त क त ह
या यानत च त प र तमतत -तदव स वग ह त या यान भवती त
(प रहारबाधक मारणभा यम )
नन चो तम - न कवला न चचापदा न या यानम - व ःआत ऐिज त
क त ह
lsquolsquoउदाहरण यदाहरण वा या याहार इ यत सम दत या यान भव तrsquorsquoइ त
(प रहारसाधकभा यम )
अ वजानत एतदव भव त स त एव ह श दान पप य त आत च स त एव यो य स
कथय नादो ग यत
(इ त याकरणपदाथ न पणम )
(अथ वण पदश योजना धकरणम )
(आ पभा यम )
अथ कमथ वणानामपदशः
(१७ समाधानवा तकम )
व ि तसमवायाथ उपदशः
व ि तसमवायाथ वणानामपदशः
क मद व ि तसमवायाथ इ त
पात जलमहाभा यम
- 40 -
व तय समवायो वि तसमवायः व यथ वा समवायो व ि तसमवायः व ि त योजनो वा
समवायो व ि तसमवायः
का पनव ि तः
शा व ि तः
अथ कः समवायः
वणनामानप यण स नवशः
अथ क उपदशः
उ चारणम
कत एतत
द श चारण यः उ चाय ह वणानाह-उप द टा इम वणा इ त
(१८ वण पदश योजना तरवा तकम )
अनब धकरणाथ च
(भा यम )
अनब धकरणाथ च वणानामपदशः कत यः अनब धानास यामी त न यनप द य
वणाननब धाः श या आस तम स एष वणानामपदशो व ि तसमवायाथ चानब ध-करणाथ च
व ि तसमवाय चानब धकरण च याहाराथम याहारो व यथः
(१९ वण पदश योजना तरवा तकम)
इ टब थ च
(भा यम )
पात जलमहाभा यम
- 41 -
इ टब थ च वणानाममपदशः-lsquoइ टा वणान भो यामहrsquo इ त न यनप द य वणा न टा वणाः श या
व ातम
(२० आ पवा तकम ४)
इ टब थ च त चददा तानदा त व रतानना सकद घ लतानाम यपदशः
(भा यम )
इ टब यथ च त चददा तानदा त व रतानना सकद घ लतानाम यपदशः क त यः एवगणा
अ प ह वणा इ य त
(२१ स ा तवा तकम ५)
आक यपदशाि स म
(भा यम )
अवणाक त प द टा सवमवणकल ह य त तथवणाक तः तथोवणाक तः
(२२ आ पवा तकम ६)
आक यपदशाि स म त चत सवताद ना तषधः
(भा यम )
आक यपदशाि स म त चत सवताद ना तषधो व त यः
क पनः सवतादयः
सवतः कलो मात एणीकतोऽ बकतोऽधको तो नर तः गीत उपगीतः ि व णो रोमश
इ त अपर आह-
lsquolsquo त नर तमवलि बत नहतम बकत मातमथो वकि पतम
पात जलमहाभा यम
- 42 -
सद टमणीकतमधक त वक णमताः वरदोषभावनाःrsquorsquo इ त
अतोऽ य य जनदोषाः
( स ाि तभा यम )
नष दोषः
(२३ समाधानवा तकम ७ )
गगा द बदा दपाठा सवताद ना नव ि तः
(भा यम )
गगा द बदा दपाठा सवताद ना नव ि तभ व य त
(आ पभा यम )
अ य य गगा द बदा दपाठ योजनम कम
समदायाना साध व यथा या द त
(समाधानकद शभा यम )
एव त य टादशधा भ ना नव कला दकामवण य यापि त व या म
(आ पभा यम )
सा त ह व त या
(२४ एकद शसमाधानवा तकम )
ल गाथा त यापि तः
(भा यम )
ल गाथा सा त ह भव त
पात जलमहाभा यम
- 43 -
(आ पभा यम )
त त ह व त यम
(समाधानभा यम )
य य यतद यत अथवत ह अनकमनब धशत नो चाय म स ा च न व त या लोप च न
व त यः यदनब धः यत त कला द भः क र यत
(आ पभा यम )
स यवम अपा णनीय त भव त
( स ाि तभा यम )
यथा यासमवा त
(आ प मारणभा यम )
नन चो तम आक यपदशाि स म त च सवताद ना तषध इ त
(समाधानभा यम )
प र तमतत - गगा द बदा दपाठात सवताद ना नव तभ व य त इ त
(समाधानबाधकभा यम )
नन चा य गगा द बदा दपाठ योजनम तम कम समदायाना साध व यथा या द त
(समाधानसाधकभा यम )
एव त यभयमनन यत-पाठ चव वश यत कलादय च नव य त
कथ पनरकन य ननोभय ल यम
ल य म याह
पात जलमहाभा यम
- 44 -
कथम
वगता अ प हतवो भवि त त यथा-आ ा च स ताः पतर च ी णता इ त तथा
वा या य प व ठा न भवि त- वतो धाव त अल बसाना यात त
(भा यम )
अथ वा इद तावदय ट यः- वम सवतादयः यरि न त
आगमष
आगमाः श ाः प य त
वकारष त ह
वकारा अ प श ा प य त
ययष त ह
यया अ प श ाः प य त
धातष त ह
धातवोऽ प श ाः प य त
ा तप दकष त ह
ा तप दका य प श ा न प य त
या न त य हणा न ा तप दका न
एतषाम प वरवणानपव ानाथ उपदशः कत यः शशः षष इ त मा भत पलाशः पलाष
इ त मा भत म चको म जक इ त मा भत
पात जलमहाभा यम
- 45 -
lsquoआगमा च वकारा च ययाः सह धात भः
उ चाय त तत तष नम ा ताः कलादयःrsquo१
इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य थम प पशाि नकम
------------------------
पात जलमहाभा यम
- 46 -
अथ वतीय याहाराि नकम
( शवस म )
अइउण १
(२५ ववतोपदश त ावा तकम १)
अकार य ववतोपदश आकार हणाथः
(भा यम )
अकार य ववतोपदशः क त यः
क योजनम
आकार हणाथः अकारः सवण हणनाऽऽकारम प यथा ग णीयात
(आ पभा यम )
क च कारण न ग णीयात
(समाधानभा यम )
ववारभदात
(आ पभा यम )
कम यत- ववारभदा द त न पनः कालभदाद प यथव यय ववार भ नः एव काल भ नोऽ प
(समाधानभा यम )
स यमवमतत व य त lsquolsquoत या य य न सवणम rsquorsquo इ य ा य हण य योजनम -आ य
यषा त यो दशः य न च त सवणस ा भव ती त बा य च पनरा या कालः तन यादव
काल भ न य हणम न पन ववार भ न य
पात जलमहाभा यम
- 47 -
(आ पभा यम )
क पन रद ववत योप द यमान य योजनम वा यायत आहोि वत
सवत योप द यमान य ववतोपदश चो यत
(समाधानभा यम )
ववत योप द यमान य योजनम वा यायत
कथ ायत
यदयम -lsquolsquoअ अrsquorsquo-इ यकार य ववत य सवतता यापि त शाि त
(समाधानबाधकभा यम)
नतदि त ापकम अि त य यदत य वचन योजनम
कम
अ तख वः अ तमालः इ य ा तयतो ववत य ववतः ा नो त सव तः या द यवमथा यापि तः
(समाधानसाधकभा यम )
नतदि त नव लोक न च वदऽकारो ववतोऽि त
क त ह
सवतः योऽि त स भ व य त तदत यापि तवचन ापकमव भ व य त
lsquolsquo ववत योप द यमान य योजनम वा यायतrsquorsquo इ त
(आ पभा यम )
कः पनर वशषः- ववत योप द यमान य योजनम वा यायतसवत यो-प द यमान य वा
ववतोपदश चो यतत
पात जलमहाभा यम
- 48 -
(समाधानभा यम )
न खल कि च वशषः आहोप षकामा त भवानाह-सव त योप द यमान य
ववतोपदश चो यत इ त वय त मो ववत योप द यमान य योजनम वा यायत इ त
(२६ धा वा दष ववत व त ावा तकम २)
त य ववतोपदशाद य ाप ववतोपदशः सवण हणाथः
(भा यम )
त यत या रसमा ना यक य ववतोपदशाद य ा प ववतोपदशः कत यः वा य
धात ा तप दक यय नपात थ य
क योजनम सवण हणाथः आ रसमा ना यकना य हण यथा यात
क च कारण न यात
ववारभदादव
(धा वा दष ापकन ववत वसाधक ापक वघटनभा यम )
आचाय व त ापय त भव या रसमा ना यकन धा वा द थ य हण म त यदयम lsquolsquoअकः सवण
द घrsquorsquo इ त याहारऽको हण करो त
कथ क वा ापकम
न ह वयोरा रसमा ना यकयोयगप समव थानमि त
(धा वा दष ववत व त ासाधकभा यम )
नतदि त ापकम अि त य यदत य वचन योजनम
कम
पात जलमहाभा यम
- 49 -
य या रसमा ना यकन हणमि त तदथमत यात ख वाढक मालाढक म त स त
योजन न ापक भव त त मा ववतोपदशः कत यः
(आ पभा यम )
क एष य न चो यत ववतोपदशो नाम ववतो वोप द यत सवतो वा को व वशषः
(समाधानभा यम )
स एष सव एवमथ य नः यत या यता न ा तप दका य हणा न
तषामतना यपायनोपदश चो यत त ग भव त त मा व त यम -lsquoधा वा द थ च ववतrsquo इ त
(२७ योजना तरवा तकम )
द ध लतवचन च सवत नव यथः
(भा यम )
द घ लतवचन च सवत नव यथ ववतोपदशः कत यः द घ लतौ सवतौ मा भता म त
व ा याम दवद ता इ त
( नराकरणभा यम )
नव लोक न च वद द ध लतौ सवतौ तः कौ त ह ववतौ यौ त तौ भ व यतः
(एकद श योजनसाधकभा यम )
lsquo थानी क पयदतावन वारो यथा यणम rsquo
सवतः थानी सवतौ द ध लतौ क पय अन वारो यथा यणम त यथा- स य ता स व सरः
य लोक त लोक म त-अन वारः थानी यणमनना सक क पय त
( नराकरणभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 50 -
वषम उप यासः य त य सत त ल ि तभव त सि त ह यणः सानना सका
नरनना सका च द ध लतौ पननव लोक नव च वद सवतौ तः कौ त ह ववतौ यौ त तौ
भ व यतः
(आ पभा यम )
एवम प कत एतत -त य थानौ य न भ नौ भ व यतः न पन त य य नौ थान भ नौ
याताम ईकार ऊकारो व त
(समाधानभा यम )
व य त- lsquo थानऽ तरतमःrsquo इ य lsquo थानrsquo इ त वतमान पनः lsquo थानrsquo हण य योजनम
lsquoय ानक वधमा तय त थानत आ तय बल यो भव त इ त
(इ त ववत व त ा न पणम )
------------------------
पात जलमहाभा यम
- 51 -
(वणसमा नाय जा तप ा धकरणम )
(२८ पवप या पवा तकम १)
त ानवि त नदश सवणा हणमन वात
(भा यम )
त ानवि त नदश सवणाना हण न ा नो त ndash lsquolsquoअ य वौrsquorsquo lsquolsquoय य त चrsquorsquo क कारणम
अन वात न यतऽणः यऽनव तौ क त ह यऽ रसमा नाय उप द य त
(२९ एकद शसमाधानवा तकम २)
एक वादकार य स म
(भा यम )
एकोऽयमकारो य चा रसमा नाय य चानव तौ य च धा वा द थः
(३० आ पवा तकम ३)
अनब धस कर त
(भा यम )
अनब धस कर त ा नो त lsquolsquoकम यणrsquorsquo lsquolsquoआतोऽनपसग कःrsquorsquo इ त कऽ प ण कत ा नो त
(३१ वतीया पवा तकम ४)
एकाजनका हणष चानपपि तः
(भा यम )
पात जलमहाभा यम
- 52 -
एकाजनका हणष चानपपि तभव त त को दोषः क रणा ग रण यका-
ल णम तोदा त व ा नो त इह च घटन तर त घ टक इ त व ल णः ठन न ा नो त
(३२ ततीया पवातकम ५)
यव चोपचाराः
(भा यम )
यव चोपचाराः ा नवि त त यथा- यष नकन घटनानको यगप काय करो त
एव मममकार नानको यगपद चारयत
(३३ थमा प नराकरणवा तकम ६)
वषयण त नाना ल गकरणाि स म
यदय वषय वषय नाना ल गमकार करो त- lsquolsquoकम यण rsquorsquo lsquolsquoआतोऽनपसग कःrsquorsquo इ त तन
ायत-नानब धस करोऽ ती त य द ह यात नाना ल गकरणमनथक यात एकमवाय
सवगणम चारयत
( ापक नराकरणभा यम )
नतदि त ापकम इ स ा ल यथमत यात न ययमनब धः श यकव छ य
उपचतम इ स ाया ह दोषः यात आय य ह वयो र स ा यात
कयोः
आ य तयोः
( यासा तरण या याभा यम)
एव त ह-
पात जलमहाभा यम
- 53 -
( वषयण त पन ल गकरणाि स म )
यदय वषय वषय पन ल गमकार करो त- lsquolsquo ा द यतोऽण rsquorsquo lsquolsquo शवा द योऽण rsquorsquo इ त तन
ायत- नानब धस करोऽ ती त य द ह या पन ल गकरणमनथक यात
( थम या या यपगमभा यम )
अथवा पनर त-
वषयण त नाना ल गकरणाि स म इ यव
( ापक नराकरण मारणभा यम )
नन चो तम इ स ा ल यथमतत या द त
(साधकभा यम )
नष दोषः लोकत एति स म त यथा लोक कि चदव दवद तमाह - इह म डो भव इह
ज टलो भव इह शखी भव त यि ल गो य ो यत ति ल ग त ोप त ठत एवमयमकारो
यि ल गो य ो यत ति ल ग त ोप था यत
( वतीया पानवादभा यम )
यद य यत एकाजनका हणष चानपपि तः इ त
(३४ वतीया प नराकरणवा तकम)
एकाजनका हणष चाव ि तस यानात
(भा यम )
पात जलमहाभा यम
- 54 -
एकाजनका हणष चाव तः स यानादनका व भ व य त त यथा- lsquolsquoस तदश सा मध यो
भवि तrsquorsquo इ त lsquolsquo ः थमाम वाह तमाम rsquorsquo इ याव ि ततः स तदश व भव त एव महा या-
व त ततोऽनका व भ व य त
(आ पभा यम )
भवदाव ि ततः काय प र तम इह त खल क रणा ग रण यका ल णम तो-दा त व
ा नो यव
(समाधानभा यम )
एतद प स म
कथम
लोकतः त यथा-ऋ षसह मका क पलामककशः सह क वो द वा तया सव त सह द णाः
सप नाः
एव महा यनका व भ व य त
(ततीया प नराकरणभा यम )
यद य यत- यव चोपचाराः ा नव ती त भव यदसभ व काय त नानको यगप कया
य त खल सभ व कायमनकोऽ प त यगप करो त त यथा घट य दशन पशन च सभ व चद
कायमकार यो चारण नाम अनकोऽ प त यगप क र य त
(३५ पवप समतनाना वसाधकवा तकम )
आ यभा य त कालश द यवायात
(भा यम )
पात जलमहाभा यम
- 55 -
आ यभा य वकार य कतः कालश द यवायात काल यवाया छ द य-वाया च
काल यवायात द ड अ म श द यवाया -द डः नचक या मनो यवायन भ वत यम भव त
च व या यभा य-मकार य
(३६ नाना वहतवा तकम )
यगप च दशपथ वदशनात
(भा यम )
यगप च दशपथ वदशना म यामह-आ यभा यमकार य त यदय यगप च
शपथ वषपल यत अ वः अकः अथ इ त न यको दवद तो यगप न च भव त मथराया च
(एक ववा दभा यम )
य द पन रम वणाः-
(३७ एक वसाधकवा तकम )
शक नव यः
(भा यम )
त यथा-शकनय आशगा म वा पर ताद प तताः प चा य त एवमयमकारो lsquolsquoदrsquorsquo इ य
टो lsquolsquo डrsquorsquo इ य यत
(नाना ववा दभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 56 -
नव श यम अ न य वमव यात न या च श दाः न यष च श दष कट थर वचा ल-
भवणभ वत यमनपायोपजन वका र भः य द चाय द इ य टः ड इ य यत नाय कट थः
यात
य द पन रम वणाः-
(एक वसाधकभा यम)
(३७ एक वा दमतवा तकम )
आ द यव यः
(भा यम )
त यथा एक आ द योऽनका धकरण थो यगप शपथ वषपल यत
(नाना ववा दभा यम )
वषम उप यासः-नको टा आ द यमनका धकरण थ यगपदशपथ वषप-ल यत अकार
पन पलभत
(एक वावा दभा यम )
अकारम प नोपलभत क कारणम ो ोपलि धब न ा यः योगणा भ व लत आकाशदशः
श दः एक च पनराकाशम
(नाना ववा दभा यम )
आकाशदशा अ प बहवः यावता बहवः त मादा यभा यमकार य
(३८ स ा तसमाधानभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 57 -
आक त हणाि स म
(भा यम )
अवणाक त प द टा सवमवणकल ह य त तथवणाक तः तथोवणाक तः
( स ा तवा तक वतीयख डम )
त व च तपरकरणम
(भा यम )
एव च क वा तपराः य त-आक त हणना त स त म त
( स ा तदषकभा यम )
नन च सवण हणना त स त म त क वा तपराः यरन
( स ा तभषकभा यम )
या यायत तत सवणऽण हणमप रभा यमाक त हणादन य वा च इ त
(४० स ा तवा तकम )
ह हणष च
(भा यम )
कम
lsquolsquoआक त हणाि स म rsquorsquoइ यव lsquolsquoझलो झ लrsquorsquo अवा ताम अवा तम अवा त य त नाि त
अ सवणा ग णा त इ त
(५१ स ा तसमाधानवा तकम १८)
पसामा या वा
पात जलमहाभा यम
- 58 -
(भा यम )
पसामा या वा स मतत त यथा-lsquolsquoतानव शाटकाना छादयामः य मथरायाम rsquorsquo lsquolsquoतानव
शाल न भ मह य मगधष lsquoतदवद भवतः काषापण य मथराया गह तम rsquo अ यि म चा यि मन
पसामा यात तदवद म त भव त एव महा प पसामा यात स म
( शवस म )
ऋल क
(आ पभा यम )
अथ लकारोपदशः कमथः
(आ पबाधकभा यम )
क वशषण लकारोपदश चो यत न पनर यषाम प वणानामपदश चो यत य द
क चद यषाम प वणानामपदश योजनमि त लकारोपदश या प त भ वतमह त को वा वशषः
(आ पसाधकभा यम )
अयमि त वशषः अ य ह लकार या पीया चव योग वषयः य चा प योग वषयः
सोऽ प ल प थ यव कप च ल वम स म त या स वा कार यवा- काया ण भ व यि त नाथ
लकारोपदशन
(भा यम )
अत उ तर पठ त-
(४२ समाधानवा तकम )
पात जलमहाभा यम
- 59 -
लकारोपदशो य छाऽशि तजानकरण ल या यथः
(भा यम )
लकारोपदशः यत- य छाश दाथ ऽशि तजानकरणाथः ल या यथ च
य छाश दाथ तावत - य छया कि च लतको नाम ति म न काया ण यथा यः-
द लतकाय द ह म लतकाय द ह उद लतकोऽगमत य ङलतकोऽगमत चत टयी श दाना
व ि तः- जा तश दाः गणश दाः याश दाः य छाश दा चतथाः
(भा यम )
अशि तजानकरणाथः-अश या कया च ा म या ऋतक इ त यो त य लतक इ त
य तम त यानकरण ा म लतक इ याह कमाय लतक इ याह त
(वा तक ववरणभा यम )
ल या यथ च लकारोपदशः कत यः
क पनः ल यादयः
लत ववचन व रताः ल३ त शख ल तः ल तः ल या दष कायष कपल व
स म त य स वाद काया ण न स यि त त मा लकारोपदशः यत
(अथ योजन नराकरणभा यम )
नता न सि त योजना न
(४३ योजन या यानवा तकम )
या यभावा क पन स ा दष
या य य ऋतकश द य भावात क पन स ा दष साध म य त-ऋतक एवासौ न लतक इ त
पात जलमहाभा यम
- 60 -
( या या तरभा यम )
अपर आह- या य ऋतकश दः शा ाि वतोऽि त स क प यत यः साधः स ा दषऋतक
एवासौ न लतकः
( या यानबाधकभा यम )
अय त ह य छाश दोऽप रहायः-ल फडः ल फ ड च त
( या यानसाधकभा यम )
एषो प ऋ फडः ऋ फड च कथम अ त व ि त चव ह लोक ल यत फड फ डावौणा दकौ
ययौ यी च श दाना व ि तः ndash जा तश दाः गणश दाः याश दा इ त न सि त
य छाश दाः
( योजनवा दभा यम )
अ यथा क वा योजनम तम अ यथा क वा प रहारः सि त य छाश दा इ त क वा
योजनम तम न स ती त प रहारः समान चाथ शा ाि वतोऽशा ाि वत य नवतको भव त
त यथा दवद तश दो दव द णश द नवतय त न गा याद न
( या यानभा यम )
नष दोषः प ा तरर प प रहारा भवि त
(४४ वतीय योजन या यानवा तकम )
अनकरण श टा श टा त ष ष यथा लौ ककव दकष
(भा यम )
पात जलमहाभा यम
- 61 -
अनकरण ह श ट य वा साध भव त अ श टा त ष य वा नव त ोषाय भव त
ना यदयाय यथा लौ ककव दकष यथा लौ ककष व दकष च कता तष लोक ताव -य-एवमसौ
ददा त य एवमसौ यजत य एवमसावधीत इ त त यानकवन द या च यजत वाधीयीत च
सोऽ य यदयन य यत वदऽ प ndash lsquolsquoय एव व वसजः स ा य यासतrsquorsquo इ त तषामनकवन
त व स ा य यासीत सोऽ य यदयन य यत अ श टा त ष म यथा- य एवमसौ ह क त य
एवमसौ हस त य एवमसौ क डयती त त यानकवन ह क च हस च क डय च नव त ोषाय
या ना यदयाय य त ख ववमसौ ा मण हि त एवमसौ सरा पबती त त यानकवन ा मण
ह या सरा वा पबत सोऽ प म य प ततः यात
( योजनसमथनभा यम )
वषम उप यासः य चव हि त य चानहि त उभौ तौ हतः य चा प पब त य चान पब त
उभौ तौ पबतः य त ख ववमसौ ा मण हि त एवमसौ सरा पबती त
त यानकव नातान ल तो मा यगणक ठः कदल त भ छ या पयो वा पबत न स म य
प ततः यात
(वा तकाथनगमनभा यम)
एव महा प य एवमसावपश द य त इ त त यानकव नपश द य जीत
सोऽ यपश दभाक यात
(समाधानभा यम )
अय व योऽपश दपदाथकः श दो यदथ उपदशः क त यः न चापश दपदाथकः
श दोऽपश दो भव त अव य चतदव व यम यो ह म यतऽपश दपदाथकः श दोऽपश दो
भवती त अपश द इ यव त यापश द यात न चषोऽपश दः
पात जलमहाभा यम
- 62 -
( योजनभा यम )
अय ख व प भयोऽनकरणश दोऽप रहायः यदथ उपदशः क त यः-सा लकारमधीत म लकारमधीत
इ त
(ख डनभा यम )
व थ य पनरतदनकरणम
ल प थ य
य द ल प थ य लप च ल वम स म त या स वा कार एवा काया ण भ व यि त
( योजनभा यम )
भव तदथन नाथः यात अय व यः ल प थपदाथकः श दः यदथ उपदशः क त यः
(ख डनभा यम )
न क त यः इदमव य क त यम -lsquolsquo क तवदनकरण भव तrsquorsquo इ त क योजनम lsquolsquo वः
पचि व याहrsquorsquo lsquolsquo त ङ तङःrsquorsquo इ त नघातो यथा यात lsquoअ नी इ याहrsquo lsquolsquoईद द ववचन ग यम rsquorsquo
इ त ग यस ा यथा यात
(ख डनोपसहारभा यम )
य द- क तवदनकरण भवती य यत अपश द एवासौ भव त कमा लतक इ याह
ा म यलतक इ याह अपश दो य य क तः
( योजनभा यम )
न चापश दः क तः न यपश दा उप द य त न चानप द टा क तरि त
(४५ ततीय योजन या यानवा तकम )
पात जलमहाभा यम
- 63 -
एकदश वकत यान य वा ल यादयः
lsquolsquoएकदश वकतमन यव व तrsquorsquo इ त ल यादयोऽ प भ व यि त
( योजनवा या पभा यम )
य द lsquoएकदश वकतमन यव व तrsquo इ य यत lsquolsquoरा ः क चrsquorsquo lsquolsquoराजक यम lsquolsquoअ लोपोऽनrsquorsquo इ त
लोपः ा नो त
( या यातसमाधानभा यम )
एकदश वकतमन यवत प ठ न द ट य
( योजनवा दभा यम )
य द-प ठ न द ट य य यत lsquolsquo ल३ त शखrsquorsquo इ त लतो न ा नो त न य ऋकारः ष ठ न द टः
क त ह रफः
( या यातभा यम )
ऋकारोऽ य ष ठ न द टः कथम अ वभि तको नदशः-कप उः रः लः lsquolsquoकपो रो लrsquolsquo इ त
( या यात रव भा यम )
अथवा पनर त अ वशषण
(आ प मारणभा यम )
नन चो त-lsquolsquoरा ः क च lsquolsquoराजक यम lsquolsquoअ लोपोऽनःrsquorsquoइ त ा नोती त
(आ पबाधकभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 64 -
नष दोषः व य यतत - lsquolsquo वाद ना स सारण नकारा त हणमनकारा त त-षधाथम rsquolsquo इ त
त कतम तर ानव त यत-lsquolsquoअ लोपोऽनःrsquorsquo नकारा त य त
( योजनवा या पभा यम )
इह त ह ल त शख lsquolsquoअनतrsquorsquo इ त तषधः ा नो त
(४६ या यातसमाधानवा तकम )
रव तषधा च
(भा यम )
रव तषधा चति स य त lsquolsquoगरोररवतःrsquolsquo इ त व या म
(आ पभा यम )
य द अरवतः इ य यत होत-ऋकारः lsquolsquoहोतकारःrsquo अ न ा नो त
(आ पभा यम )
lsquolsquoगरोररवतो व यrsquorsquo इ त व या म
( स ाि तभा यम )
स एष स भदन लकारोपदशः ल या यथः स या यायत सषा महतो
वश त बा ल वाऽनक यत२
---------------
( शवस )
एओ ३ ऐऔच ४
पात जलमहाभा यम
- 65 -
(स य रष अतपर व थापनभा यम )
इद वचायत-lsquoइमा न स य रा ण तपरा ण वोप द यरन lsquoएत ओत rsquo lsquoऐत औत च rsquo इ त
अतपरा ण वा यथा यासम rsquo इ त
(भा यम )
क चा वशषः
(४७ तपरप दषकवा तकम )
स य रष तपरोपदश च तपरो चारणम
(भा यम )
स य रष तपरोपदश च तपरो चारण कत यम
(४८ तपर वप दषणवा तकम २)
ल या द वि व धः
(भा यम)
ल या द वजा यो व धन स य त गो३ ात नौ४ ात इ य lsquolsquoअन च चrsquorsquo इ यच उ तर य
यरो व भवत इ त ववचन न ा नो त इह च यङ४ तकायन lsquoउदङौ४पगवrsquo इ त lsquolsquoअ चrsquorsquo इ त
ङमडागमो न ा नो त
(४९ तपर वप दषणवा तकम ३)
लतस ा च
(भा यम )
पात जलमहाभा यम
- 66 -
लतस ा च न स य त ऐ३ तकायन औ३पगव lsquolsquoऊकालो वद घ लतःrsquorsquo इ त लतस ा न
ा नो त
(अतपरप ा यपगमभा यम )
स त त यतपरा ण
(५० अतपरप दषणवा तकम )
अतपर एच इ वादश
(भा यम )
य यतपरा ण lsquolsquoएच इ वादशrsquorsquo इ त व त यम क योजनम एचो (ङो)
वादशशासन वध एकारोऽध ओकारो वा मा भ द त
(अतपरवा दनः श काभा यम)
नन च य या प तपरा ण तना यत व त यम इमावचौ समाहारवण -मा ाऽवण य
मा वण वणयोः तयो वादशशासनष कदा चदवणः यात कदा च दवण वण मा कदा चदवण
भ द त
(तपरवा दन उ तरभा यम)
या यायत एतत -lsquolsquoऐचो चो तरभय वात rsquorsquo इ त
(समाधान स ाि तभा यम )
य द या यानप ः इदम प या यायत-lsquolsquo स मङः स थान वात rsquorsquo इ त
(आ पभा यम )
नन चडः स थानतरावध एकारोऽध ओकारः
पात जलमहाभा यम
- 67 -
(समाधानभा यम )
न तौ तः य द ह तौ याता ताववायमप दशत
(आ पभा यम )
नन च भो छ दोगाना सा यम राणायनीया अधमकारमधमोकार चाधीयत-सजात ए चसन त
अ वय ओ भः सतम श त ए य यजत त ए यत -इ त
(समाधानभा यम )
पा रषदक तरषा त भवताम नव ह लोक ना यि म वदऽध एकारोध ओकारो वाि त
(५१ अतपरप दषणवा तकम )
एकादश द घ हणम
(भा यम )
एकादश द घ हण कत यम - lsquolsquoआ गणो द घःrsquorsquo lsquolsquoव र च द घःrsquorsquo इ त क योजनम
आ तयति मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा मा भवि न त ख वा इ ः
ख व ः ख वा उदक ख वोदक ख वा ईषा ख वषा ख वा ऊढा ख वोढा ख वा एलका
ख वलका ख वा ओदनः ख वौदनः ख वा ए तकायनः lsquolsquoख व तकायनः ख वा औपगवः
ख वौपगव इ त
(आ पभा यम )
त त ह द घ हण क त यम
(समाधानभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 68 -
न कत यम उप र टा योग वभागः क र यत - lsquolsquoअकः सवणrsquorsquo एको भव त ततो lsquolsquoद घrsquorsquo
द घ च स भव त यः स lsquolsquoएकः पवपरयोःrsquorsquo इ यव न द ट इ त
(आ पभा यम )
इहा प त ह ा नो त-पश व पच ती त
(समाधानभा यम )
नष दोषः इह ताव पश म त lsquolsquoअ यकrsquolsquo इतीयता स म सोऽयमव स स त य पव हण करो त
त यत योजनम - यथाजातीयकः पव तथाजातीयक उभयोयथा या द त
व म त पव इ यवानवतत अथवा आचाय व ि त ापय त नानन स सारण य द घ
भवती त यदय हल उ तर य स सारण य द घ व शाि त
पच ती त lsquolsquoअतो गण पर इतीयता स म सोऽयमव स स त य प हण करो त
त यत योजनम -यथाजातीयक पर य प तथाजातीयकमभयो यथा या द त
(द घ हणा पभा यम)
इह त ह ख व य माल य इ त द घवचनादकारो न अना तयादकारौकारौ न [त को
दोषः] वग ह त य वण स यत
(समाधानभा यम )
न मो-य यमाण दोष त कत य म त क त ह य यमाणन दोष त कत य म त
(आ पभा यम )
व च यमाण न दोषः
(समाधानभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 69 -
स ा वधौ व रादज द घ अद गणो द घ इ त
(आ पभा यम )
त त ह द घ हण कत यम
( स ाि तसमाधानभा यम )
न कत यम
(आ पभा यम )
क मादवा तयति मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा न भवि त
(समाधानभा यम )
तपर गणव ी
(आ पभा यम )
नन च तः परो य मा सोऽय तपरः
(समाधानभा यम )
न याह ताद प पर तपर इ त
(आ पभा यम )
य द ताद प पर तपरः lsquolsquoऋदोरब rsquorsquo इतीहव यात - यवः तवः लवः पव इ य न यात
(समाधानभा यम )
नष तकारः क त ह दकारः
(आ पभा यम )
क दकार योजनम
पात जलमहाभा यम
- 70 -
( तब धीसमाधानभा यम )
अथ क तकार य यसदहाथ तकारः दकारोऽ प अथ मखसखाथ तकारः दकारोऽपी त
(इ त स य र वतपरपाठ नणयः)
--------------------
(अथ वणकदश हणा हण नणयः)
(भा यम )
इद वचायत- य एत वणष वणकदशा वणा तरसमानाकतय एतषामवयव हणन हण
या वा न व त कतः पन रय वचारणा इह ह समदाया अ यप द य त अवयवा अ प
अ य तर च समदायऽवयवः त यथा व ः चलन सहायवयवः चल त त
समदाय थ यावयव यावयव हणन हण या वा न व त जायत वचारणा
क चा वशषः
(५२ हणप आ पवा तकम ६)
वणकदशा वण हणन च स य र समाना र व ध तषघः
(भा यम )
वणकदशा वण हणन च स य र समाना र व धः ा नो त स तष यः अ न इ म
वायो उदकम lsquolsquoअकः सवण द घःrsquolsquo इ त द घ व ा नो त
(५३ आ पा तरवा तकम ७)
द घ व व ध तषघः
(भा यम )
पात जलमहाभा यम
- 71 -
द घ वा यो व धः ा नो त स तष यः
आलय लय lsquolsquo व य प त क त त भव तrsquorsquo इ त तक ा नो त
(आ पबाधकभा यम )
नष दोषः आचाय व ि त ापय त-lsquolsquoन द घ वा यो व धभव त इ त यदय द घा छ तक शाि त
(आ पसाधकभा यम )
नतदि त ापकम अि त य यदत य वचन योजनम कम lsquolsquoपदा ता वाrsquorsquo इ त वभाषा
व यामी त
(आ पबाधकभा यम )
य त ह योग वभाग करो त इतरथा ह lsquolsquoद धा पदा ता वाrsquorsquo इ यव यात
(आ पभा यम )
इह त ह-ख वा भः माला भः lsquolsquoअतो भस ऐस rsquorsquo इ य भाव ा नो त
(आ पबाधकभा यम )
तपरकरणसाम या न भ व य त
(आ पभा यम )
इह त ह- याता वाता अतो लोप आधधातकrsquolsquo इ यकारलोपः ा नो त
(आ पबाधकभा यम )
नन चा प तपरकरणसाम यादव न भ व य त
(आ पसाधकभा यम )
अि त य य तपरकरण योजनम कम सव य लोपो मा भ द त
पात जलमहाभा यम
- 72 -
( योजनबाधकभा यम )
अथ यमाणऽ प तपर पर य लोप कत पव य क मा न भव त
( योजनसाधकभा यम )
परलोप य था नव ावाद स वा च
(समाधानसाधकभा यम )
एव त याचाय व ि त ापय त- lsquoन आकार थ याकार य लोपो भव त इ त यदयम
lsquoआतोऽनपसग कःrsquo इ त ककारमनब ध करो त कथ क वा ापकम क करण एत योजनम -
कती याकारलोपो यथा या द त य याकार थ याकार य लोपः यात क करणमनथक यात
पर याकार य लोप कत वयोरकारयोः पर प ह स प या -गोदः क बलद इ त प य त
वाचाय -नाकार थ याकार य लोपः या द त अतः ककारमनब ध करो त
(समाधानबाधकभा यम )
नतदि त ापकम उ तराथमत यात -lsquolsquoत दशोकयोः प रमजापनदोःrsquorsquo इ त
(समाधानसाधकभा यम )
य त ह lsquolsquoगापो टकrsquorsquo इ यन याथ ककारमनब ध करो त
(५४ आ पवा तकम ७)
एकवणव च
एकवणव च द घ भवती त व त यम क योजनम वाचा तरती त
वय ल ण ठ मा भ द त इह च वाचो न म तम lsquolsquoत य न म त सयोगो पातौrsquorsquo व ल णो
य मा भ द त
पात जलमहाभा यम
- 73 -
(आ पबाधकभा यम )
अ ा प गोनौ हण ापकम -lsquolsquoद घा व ल णो व धन भव तrsquo इ त
(सवा पप रहारभा यम )
अय त सवषामव प रहारः-
(५५ स ा तसमाधानवा तकम ९)
ना यपव त यावयव य त व धयथा यष
(भा यम )
ना यपव त यावयव यावयवा यो व धभव त यथा यष त यथा lsquolsquo यष स तदश सा मध यो
भवि तrsquorsquo इ त न स तदशारि नमा का ठम नाव याधीयत
( टा तवष यभा यम )
वषम उप यासः यच चव ह त कम चो यत असभव चा नौ व या च
( टा ता तरभा यम )
यथा त ह lsquolsquoस तदश ादशमा ीरा व थीः स मधोऽ यादधीतrsquorsquo इ त न स तदश ादशमा
का ठम नाव याधीयत
( टा तवष यभा यम )
अ ा प त णव चत कम चो यत त य चासभवोऽ नौ व या च
( स ाि त टा तभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 74 -
यथा त ह lsquolsquoतल न व त यम rsquo lsquolsquoमास न व त यम rsquorsquo इ त यपव त च न व यत
अ यपव त गावः सषपा च व य त तथा lsquolsquoलोमनख प वा शौच कत यम rsquorsquo इ त यपव त
प वा नयोगतः कत यम अ यपव त कामचारः
(आ पभा यम )
य त ह यपवग ऽि त व च यपवग ऽि त स य रष
(५६ समाधानवा तकम १०)
स य रष ववत वात
यद ावणम ववततर तद य मादवणा य अपीवण वण ववततर त
अ या या मवण वणा याम
(अ हणप ा यपगमभा यम )
अथवा पनन ग य त
(५७ अ हणप दषणवा तकम )
अ हण च न व धलादश वनामष ऋकार हणम
(भा यम )
अ हण च न व धलादश वनामष ऋकार हण कत यम lsquolsquoत मा न वहलःrsquorsquo ऋकार च त
व त यम इहा प यथा यात -आनधतः आनध र त य य पनग य त lsquo वहलःrsquo इ यव त य
स म
(अ हणप दषणो ारभा यम )
य या प न ग य त त या यष न दोषः वहल हण न क र यत त मा न भवती यव
पात जलमहाभा यम
- 75 -
य द न यत आटतः आट र य ा प ा नो त
अ नो त हण नयमाथ भ व य त-अ नोतरवावण पध य ना य यावण पध य त (न व धः)
(वा तको त वतीयदषणभा यम)
लादश च ऋकार हण कत यम lsquolsquoकपो रो लःrsquolsquo ऋकार य च त व त यम इहा प यथा यात -
ल तः ल तवा न त य य पनग य त र इ यव त य स म
( वतीयदषणो ारभा यम)
य या प न ग य त त या यष न दोषः ऋकारो य न द यत कथम अ वभि तको नदशः-
कप उः रः लः ndashlsquolsquoकपो रो लःrsquorsquo इ त अथवा उभयतः फोटमा न द यत-र तल तभवती त
(लादशः)
(वा तको तततीदषणभा यम )
वनाम ऋकार हण कत यम lsquolsquoरषा या नो णः समानपदrsquorsquo ऋकारा च त व त यम इहा प
यथा यात -मातणा पतणा म त य य पनग य त रषा या म यव त य स म
(अ हणवा दभा यम )
न स य त य त फा पर भ त तन यव हत वा न ा नो त
( हणवा दभा यम )
मा भदवम अ यवाय इ यव स म
(अ हणवा दभा यम )
न स य त वणकदशाः क वण हणन ग य त य यपव ता अ प वणा भवि त य चा प
रफा पर भ तः न त व चद प यपव त यत
पात जलमहाभा यम
- 76 -
( हणवा दभा यम )
एव त ह योग वभागः क र यत lsquolsquoरषा या नो णः समानपदrsquorsquo ततः-lsquolsquo यवाय यवाय च रषा या नो
णो भवती त ततः -lsquolsquoअ क वा नि भःrsquo इ त
इद मदानी कमथम
नयमाथम -lsquoएतरवा रसमा ना यक यवाय ना यःrsquo इ त
(अ हणवा दभा यम )
य या प न ग य त त या यष न दोषः आचाय वि त ापय त- भव यकारा नो ण व म त यदय
ना दष ननमनश द पठ त
( हणवा दभा यम )
नतदि त ापकम व यथमत यात -नानम नः
(अ हणवा दभा यम )
य त ह त नो तश द पठ त
(एकद शभा यम )
य चा प ननमनश द पठ त
(बाधक मारणभा यम )
नन चो तम -व यथमत यात
(समाधानभा यम )
ब हर गा व र तर ग ण वम अ स ब हर गम तर ग अथवा उप र टा योग वभागः क र यत-
lsquolsquoऋतःrsquorsquo नो णो भव त ततः-lsquolsquoछ द यव हात rsquorsquo ऋत इ यव
पात जलमहाभा यम
- 77 -
(९७ आ पवा तकम )
लतावच इदतौ
(भा यम )
एत च व त यम य य पनग य त गरो ट र यव ल या त य स म
(आ पबाधकभा यम )
य या प न ग य त त या यष न दोषः यत एत यास एव
(५९ आ पवा तकम )
त य प सयोग व यञ जन व धः
त य प सयोग व य जना यो व धन स य त-क३ कटः प३ पल प३ त म त य य
पनग य त त य वौ ककारौ वौ पकारौ वौ तकारौ
(आ पबाधकभा यम )
य या प न ग य त त या प वौ ककारौ वौ पकारौ वौ तकारौ कथम मा ाकालोऽ
ग यत न च मा क य जनमि त अनप द ट स कथ श य व ातम अस च कथ श य
तप तम
(आ पसाधकभा यम )
य य प तावद त छ यत व त य त नाि त-lsquoअण सवणान ग णातrsquo इ त इह त कथम -
स य ता स व सरः य लोकम त लोक म त य तद यण सवणान ग णाती त
(आ पबाधकभा यम )
अ ा प मा ाकालो ग यत न च मा क य जनमि त अनप द ट स कथ श य व ातम
पात जलमहाभा यम
- 78 -
( शवस म )
हयवर ५
(अथ हकारा धकरणम)
(वा तकावतरणभा यम )
सव वणाः सकदप द टाः अय हकारो व प द यत-पव चव पर च य द पनः पव एवोप द यत पर
एव वा क चा वशषः
(६० पव ानपदश दषणवा तकम १)
हकार य परोपदशऽ हणष ह हणम
(भा यम )
हकार य परोपदशऽ हणष ह हण कत यम lsquolsquoआतोऽ ट न यम rsquorsquo lsquolsquoश छोऽ टrsquorsquo lsquolsquoद घाद ट
समानपादrsquorsquo हकार च त व त यम इहा प यथा यात महा ह सः
(६१ पव ानपदश दषणवा तकम २)
उ व च
(भा यम )
उ व च हकार हण कत यम lsquolsquoअतो रोर लताद लत ह श चrsquorsquo हकार च त व त यम इहा प यथा
यात -प षो हस त ा मणो हसती त
(पवापदशा गीकारभा यम )
अ त त ह पव पदशः
(६३-६३ पर ानपदश दषणभा यवा तकम३-४)
पात जलमहाभा यम
- 79 -
पव पदश क व स वधयो झ हणा न च
य द पव पदशः क व वधयम -ि न ह वा न ह वा सि न हष त ि न न हष त
lsquolsquoरलोऽ यपधा लादःrsquorsquo इ त क व न ा नो त
स व धः- स च वधयः-अध त अ ल त lsquolsquoशल इगपधाद नटः सःrsquorsquo इ त सो न ा नो त
इ व धः इ च वधयः- द ह वला दल ण इण न ा नो त
झ हणा न च
कम
अहकारा ण यः
lsquolsquoझलो झ लrsquorsquo इतीह न यात -अदा धाम अदा धम त मा पव चवोपद ट यः पर च
(उपसहारभा यम )
य द च क चद य ा यपदश योजनमि त त ा यपदशः कत यः
(अथ रफोपदश थाना धकरणम )
इद वचायत-अय रफो यकारवकारा या पव एवोप द यत-हरयव ड त पर एव वा यथा यास म त
क चा वशषः
(६४ यथा यासोपदशदषणवा तकम ५)
रफ य परोपदशऽनना सक ववचनपरसवण तषधः
(भा यम )
रफ य परोपदशऽनना सक ववचनपरसवणाना तषधो व त यः
पात जलमहाभा यम
- 80 -
अनना सक य- वनय त ातनय त lsquolsquoयरोऽनना सकऽनना सको वाrsquorsquo इ यनना सकः
ा नो त
ववचन य-म दः भ दः lsquolsquoयरःrsquorsquo इ त ववचन ा नो त परसवण य-क ड रथन वन
रथन lsquolsquoअन वार य य य-rsquorsquoइ त परसवणः ा नो त
(इ त यथा यास दषणा न)
------------------
(यकारा पव पाठा यगमभा यम )
अ त त ह पव पदशः
(६५-६६ पव पदशदषणभा यवा तकम ६-७)
पव पदश क व तषधो यलोपवचन च
(भा यम )
य द पव पदशः क व तष यम द व वा दद वष त lsquolsquoरलोऽ यपधा द त क व ा नो त
(दषण नराकरणभा यम )
नषः दोषः नव व ायत-lsquolsquoरलो यपधा rsquorsquo इ त
क त ह
lsquolsquoरलः अव यपधा rsquorsquoइ त
lsquolsquo क मदम अव यपधा rsquorsquoइ त
अवकारा ता यपधात अव यपधाद त
(भा यम )
पात जलमहाभा यम
- 81 -
यलोपवचन च यो च लोपो व त यः गौधरःपचरन यजरन lsquoजीव रदानःrsquo जीरदानः
वल त लोपो न ा नो त
(दषण नराकरणभा यम )
नष दोषः रफोऽ य न द यत-lsquolsquoलोपो योव ल इ त रफ च व ल च तrsquorsquo
(यथा यासाऽ यपगमभा यम )
अथ वा पनर त परोपदशः
(दोष मारणभा यम )
नन चो तम रफ य परोपदशऽनना सक ववचनपरसवण तषध इ त
(समाधानभा यम )
अनना सकपरसवणयो ताव तषधो न व त यः रफो मणा सवणा न सि त
(भा यम )
ववचनऽ प नमौ रहौ का यणौ ववचन य
क त ह न म त ममौ रहौ ववचन य त यथा lsquolsquo ा मणा भो य ता माठरकौ णड यौ
प रव वषाताम rsquo इ त नदानी तौ भ जात
(अथायोगवाहोपदशा धकरणम )
इद वचायत-इमऽयोगवाहा न व चदप द य त य त च तषा कायाथ उपदशः कत यः क
पनरयोगवाहाः वसजनीयिज वामल योप मानीयान वारना स ययमाः कथ पनरयोगवाहाः
यदय ता वहि त अनप द टा च य त
(भा यम )
पात जलमहाभा यम
- 82 -
व पनरषामपदशः कत यः
(६७ स ा तवा तकम )
अयोगवाहानाम स ण वम
(भा यम )
अयोगवाहानाम सपदशः कत यः
क योजनम ण वम उरःकण उर कण उरःपण उर^पण lsquolsquoअ यवायrsquolsquo इ त ण व स
भव त
( स ा तवा तकम )
शष ज भावष व
(भा यम )
शषपदश कत यः क योजनम ज भावष व अयमि ज प मानीयोपधः प यत त य
ज व कत उि जता उि जत म यत प यथा यात
(उप मानीयोपधदषणभा यम )
य यि ज प मानीयोपधः प यत उि जिजषती यप मानीयादरव ववचन ा नो त दकारोपध पनर
lsquolsquoन ाः सयोगादयःrsquolsquo इ त तषधः स ो भव त
(दकारोपधदषणभा यम )
य द दकारोपधः प यत का प स उि जता उि जत म त
(दकारोपधदषण नराकरणभा यम )
अ स भ उ जः
पात जलमहाभा यम
- 83 -
इदमि त-lsquolsquo तोः चना चःrsquorsquo इ त ततो व या म lsquolsquoभ उ जःrsquorsquo उ जः चना सि नपात भो-भवती तrsquorsquo
(आ पभा यम )
त त ह व त यम
(समाधानभा यम )
न व त यम नपातनादव स म क नपातनम lsquolsquoभज य जौ पा यपतापयोःrsquorsquo इ त
(समाधानबाधकभा यम )
इहा प त ह ा नो त-अ य गः सम ग इ त
(समाधानसाधकभा यम )
अक व वषय ति नपातनम अथवा नतद ज प गमरत व यपसगा डो वधीयत
अ य गतोऽ य गः सम गतः सम ग इ त
( योजनभा यम )
ष व च योजनम स पःष धनःष lsquolsquoश यवायrsquorsquo इ त ष व स भवती त
lsquolsquoनम वसजनीयश यवायऽ प इ त वसजनीय हण न कत य भव त
(आ पभा यम )
नम चा प त ह हण श यमकतम
कथ सप ष धन ष
अन वार कत lsquoश यवाय इ यव स म
(समाधानभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 84 -
अव य नमो हण कत यम अन वार वशषण न हणम नमो योऽन वार त यथा या इह मा
भत-प ि व त
(भा यम )
अथवाऽ वशषणोपदशः कत यः
(भा यम )
क योजनम
(६९ स ा तवा तकम )
अ वशषण सयोगोपधास ाऽलोऽ य ववचन था नव ाव तषघाः
(भा यम )
अ वशषण सयोगस ा योजनम उ३ जकः lsquolsquoहलोऽन तराः सयोगःrsquorsquo इ त सयोगस ा lsquolsquoसयोग
ग व तrsquorsquo ग स ा lsquolsquoगरोrsquorsquo र त लतो भव त
( योजनभा यम )
उपधास ा च योजनम -द कत न कत द पीत न पीतम lsquolsquoइददपध य चा यय यrsquolsquo त ष व
स भव त
( योजन नरासभा यम )
नतदि त योजनम न इददपध हणन वसजनीयो वश यत
क त ह
सकारो वश यत-इददपध य सकार य यो वसजनीय इ त
पात जलमहाभा यम
- 85 -
अथवा उपधा हण न क र यत इद या त पर वसजनीय वशष य यामः-इद याम तर य
वसजनीय य त
( योजनभा यम )
अलोऽ य व ध च योजनम -व तर त ल तर त lsquolsquoअलोऽ य यrsquorsquo वधयो भव ती यलो य य
स व स भव त
( योजन नराकरणभा यम )
एतद प नाि त योजनम -lsquolsquo न द यमान यादशा भवि तrsquorsquo इ त वसजनीय यव भ व य त
( योजनभा यम )
ववचन योजनम -उर^कः उर^पः lsquolsquoअन च चrsquorsquo एच उ तर य यरो व भवत इ त ववचन स
भव त
( योजनभा यम )
था नव ाव तषध च योजनम -यथह भव त-उरःकण उरःपण त lsquolsquoअ यवायrsquorsquo इ त ण वम
एव महा प था नव ावा ा नो त- यढोर कन महोर कन त त lsquolsquoअनि वधौrsquorsquo इ त तषधः स ो
भव त
(इ ययोगवाहोपदशा धकरणम )
(अथ वणाथव ता धकरणम )
---------
पात जलमहाभा यम
- 86 -
(भा यम )
क पन रम वणा अथव तः आहोि वदनथकाः
(७० अथव तासाधक थमवा तकम )
अथव तो वणा धात ा तप दक यय नपातानामकवणानामथदशनात
(भा यम )
अथव तो वणाः
कतः
धात ा तप दक यय नपातानामकवणानामथदशनात
धातव एकवणा अथव तो य त-ए त अ य त अधीत इ त
ा तप दका यकवणा यथवि त-आ याम ए भः एष
यया एकवणा अथव तः औपगवः कापटवः
नपाता एकवणा अथव तः अ अप ह इ इ प य उ उि त ठ ए अप ाम
धात ा तप दक यय नपातानामकवणानामथदशना म यामह-अथव तो वणा इ त
(७१ अथव तासाधक वतीयवा तकम १२)
वण य यय चाथा तरगमनात
(भा यम )
वण य यय चाथा तरगमना म यामहऽथव तो वणा इ त कपः सपो यप इ त कप इ त
सककारण कि चदथ ग यत सप इ त ककारापाय सकारोपजन चाथा तर ग यत यप इ त
पात जलमहाभा यम
- 87 -
ककारसकारापाय यकारोपजन चाथा तर ग यत तन म यामह-यः कप कपाथः स ककार य यः
सप सपाथः स सकार य यो यप यपाथः स यकार य त
(७२ अथव तासाधकततीयवा तकम १३)
वणानपल धौ चानथगतः
(भा यम )
वणानपल धौ चानथगतम यामहऽथव तो वणा इ त व ः ऋ ः का डीरः आ डीरः व इ त
सवकारण कि चदथ ग यत ऋ इ त वकारापाय सोऽथ न ग यत का डीर इ त सककारण
कि चदथ ग यत आ डीर इ त ककारापाय सोऽथ न ग यत
(आ पभा यम )
क त य यत-lsquoअनथगतःrsquo इ त न साधीयो य ाथ य ग तभव त
(समाधानभा यम )
एव तह द प ठत य या -lsquolsquoवणानपल धौ चातदथगतःrsquorsquo इ त
क मदम -अतदथगत र त
त याथ तदथः तदथ य ग त तदथग तः न तदथग तरतदथग तरतदथगत र त अथवा
सोथ तदथ तदथ य ग त तदथग तन तदथग तरतदथग तरतदथगत र त
(आ पभा यम )
स त ह तथा नदशः कत यः
( स ा तभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 88 -
न कत यः उ तरपदलोपोऽ ट यः त यथा-उ मख मव मखम य उ मखः खरमखः
एवमतदथगतरनथगत र त
(७३ अथव तासाधकचतथवा तकम )
सघाताथव चा च
(भा यम )
सघाताथव वा च म यामहऽथव तो वणा इ त यषा सघाता अथव तोऽवयवा अ प
तषामथव तः [यषा पनरवयवा अनथकाः समदाया अ प तषामनथकाः] त यथा
एक च मा दशन समथः त समदाय च शतम प समथम एक च तल तलदान समथः
त समदाय च खाय प तलदान समथा यषा पनरवयवा अनथकाः समदाया अ प तषामनथकाः
त यथा-एकोऽ धो दशनऽसमथ त समदाय च शतम यसमथम एका च सकता तलदानऽसमथा
त समदाय च खार शतम यसमथम
(अथव तादषणभा यम )
य द तह म वणा अथव तः अथव कता न ा नवि त
का न
lsquolsquoअथव ा तप दकम rsquorsquo इ त तप दकस ा lsquolsquo ा तप दका rsquorsquo इ त वा य पि तः lsquolsquoसब त पदम rsquorsquo इ त
पदस ा
त को दोषः
lsquolsquoपद यrsquorsquo इ त नलोपाद न ा नवि त-धन वन म त
(७४ अथव ताया दोष नराकरणवा तकम १५)
पात जलमहाभा यम
- 89 -
सघात यकाथा सबभावो वणात
(भा यम )
सघात यक वमथः तन वणा सब पि तन भ व य त
(७५ अनथकतासाधक थमवा तकम १६)
अनथका त तवणमथानपल धः
(भा यम )
अनथका त वणाः
कतः
तवणमथानपल धः न ह तवणमथा उपल य त
क मद तवणम
वण वण त तवणम
(७६ अनथक वसाधक वतीयवा तकम १७)
वण य ययापायोपजन वकार वथदशनात
(भा यम )
वण य ययापायोपजन वकार वथदशना मह-अनथका वणा इ त वण य यय-कत तकः कसः
सकताः हसः सहः वण य ययो नाथ य ययः अपायो लोपः-हतः नि त न त नन
वणापायो नाथापायः उपजन आगमः-ल वता ल वतम वण पजनो नाथ पजनः वकार आदशः
घातय त घातकः वण वकारो नाथ वकारः यथव वण य ययापायोपजन वकारा भवि त
त वदथ य ययापायोपजन वकारभ व-त यम न चह त व अतो म यामह-अनथका वणा इ त
पात जलमहाभा यम
- 90 -
(तट था पभा यम )
उभय मद वणष तम -अथव तोऽनथका इ त च कम या यः
(समाधानभा यम )
उभय म याह कतः
वभावतः त यथा समानमीहमानाना चाधीयानाना च क चदथय य त अपर न न चदानी
कि चदथवा न त क वा सवरथव ः श य भ वतम कि च वाऽनथक इ त क वा सवरनथकः त
क मा भः श य कतम -य ात ा तप दक यय नपाता एकवणा अथव तोऽतो यऽनथका इ त
वाभा वकमतत
(आ पभा यम )
कथ य एष भवता वणानामथव ताया हत प द टः-lsquoअथव तो वणा धात ा तप दक यय-
नपातानामकवणानामथदशना वण य यय चाथा तरगमना वणानपल धौ चानथगतः
सघाताथव वा चrsquo इ त
(समाधानभा यम )
सघाता तरा यवता यवजातीयका न अथा तरष वत त-कपः सपो यप इ त य द ह
वण य ययकतमथा तरगमन यात भ य ठः कपाथः सप यात सपाथ च कप कपाथ च यप
यपाथ च कप सपाथ च यप यपाथ च सप यत त खल न क च सप य वा यप यप य वा कप
कप य वा यप सप य वा कप कप य वा सप यप य वा सप अतो म यामह-
सघाता तरा यता यवजातीयका यथा तरष वत त इ त इद ख व प-भवता वणानामथव ता वता
साघीयोऽनथक व यो ततम यो ह म यत-यः कप कपाथः स ककार य यः सप सपाथः स
सकार य यो यप यपाथः स यकार य त ऊपश द व यानथकः यात
पात जलमहाभा यम
- 91 -
तद त-
lsquoन कपसपयपानाम वयोऽथ य व यत
अतोऽथा तरवा च व सघात यव ग यत
(आ पभा यम )
त दमप र तम - सघाताथव वा च इ त
(समाधानभा यम )
एत या प ा तप दकस ाया प रहार व य त
(इ त वणानामथव ता धकरणम )
-------------------
पात जलमहाभा यम
- 92 -
(अथ याहारि व स क हणाभावा धकरणम )
(भा यम )
अउइण ऋलक एओ ऐऔच
(७७ आ पवा तकम १८ )
lsquo याहारऽनब धाना कथम हणष नrsquo
य एतऽ याहराथा अनब धाः य त एतषाम हणन हण क मा न भव त
क च यात
द ध णकार य त मधणकार य त lsquoइको यण चrsquo इ त यणादशः स यत
(७८ स ा तसमाधानवा तकख डनम १९)
आचारात
(भा यम )
क मदमाचारा द त
आचायाणामपचारात नत वाचाया अ काया ण कतव तः
(७९ स ा तसमाधानवा तकख डनम २०)
lsquoअ धान वात rsquo
(भा यम )
अ धान वा च न ख व यतषाम ाधा यनोपदशः यत
व त ह
ह ष
पात जलमहाभा यम
- 93 -
कत एतत
एषा याचाय य शल ल यत-य त यजातीया त यजातीयषप दश त-अचोऽ हलो ह ष
(८० स ा तसमाधानवा तकख डनम )
lsquoलोप च बलव तरःrsquo
(भा यम )
लोपः ख व प ताव व त
(८१ स ा तसमाधानर य तरवा तकम २२)
ऊकालोऽिज त वा योग त कालाना यथा भवत
अचा हणम काय तनषा न भ व य त
(भा यम )
अथवा योग वभागः क र यत-lsquolsquoऊकालोऽच rsquorsquo उ ऊ ऊ ३ इ यव कालोऽ भव त ततो lsquolsquo वद घ लतःrsquorsquo
वद घ लतस च भव त-ऊकालोच
(आ पभा यम )
एवम प क कट इ य ा प ा नो त
(समाधानभा यम )
त मा पव त एव प रहारः
(भा यम )
एष एवाथः अपर आह-
पात जलमहाभा यम
- 94 -
वाद ना वचनात ा याव तावदव योगोऽ त अ काया ण यथा य त काल व
काया ण
(इ त याहारि वता हणाभावा धकरणम )
----------------------
पात जलमहाभा यम
- 95 -
(lsquoअण दत स ऽण पद योजना धकरणम rsquo)
(आ पभा यम )
अथ कमथम तः थानामण सपदशः यत
(समाधानभा यम )
इह स य ता स व सरः य ल क त ल क म त परसवण या स वादन- वार यव
ववचनम त पर य परसवण कत त य यय हणन हणात पव या प परसवण यथा यात
(समाधानबाधकभा यम )
नतदि त योजनम व य यतत - ववचन परसवण व स व त यम इ त यावता
स वम यत परसवण एव ताव व त
(समाधानसाधकभा यम )
परसवण त ह कत त य य हणन हणा ववचन यथा यात
(समाधानबाधकभा यम )
मा भत ववचनम
(समाधानसाधकभा यम )
नन च भदो भव त-स त ववचन यकारम अस त ववचन वयकारम
(समाधानबाधकभा म )
नाि त भदः स य प ववचन वयकारमव
कथम
lsquolsquoहलो यमा य म लोपःrsquorsquo इ यवमक य लोपन भ वत यम
पात जलमहाभा यम
- 96 -
(समाधानसाधकभा यम )
एवम प भदः स त ववचन कदा च वयकारम कदा चत यकारम अस त
वयकारमव स एष कथ भदो न या य द न यो लोपः या वभाषा च स लोपः
(समाधानबाधककद शभा यम )
यथाऽभद तथाऽ त
(समाधानसाधक स ाि तवा तकम )
अनवतत वभाषा शरोऽ च य वारय यय व वम
(भा यम )
यदय lsquolsquoशरोऽ च इ त ववचन तषध शाि त त ापय याचायः अनवतत वभाष तrsquorsquo
(िज ासाभा यम )
कथ क वा ापकम
(त यव हतसचकम तराधम )
न य ह त य लोप तषधाथ न कि च यात
(भा यम )
य द न यो लोपः यात तषधवचनमनथक यात अ व ववचनम lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त
लोपो भ व य त प य त वाचायः- वभाषा सलोप इ त ततो ववचन तषध शाि त
(समाधानबाधकभा यम )
नतदि त ापकम न यऽ प त य लोप स तषधोऽव य व त यः यदतत lsquolsquoअचो रहा याम rsquorsquo
इ त ववचनम लोपापवादः स व ायत
पात जलमहाभा यम
- 97 -
कथम
यर इ य यत एताव त च यरः- यदत झरो वा यमो वा य द चा लोपः या ववचनमनथक
यात
क त ह तयोय गयो दाहरणम
यदकत ववचन य जननः सयोगः- तम अव तम आ द यः इहदानी क ता ह त त
ववचनसाम या लोपो न भव त एव महा प लोपो न यात- कष त- वषती त त माि न यऽ प
लोपऽव य स तषधो व त यः
(उपसहारभा यम )
तदतद य तस द धमाचायाणा वतत वभाषानवतत न व त ५
-------------------
पात जलमहाभा यम
- 98 -
( शवस म )
लण ६
( या यानत इ त प रभाषा धकरणम )
(आ पभा यम )
अय णकारो वरनब यत पव चव पर च त ा हणि व हणष च सदहो भव त-पवण वा यः
परण व त
( या पभा यम )
कतमि म तावद हण सदहः
( या पसमाधानभा यम )
lsquolsquo लोप पव य द घ ऽणःrsquorsquo इ त
(७२ स ाि तसमाधानवा तकम १)
( अस द धम )
(भा यम )
अस द धम -पवण न परण
(ह वा पभा यम )
कत एतत
(७३ स ा यकद शहतवा तकम २)
पराभावात
(भा यम )
पात जलमहाभा यम
- 99 -
न ह लोप परऽणः सि त
(हत नरासभा यम )
नन चायमि त -आतढ आवढः इ त
( स ाि तसमाधानभा यम )
एव त ह साम या पवण न परण य द ह परण याद हणमनथक या lsquolsquo लोप पव य
द घ ऽचःrsquorsquo इ यव यात अथवा एतद प न या अचो यत व त- वः द घः लत इ त
(समाधानभा यम)
अि मत य हण सदहः-lsquolsquoकऽणःrsquorsquo इ त
(आ पभा यम )
अस द ध पवण न परण
कत एतत
पराभावात
न ह क परऽणः सि त
(हत नरासभा यम )
नन चायमि त-गोका नौक त
( स ाि तभा यम )
एव त ह साम या पवण न परण य द ह परण याद हणमनथक यात lsquolsquoकऽचःrsquorsquo इ यव
यात अथवा-एतद प न यात अचो यत व त- वो द घः लत इ त
(आ पभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 100 -
अि म त य हण सदहः-lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ त
(समाधानभा यम )
अस द ध पवण न परण
कत एतत
पराभावात न ह पदा ताः परऽणः सि त
(हत नरासभा यम )
नन चायमि त-कत हत इ त
( स ाि तभा यम )
एव त ह साम या पवण न परण य द ह परण यात अ हणमनथक यात
lsquolsquoअचोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ यव यात अथवा- एतद प न यात अच एव ह ग या भवि त
(आ पभा यम )
अि म त य हण सदहः-lsquolsquoउरण रपरःrsquorsquo इ त
(समाधानभा यम )
अस द ध पवण न परण
कत एतत
पराभावात
न यः थान परऽणः सि त
(हत नरासभा यम )
नन चायमि त-क थ ह थ म त
पात जलमहाभा यम
- 101 -
(आपि त नभा यम )
क च यात य य रपर व यात
(आपि तदशनभा यम)
वयो रफयोः वण स य
(आपि तबाधकभा यम )
lsquolsquoहलो यमा य म लोपःrsquorsquoइ यवमक या लोपो भ व यती त
(आपि तसाधकभा यम )
वभाषा स लोपः वभाषा वण स यत
(आपि तबाधकभा यम )
अय त ह न यो लोपः lsquolsquoरो रrsquolsquo इ त
(आपि तसाधकभा यम )
lsquoपदा त यrsquo इ यव सः
(आपि तबाधकभा यम )
न श यः स पदा त य इ यव व ातम इह ह लोपो न यात जगघल अजघाः -पा प ः
अपा पाः इ त
(आपि तसाधकभा यम )
इह त ह-मात पतणा म त रपर व स यत
(आपि तबाधकभा यम )
आचाय व त ापय त-ना रप व भवती त यदयम lsquolsquoऋत इ ातोःrsquolsquo इ त धात हण करो त
पात जलमहाभा यम
- 102 -
कथ क वा ापकम
धात हण यत योजनम - इह मा भत- मातणा पतणा म त य द चा रपर व
या ात हणमनथक या रपर व कतऽन य वा द व न भ व य त प य त वाचायः- ना
रपर व भवती त ततो धात हण करो त
(आपि तसाधकभा यम )
इहा प त ह न ा नो त- चक ष त िजह षती त
(आपि तबाधकभा यम )
मा भदवम lsquolsquoउपधाया चrsquorsquo इ यव भ व य त
(आपि तसाधकभा यम )
इहा प त ह ा नो त- मातणा म त त मा त धात हण कत यम
( स ाि तसमाधानभा यम )
एव त ह-साम या पवण न परण य द ह परण यात अ हणमनथक या lsquolsquoउर परःrsquorsquo इ यव
यात
(आ पभा यम )
अि म त य हण सदहः-lsquolsquoअण द सवण य चा ययःrsquorsquo इ त
(समाधानभा यम )
असि द ध परण न पवण
(ह वा पभा यम )
कत एतत
पात जलमहाभा यम
- 103 -
(८४ स ा तवा तकम )
सवणऽण तपर यऋत
(भा यम )
यदयम lsquolsquoउऋतrsquolsquo इ यकार तपरकरण करो त त ापय याचायः-परण न पवण त
(आ पभा यम )
इ हणष त ह सदहः
(समाधानभा यम )
असि द धम परण न पवण
(हत िज ासाभा यम )
कत एतत
(८५ स ा तहतवा तकम )
वोर य परणण यात
(भा यम )
य छ त पवण सम य हण त करो त- वो र त त च ग भव त
कथ क वा ापकम
त वभि त नदश सम य हण चाधचत ो मा ाः याहार हण पनि त ो मा ाः सोऽयमव
लघीयसा यासन स स त य गर यास य नमारभत त ापय याचायः-परण न पवण त
(आ पभा यम )
क पनवण स ता ववाय णकारो वरनब यत
पात जलमहाभा यम
- 104 -
(८६ समाधानवा तकम )
या याना च व ि ततः
एत ापय याचायः-भव यषा प रभाषा-lsquolsquo या यानतो वशष तपि तन ह सदहाद-ल णम rsquorsquo इ त
lsquolsquoअण द सवण य-rsquorsquoइ यत प रहाय पवणा हणम lsquolsquoपरण हणम rsquorsquo इ त या या यामः ६
( शवस )
ञमङणनम ७ झभञ ८
(आ पभा यम )
कमथ ममौ मखना सकावचनो वणानभावनब यत न ञकार एवानब यत
( या पभा यम )
कथ-या न मकारण हणा न lsquoहलो यमा य म लोपःrsquo
( या पभा यम )
स त ञकारण lsquoहलो यञा य ञ लोपःrsquo इ त
(आ पभा यम )
[कथम ] lsquolsquoहलो यमा य म लोपःrsquorsquo इ त
(इ टापि तबाधकभा यम )
[अ त ञकारण] lsquolsquoहलो यञा य ञ लोपःrsquolsquo इ त
(इ टापि तसाधकभा यम )
नव श यम झकारभकारयोर प झकारभकारयोल पः स यत
(इ टापि तसाधकभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 105 -
न झकारभकारौ झकारभकारयोः तः
(आ पभा यम )
कथ- lsquolsquoपमः ख य परrsquolsquo इ त
(इ टापि तभा यम )
एतद य त ञकारण lsquolsquoपमः ख य पर rsquorsquoइ त
(इ टापि तबाधकभा यम )
नव श यम झकारभकारपरऽ प ह ख य ः स यत
(इ टापि तसाधकभा यम )
न झकारभकारपरः खयि त
(आ पभा यम )
कथ-lsquolsquoङमो वाद च ङमि न यम rsquorsquo इ त
(इ टापि तभा यम )
एतद य त ञकारण lsquolsquoङञो वाद च ङञि न यम rsquorsquo इ त
(इ टापि तबाधकभा यम )
नव श यम झकारभकारयोरऽ प ह पदा तयोझकारभकारावागमौ याताम
(इ टापि तसाधकभा यम )
न झकारभकारौ पदा तौ तः
(इ टापि तबाधककद शभा यम )
एवम प प चागमा य आग मनः वष या स यातानदशो न ा नो त
पात जलमहाभा यम
- 106 -
(इ टापि तसाधककद शभा यम )
स त ताव यषामागमानामाग मनः सि त झकारभकारौ पदा तौ न त इ त क वा आगमाव प न
भ व यतः
--------------------
(अथा रश द नवचनम )
(आ पभा यम )
अथ क मदम र म त
(८८ स ा तसमाधानभा यम )
lsquoअ र न र व यात rsquo rsquo
(भा यम )
न ीयत न रती त वाऽ रम
(८८ स ा तसमाधाना तरवा तकम २)
अ नोतवा सरोऽ रम
(भा यम )
अ नोतवा पनरयमौणा दकः सरन ययः अ नत इ य रम
( स ा तसमाधानवा तकम ३)
lsquoवण वाऽऽह ः पवस rsquo
(भा यम )
अथवा पवस वण या र म त स ा यत
पात जलमहाभा यम
- 107 -
(इ य रश द नवचनम )
(अथा रसमा नायोपदश योजनम )
(९० नवा तकम )
lsquo कमथमप द यतrsquo
(भा यम )
अथ कमथमपदशः यत
(९१ समाधानवा तकम २)
lsquoवण ान वाि वषयो य च य वतत
तदथ म टब यथ ल वथ चोप द यतrsquo २
(भा यम)
सोयम रसमा नायो वा समा नायः पि पतः फ लत च तारकव तम णडतो व दत यो
मरा शः सववदप यफलावाि त चा य ान भव त माता पतरौ चा य वग लोक मह यत
इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य
थम या याय य थम पाद वतीयमा नकम
पात जलमहाभा यम
- 108 -
अथ थमा याय थमपाद ततीयाि नकम
अथ पा णनीय व धशष करणम
(१-व स ास म ११३१)
व रादच (१ ११)
(असाध व नराकरणा धकरणम )
(आ पभा यम )
क व क मा न भव त lsquolsquoचोः कः पद यrsquolsquo इ त
(समाधानभा यम )
भ वात
(आ पभा यम )
कथ भस ा
(समाधानभा यम )
lsquolsquoअय मयाद न छ द सrsquorsquo इ त
(समाधानबाधकभा यम )
छ दसी य यत न चद छ दः
(समाधानसाधकभा यम )
छ दोव स ा ण भवि त
(आ पभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 109 -
य द भस ा lsquolsquoव रादजद गणःrsquolsquo इ त ज वम प न ा नो त
(समाधानभा यम )
उभयस ा य प छ दा स य त त यथा lsquoस स ठभास ऋ वता गणन पद वा क वम
भ वा ज व न भव त एव महा प पद वा ज वम भ वा क व न भ व य त
--------------------
(अथ त ा वतप नराकरणा धकरणम )
(उभयप व प-त ा वतप दषणभा यम )
क पन रद त ा वत हणम -व र यव य आकारकारौकारा भा य त तषा हणम
आहोि वदाद मा य
क चातः
य द त ा वत हणम शाल यो माल य इ त व ल ण छो न ा नो त आ मयम
शालमयम व ल णो मय न ा नो त आ ग ताय नः शालग ताय नः व ल णः फञ न
ा नो त
(आद मा हण दषणभा यम )
अथाद मा य हणम सव भासः सवभास इ त lsquolsquoउ तरपदव ौ सव चrsquolsquo इ यष व धः ा नो त
इह च तावती भाया य य ताव ायः lsquolsquoव न म त यrsquolsquo इ त पव ाव तषधः
( स ा तभा यम )
अ त त ह-आद मा य हणम
(आ पभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 110 -
नन चो तम -सव भास सवभास इ त lsquolsquoउ तरपदव ौ सव चrsquolsquo इ यष व धः ा नो त
(समाधानभा यम )
नष दोषः नव व ायत-उ तरपद य व तरपदव तरपदव ा व त
कथ त ह
lsquolsquoउ तरपद यrsquolsquo इ यव क य या व त व य तरपद इ यवमत व ायत अव य चतदव
व यम त ा वत हण स यपीह स यत-सवः कारकः सवकारक इ त
( वतीयदषण नराकरणभा यम )
यद य यत- इह तावती भाया य य ताव ायः याव ाय इ त च lsquolsquoव न म त य-rsquolsquo इ त
पव ाव तषधः ा नो त नष दोषः नव व ायत- व न म त व न म त व न म त य त
कथ त ह
व न म त यि म सोऽय व न म त व न म त य त
क च व न म तम
योऽसौ ककारो ञकारो णकारो वा
अथवा यः क नाया व न म तम
क च क नाया व न म तम
य याणामाकारकारौकाराणाम
(इ त त ा वतप नराकरणम )
------------------
पात जलमहाभा यम
- 111 -
(अथ स ास वसाधका धकरणम )
(९१ आ पवा तक थमख डम १ )
स ा धकारः स ास ययाथः
lsquolsquoअथ स ाrsquolsquo इ यव क य व यादयः श दाः प ठत याः
क योजनम
स ास ययाथः व याद ना श दाना divideस ा इ यष स ययो यथा यात
(९२ आ पवा तक वतीयख डम १)
इतरथा यस ययो यथा लोक
अ यमाण ह स ा धकार व याद ना स यष स ययो न यात
इद मदानी बह स मनथक यात
अनथक म याह
कथम
lsquolsquoयथा लोकrsquo लोक यथवि त चानथका न च वा या न य त अथवि त तावत -दवद त
गाम याज श का द डन दवद त गाम याज क णाम इ त अनथका न-lsquolsquoदश दा डमा न षडपपाः
क डमजािजन पलल प डः अधरो कमत कमायाः फयकत य पता तशीनः इ त
(९३ आ पा तरवा तकम २)
स ास यसदह च
यमाणऽ प स ा धकार स ास नोरसदहो व त यः कतो यतत -व श दः स ा आदचः
स न इ त न परादचः स ा व श दः स ी त
पात जलमहाभा यम
- 112 -
(आ प नराकरणभा यम )
य तावद यत- lsquolsquoस ा धकारः क त यः स ास ययाथः इ त न क त यः
(९४ स ा तवा तक थमख डम ३)
आचायाचारा स ा स ः
आचायाचारा स ा स भ व य त
क मदम -आचायारा द त
आचायाणामपचारात
( स ाि तवा तक वतीयख डम ३)
यथा लौ ककव दकष
त यथा लौ ककष व दकष च कता तष लोक ताव माता पतरौ प य जात य सवतऽवकाश नाम
कवात-दवद तो य द त इ त तयो पचाराद यऽ प जानि त इयम य स त वद या काः स ा
कवि त- फ यो यप चषाल इ त त भवतामपचाराद यऽ प जानि त-इयम य स त
(दा टाि तकभा यम )
एव महा प-इहव ताव क च वयाच ाणा आह ः-व श दः स ा आदचः स न इ त अपर पनः
lsquolsquo स च व ःrsquolsquo इ य वाऽऽकारकारौकारानदाहरि त तन म यामह-यया या य त सा स ा य
तीय त त स न इ त
(आ पा तरानवादभा यम )
यद य यत- यमाणऽ प स ा धकार स ास नोरसदहो व त य इ त
(१५ स ा तवा तकम )
पात जलमहाभा यम
- 113 -
स ास यसदह च
स ास नो चासदहः स ः
कतः
आचायाचारादव उ त आचायाचारः
(१९ स ा तहतवा तक यमख डम ५)
अनाक तः
अथवाऽनाक तः स ा आक तम तः स नः लोकऽ प याक तमतो मास प ड य दवद त इ त
स ा यत
( स ा तहतवा तक वतीयख डम ५)
ल गन वा
(भा यम )
अथ वा- क चि ल गमास य व या म-इ य ल गा स त व श द च तत ल ग क र यत
नाद छ द
(आ पभा यम )
इद तावदय तम यद यत-आचायाचारा द त
कम ाय तम
तमवोपाल य अगमक त स म इ त त यव पनः माणीकरण म यतदय तम अप रत यन
ख व प भवाननन lsquolsquoअनाक त ल गन वाrsquolsquo इ याह
(ततीयहतौ गौरवा पभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 114 -
त चा प व त यम
(ततीयहत वीकार लाघव दशकभा यम )
य य यतद यत अथवत ह इ स ा न व त या लोप च न व त यः स ा ल गमनब धष
क र यत न च स ायाः नवि त यत वभावतः स ा स न या य वय नवतत
तनानब धानाम प नवि तभ व य त
(आ पभा यम )
स य यवम अपा णनीय त भव त
( स ाि तभा यम )
यथा यासमवा त
(आ प मारणभा यम )
नन चो तम -rsquolsquoस ा धकारः स ास ययाथ इतरथा यस ययो यथा लोकrsquolsquo इ त
(समाधानभा यम )
न च यथा लोक तथा याकरण माणभत आचाय दभप व पा णः शचाववकाश ा मख उप व य
महता य नन स ा ण णय त म त ाश य वणना यनथकन भ वतम क पन रयता स ण
कमतो यदश यम
अतः स ास नावव
(आ पभा यम )
कतो न ख वतत -स ास नावव त न पनः सा वनशासनऽि ञ शा साध वमनन यत
पात जलमहाभा यम
- 115 -
(आ प नराकरणभा यम )
कतमनयोः साध वम
कथम
व र माय वशणप द टः क तपाठ त मात ि त ययः आदचोऽ य रसमा नाय उप द टाः
(आ पभा यम )
योग नयमाथ तह द यात -व श दा पर आदचः यो त या इ त
(आ प नराकरणभा यम )
नह योग नयम आर यत क त ह स क य स क य पदा य स य त तषा
यथ ट भस ब धो भव त त यथा-आहर पा म पा माहर त
(आ पभा यम )
आदशा तह म यः व श द यादच आदशाः
(आ प नराकरणभा यम )
ष ठ न द ट यादशा उ य त न चा ष ठ प यामः
(आ पभा यम )
आगमा त हम यव श दा यादच आगमाः
(आ प नरासभा यम )
आगमा अ प ष ठ न द ट यवो य त ल गन च न चा ष ठ न ख व यागम ल ग
प यामः
( स ा तसमाधानभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 116 -
इद ख व प भयः सामाना धकर यमक वभि त व च वयो चत व त
कयोः
वशषण वश ययोवा स ास नोवा
त त या वशषण वश य इ त
त च न वयो ह तीतपदाथकय लोक वशषण वश यभावो भव त न चाद छ दः तीतपदाथकः
त मा स ास नावव
( स ा तभा यम )
त वतावा सदहः-कः स ी का स त स चा प व सदहः य ोभ समाना र य
व यतर लघ सा स ा य ग स स ी
कत एतत
ल वथ ह स ाकरणम त ा यय नाव य ग लघतामवोपल यतमह त क त ह
अनाक तताम प अनाक तः स ा आक तम तः स नः लोकऽ प याक तमतो मास प ड य
दवद त इ त स ा यत
(समाधाना तरभा यम )
अथवाऽऽव त यः स ा भवि त व श द चावतत नाद छ दः त यथा-इतर ा प दवद तश द
आवतत न मास प डः
(समाधान तरभा यम )
अथवा पव चा रतः स ी परो चा रता स ा कत एतत सतो ह का यणः कायण भ वत यम
त यथा-इतर ा प सतो मास प ड य दवद त इ त स ा यत
पात जलमहाभा यम
- 117 -
(आ पभा यम )
कथ lsquolsquoव रादज rsquolsquo इ त
(समाधानभा यम )
एतदकमाचाय य मगलाथ म यताम मा ग लक आचाय महतः शा ौघ य म गलाथ
व श दमा दतः य त म गलाद न ह शा ा ण थ त वीरप षका ण
भव याय म प षका ण चा यतार च व य ता यथा य र त सव व ह याकरण पव चा रतः
स ी परो चा रता स ा lsquolsquoअद गणःrsquolsquo इ त यथा
( स ाि तभा यम )
दोषवा ख व प स ा धकारः अ टमऽ प ह स ा यत-rsquolsquoत य परमा डतम rsquolsquo इ त
त ापीदमन य यात
(समाधानभा यम )
अथवाऽ थानऽय य नः यत न ह द लोका यत यद द लोका यत ततो य नाह यात
त यथा -अगो ाय कि च गा स थ न कण वा ग ह वोप दश त-अय गौ र त न चा मयाच ट
divideइयम य स ा इ त भव त चा य स ययः
(आ पभा यम )
त त यात -divideकत त पवर भसब धः इ त
(समाधानभा यम )
इहा प कतः पवर भसब धः
कः
पात जलमहाभा यम
- 118 -
आचायः
(आ पभा यम )
त त यात -य म त ह स यप दश त त याकत इ त
(समाधानभा यम )
लोकऽ प ह य म स यप दश त त याकतः अथ त कतः इहा प कतो ट यः
(इ त स ा धकारस ास सदहापाकरणा धकरणम )
----------------
(अ यो या यप रहारा धकरणम )
(९८ अथा यो या या पवा तकम १)
सतो व या दष स ाभावा तदा य इतरतरा य वाद स ः
(भा यम )
सतः स नः स ाभावात तदा य स ा य स न व ा दि वतरतरा य वाद स ः
का इतरतरा यता सतामादचा स या भ वत यम स या चादचो भा य त तदत दतरतरा य
भव त इतरतरा या ण च काया ण न क प त त यथा- नौना व- ब ा नतर ाणाय भव त
(इतरतरा य टा तभा यम )
नन च भो इतरतरा या य प काया ण य त त यथा - नौः शकट वह त शकट च नाव वह त
( टा त नरासभा यम )
अ यद प त क च व त जल थल वा थल शकट नाव वह त जल नौः शकट वह त
(इतरतरा य टा तरभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 119 -
यथा त ह व ट धकम
( टा तर नराकरणभा यम )
त ा य ततः स क भव त
(आ पोपसहारभा यम )
इद पन रतरतरा यमव
(९८ अ यो या यवारक स ाि तवा तकम )
स त न यश द वात
स मतत
कथम
न यश द वात न याः श दाः न यष श दष सतामादचा स ा यत न च स या आदचो
भा य त
(आ पभा यम )
य द त ह न याः श दाः कमथ शा म
(९१ आ पवा तकम ३)
कमथ शा म त चि नवतक वाि स म
नवतक शा म
कथम
म िजर माय वशषणोप द टः त य सव म िजब ः स ताः त ानन नव तः यत मजर क स
ययष म िज सग मािजः साधभव त
पात जलमहाभा यम
- 120 -
(इ य यो य य नराकरणा धकरणम )
-------------------
पात जलमहाभा यम
- 121 -
(अथ सम दतस ा नराकरण धकरणम )
(१०० आ पवा तकम ४)
व गणस योः यक वचनम
(भा यम )
व गणस योः यक हण कत यम यक व गणस भवत इ त व त यम
क योजनम
समदाय मा भता म त
(१०१ आ पवारक स ाि तवा तकम ४)
अ य सहचवना समदाय स ा स गः
(भा यम )
अ य सहचवना समदाय व गणस योर स गः य छ त सहभताना काय करो त त
सह हणम त यथा lsquolsquoसह सपाrsquolsquo lsquolsquoउभ अ य त सहrsquolsquo इ त
(१०२ आ पवारक स ाि तवा तकम )
यवयव च वा यप रसमा तः
(भा यम )
यवयव च वा यप रसमाि त यत त यथा दवद तय द त व ण म ा भो य ता म त न
चो यत यक म त यक च भिजः प रसमा यत
(आ पभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 122 -
नन चायम यि त टा तः-rsquolsquoसमदाय वा यप रसमाि तःrsquolsquo इ त त यथा- divideगगाः शत द य ताम
इ त अ थन च राजानो हर यन भवि त न च यक द डयि त
(समाधानभा यम )
स यति म टा त य द त सह हण यत इहा प यक म त व त यम अथ त ा तरण
सह हण सहभताना काय भव त इहा प नाथः यक म त वचनन
(इ त समदायस ा नराकरणभा यम )
--------------
पात जलमहाभा यम
- 123 -
(अथ तपर ा य नराकरणीया धकरणम )
(आ पभा यम )
अथ कमथमाकार तपरः यत
(१०३ स ा तसमाधानवा तकम )
आकार य तपरकरण सवणाथम
(भा यम )
आकार य तपरकरण यत
क योजनम
सवणाथम lsquolsquoतपर त काल यrsquolsquo इ त त कालाना सवणाना हण यथा यात
कषाम
उदा तानदा त व रतानाम
(कारणिज ासाभा यम )
क च कारण न या
(१०४ कारण दशककद शवा तकम २)
भदक वा वर य
(भा यम )
भदका उदा तादयः
कथ पन ायत-भदका उदा तादय इ त
पात जलमहाभा यम
- 124 -
एव ह यत लोक य उदा त कत यऽनदा त करो त खि डकोपा याय त म चपटा ददा त
अ य व करोषी त
(भा यम )
अि त योजनमतत क त ह इ त-
(१०५ कारण दशकवा तक यासा तरम २)
भदक वा गण य
(भा यम )
भदक वा गण य त व त यम
क योजनम
आनना स य नाम गणः त न या प हण यथा यात
क च कारण न यात
भदक वा गण य भदका गणाः
कथ पन ायत-भदका गणा इ त
एव ह यत लोक एकोऽयमा मा उदक नाम त य गणभदाद य व भव त-अ य दद शीतम
अ य ददम ण म त
(अभदक वा प स ि तभा यम )
नन च भो अभदका अ प गणा य त त यथा दवद तो म य प ज य प श य प वामा या
न जहा त तथा बालो यवा व ो व सो द यो बल बद इ त
(आ पभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 125 -
उभय मद गणष तम -भदकाः अभदका इ त क पनर या यम
( स ा तसमाधानभा यम )
अभदका गणा इ यव या यम
कत एतत
यदयम - lsquolsquoअि थद धस य णानमनङदा तःrsquorsquo इ यदा त हण करो त त ापय या- चाय ऽभदका
गणा इ त य द ह भदका गणा यः उदा तमवो चारयत
(आ पभा यम )
य द त यभदका गणा अनदा तादर तोदा ता च यद यत त व रतादः व रता ता च ा नो त
(समाधानभा यम )
नष दोषः आ ीयमाणो गणो भदको भव त त यथा- श लमालभत divideक णमालभत त यः
श ल आल ध य क णमालभत न ह तन यथो त कत भव त
(एकद शसमाधानभा यम )
असदहाथ त ह तकारः ऐिज य चमान सदहः यात क ममावचावव आहो वदाकारोऽ य
न द यत इ त
(समाधानबाधकभा यम )
सदहमा मत व त सवसदहष चदमप त ठत divide या यानतो वशष तपि तन ह सदहादल णम
इ त याणा हण म त या या यामः अ य ा प ययमवजातीयकष सदहष न कि च य न
करो त त यथा-rsquolsquoऔतो शसोःrsquolsquo इ त
( स ाि तसमाधानभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 126 -
इद त ह योजनम -आ तयति मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा मा भवि न त
ख वा इ ः ख व ः ख वा उदक ख वोदकम ख वा ईषा ख वषा ख वा ऊढा ख वोढा ख वा
एलका ख वलका ख वा ओदनः ख वौदनः ख वा ऐ तकायनः ख व तकायनः ख वा औपगवः
ख वौपगव इ त
(आ पभा यम )
अथ यमाणऽ प तकार क मादव मा चतमा ाणा था नना मा चतमा ा आदशा न
भवि त
(समाधानभा यम )
lsquolsquoतपर त काल यrsquolsquo इ त नयमात
(समाधानबाधकभा यम )
नन तः परो य मा सोऽय तपरः
(समाधानसाधकभा यम )
न याह ताद प पर तपरः
(इ टानपि तसाधकभा यम )
य द ताद प पर तपरः lsquolsquoऋदोरप rsquolsquo इतीहव यात -यवः तवः लवः पव इ य न यात
(अनपपि तबाधकभा यम )
नषः तकारः
क त ह
दकारः
पात जलमहाभा यम
- 127 -
(आ पभा यम )
क दकार योजनम
( तब या समाधानभा यम )
अथ क तकार य यसदहाथ तकारः दकारोऽ प अथ मखसखाथ तकारः दकारोऽ प व रादच
-------------
(२ प रभाषास म ११३ आ२)
इको गणव ी ११३
(योग वभाग योजना धकरणम )
(आ पभा यम )
इ हण कमथम
(१०५ समाधानवा तकम )
इ हणमा स य र य जन नव यथम
(भा यम )
इ हण यत
क योजनम
आकार नव यथ स य र नव यथ यजञ न नव यथ च
( थम योजनोपपादनभा यम )
आकार नव यथ ताव -याता वाता आकार य गणः ा नो त इ हणा न भव त
पात जलमहाभा यम
- 128 -
( वतीय योजनोपपादनभा यम )
स य र नव यथम - लाय त लाय त स य र य गणः ा नो त इ हणा न भव त
(ततीय योजनोपपादनभा यम )
य ज नव यथम -उि भता उि भतम उि भत यम यज न य गणः ा नो त इ हणा न
भव त
( थम योजन नराकरणभा यम )
आकार नव यथन ताव नाथः आचाय वि त ापय त-नाकार य गणो भवती त यदयम
lsquolsquoआतोऽनपसग कःrsquolsquo इ त ककारमनब ध करो त
कथ क वा ापकम
क करण एत योजनम - कती याकारलोपो यथा या य द चाकार य गणः यात
क करणगमनथक या गण कत वयोरकारयोः पर पण स प या -गोदः कबलद इ त
प य त वाचाय -नाकार य गणो भवती त ततः ककारमनब ध करो त
( वती योजन नराकरणभा यम )
स य र नव यथना प नाथः उपदशसाम या स य र य गणो न भव त
(ततीय योजन नराकरणभा यम )
य जन नव यथना प नाथः आचाय व त ापय त- न यञ जन य गणो भवती त यदय जनड
शाि त
कथ क वा ापकम
पात जलमहाभा यम
- 129 -
ड करण एत योजनम - डती त टलोपो यथा या य द यञ जन य गणः या
ड करणमनथक या गण कत याणामकाराणा पर पण स प यादपसरजो म दरज इ त
प य त वाचाय न यजन य गणो भवती त ततो जनड शाि त
( थम योजनबाधक ापक नराकरणभा यम )
नता न सि त ापका न य तावद यत क करण ापक नाकार य गणो भवती त
उ तराथमत यात -rsquolsquoत दशोकयोः प रमजापनदोःrsquolsquo इ त
( थम योजनबाधक ापका तरभा यम )
य त ह lsquolsquoगोपो टग rsquolsquo इ यन याथ ककारमनब ध करो त
( वतीय योजनसाधकसाम यदषकभा यम )
यद य यत-उपदशसाम या स य र य गणो न भवती त य दय य स य र य ा नो त
त तदपदशसाम या वा यत आयादयोऽ प त ह न ा नवि त
(साम यदषणनराकरणभा यम )
नष दोषः
बा यत
य व ध यपदशोऽनथकः स व धबा यत य य त वध न म तमव नासौ बा यत गण च
यपदशोऽनथकः आयाद ना पन न मि तमव
(ततीय योजनबाधक ापक नराकरणभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 130 -
यद य यत-जनडवचन ापकम - न य जन य गणो भवती त स
व धरार यमाणो ापकाथ भव त न च जनगणन स य त कतो यतत -जनगण उ यमानोऽकारो
भव त न पनरकारो वा यादोकारो व त
( ापकसाधकभा यम )
आ तयतोऽधमा क य य जन य मा कोऽकारो भ व य त
( ापकबाधकभा यम )
एवम यनना सकः ा नो त
( ापकसाधकभा यम )
पर पण श ो भ व य त
( ापकबाधकभा यम )
एव त ह गमर यय डो व त यः गम च गण उ यमान आ तयत ओकारः ा नो त
त मा द हण कत यम
(इ त योग वभाग योजन न पणा धकरणम )
--------------
पात जलमहाभा यम
- 131 -
(अथ इ पदोप थापक ल गा धकरणम )
(आ पभा यम )
यद हण यत यौः प थाः सः इम म त एतऽपीकः ा नवि त
(१०६ स ा तसमाधनवा तकम )
स या वधान नयमः
स या य वधीय त तष नयमः
(आ पभा यम )
क व त यमतत
(समाधानभा यम )
न ह
कथमन यमान ग यत
गणव साम यात
(आ पसाधकभा यम )
कथ पनर तरण गणव हण मको गणव ी याताम
(समाधानसाधकभा यम )
कत गणव हणमनवतत
व कतम
lsquolsquoव रादजद गणःrsquolsquo इ त
(आ पभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 132 -
य द तदनवतत lsquolsquoअद गणो व चrsquolsquo इ यदङा व स ाऽ प ा नो त
(समाधानभा यम )
स ब धमनव त यत-rsquolsquoव रादच lsquolsquoअद गणःrsquolsquo इ त व रादच ततः lsquolsquoइको गणव ीrsquorsquo इ त
गणव हणमनवतत आदजद हण नव तम
(समाधाना तरभा यम )
अथवा म डकगतयोऽ धकाराः यथा म डका उ लप यो ल य ग छि त त वद धकाराः
(एकद शसमाधाना तरभा यम )
अथवकयोगः क र यत-rsquolsquoव रादजद गणःrsquolsquo ततः lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ त न चकयोगऽनव ि तभव त
(समाधाना तरभा यम )
अथवा-
अ यवचना चकारकरणा च कतापवादो व ायत यथो सगण स त यापवादो बाधको भव त
अ य याः स ाया वचना चकार य चानकषणाथ याकरणा कताया व स ाया गणस ा बा धका
भ व य त यथो सगण स ततापवादो बाधको भव त
(समाधाना तरभा यम )
अथवा व य यत -rsquolsquoअनवत त च नाम वधयः न चानवतनादव भवि त क त ह
य ना वि त इ त
(समाधाना तरभा यम )
अथवा-उभय नव तम तदप यामह
(इती पदोप थापक ल गा धकरणम )
पात जलमहाभा यम
- 133 -
-------------
पात जलमहाभा यम
- 134 -
(अथ प रभाषा वसाधका धकरणम )
(आ पभा यम )
क पनरयमलो यशषः आहोि वदलो यापवादः
( या पभा यम )
कथ चाय त छषः यात कथ वा तदपवादः
( या पसमाधानभा यम )
य यक वा यम -त चद च अलो य य वधयो भवि त-divideइको गणव ी अलो य य इ त ततोऽय
त छषः अथ नानावा यम -त चद च अलो य य वधयो भवि त divideइको गणव ी अ य य
चान य य च इ त ततोऽय तदपवादः
(भा यम )
क चा वशषः
(१०७ त छष प दषणवा तकम ३)
(१०७ व गणावलो य य त चि म दम िजपग तलधपधि छ श ि व हणम )
( या याभा यम )
व गणावलो य य त चि म दम िजपग तलधपधि छ श ि व हण कत यम
lsquolsquo मदगणःrsquorsquo lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न ा नो त lsquolsquoमजव ःrsquolsquo lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo
अन य वा न ा नो त पग तलधपध य गणः lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न
ा नो त ऋ छ ल ट गणः lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न ा नो त ऋ शो ङ गणः
पात जलमहाभा यम
- 135 -
lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo अन य वा न ा नो त योगणः lsquolsquoइक इ त व त यम rsquolsquo
अन य वा न ा नो त
(१०७ त छषदषणा तरवा तकम )
सवादश सग चा नग त य
(एकद श या या भा यम)
सवादश च गणोऽ नग त य ा नो त याता वाता
क कारणम
lsquolsquoअलो य यrsquolsquo इ त ष ठ चव य य मकमपस ा ता अ ग य त च थानष ठ
त य ददानीम नग तम ग त य गणः सवादशः ा नो त
(दषणो ारभा यम )
नष दोषः यथव यलो य य त ष ठ अ य मकमपस ाता एवमग य य प थानष ठ
त य ददानीम नग तम ग त ष यव नाि त कतो गणः कतः सवादशः
(वा तकसम वया तरभा यम )
एव त ह नाय दोषसम चयः
क त ह
पवाप ोऽय दोषः यथ चाय चः प ठतः-
म दम िजपग तलघपधि छ श ि व हण सवादश सगोrsquolsquo य नग त य इ त
मदगणः divideइक इ त वचनाद य य न lsquoअलो य य इ त वचना दको न उ यत च गणः स
सवादशः ा नो त एव सव
पात जलमहाभा यम
- 136 -
(इ त त छषप दषणम )
----------
पात जलमहाभा यम
- 137 -
(अथ तदपवादप ा यपगमभा यम )
अ त त ह तदपवादः
(१०५ तदपवादप दषणवा तकम ५)
इ मा य त च ज ससावधातकाधधातक वा योगण वन य तषधः
(भा यम )
इ मा य त च ज ससावधातकाधधातक वा योगण वन य तषधो व त यः
ज स गणः स यथह भव त-divideअजहवः अ बभयः इ त एवम divideअन नजः पयव वषः अ ा प ा नो त
सावधातकाधधातकयोगणः स यथह भव त- lsquoकता हता नय त तर त इ तrsquo एवम lsquoई हता ई हतम
ई हत यम इ य ा प ा नो त
व य गणः- स यथह भव त ndashह अ न ह वायो इ त एवम ह अि न चत ह सोमस इ य ा प
ा नो त
ज स गणः स यथह भव त-अ नयो वायवः इ त एवम अि न चतः सोमसतः इ य ा प ा नो त
ऋतो ङसवनाम थानयोगणः स यथह भव त-divideकत र कतारौ कतारः इ त एव divideसक त सकतौ
सकतः इ य ा प ा नो त
घ ङ त गणः स यथह भव त-अ नय वायव इ त एवम अि न चत सोमसत इ या प ा नो त
ओगणः स यथह भव त-वा यो मा ड यः इ त एव स त -सौ तः इ य ा प ा नो त
(भा यम )
नष दोषः
(१०८ स ा यकदशवा तकम ६)
पात जलमहाभा यम
- 138 -
पग तलघपध हणमन य नयमाथम
(भा यम )
पग तलधपध हणमन य नयमाथ भ व य त-पग तलघपध यवान य य ना य यान- य य त
( नयमदषणभा यम )
कत यव नयमः यात
क च कतम
lsquolsquoसावधातकाधधातकयोःrsquolsquo इ त तन भव दह नयमा न या divideई हता ई हतम ई हत यम इ त
वा योगण व नयतः सोऽन य या प ा नो त
( नयमा तरदषणभा यम )
अथा यव नयमः यात - पग तलधपध य सावधातकाधधातकयोरव त एवम प
सावधातकाधधातकयोगणोऽ नयतः सोऽन य या प ा नो त- ई हता ई हतम ई ह य म त
(उभय वध नयमदषणभा यम )
अथा यभयतो नयमः यात -पग तलघपध यवसावधातकाधधातकयोः सावधातकाध-धातकयोरव
पग तलघपध य त एवम यय ज सगणोऽ नयतः सोन य या प ा नो त-अन नजः पयव वषः
इ त
(इ त तदपवादप दषण नराकरणाधकरणम )
-----------------
(अथासब प रभाषा नराकरणा धकरणम )
एव त ह-नाय त छषः ना प तदपवादः अ यदवद प रभाषा तरसब मनया प रभाषया
पात जलमहाभा यम
- 139 -
(भा यम )
प रभाषा तर म त च म वा ो याः पठि त-
नयमा दको गणव ी भवतो व तषधन
इ त य द चाय त छषः या तनव त याय तो व तषधः अथा प तदपवादः
उ सगापवादयोर यय तो व तषधः त नयम यावकाशः- lsquolsquoरा ः क च lsquolsquo इ त राजक यम
lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ य यावकाशः-divideचयन चायको लवन लावकः इ त इहोभय ा नो त-म य त
माि ट इ त lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ यत व त व तषधन
( व तषधबाधकभा यम )
नष य तो व तषधः lsquolsquo व तषध परम rsquolsquo इ य यत पव चाय योगः परो नयमः
( व तषधसाधकभा यम )
इ टवाची परश दः व तषध पर य द ट त वती त
( व तषधबाधकभा यम )
एवम यय तो व तषधः वकाययोगो ह व तषधः न चा को वकायय तः
( व तषधसाधकभा यम )
नाव य वकाययोग एव व तषधः
क त ह
असभवोऽ प स चा य ासभवः
कोऽसावसभवः
पात जलमहाभा यम
- 140 -
इह ताव -divideव यः ल यः इ त- एकः थानी वावादशौ न चाि त सभवः यदक य था ननो
वावादशौ याताम इहदानी-म य त म यतः म यि त इ त वौ था ननौ एक आदशः न चाि त
सभवः- वयोः था ननोरक आदशः या द यषोऽसभवः स यति म नसभव य तो व तषधः
( व तषधबाधकभा यम )
एवम यय तो व तषधः वयो ह सावकाशयोः समवि थतयो व तषधो भव त अनवकाश चाय
योगः
( व तषधसाधकभा यम )
नन च-इदानीमवा यावकाशः ल तः-चयन चायको लवन लावक इ त
( व तषधबाधकभा यम )
अ ा प नयमः ा नो त ना ा त नयमऽय योग आर यत यावता च ना ा त नयमऽय योग
आर यत तत त यापवादोऽय योगो भव त उ सगापवादयो चाय तो व तषधः अथा प कथ च
lsquolsquoइको गणव ीrsquolsquo इ य यावकाशः यात एवम प यथह व तषधा दको गणो भव त म य त
म यतः म यि त इ त एव महा प यात -अन नजः पयव वष र त
(इ यसब प रभाषाप नरासा धकरणम )
---------------
पात जलमहाभा यम
- 141 -
(अथ स ा तभतपदोपि थ तप न पणम )
( स ाि तभा यम )
एव त ह-व भव त गणो भवती त य या इकः इ य त ोपि थत ट यम
क कत भव त
वतीया ष ठ ादभा यत त कामाचारः-ग यमाणन वक वशष यतम इका वा ग यमाणम
यावता कामचारः इह तावि म दम िजपग तलघपधि छ श ष ग यमाणनक वशष य यामः-
एतषा य इ ग त इहदानी ज ससावधातकाधधातक वा- योगणि वका ग यमाण वशष य यामः
एतषा गणो भव त इकः इग ताना म त
(त छषप ो त नराकरणभा यम )
अथवा सव वा थानी न द यत इह तावि मद र य वभि तको नदशः- म एः मद र त
अथवा ष ठ समासो भ व य त- मद इः म दः मद र त
पग तलघपध य त नव व ायत-पग ता ग य लघपध य च त
कथ त ह
प क अ तः पग तः ल वी उपधा लघपधा पग त च लघपधा च पग तलघपधम
पग तलघपध य त अव य चतदव व यम अ ग वशषण सतीह स यत भनि त छन ती त
ऋ छर प ि ल ट नदशोऽयम - ऋ छ त ऋ ऋ ऋताम - lsquoऋ छ यतामrsquo इ त
शर प योग वभागः करि यत -lsquolsquoउर ङ गणःrsquorsquo उः अ ङ गणो भव त ततो lsquolsquo शःrsquolsquo श चा ङ
गणो भव त उ र यव
पात जलमहाभा यम
- 142 -
योर प lsquolsquoयणा दपर गणःrsquolsquo इतीयता स म सोऽयमव स स त य पव हण
करो त त यत योजनम -इको यथा याद नको मा भ द त
(व पद योजना धकरणम )
(आ पभा यम )
अथ व हण कमथम
( या पभा यम )
क वशषण व हण चो यत न पनगण हणम प य द क च गण हण य योजनमि त
व हण या प त वतमह त को वा वशषः
( या पसमाधानभा यम )
अयमि त वशषः गण वधौ न व च थानी न द यत त ाव य था न नदशाथ गण हण
कत यम व वधौ पनः सव व थानी न द यत lsquolsquoअचो ञ ण तrsquolsquo lsquolsquoअत उपधायाःrsquolsquo
lsquolsquoत त वचामादःrsquolsquo इ त
(समाधानभा यम )
अत उ तर पठ त-
(११० स ाि तसमाधानवा तक थमख डम )
व हणम तराथम
व हण यत कमथम उ तराथम lsquolsquoि ङ तrsquolsquo इ त तषध व य त स व र प यथा
यात
(पवप भा यम)
पात जलमहाभा यम
- 143 -
क चदानी क ययष व ः स गः यावता lsquoि थ तrsquo इ य यत
(११० स ाि तसमाधानवा तक वतीयख डम ७)
त च म यथम
(भा यम)
मजव र वशषणो यत सा क ङ त मा भत म टः म टवा न त
(१११ स ाि तसमाधाना तरवा तकम)
इहाथ चा प
इहाथ चा प म यथ व हण कत यम मजव र वशषणो यत सको यथा यात अ नको मा
भ द त
(११२ अ यथोपपि तवा तकम ९ )
म यथ म त च योग वभागाि स म
म यथ म त च योग वभागः क र यत-rsquolsquoमजव रचःrsquolsquo ततः-rsquolsquo ञ ण तrsquolsquo ञ त ण त च व भव त
divideअचः इ यव
(अ यथोपपि तबाधकभा यम )
य यचो व यत divide यमा अटोऽ प व ः ा नो त
(११२ अ यथोपपि तसाधकशषवा तकम )
अ ट चो तम
(भा यम )
कम तम
पात जलमहाभा यम
- 144 -
divideअन य वकारऽ यसदश य काय भव त इ त
(११३ स ा तवा तकम )
व तषधानपपि ति वक करणात (त मा द ल णा व ः)
व त तषधो नोपप यत
क कारणम
इ करणात इ ल णयोगणव योः तषधः न चव स त मज र ल णा व भव त
त मा मज र ल णा व र षत याः
(इ प रभाषोपि थ तसचकभा यम )
एव त ह-इहा य वयाकरणा मजरजादौ स म वभाषा व मारभ त-प रमजि त प रमाजि त
प रमज त प रमाज त प रममजतः प रमाजत र या यथम त दहा प सा यम ति मन सा य
योग वभागः क र यत- lsquolsquoमजव रचोrsquolsquo भव त
ततः-divideअ च ि ङ त अजादौ च ि ङ त मजव भव त प रमाजि त प रमाज त
प रममाजतः कमथ मदम नयमाथम अजादावव ि ङ त ना य वा य मा भत
म टः म टवा न त
ततो lsquoवाrsquo वा च ि ङ त मजव भव त प रमजि त प रमाजि त प रममजतः प रममाजत र त
(इ प रभाषोपि थ तसचकभा यम )
इहाथमव त ह सजथ व हण कत यम स च व र वशषणो यत सको यथा या अ नको मा
भ द त
(इ प रभाषानपि थ तभा यम )
पात जलमहाभा यम
- 145 -
क य पनर नकः ा नो त
(इ प रभाषानपि थ तभा यम )
अकार य अ चक ष त अिजह ष त
(इ प रभाषानपि थ तभा यम )
नतदि त लोपोऽ बाधको भ व य त
(इ प रभाषोनपि थ तभा यम )
आकार य त ह ा नो त-अयासीत अवासीत
(इ प रभाषानपि थ तभा यम )
ना य वशषः स या व ावस या वा
(इ प रभाषोपि थ तभा यम )
स य र य त ह ा नो त
(इ प रभाषापि थ तभा यम )
नव स य रमन यमि त
(इ प रभाषोपि थ तभा यम )
नन चदमि त ढलोप कत उदवोढाम उदवोढम उदवोढ त
(इ प रभाषानपि थ तभा यम )
नदि त अ स ो ढलोपः त या स वा नतद य भव त
(इ प रभाषोपि थ तभा यम )
यञ जन य त ह ा नो त अभ सीत अ छ सीत
पात जलमहाभा यम
- 146 -
(इ प रभाषानपि थ तभा यम )
हल तल णा व बा धका भ व य त
(इ प रभाषोपि थ तभा यम )
य त ह सा त ष यत- lsquolsquoन टrsquorsquo इ त अकोषी अमोषीत
(इ प रभाषानपि थ तभा यम )
स चव र यष तषधः
कथम
ल ण ह नाम वन त म त महतम प नाव त ठत
(इ प रभाषानपि थ तभा यम )
अथवा lsquolsquo स च व ः पर मपदषrsquolsquo इ त स च व ः ा नो त त या हल तल णा व बा धका
त या अ प न ट इ त तषधः
(इ प रभाषोप थापकभा यम )
अि त पनः व चद य ा प अपवाद त ष उ सग ऽ प न भव त
(इ प रभाषानपि थ तभा यम )
अ ती याह सजात अ वसनत अ वय अ भः सतम श त अ य द त पव प
त ष ऽयादयोऽ प न भवि त
( योजना तरभा यम )
उ तराथमव त ह सजथ व हण कत यम स च व र वशषणो यत सा ि ङ त मा भत
यनवीत यधवीत
पात जलमहाभा यम
- 147 -
( योजना तर नराकरणभा यम )
नतदि त योजनम अ तर ग वाद ोव ङादश कतऽन य वा व न भ व य त
( स ाि तभा यम )
य द त ह स य तर ग भव त-lsquolsquoअकाष त अहाष त गण कत रपर व चान य वा व नrsquo
ा नो त
(पवप भा यम )
मा भदवम lsquolsquoहल त यrsquorsquo इ यव भ व य त
(दषणभा यम )
इह त ह- य तार त यदार त गण कत रपर व चा य वा व न ा नो त हल तल णाया च
lsquolsquoन टrsquolsquo इ त तषधः
(दषण नराकरणभा यम )
मा भदवम lsquolsquo ा त यrsquorsquo इ यव भ व य त
(दषणभा यम )
इह त ह अलावीत अयावीत गण कतऽवादश चान य वा व न ा नो त हल तल णाया च
lsquolsquoन टrsquorsquo इ त तषधः
(दषण नराकरणभा यम )
मा भदवम lsquolsquo ा त यrsquolsquo इ यव भ व य त
( नराकरणबाधकभा यम )
lsquolsquo ा त यrsquorsquo इ य यत न चद ा तम
पात जलमहाभा यम
- 148 -
( नराकरणसाधकभा यम)
lsquolsquo ा त यrsquorsquo इ य वकारोऽ प न द यत
क वकारो न यत
ल त न द टो वकारः
( नराकरणभा यम )
य यवम - मा भवानवीत मा भवान मवी अ ा प ा नो त
( नराकरणसाधकभा यम )
अ वम योन त व या म
(आ पभा यम )
त व त यम
(समाधानबाधकभा यम )
न व त यम lsquo णि व या तौ नमात यौ
य य यतद यत अथवत ह ण योः तषधो न व त यो भव त गण कतऽयादश च या ताना
न यव तषधो भ व य त
(भा यम )
एव त याचाय व ि त ापय त-न स य तर ग भव त-इ त यदयम lsquolsquoअतो हलोदलघोःrsquolsquo
इ यकार हण करो त
कथ क वा ापकम
पात जलमहाभा यम
- 149 -
अकार हण यत योजनम इह मा भत -अकोषीत अमोषीत य द स य तर ग या
अकार हणमनथक या गण कतऽलघ वा व न भ व य त प य त वाचाय lsquolsquoन स य तर ग
भव तrsquorsquo इ त ततोऽकार हण करो त
( ापक नराकरणभा यम )
नतदि त ापकम अ य यदत य वचन योजनम
कम
य गणः त ष यत तदथमत यात यकट त यपट त
( ापका तरभा यम )
य त ह ण वयोः तषध शाि त तन lsquoनहा तर गमि तrsquo इ त दशय त
(पव त ापकि थर करणभा यम )
य च करो यकार हण लघो र त कतऽ प
( स ाि तवा तकोपसहारख डम )
त मा द ल णा व ः
(भा यम )
त मा द ल णा व रा थया
(इ त पदोपि थ त थापना धकरणम )
------------
पात जलमहाभा यम
- 150 -
(अथ वत व ध व नराकरणा धकरणम )
(११४ आ पवा तक थमख डम १२)
ष याः थानयोग वा दग नव ि तः
(भा यम )
ष याः थानयोग वा सवषा मका नव ि तः ा नो त अ या प ा नो त द ध मध
(अ य वत व दषणभा यम )
पनवचन मदानी कमथ यात
(११४ वत व दषणसमाधानवा तक २ ख डम १३)
अ यतराथ पनवचनम
(भा यम )
अ यतराथमत यात -सावधातकाधधातकयोगण एव त
(११५ आ पवा तक थमख डम )
सारण च
(भा यम )
सारण च सवषा यणा नव तः ा नो त अ या प ा नो त-याता वाता
( वात य दषणभा यम )
पनवचनमदानी कमथ यात
(११५ वात य दषण नराकरणवा तक 2 ख डम १५)
वषयाथ पनवचनम
पात जलमहाभा यम
- 151 -
(भा यम )
वषयाथमत यात व च व पयजाद ना क यव त
(११६ आ पवा तकम १६)
उर पर च
उर पर च सवषामकाराणा नव तः ा नो त अ या प ा नो त-कत हत
(११७ सवा प नराकरण स ा तवा तकम १७)
स त ष य धकार वचनात
(भा यम )
स ततत
कथम
ष य धकार इम योगाः कत याः एक तावत यत त व इमाव प योगौ
ष य धकारमनव त यत
(भा यम )
अथवा- ष य धकार इमौ योगावप यामह
(समाधा तरभा यम )
अथवद तावदय ट यः- lsquolsquoसावधातकाधधातकयोगणो भव तrsquolsquo इतीह क मा न भव त- याता
वाता इद त ाप यत- lsquolsquoइको गणव ीrsquorsquo इ त यथव त ह इद त ाप यत एव महा प
तदप यामह lsquolsquoसावधातकाधधातकयोःrsquorsquo इ त इको गणव ी ३
पात जलमहाभा यम
- 152 -
(इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य थम या याय य थम पाद ततीयमाि यकम ३)
पात जलमहाभा यम
- 153 -
थमा याय थमपाद चतथमाि नकम
-------------------------
(३ प रभाषास म ११४ आ स)
न धातलोप आधधातक११३
(पदक य नवचना धकरणम)
(आ पभा यम)
धात हण कम
(समाधानभा यम)
इह मा भत-लञ ल वता ल वतम पञ प वता प वतम
(आ पभा यम)
आघधातक इ त कमथम
(समाधानभा यम)
lsquo धा ब ो वषभो रोरवी तrsquo (ऋस ४५८३)
(अथाधधातकपदाथा वय वचारा धकरणम)
(आ पभा यम)
क पन रदमाधधातक हण लोप वशषणम -आधधातक न म त लोप स त य गणव ी ा नत त न
भवतःrsquo इ त
आहोि व गणव वशषणमाधधातक हणम-lsquoधातलोप स याधधातक न म त य गणव ी ा नत त
न भवतःrsquo इ त
पात जलमहाभा यम
- 154 -
( वशष नभा यम)
क चातः
( वशषदशनभा यम)
य द लोप वशषणम lsquoउप ः ःrsquo अ ा प ा नो त अथ गणव वशषणम lsquo नोपय तrsquo अ ा प
ा नो त
(उभय टापि तभा यम)
यथ छ स तथा त
( थमप ा गीकारभा यम)
अ त लोप वशषणम
(आ पभा यम)
कथम- lsquoउप ः ःrsquo इ त
(समाधानभा यम)
ब हर गो गणोऽ तर गः तषधः lsquoअ स ब हर गम तर गrsquo
(लाघवभा यम)
य यव नाथ घात हणन
(आ पभा यम)
इह क मा न भव त लञ लवता ल वतम
(समाधानभा यम)
आधधातक न म त लोप तषधः न चष आधधातक न म तो लोपः
पात जलमहाभा यम
- 155 -
( वतीयप वीकारभा यम)
अथवा-पनर त गणव वशषणम
(आ प मारणभा यम)
नन चो तम- नोपयती य ा प ा नो त
(समाधानभा यम)
नष दोषः
नपातनाि स म
क नपातनम
lsquoचल नोपःrsquo इ त
(इ याधधातकपदाथा वय वचारा धकरणम)
--------
पात जलमहाभा यम
- 156 -
(अथ प रगणना धकरणम)
(भा यम)
प रगणन कत यम-
(११८ प रगणनपवप वा तकम २)
य य यवलोप तषधः
(भा यम)
य य यवलोप तषधो व त यः
य - ब भ दता मर मजः
यक-कष भता मगधकः
य-स म धता षदकः
बलोप-जीरदानः
(भा यम)
क योजनम
(११८ प रगणनसाधकवा तक वतीयख डनम २)
न लोप यनब धलोपऽ तषधाथम
(भा यम)
न लोप यनब धलोप च तषधो मा भ द त
न लोप-अभािज रागः उपबहणम
वः-आ माणम
पात जलमहाभा यम
- 157 -
अनब धलोप-लञ ल वता ल वतम
(आ पभा यम)
य द प रगणन यत lsquo यदः नथः हम थःrsquo इ य ा प ा नो त
(समाधानभा यम)
व य यत नपाताना यदा दष इ त
(आ पभा यम)
त त ह प रगणन कत यम
(प रगणन या यानभा यम)
न कत यम
(आ पभा यम)
न लोप क मा न भव त
(११९ स ा तसमाधानवा तकम ३)
इ करणा न लोप व ः
(भा यम)
इ ल णयोगणव योः तषधः न चष ल णा व ः
(आ पभा यम)
यद ल णयोगणव योः तषधः lsquo यदः थः हम थःrsquo इ य न ा नो त
इह च ा नो त-lsquoअवोदः एध- ओ ःrsquo इ त
(१२० स ा तसमाधानवा तकम ४)
पात जलमहाभा यम
- 158 -
नपातना यदा दष
(भा यम)
नपातना यदा दष तषधो भ व य त न च भ व य त
(आ पभा यम)
यद ल णयोगणव योः तषधः यनब धलोप कथम
(१२१ स ा तसमाधानवा तकम ५)
यया य वाद य स म
(भा यम)
आधधातक न म त लोप तषधः न चष आधधातक न म तो लोपः
(आ पभा यम)
य याधधातक न म त लोप तषधः lsquoजीरदानःrsquo (ऋस ५८३१) अ न ा नो त
(११२ स ा तसमाधानवा तकम ६)
र क यः स सारणम
(भा यम)
नत जीवः पम र यत यः स सारण भव त
(एकद शभा यम)
यावता चदानी र क जीवर प स भव त
(पवप भा यम)
कथमपबहणम
पात जलमहाभा यम
- 159 -
( स ाि तभा यम)
ब हः क य तरम
(आ पभा यम)
कथ ायत-ब हः क य तर म त
( स ाि तभा यम)
अची त ह लोप उ यत अनजादाव प यत- नब यत
अ नट त चो यत इडादाव प यत- नब हता नब हत म त
अजादाव प न यत-ब हय त ब हकः
(उपसहारभा यम)
त मा नाथः प रगणनन
(आ पभा यम)
य द प रगणन न यत lsquoभ यत छ यतrsquo अ ा प ा नो त
(समाधानभा यम)
नष दोषः धातलोप इ त नव व ायत-lsquoधातोल पो धातलोपोrsquo धातलोप इ त
कथ त ह
lsquoधातोल पो यि म त दद धातलोप धातलोपrsquo इ त
(उपसहारभा यम)
त मा द ल णा व ः
(इ त प रगणना धकरणम)
पात जलमहाभा यम
- 160 -
------------------
पात जलमहाभा यम
- 161 -
(अथ ल ण व दोष नराकरणा धकरणम)
(आ पभा यम)
य द तह ल णयोगणव योः तषधः पापचकः पापठकः मगधकः षदकःrsquo अ न ा नो त
(११३ स ाि तसमाधानवा तकम ७)
अ लोप य था नव वात
(भा यम)
अकारलोप कत त य था नव वा गणाव ी न भ व यतः
(इती ल ण व दोष नराकरणम)
-------------
(अथ स या याना धकरणम)
(११४ स ा तवा तकम ८)
अनार भो वा
(भा यम)
अनार भो वा पनर य योग य या यः
(आ पभा यम)
कथ lsquoब भ दता मर मजकः कष भता स म धताrsquo इ त
(समाधानभा यम)
अ ा यकारलोप कत त य था नव ावा गणव ी न भ व यतः
(आ पभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 162 -
य त ह था नव ावो नाि त तदथमय योगो व त यः
व च था नव ावो नाि त
य हलचोरादशः लोलवः पोपवः मर मजः सर सप इ त
(समाधानभा यम)
अ ा यकारलोप कत त य था नव ावा गणव ी न भ व यतः
(समाधानबाधकभा यम)
ल क कत न ा नो त
(समाधानसाधकभा यम)
इद मह स धायम- लक यताम लोप इ त कम कत यम पर वाद लोपः
(समाधानबाधकभा यम)
न यो लक कतऽ य लोप नो त अकतऽ प ा नो त
(समाधानभा यम)
लग य न यः कथम अ य य कतऽ लोप ा नो त अ य याकत श दा तर य च
ा नवि व धर न यो भव तrsquorsquo
(समाधानबाधकभा यम)
अनवकाश त ह लक
(समाधानसाधकभा यम)
सावकाशो लक
कोऽवकाशः
पात जलमहाभा यम
- 163 -
अव श टः
(अ यप य समाधानभा यम)
अथा प कथ चदनवकाशो लक यादवम प न दोषः अ लोप योग वभागः क र यत-lsquoअतो लोपःrsquo
ततो lsquolsquoय यrsquorsquo य य च लोपो भव त अत इ यव
कमथ मदम
लक व य त त वाधनाथम
ततो lsquoहलःrsquo हल उ तर य य य च लोपो भवती त
(आ पभा यम)
इहा प त ह पर वा योग वभागा वा लोपो लक बाधत-lsquolsquoक णो नोनाव वषभो यद दम (ऋस
१७९२)rsquorsquo नोनयतन नाव
(समाधानभा यम)
समाना यो ल लोपन बा यत
क च समाना यः
यः यया यः अ च ागव ययो प तल भव त
(आ पभा यम)
कथम- यदः थः हम थः lsquoजीरदानः(ऋस ५८३१)rsquo नक चत इ त
(१२५ समाधानवा तक(भा य)म ९)
उ त शष
(भा यम)
पात जलमहाभा यम
- 164 -
कम तम
नपातना यदा दष
[ यया य वाद य स म]
र क यः स सारणम इ त
नक चतऽ य तम
कम
सि नपातल णो व धर न म त त घात य त
न धातलोप0४
(४ प रभाषास म)
ि ङ त च ११५
ि ङ त तषध ति न म त हणम [उपधारोरवी यथम]
(आ पभाग या याभा यम)
ि ङ त तषध ति न म त हण कत यम ि ङि न म त य गणव ी ा नत त न भवत इ त
व त यम
(भा यम)
क योजनम
(१२५ आ पवा तक योजनख डनम १)
उपधारोरवी यथम
( योजनमख ड या याभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 165 -
उपधाथ रोरवी यथ च
( थम योजनसम वयभा यम)
उपधाथ तावत- भ नः भ नवा न त
क पनः कारण न स य त
ि ङती य यत य ि ङ यन तरो गणभावीगि त त व यात- चतम ततम इह त न या-
भ नः भ नवा न त
( थम योजनबाधकभा यम)
नन च- य य गण उ यत तत ि ङ पर वन वशष य यामः पग तलघपध य चा ग य गण
उ यत भ न त चा ि ङ परम
( थम योजनसाधकभा यम)
पग तलघप य त नव व ायत-पग त या ग य लघपध य च त
कथ त ह
प क अ तः पग तः ल वी उपधा लघपधा पग त च लघपधा च पग तलघपध
पग तलघपध य त अव य चतदव व यम अ ग वशषण ह सतीहा प स यत- भनि त
छन ती त
( वतीय योजनसम वयभा यम)
रोरवी यथ च lsquo धा ब ो व षभो रोरवी त
(आ पभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 166 -
य द ति न म त हण यत शचङ त दोषः रय त पय त घय त ाद गवत ास वत अ न
ा नो त
(१२३ स ा तसमाधानवा तकम २)
शचङ त या तर गल ण वात[ स म]
(भा यम)
अ तर गल ण वाद यङवङोः कतयोरनपधा वा गणो न भ व य त
(ति न म त हण य नद षतोपसहारभा यम)
एव यत चद ति न म त हणम न च कि च ोषो भव त
(फला तर दशकभा यम)
इमा न च भय ति न म त हण य योजना न हतो हथः उपोयत औयत लौयमा नः पौयमा नः
न न त इ त
(फला तर या यानभा यम)
नता न सि त योजना न इह ताव -हतो हथ इ त स त यान भ नव त य तषधन नवि तः
श या कतम अ च धातपदशाव थायामवाकारः
(भा यम)
इह चोपोयत औयत लौयमा नः पौयमा न र त ब हर ग गणव ी अ तर गः तषधः अ स
ब हर गम तर ग
(भा यम)
न न त इ त परण पण यव हत वा न भ व य त
पात जलमहाभा यम
- 167 -
(अथ ति न म त हण या यानभा यम)
उपधाथन ताव नाथः धातो र त वतत धात ि ङ पर वन वशष य यामः
(आ पभा यम)
य द धात वश यत वकरण य न ा नो त- चनतः सनतः लनीतः पनीत इ त
(समाधानभा यम)
नष दोषः व हत वशषण धात हणम-धातोय व हत इ त
(आ पभा यम)
धातोरव त ह न ा नो त
(समाधानभा यम)
नव व ायत-धातो व हत य ि ङती त
कथ त ह
धातो व हत ि ङती त
(समाधानभा यम)
अथवा-कायकाल स ाप रभाष य काय त ट यम lsquolsquoपग तलघपध य गणो भव तrsquorsquo
इ यपि थत मद भव त lsquolsquoि ङ त नrsquorsquo इ त
(समाधाना तरभा यम)
अथवा यदति म योग ि ङ गहण यत तदनवकाशम त यानवकाश वा गणव ी न भ व यतः
(समाधाना तरभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 168 -
अथवाचाय व ि त ापय त-lsquoभव यपधाल ण य गण य तषधःrsquo इ त यदय lsquo सग घध ष पः
नःrsquorsquo lsquolsquoइको झल हल ता चrsquorsquo इ त नसनौ कतौ करो त
कथ क वा ापकम
क करण एत योजनम-गणः कथ न या इ त य द चा गण तषधो न यात
क करणमनथक यात प य त वाचाय-भव यपधाल ण या प गण य तषध-इ त ततः
नसनौ कतौ करो त
( वतीय योजन या यानभा यम)
रोरवी यथना प नाथः ि ङती य यत न चा ि ङत प यामः
(आ पभा यम)
ययल णन ा नो त
(समाधानभा यम)
lsquolsquoन लमता ति मनrsquorsquo इ त ययल ण तषधः अथा प lsquolsquoन लमता ग यrsquorsquo इ य यत एवम प न
दोषः
कथम
न लमता ल तऽ गा धकारः त न द यत
क त ह
योऽसौ लमता ल यत ति म यद ग त य य काय त न भवती त अथा य गा धकारः
त न द यत एवम प न दोषः
कथम
पात जलमहाभा यम
- 169 -
lsquolsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquorsquo य काय त ट यम lsquolsquoसावधातकाधधातकयोगणो भव तrsquorsquo
इ यपि थत मद भव त lsquolsquoि ङ त नrsquorsquo इ त
(समाधाना तरभा यम)
अथवा छा दसमत टान व ध छ द स भव त
(समाधाना तरभा यम)
अथवा ब हर गो गणोऽ तर गः तषधः lsquolsquoअ स ब हर गम तर ग
(समाधाना तरभा यम)
अथवा पवि म योग यदाधधातक हण तदनवकाशम त यानवकाश वा गणो भ व य त
(आ पभा यम)
इह क मा न भव त-lsquoलगवायनःrsquo lsquoकामयतrsquo
(१२७ स ा तसमाधानवा तकम ३)
त तका यो र करणात
(भा यम)
इ ल णयोगणव योः तषधः न चत इ ल ण
(इ त न म ताथ व नराकरणम)
(अथ था नव व ा तदोषवारणम)
(१२८ आ पवा तकम)
लकार य ङ वादादशष था नव ाव स गः
(भा यम)
पात जलमहाभा यम
- 170 -
लकार य ङ वादादशष था नव ावः ा नो त-अ चवनम असनवम अकरवम
(१२९ एकद शसमाधानवा तकम)
लकार य ङ वादादशष था नव ाव स ग इ त च यासटो ङ वचनाि स म
(भा यम)
य वय यासटो ङ वचन शाि त त ापय याचाय -न ङदादशा ङतो भव ती त
(आ पभा यम)
य यत ा यत कथ-lsquolsquo न य ङतःrsquorsquo lsquolsquoइत चrsquorsquo इ त
(समाधानभा यम)
ङतो य काय त व त ङ त य काय त न भवती त
(आ पभा यम)
क व त यमतत
(समाधानभा यम)
न ह
(आ पभा यम)
कथमन यमान ग यत
(समाधानभा यम)
यासट एव ङ ववचनात अपया त चव ह यास समदाय य ङ व ङत चन करो त
त य योजनम ङतो य काय त यथा या ङ त य काय त मा भ द त ि ङ त च५
(५ प रभाषास म ११४३)
पात जलमहाभा यम
- 171 -
द घीववीटाम ११६
(आ पभा यम)
कमथ मदम यत
(समाधानभा यम)
गणव ी मा भता म त आद यनम आद यकः आव यनम आव यकः
(द घीववी या यानभा यम)
अय योगः श योऽकतम
कथम
(१३० स ा तवा तकम १)
द घीव यो छ दो वषय वा टान व ध वा च छ दस छ द य द घदद धय र त च
गणदशनाद तषधः
(भा यम)
द धीव यो छ दो वषय वात द धीव यौ छ दो वषयौ टान व ध वा छ दसः टान व ध च
छ द स भव त छ द स अद धदद धय र त च गण य दशनाद तषधः अनथकः तषधः
अ तषधः lsquolsquo जाप तव यि कचन मनसाद धतrsquorsquo हो ाय वतः कपय नद धत (ऋ0स0 १०९८७)rsquorsquo
अद धयदाशरा वतासः (ऋ0स0 ७३३५)rsquorsquo
(आ पभा यम)
भव दद य तमदाहरणम-अद घ द त इद वय तम-अद धय र त अय ज स गणः तषध वषय
आर यत स यथव lsquolsquoि ङ त नrsquorsquo इ यत तषध बाधत एव ममम प बाधत
पात जलमहाभा यम
- 172 -
(समाधानभा यम)
नष दोषः ज स गणः तषध वषय आर यमाण त यजातीय तषध बाधत
क च त यजातीयः तषधः
यः यया यः क या य चायम
(समाधाना तरभा यम)
अथवा ndash यन ना ा त त य बाधन भव त न चा ा त lsquoि ङ तrsquo न यति मन तषध ज स गण
आर यत अि म पनः ा त चा ा त च
(आ पभा यम)
य द त यय योगो नार यत कथ-द य द त
(१३१ स ा तसमाधानवा तकम २)
द य द त च य य ययन
(भा यम)
द य द त च यन य ययन भ व य त
(एकद श यया यानभा यम)
इट चा प हण श यमकतम
(आ पभा यम)
कथम-अक णषम अर णषम क णता वः र णता व इ त
(समाधानभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 173 -
lsquolsquoआधधातक य वलादःrsquorsquo इ य इ ड यनवतमान पन र हण य योजनम-इ इडव यथा या
यद य ा नो त त मा भ द त
क चा य ा नो त
गणः
(आ पभा यम)
य द नयमः यत lsquo पप ठषतर ययः पपठ ःrsquo द घ व न ा नो त
(समाधानभा यम)
नष दोषः आ ग य काय ति नय यत न चतदा गम
(समाधाना तरभा यम)
अथवा अ स द घ व त या स वाि नयमो न भ व य त द धीव ववीटाम ६
(६ सयोगस ास म १११ ४ आ ४)
हलोऽन तराः सयोगः११७
(अन तरपदाथ न पणा धकरणम)
(आ पभा यम)
अन तरा इ त कथ मद व ायत-अ व यमानम तर यषा म त आहोि वद व यमाना
अ तरषा म त
( या पभा यम)
क चातः
( या पसमाधानभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 174 -
य द व ायत-अ व यमानम तर यषा म त अव ह सयोगस ा न ा नो त-lsquoअि व यप ऽस (ऋस
पद0 १२३१९) इ त व यत य ा तरम
अथ व ायत-अ व यमाना अ तरषा म त न दोषो भव त
( वतीयप ा यपगमभा यम)
यथा न दोष तथा त
( थमप ा यपगमभा यम)
अथवा पनर त अ व यमानम तर यषा म त
(आ प मारणभा यम)
नन चो तम-अव ह सयोगस ा न ा नो त- lsquoअि व यप ऽसrsquo इ त व यत य ा तर म त
(आ पबाधकभा यम)
नव दोषो न योजनम
(अथ यक सयोगस ा नराकरणा धकरणम)
(१३२ आ पवा तकम १)
सयोगस ाया सहवचन यथा य
(भा यम)
सयोगस ाया सह हण कत यम lsquolsquoहलोऽन तराः सयोगः सहrsquo इ त व त यम क योजनम
सहभताना सयोगस ा यथा यादकक य मा भ द त यथा य त यथा य ा प य छ त
सहभताना काय करो त त सह हणम त यथा lsquolsquoसह सपाrsquorsquo lsquolsquoउभ अ य त सहrsquorsquo इ त
(दषण नभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 175 -
क च या य यक य स ा यात
(दोष दशनभा यम)
इह नयायात नवायात lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ य व स यत
इह च स षी ट त ऋत च सयोगादःrsquorsquo इती स यत
इह च स यत इ त lsquolsquoगणोऽ त सयोगा योःrsquorsquo इ त गणः स यत
इह च ndash ष करो त स म करोती त lsquolsquoसयोगा त यrsquorsquo (8223) इ त लोपः स यत
इह च स ता व त त lsquolsquo कोः सयोगा योर त चrsquorsquo इ त लोपः स यत
इह च नयातो नवातः lsquolsquoसयोगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व स यत
(दोषबाधकभा यम)
नष दोषः य तावद यत-इह तावि नयायात नवायात lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ यव स यत त
नव व ायत-सयोग आ दय य सोऽय सयोगा दः सयोगाद र त
कथ त ह
सयोगावाद य य सोऽय सयोगा दः सयोगाद र त एव ताव सवमा ग प र तम
( वतीयदषणो ारभा यम)
यद य यय-इह च ष करो त स म करो त lsquolsquoसयोगा त यrsquorsquo-इ त लोपः स यत त नव व ायत-
सयोगोऽ तो य य त दद सयोगा त सयोगा त य त
कथ त ह
सयोगाव तौ य य त दद सयोगा त सयोगा त सयोगा त य त
(ततीयदषणो घारभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 176 -
यद य यत-इह च श ता व त त lsquo कोः सयोगा योःrsquorsquo इ त लोपः स यत त नव व ायत-
सयोगावाद सयोगाद सयोगा यो र त त ह सयोगयोराद सयोगाद सयोगा यो र त
(चतथदषणो ारभा यम )
यद य यत-इह च नयातो नवात इ त lsquolsquoसयोगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व स यत त
नव व ायत- सयोग आ दय य सोऽय सयोगा दः सयोगाद र त
कथ त ह
सयोगावाद य य सोय सयोगा दः सयोगाद र त
(आ पभा यम)
कथ क वा एकक य सयोगस ा ा नो त
(समाधानभा यम)
यक वा यप रसमाि त टाrsquo इ त त यथा व गणस यक भवतः
(समाधानबाधक तब धी स ाि तभा यम)
नन चायम यि त टा तः-lsquoसमदाय वा यप रसमाि तःrsquo इ त त यथा- गगाः शत द य ताम
अ थन च राजानो हर यन भवि त न च यक द डयि त
(सह हण या यानभा यम)
स यति म टा त य द त यक म य यत इहा प सह हण कत यम अथ त ा तरण
यक म तवचन यक गणव स भवतः इहा प नाथः सह हणन
(आ पभा यम)
अथ य बह नामान तय क त वयो वयोः सयोगस ा भव त आहोि वद वशषण
पात जलमहाभा यम
- 177 -
(भा यम)
क चा वशष
(१३३ आ पवा तकम २)
समदाय सयोगा दलोपो म जः
(भा यम)
समदाय सयोगा दलोप म जन स यत म ता म तम
इह च न लयात न लायात न लयात न लाया द त lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ य व न
ा नो त
इह च स व रषी ट त lsquolsquoऋत च सयोगादःrsquorsquo इती न ा नो त
इह च स वयत इ त lsquolsquoगणोऽ त सयोगा योःrsquorsquo इ त गणो न ा नो त
इह च गोमा करो त यवमा करोती त lsquolsquoसयोगा त य लोपःrsquorsquo इ त लोपो न ा नो त
इह च न लानो न लान इ त lsquolsquoसयोगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व न ा नो त
( थमप ा यपगमभा यम)
अ त त ह- वयो वयोः सयोगः
(१३४ आ पवा तकम ३)
वय हलोः सयोग इ त च ववचनम
(भा यम)
वयोहलोः सयोग इ त च ववचन न स य त इ म छ त इ य त इ यतः सन
इि द यष त इ यतः सन इ द यष त lsquolsquoन ाः सयोगादयःrsquorsquo इ त ववचन न ा नो त
पात जलमहाभा यम
- 178 -
(१३५ समाधानवा तकम ४)
न वाि वधः
(भा यम)
न वा एष दोषः
क कारणम
अि वधः ाः सयोगादयो न व य त अजाद र त वतत
(आ पभा यम)
अथ य यव बहना सयोगस ा अथा प वयो वयोः क गतमत दयता स ण
आहोि वद यतरि म प भयः स कत यम
(समाधानभा यम)
गत म याह
कथम
यदा ताव बह ना सयोगस ा तदव व हः क र यत-lsquoअ व यमानम तरमषामrsquo इ त
(समाधानशषभा यम)
यदा वयो वयोः सयोगस ा तदव व हः क र यत-lsquoअ व यमाना अ तरषामrsquo इ त
वयो चवा तरा कि च व यत वा न वा
(आ पभा यम)
एवम प बहनामव ा नो त यान ह भवान प या त न दश त एतषाम यन यवाय न
भ वत यम
पात जलमहाभा यम
- 179 -
(समदायस ा यपगमभा यम)
अ त त ह समदाय स ा
(समदायस ादषण मारणभा यम )
नन चो त-समदाय सयोगा दलोपो म जः इ त
(समदायस ादषण नराकरण स ाि तभा यम)
नषः दोषः व य यतत-lsquolsquoअ या पव म ज मदनष गसयोगा दलोपाथमrsquorsquo इ त
(समदायस ादषण नराकरणकद शभा यम)
अथवाऽ वशषण सयोगस ा व ा यत- वयोर प बह नाम प त वयोया सयोगस ा तदा यो
लोपो भ व य त
(समदायस ाप ो तदषणा तर नराकरण स ाि तभा यम )
यद य यत-lsquoइह च न लयात न लायात न लयात न लाया द त lsquolsquoवा य य सयोगादःrsquorsquo इ यव न
ा नो तrsquo इ त अ गन सयोगा द वशष य यामः-अ ग य सयोगाद र त एव ताव सवमा ग
प र तम
यद य यत-इह च गोमा करो त यवमानकरोती तrsquorsquo सयोगा त य लोपःrsquorsquo इ त लोपो न
ा नो तrsquo इ त पदन सयोगा त वशष य यामः-धातोः सयोगा त य त
यद य यत- इह च न लानो न लान इ त lsquolsquoस योगादरातो धातोय वतःrsquorsquo इ त न ठान व न
ा नो तrsquo इ त
धातना सयोगा द वशष य यामः धातोः सयोगाद र त
पात जलमहाभा यम
- 180 -
(इ त समदायस ाप थापनम)
(अथान तरश दाथ न पणम)
( १३६ आ पवा तकम ५)
वरान त हतवचनम
(भा यम)
वररन त हता हलः सयोगस ा भव ती त व त यम
क योजनम
यव हताना मा भत पच त पनसम
(आ पबाधकभा यम)
नन चान तरा इ य यत तन यव हताना न भ व य त
(१३६ टमान तय यव हतऽ प)
(भा यम)
यव हतऽ यन तरश दो यत त यथा-lsquoअन तरा वमौ ामौrsquo इ य यत तयो चवा तरा न य च
पवता च भव ती त
(आ पबाधकभा यम)
य द त ह यव हतऽ यन तरश दो भव त आन तयवचन मदानी कमथ यात
(१३७ आ पसाधकवा तकम ७)
आन तयवचन कमथ म त चदक तषधाथम
(भा यम)
पात जलमहाभा यम
- 181 -
एक य हलः सयोगस ा मा भ द त
क च यात य यक य हलः सयोगस ा या
इयष उवोषlsquolsquoइजाद च ग मतोन छःrsquorsquo इ याम यत
(१३८ समाधानवा तकम ८)
न वाऽत जातीय यवायात
(भा यम)
न वा एष दोषः
क कारणम
अत जातीय य यवायात अत जातीयक ह लोक यवधायक भव त
(अनयोगभा यम)
कथ पन ायत-ऽत जातीयक लोक यवधायक भवती त
(उ तरभा यम)
एव ह क चत कि च प छ त-lsquoअन तर एत ा मणकलrsquo इ त स आह-lsquoनान तर
वषलकलमनयोर तराrsquo इ त
(आ पभा यम)
क पनः कारण व चद जातीय यवधायक भव त व च न
(सनाधानभा यम)
सव व यत जातीयक यवधायक भव त
(आ पभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 182 -
कथम-अन तरा वमौ ामा व त
(समाधानभा यम)
ामश दोय ब वथः अ यव शालासमदाय वतत त यथा- ामो द ध इ त अि त वाटप र प
वतत त यथा- ाम व ट इ त अि त मन यष वतत त यथा- ामो गतो ाम आगत इ त
अि त सार यक ससीमक स थि डलक वतत त यथा- ामो ल ध इ त त यः सार यक ससीमक
स थि डलक वतत तम भसमी यत य यत-अन तरा वमौ ामा व त सव व यत जातीयक
यवधायक भव त हलोन तराः७
( ७ अनना सकस ास म ११४आ ५)
मखना सकावचनोऽनना सकः११८
(मखना सकावचनश दाथ न पणम)
(आ पभा यम)
क मद lsquoमखना सकावचनःrsquo इ त
(समाधानभा यम)
मख च ना सका च मखना सकम मखनासक वचनम य सोय मखना सकावचनः
(आ पभा यम)
य यव मखना सकवचन इ त ा नो त
(समाधानभा यम)
नपातना ीघ व भ व य त
(समाधाना तरभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 183 -
अथ वा-मखना सकमावचनम य सोय मखना सकावचनः
(आ पभा यम)
अथ क मदमावचन म त
(समाधानभा यम)
ईष वचनमावचन म त क च मखवचन क च ना सकावचनम
(समासा तरभा यम)
मख वतीया वा ना सका वचनम य सोऽय मखना सकावचनः
(समाधाना तरभा यम)
मखोपस हता वा ना सका वचनम य सोऽय मखना सकावचनः
(पदक य नवचना पभा यम)
अथ मख हण कमथम
(समाधानभा यम)
lsquoना सकावचनोऽनना सकःrsquo इतीय य यमान यमान वाराणामव स यत मख हण पनः यमाण
न दोषो भव त
(आ प भा यम)
अथ ना सका हण कमथम
(समाधान भा यम)
lsquoमखवचनोनना सकः इतीय य यमान क-च-ट-त- पानामव स यत ना सका हण पनः यमाण
न दोषो भव त
पात जलमहाभा यम
- 184 -
(मख हण या यानभा यम)
मख हण श यमकतम
(आ पभा यम)
कनदानीमभयवचनाना भ व य त
(समाधानभा यम)
ासादवा स यायन त यथा-क च ासादवा सनः क च भ मवा सनः क चदभयवा सनः [त ] य
ासादवा सनो ग य त त ासादवा स हणन य भ मवा सनो ग य त त भ मवा स हणन य
तभयवा सनः ग य त एव त ासादवा स हणन भ मवा स हणन च एव महा प
क च मखवचनाः क च ना सकावचनाः क चदभयवचनाः त य मखवचना ग य त त
मख हणन य ना सकावचना ग य त त ना सका हणन य उभयवचना ग य त एव त
मख हणन ना सका हणन च
(आ पभा यम)
भवदभयवचनाना स म यमान वाराणाम प ा नो त
(समाधानभा यम)
नव दोषो न योजनम
(१३९ अ यो या यप रहाराया पवा तकम १)
इतरतरा य त भव त
(भा यम)
इतरतरा य त भव त
पात जलमहाभा यम
- 185 -
का इतरतरा यता
सतोनना सक य स या भ वत यम स या च अनना सको भा यत त दतरतरा य भव त
इतरतरा या ण च काया ण न क य त
( स ा तसमाधानवा तकम)
अनना सकस ाया मतरतरा य उ तम
( नभा यम)
कम तम
(समाधानभा य ९८ स ाि तवा तकम)
स त न यश द वात इ त
( कतोपय त या याभा यम)
न याः श दाः न यष श दष सतोऽनना सक य स ा यत न स याऽनना सको भा यत
(आ पभा यम)
य द त ह न याः श दाः कमथ शा म
(९१ स ा तवा तकम ५)
कमथ शा म त चि नवतक वाि स म
(भा यम)
नवतक शा म
कथम
पात जलमहाभा यम
- 186 -
आङ माय वशषणोप द टोऽननना सकः त य सव ाननना सकब ः स ता त ानन नव ि तः
यत-छ द य च परत आङोऽननना सक य स गनना सकः साधभवती त
मखना सकावचनोऽनना सकः
(सवणस ा करणम)
(८ सवणस ास म ११४ आस ६)
त या य य न सवणम ११९
(त या य य नपदाथ न पणा धकरणम)
(आ पभा यम)
क मद त या य य न म त
(समाधानभा यम)
तलया स मत त यम आ य च य न च आ य य नम त या य च त य य न च सवणस
भव त
(आ पभा यम)
क पनरा यम
(समाधानभा यम)
लौ कमा यम ओ ठा भ त ा काकलकात
(आ पभा यम)
कथ परा यम
पात जलमहाभा यम
- 187 -
(समाधानभा यम)
अ य यनन वणा न त आ यम अ नमतदा य दत इ त वा यम
(आ पभा यम)
अथ कः (पनः) य नः
(समाधानभा यम)
यतन य नः ववा यततभावसाधनो न ययः
(आ पभा यम)
य द लौ ककमा यम कमा योपादान योजनम सवषा ह त त यम
(समाधानभा यम)
व य यतत- य न वशषणमा योपादान म त
(१४० आ पवा तकम)
सवणस ाया भ नदश व त स गः य नसामा यात
(भा यम)
सवणस ाया भ नदश व त स गो भव त जबगडदशाम
क कारणम
य नसामा यात एतषा ह समानः य नः
(१४१ यासा तरण समाधानवा तकम २)
स वा य त यदश य न सवणम
(भा यम)
पात जलमहाभा यम
- 188 -
स मतत
कथम
आ य यषा त यो दशः य न च त सवणस ा भ ती त व त यम
(आ पभा यम)
एवम प कमा योपादान योजनम सवषा ह त त यम
(समाधानभा यम)
य न वशषणमा योपादानम सि त या या वा याः य नाः त हा पता भवि त तष
स वस व प सवणस ा स ा भव त
क पन त
ववारसवारौ वासनादौ घोषवदघोषता अ प ाणता महा ाणत त
त वगाणा थम वतीया वकतक ठाः वासान दाना अघोषा च एकऽ प ाणाः अपर
महा ाणाः
ततीयचतथाः सवतक ठा नादान दाना घोषव तः एकऽ प ाणाः अपर महा ाणाः
यथा ततीय तथा प चमा आनना स यवजम आनना स यमषाम धको गणः
एवम यवण य सवणस ा न ा नो त बा य या या थानमवण य
(समाधानभा यम)
सवमख थानमवणम एक इ छि त
(आ पभा यम)
एवम प यपदशो न क पत-lsquoआ य यषा त यो दशःrsquo इ त
पात जलमहाभा यम
- 189 -
(समाधानभा यम)
यपद शव ावन यपदशो यपदशो भ व य त
(आ पभा यम)
स य त स त ह भ य़त
( स ाि तसमाधानभा यम)
यथा यासमवा त
(आ पभा यम)
नन चो तमसवणस ाया भ नदश व त स गः य नसामा या इ त
( स ा तसमाधानभा यम)
नष दोषः न ह लौ ककमा यम
क त ह
त ता तमा यम आ य भवमा यम lsquolsquoशर रावयवा यतrsquorsquo
क पनरा य भवम
थान करण च
(आ पभा यम)
एवम प य नोऽ वष षतो भव त
(समाधानभा यम)
य न च वश षतः कथम न ह यतन य नः
क त ह ार भो य न य य नः
पात जलमहाभा यम
- 190 -
(आ पभा यम)
य द ार भो य न य य नः एवम यवण य एङो च सवणस ा ा नो त
(समाधानभा यम)
ि ल टावणावतौ
(आ पभा यम)
अवण य त यचो च सवणस ा ा नो त
(समाधानभा यम)
ववततरावणावतौ
(आ पभा यम)
एतयोरव त ह मथः सवणस ा ा नो त
(समाधानभा यम)
नतो त य थानौ
(आ पभा यम)
उदा ताद ना त ह सवणस ा न ा नो त
(समाधानभा यम)
अभदका उदा तादयः
(एकद शभा यम)
अथवा क न एतन- ार भो य न य य न इ त क त ह यतनमव य नः तदव च
त ता तमा यम य समान तदा य यामः
पात जलमहाभा यम
- 191 -
क स त भद
सती याह स यव ह भद सवणस या भ वत यम
कत एतत
भदा ध ठाना ह सवणस ा य द ह य सव समान त या सवणस ावचनमनथक या
( स ाि तन आ पभा यम)
य द त ह lsquoस त भद क च समानमrsquo इ त क वा सवणस ा भ व य त शकार छकारयोः
षकारठकारयोः सकारथकारयोः सवणस ा ा नो त एतषा ह सवम य समान करणवजम
(एकद शसमाधानाभा यम)
एव त ह- यतनमव य नः तदव ह त ता तमा यम न वय व वः-आ य च य न च
आ य य न म त
क त ह
पदोय बह ी हः-त यःआ य य न एषा म त
(भा यम)
अथवा पव त प ष ततो बह ी हः त य आ य त या य त या यः य न एषा म त
(भा यम)
अथवा पर त प ष ततो बह ी ह-आ य य न आ य य नः त य आ य य न एषा म त
(इ त त या य य नश दाथ न पणम )
---------
पात जलमहाभा यम
- 192 -
(अथा न टसाव य नराकरणा धकरणम)
(१४२ आ पवा तकम ३)
त य
(भा यम)
त य त त व त यम
क योजनम
यो य य त या य य नः स त य सवणस ो यथा या अ य य त या य नोऽ य य
सवणस ो मा भत
(१४३ समाधानवा तकम ४)
त यावचन वचन ामा यात
(भा यम)
त य त न व त यम
अ य य त या य य नोऽ य य सवणस ः क मा न भव त
वचन ामा यात सवणस ावचनसाम यात य द ह अ य य यत या य य नोऽ य य सवणस ः
यात सवणस ावचनमथक यात
(१४४ समाधानवा तकम ५)
सबि धश दवा त यम
(भा यम)
पात जलमहाभा यम
- 193 -
सबि धश दवा पन त यमतत त यथा-स बि धश दाः lsquolsquoमात र व तत यम rsquorsquo lsquolsquo पत र श षत यमrsquorsquo
इ त न चो यत-lsquo व या मात रrsquo lsquo वि मि पत रrsquo इ त स ब धा चत ग यत-या य य माता
य च य य पत त एव महा प lsquolsquoत या य य न सवणम rsquorsquo इ य सबि धश दावतौ त
सब धादत ग त यम-य त य त या य य न त त त सवणस भवती त
(इ य न टसाव य नराकरणा धकरणम )
-------
(अथ ऋलवणयोः साव या धकरणम)
(४५ आ पवा तकम ६)
ऋकारलकारयोः सवण व धः
(भा यम)
ऋकारलकारयोः सवणस ा वधया होत लकारः होतकार इ त
क योजनम
lsquolsquoअकः सवण द घ व यथा यात
(साव यख डनभा यम)
नतदि त योजनम व य यतत -lsquoसवणद घ व ऋ त ऋ वा वचनम-rsquorsquo ल त ल वा वचनम rsquo
इ त
(साव यम डनभा यम)
त सवण यथा यात इह मा भ - द लकारः म लकार इ त
(साव यख डनभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 194 -
यदत सवणद घ व ऋती त एत त इ त व या म ततः-lsquolsquoल तrsquorsquo लकार परत लकारो वा भवती त
ऋत इ यव
(साव यम डनभा यम)
त न व त य भव त
(साव यख डनभा यम)
अव य त व त यम ऊकालोऽ वद घ लतस ो भवती य यत न च ऋकार लकारो वाजि त
(साव यम डनभा यम)
ऋकार य लकार य चा व व याम त चाव य व त यम लतो यथा यात होत ऋकारः
होतकारः होत३कार इ त होत लकारः हो लकारः हो ल३कार इ त
(आ पभा यम)
क पनर यायः
(समाधानभा यम)
सवणस ावचनमव यायः द घ व चव ह स भव त अ प च ऋकार हणन लकार हण
स न हत भव त lsquolsquoऋ यकःrsquorsquo ख वऋ यः मालऋ यः इदम प स भव त-ख वलकारो माललकार
इ त lsquolsquoवा स या पशलःrsquo उपकार य त उपारार य त इदम प स भव त-उप कार य त
उपा कार य त
(एकद शन आ पभा यम)
य द त ह ऋकार हणन लकार हण स न हत भव त-lsquolsquoउर परःrsquorsquo लकार या प रपर व ा नो त
(समाधानभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 195 -
लकार य लपर व व या म त चाव य व त यम अस या सवणस ाया व यथम तदव स या
रफबाधनाथ भ व य त
(एकद शन आ पभा यम)
इह त ह-lsquolsquoरषा या नो णः समानपदःrsquorsquo इ यकार हण चो दत मातणा पतणा म यतदथम त दहा प
ा नो त- ल यमान प य त
( तब द भा यम)
अथास याम प सवण ायाम इह क मा न भव त- ल यमान प य त
( तब द समाधानना प नरासभा यम)
lsquolsquoचटतलश या याय न इ त व या म अपर आह-lsquolsquo भ च म यमवगलशस च यवाय नrsquorsquo इ त
व यामी त वणकदशा च वण हणन ग य त इ त योऽसौ लकार लकार तदा यः तषधो
भ व य त
( स ा तोपसहारभा यम)
य यव नाथ रषा या ण व ऋकार हणन वणकदशा च वण हणन ग य त इ त योऽसौ ऋकार
रफः तदा य ण व भ व य त त या य९
---------------------
पात जलमहाभा यम
- 196 -
(९ स ा नषधस प रभाषास वा ११आ७)
ना झलौ १1०
(शकारसाव य नषध नराकरणम)
(१३६ आ पवा तकम १)
अ झलोः तषध शकार तषधोऽ वात [त सवणलोप दोषः]
(आ पवा तका यभाग या याभा यम)
अ झलोः तषध शकार य शकारण सवणस ायाः तषधः ा नो त
क कारणम
अ झ वात अ चव ह शकारो ह च
कथ तावद वम
इकारः सवण हणन शकारम प ग णाती यवम वम ह ष चोपदशा वम
(प र श टवा तकाशावतरणभा यम)
त को दोषः
(१४६ आ पसाधकवा तक वतीयख डनः१)
त सवणलोपो दोषः
(आ पसाधकवा तकभाग या याभा यम)
त सवणलोप दोषो भव त- पर शता न काया ण-lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त लोपो न ा नो त
(१४७ समाधानवा तकम २)
स मन वात
पात जलमहाभा यम
- 197 -
(भा यम)
स मतत
कथम
अन वात
कथमन वम
lsquolsquo प ट करण पशानामrsquorsquo lsquolsquoईष प टम त थानाम rsquorsquo lsquolsquo ववतम मणामrsquorsquo ईष द यवानवतत lsquolsquo
वराणा चrsquorsquo ववतम ईष द त नव तम
(१४८ समाधाना तरवा तकम ९)
वा यप रसमा तवा
(भा यम)
वा याप रसमा तवा पनः स मतत
क मद वा याप रसमा त र त
वणानामपदश ताव उपदशो तरकाल स ा इ स ो तरकाल lsquolsquoआ दर यन सहताrsquorsquo इ त
याहारः याहारो तरकाला सवणस ा सवणस ो तरकालम अण दसवण य चा ययः इत
सवण हणम एतन सवण सम दतन वा यना य सवणाना हण भव त न चा कारः शकार
ग णा त
(आ पभा यम)
यथव तह कारः शकार न ग णा त एवमीकारम प न ग णीयात
त को दोषः
पात जलमहाभा यम
- 198 -
कमार ईहत कमार हत lsquolsquoअकः सवणrsquorsquo (इ त) द घ व न ा नो त
(समाधानभा यम)
नष दोषः यदत lsquolsquoअकः सवण द घःrsquorsquo इ य याहार हण त कार ईकार ग णा त शकार न
ग णा त
( या या तरभा यम)
अपर आह-
अ झलोः तषध शकार तषधोऽ झ वात अ झलोः तषध शकार य शकारण
सवणस ायाः तषधः ा नो त
क कारणम
अ झ वात अ चव ह शकारो ह च
कथ तावद वम
इकारः सवण हणन शकारम प ग णाती यवम वम ह ष चोपदशा वम
त को दोषः
त सवणलोप दोषः
त सवणलोप दोषो भव त पर शता न काया ण lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त लोपो न ा नो त
स मन वात
स मतत
कथम
अन वात
पात जलमहाभा यम
- 199 -
कथमन वम
वा याप रसमा तवा उ ता वा याप रसमाि तः
(आ पभा यम)
अि म प -व यतदसम थत भव त
(समाधानभा यम)
एत च सम थतम
कथम
अ त वा शका य शकारण सवणस ा मा वा भत
(आ प मारणभा यम)
नन चो तम पर शता न काया ण lsquolsquoझरो झ र सवणrsquorsquo इ त लोपो न ा नोती त
(आ पबाधकभा यम)
मा भ लोपः
(आ पसाधकभा यम)
नन च भदो भव त-स त लोप वशकारकम अस त लोप शकारकम
(आ पबाधकभा यम)
नाि त भदः-अस य प लोप वशकारकमव
कथम
वभाषा ववचनम
पात जलमहाभा यम
- 200 -
(आ पसाधकभा यम)
एवम प भदः-अस त लोप-कदा च वशकारकम कदा चत शकारकम स त लोप- वशकारकमव
(तट था पभा यम)
स एष कथ भदो न
(तट था प नरासभा यम)
या (भदः) य द न यो लोपः या वभाषा त स लोपः
(समाधानभा यम)
यथाऽभद तथा त ना झलौ१०
इ त ीम गव पत ज ल वर चत महाभा य थमा याय थमपाद चतथमाि नकम ४
पात जलमहाभा यम
- 201 -
अथ थमा याय य थमपाद प चमाि नकम
(अथ ग यस ा करणम)
(१० ग यस ास म ११५ आ १ स)
ईद द ववचन ग यम ११११
(अथ तपरपाठ योजना धकरणम)
(आ पभा यम)
कमथ मदानी तपराणा ग यस ो यत
(समाधानभा यम)
lsquolsquoतपर त काल यrsquorsquo इ त त कालाना सवणाना हण यथा यात
कषाम
उदा तानदा त व रतानाम
(भा यम)
अि त योजनमतत
क तह त
(१४९ आ पवा तकम १)
लताना त ग य वा स गोऽत काल वात
(भा यम)
लताना त ग यस ा न ा नो त
क कारणम
पात जलमहाभा यम
- 202 -
अत काल वात न ह लता त कालाः
(आ पबाधकभा यम)
अ स ः लतः त या स वा त काला एव भवि त
(आ पसाधकभा यम)
स ः लतः वरसि धष
कथ ायत-lsquo स ः लतः वरसि धष-rsquo इ त
यदय lsquolsquo लतः क याrsquorsquo इ त लत य क तभाव शाि त
कथ क वा ापकम
सतो ह का यणः कायण भ वत यम
( योजन नभा यम)
कमत य ापन योजनम
(लाघव दशनभा यम)
अ लताद लत इ यत न व त य भव त
(आ पबाधकभा यम)
कमतो-यि स ः लतः वरसि धष स ा वधाव स ः त या स वा त काला एव भवि त
(आ पसाधकभा यम)
स ा वधौ च स ः
कथम
पात जलमहाभा यम
- 203 -
lsquolsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquorsquo य काय त ोपि थत ट यम lsquolsquo ग यः क याrsquorsquo इ यपि थत मद
भव त-lsquolsquoईद द ववचन ग यम rsquorsquo इ त
(आ पबाधकभा यम)
क पनः लत य ग यस ावचन योजनम
(आ पसाधकभा यम)
ग या यः क तभावो यथा यात
(आ पबाधकभा यम)
मा भदवम लतः क य यव भ व य त
(आ पसाधकभा यम)
नव श यम उपि थत ह दोषः यात lsquolsquoअ लतवदपि थतrsquorsquo इ त अ प ठ य त याचायः-
व वचन लतकाय तषधाथम लत तषध ह ग य लत तषध स गोऽ यन व हत वा
इ त त मा लत य ग यस षत या ग या यः क तभावो यथा यात
(आ पबाधकर य तर नराकरणभा यम)
य द पनद घाणामतपराणा ग यस ो यत एवम यकार एव एकः सवणा ग णीया ईकारोकारौ न
ग णीयाताम
क कारणम
अन वात
(आ पबाधकर य तर नराकरणभा यम)
य द पन वानामतपराणा ग यस ो यत
पात जलमहाभा यम
- 204 -
नव श यम इहा प स यत - अकव ह अ अकव य त
(आ पोपसहारभा यम)
त मा ीघाणामव तपराणा ग यस ा व त या द घाणा चो यमाना लताना न ा नो त
(समाधानभा यम)
एव त ह क न एतन य नन-यत-lsquo स ः लतः वरस धषrsquo इ त अ स ः लतः
त या स वा त काला एव भव ती त
(आ पभा यम)
कथ य त ापकम तम-lsquolsquo लत ग या अ चrsquorsquo इ त
(समाधानभा यम)
लतभावी क य यवमत व ायत
(आ पभा यम)
कथ य त योजनम तम
(समाधानभा यम)
यत त यास एव-lsquolsquoअ लताद लतrsquorsquo इ त
(आ पभा यम)
एवम प यि स ग यकाय त लत य न ा नो त-lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ त
(समाधानभा यम)
एव त ह क न एतन य नन-lsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquo-इ त यथो शमव स ाप रभाषम अ
चासाव स ः त या स वा त काला एव भवि त
पात जलमहाभा यम
- 205 -
(इ त तपर योजन न पणम)
(अथ ववचन वशषणता वचारभा यम)
कथ पन रद व ायत-ईदादयो य ववचनम आहोि वद दा य त य ववचन म त
( वशषिज ासाभा यम)
क चा वशषः
(१५० थमपद दोष दशकवा तकम २)
ईदादयो ववचन ग या इ त चद य य व धः
(भा यम)
ईदादयो ववचन ग या इ त च अ य य ग यस ा वधया-पचत इ त पचथ इ त
(दषणबाधकभा यम)
वचना व य त
(दषणसाधकभा यम)
अि त वचन योजनम
कम
ख व इ त माल इ त
(दषणबाधक वतीयप ा यपगमभा यम)
अ त त ह-ईदा य त य वचनम-इ त
(१५१ वतीयप दषणवा तकम ३)
पात जलमहाभा यम
- 206 -
ईदा य त म त चदक य व धः
(भा यम)
ईदा य त ववचन म त चदक य ग यस ा वधया-ख व इ त माल इ त
(१५२ वतीयप समाधानवा तकम ४)
न वा य तव वात
(भा यम)
न वा एष दोषः
क कारणम
आ य तव वात आ य तवदकि म काय भवती यवमक या प भ व य त
(प ा तरा यपगमभा यम)
अथवा एव व या म-ईदा य त य वचना तम-इ त
(१५३ आ पवा तकम ५)
ईदा य त ववचना त म त च ल क तषधः
(भा यम)
ईदा य त ववचना त म त च ल क तषधो व त यः कमाय रगार कमायगारम व वोरगार
व वगारम एत ीदा य त यत ववचना त च भव त ययल णन
(१५४ समाधानवा तकम ६)
स त यामथ हण ापक ययल ण तषध य
(भा यम)
पात जलमहाभा यम
- 207 -
यदयम lsquoईदतौ च स त यथrsquo इ यथ हण करो त त ापय याचाय न ग यस ाया ययल ण
भवती त
(आ पभा यम)
त त ह ापकाथमथ हण कत यम
(समाधानभा यम)
न कत यम ईदा द भ ववचन वशष य यामः ईदा द व श टन च ववचनन
तद त व धभ व य त- ईदा य त य ववचन तद तमीदा य तम-इ त
(आ पभा यम)
एवम यश ल व श ल समप यता श या ता व इ य ा नो त अ ह दा द च ववचन
तद त च भव त ययल णन
(समाधानभा यम)
अ ा यकत शीभाव ल भ व य त
(आ पसाधकभा यम)
इद मह स धाय लक यता शीभाव इ त
कम कत यम
पर वा छ भावः
(समाधानसाधकभा यम)
न यो लक कत शीभाव ा नो यकतऽ प ा नो त
(आ पसाधकभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 208 -
अ न यो लग अ य याकत शीभाव ा नो य य य कत श दा तर य च ा नवि व धर न यो
भव त शीभावोऽ य न यः न ह कत ल क ा नो त उभयोर न ययोः पर वा छ भावः शीभाव
कत लक
(आ पदा यभा यम)
अथा प कथ चि न यो ल यात एवम प दोषः व य यत पदस ायाम त हणम य
स ा वधौ यय हण तद त व ध तषधाथम इ त इद चा प यय हणम अय चा प
स ा व धः अव य ख वि म न प प आ य तव ाव ए षत यः त माद त स एव म यमः
प ः ईद दत ११
(११ ग यस ास म ११५ आ २)
अदसो मात १११२
(म वमी वयोर स व नराकरणा धकरणम)
(१५९ आ पवा तकम १ )
मा ग यस ाया त या स वादयावकादश तषधः
(भा यम)
मा ग यस ाया त य ई व य ऊ व य चा स वादयावकादशाः ा नवि त तषा तषधो
व त यः अमी अ अम अ अमी आसत अम आसात
(आ पबाधकभा यम)
नन च ग यस ावचनसाम यादयादयो न भ व यि त
(१५५ आ पवा तक वतीयख डनम १)
पात जलमहाभा यम
- 209 -
वचनाथ ह स
(भा यम)
नद वचना ल यम अि त य यदत य वचन योजनम
कम
यि स ग यस ाकाय तदथमत यात-lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकःrsquorsquo इ त
(आ पबाधकभा यम)
नक योजन योगार भ योजय त य यताव योजन या त वाय या -
lsquolsquoअणोऽ ग य यानना सकोऽदसो नrsquorsquo इ त
(१५६ समाधानवा तकम २)
व तषधा वा ( ग यस ा)
(भा यम)
अथवा ग यस ा यताम अयादयो व त ग यस ा भ व य त व तषधन त
(समाधानबाधकभा यम)
नष य तो व तषधः lsquolsquo व तषध परमrsquorsquo इ य यत पवा च ग यस ा परऽयादयः
(समाधानसाधकभा यम)
परा ग यस ा क र यत
(समाधानबाधकभा यम)
स वपयासः कतो भव त
(समाधानसाधकभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 210 -
एव त ह परव ग यस ा
कथम
lsquolsquoकायकाल स ाप रभाषमrsquorsquo य काय त ोपि थत ट यम lsquolsquo ग यः क याrsquorsquo इ यपि थत मद
भव त lsquolsquoअदसो मातrsquorsquo इ त
(समाधानबाधकभा यम)
एवम यय तो व तषधः
कथम
वकाययोगो ह व तषधः न चा को वकायय तः एचामयादयः ईदतोः ग यस ा
(समाधानसाधकभा यम)
नाव य वकाययोग एव व तषधः
क त ह
असभवोऽ प स चा य ासभवः
कोऽसाव ासभव
ग यस ा भ नवतमाना अयाद न बाधत अयादयोऽ भ नवतमानाः ग यस ाया न म त
व न ती यषोऽसभवः स यसभव य तो व तषधः
(समाधानबाधकभा यम)
एवम यय तो व तषधः सतो ह व तषधो भव त न चा वो व तः ना प मकारः
उभयम य स म
पात जलमहाभा यम
- 211 -
(१५७ समाधानसाधकवा तक थमख डनम ३)
आ याि स व यथा रो व
(भा यम)
आ याि स व भ व य त त यथा व आ याि स ो भव त
(समाधानबाधका पभा यम)
क पनः कारण व आ याि स ो भव त न पनय व ः स ः त वो वम य यत
(भा यम)
नव श यम
(१५७ समाधानसाधकवा तकसाधकख डम ३)
अ स य व आ गणा स ः
(भा यम)
अ स य व आ गण या स ः यात - व ो ल ोऽ त मा त ा याि स वम षत यम
यथा त ा याि स व भव त एव महा या याि स व भ व य त
(१५८ समाधाना तरवा तकम ४)
[ वचनसाम या वा]
(भा यम)
अथवा ग यस ावचनसाम यादयादयो न भ व यि त
(१५९ समाधाना तरवा तकम ५)
[ योगा वभागा वा]
पात जलमहाभा यम
- 212 -
(भा यम)
अथ वा योग वभागः क र यत lsquolsquoअदसःrsquorsquo अदस ईदादयः ग यस ा भव ती त ततो lsquolsquoमातrsquorsquo
मा च पर ईदादयः ग यस ा भव ती त अदस इ यव
कमथ योग वभागः
एको य ति स ग यकाय तदथः अपरो यद स
(आ पभा यम)
इहा प त ह ा नो त-अमया अमयो र त
कच यात य य ग यस ा यात
ग या यः क तभावः स यत
(आ प नरासभा यम)
नष दोषः पदा त करण क तभावः न चष पदा तः
(आ पभा यम)
एवम यमकऽ अ ा प ा नो त
(आ पबाधकभा यम)
ववचन म त वतत
(आ पसाधकभा यम)
य द ववचन म त वतत अमी अ अ न ा नो त
(आ पबाधकभा यम)
एव त ह एद त म त नव तम
पात जलमहाभा यम
- 213 -
(१६० समाधाना तरवा तकम ६)
माथाद दा यथाना वा
(भा यम)
अथवाऽऽहायम-lsquolsquoअदसो मात rsquorsquo इ त न च ई वो व तः ना प मकारः तत एव व ा यामः-
lsquoमाथाद दा यथानामrsquo-इ त
(१६१ समाधाना तरवा तकम ७)
उ त वा
(भा यम)
कम तम
अदस ई वो व वर ब ह पदल ण ( स व त य) ग यस ाया च इ त
(अ न टापि त नवारणा धकरणम)
(१६२ आ पवा तकम ८)
त स क दोषः
(भा यम)
त सककार दोषो भव त-अमकऽ
(१६३ समाधानवा तकम ९)
न वा हण वशषण वात
(भा यम)
न वा एष दोषः
पात जलमहाभा यम
- 214 -
क कारणम
हण वशषण वात न मा हणन ईदा य त वश यत
क त ह
ईदादयो वश य त-मा पर य ईदादय-इ त अदसो मात १२
-----------
(१२ ग यस ास म ११५ आ ३)
श१११३
(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)
(आ पभा यम)
इह क मा न भव त- काश कश वश इ त
(१३४ समाधानवा तकम १)
शऽथव हणात
(भा यम)
अथवतः शश द य हणम न चषोऽथवान
(आ पभा यम)
एवम प ह रश ब श इ य ा प ा नो त
(समाधानभा यम)
एव त ह lsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यवrsquo इ यव न भ व य त
(पव तसमाधाना यपगमभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 215 -
अथ वा पनर त-lsquoअथव हण नानथक यrsquo इ त
कथ त ह- ह रश ब श इ त
एकोऽ वभ यथनाथवान अपर त ताथन समदायोऽनथकः श१३
-------
(१३ ग यस ास म ११५ आ ४)
नपात एकाजना १११४
(पदक या धकरणम)
(आ पभा यम)
नपात इ त कमथम
(समाधानभा यम)
चकारा जहारा
(आ पभा यम)
एकािज त कमथम
(आ पबाधकभा यम)
द म द म
(आ पबाधानपपि तभा यम)
एकािज य य यमानऽ ा प ा नो त एषोऽ प यकाच
(आ पबाधोपपि तभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 216 -
एकािज त नाय बह ी हः-एकोऽज यि मन सोऽयमकाच एकािज त
क त ह
त प षोऽय समाना धकरणः-एक अच एकाच एकािज त
(आ पभा यम)
य द त प षोऽय समाना धकरणो नाथ एक हणन
( या पभा यम)
इह क मा न भव त- द म द म
( या पबाधकभा यम)
अजव यो नपात इ यव व ायत
(आ पभा यम)
क व त यमतत
(समाधानभा यम)
न ह
(आ पभा यम)
कथमन यमान ग यत
(समाधानभा यम)
अ हणसाम यात य द ह अ चा य च त या अ हणमनथक यात
(साम यानपपि तभा यम)
अि त य यद हण य योजनम
पात जलमहाभा यम
- 217 -
कम
अज त य यथा यात हल त य मा भत
(साम य पपि तभा यम)
नव दोषो न योजनम
(साम यानपपि तभा यम)
एवम प कत एतत- वयोः प रभाषयोः सावकाशयोः समवि थतयोः lsquolsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo lsquolsquoयन
व ध तद त यrsquorsquo इ त च-इय मह प रभाषा भ व य त-lsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo इ त इय च न
भ व य त-lsquolsquoयन व ध तद त यrsquorsquo इ त
(समा यानपपि त नराकरणभा यम)
आचाय व ि त ापय त-इय मह प रभाषा भव त-lsquolsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo इ त इय च न भव त lsquolsquoयन
व ध तद त यrsquorsquo इ त यदयम-lsquoअना rsquo इ त तषध शाि त
(समाधानभा यम)
एव त ह- स स त यद हण यमाण एक हण करो त त ापय याचायः-lsquoअ य वण हण
जा त हण भव तrsquo इ त
कमत य ापन योजनम
द भह हण य जा तवाचक वात स म इ त यद त तदपप न भव त
(आ पभा यम)
अना ङ त कमथम
(समाधानभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 218 -
आ उदका ता ओदका तात
(आ पभा यम)
इह क मा न भव त- आ एव न म यस आ एव कल त द त
(समाधानभा यम)
सानब धक यदमाकार य हणम अननब धक चा ाऽऽकारः
(आ पभा यम)
व पनरय सानब धकः व नरनब धकः
(समाधानभा यम)
lsquoईषदथ यायोग मयादा भ वधौ च यः एतमात ङत व या वा य मरणयोर ङत १
नपात१४
--------
पात जलमहाभा यम
- 219 -
( १४स ास म ११५आ५)
ओत १११५
(स वय य नराकरणा धकरणम)
(आ पभा यम)
कमदाहरणम
(समाधानभा यम)
आहो इ त उताहो इ त
(समाधानबाधकभा यम)
नतदि त योजनम नपातसमाहारोऽयम आह उ आहो इ त उत आह उ उताहो इ त त
lsquolsquo नपात एकाजना rsquorsquo इ यव स म
(समाधानसाधकभा यम)
एव त यक नपाता इम
(समाधाना तरभा यम)
अथवा त ष ाथ ऽयमार भः ओ ष यात म तः ओ ष यात ब हती च श वर ओ च सखाय
स या वव याम (ऋ १०१०१)
( य त स वि त नराकरणा धकरणम)
(१६५ आ पवा तकम १)
ओति व तषधः
पात जलमहाभा यम
- 220 -
(भा यम)
ओद तो नपात इ य य त य तषधो व त यः अनदः अदः अभवत=अदोऽभवत
अ तरः तरः अभवत= तरोऽभवत
(आ पबाधकभा यम)
न व त यः lsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यrsquo इ यव न भ व य त
(आ पसाधकभा यम)
एवम प-अगौः गौः समप यत गोऽभव अ ा नो त
(समाधानभा यम)
एव त ह lsquolsquoगौणम ययोम य कायस ययःrsquorsquo इ त त यथा- lsquoगौरनब योऽजोऽ नीषोमीयःrsquo इ त न
वाह कोऽनब यत
(समाधानबाधकभा यम)
कथ त ह वाह क व या व भवतः- गौि त ठ त गामानय त
(समाधानसाधकभा यम)
अथा य एतदव भव त य श दा यम श दमा त व त श दा य च व या व ओत१५
-----
पात जलमहाभा यम
- 221 -
(१५ ग यस ाद शस म ११५ आ 0६)
उञ ऊ१११७
(अ न टापि तवारणा धकरणम)
(आ पभा यम)
इह क मा न भव त-आहो इ त उताहो इ त
(आ पबाधकभा यम)
उञ इ य यत न चा ोञ प यामः
(आ पसाधकभा यम)
उञोऽयम यम सहकादश उ णन ग यत
(आ पबाधकभा यम)
आचाय व ि त ापय त-lsquoनोञ एकादश उ हणन ग यतrsquo इ त यदयम lsquolsquoओ rsquorsquo इ योद त य
नपात य ग यस ा शाि त
(आ पसाधकभा यम)
नतदि त ापकम उ तमतत -lsquolsquo त ष ाथ ऽयमार भःrsquo इ त दोषः ख व प या य यञकादश
उ हणन ग यत जान उ अ य ज त जान अ य ज त जा व य ज तlsquolsquo मय उञो वो वाrsquorsquo
इ त व व न यात
(समाधानभा यम)
एव त यक नपाता इम
अथ वा वावकारा वमौ एकोऽननब धकः अपरः सानब धकः त योऽननब धक त यष एकादशः
पात जलमहाभा यम
- 222 -
(योग वभागा धकरणम)
(१६६१ स ा तआ पवा तकम २)
उञ इ त योग वभागः
(भा यम)
उञ इ त योग वभागः कत यः lsquolsquoउञःrsquorsquo शाक य याचाय य मतन ग यस ा भव त उइ त व त
ततः lsquolsquoऊrsquorsquo उञ ऊ इ ययमादशो भव त शाक य याचाय य मतन द घ ऽनना सकः ग यस क च
ऊ इ त
(योग वभागवय यभा यम)
कमथ योग वभागः
(१६६२ आ प योजनवा तकयख डनम १)
ऊ वा शाक य य
(भा यम)
शाक य याचाय य मतन ऊ वभाषा यथा यात ऊ इ त उ इ त अ यषामाचायाणा मतन-
व त उ ञ ऊ १७
----------------
(१६ ग यस ास म११५ आ ७)
ईदतौ च स तमथ१११८
(अथ हण योजन न पणा धकरणम)
(१६७ आ पवा तकम १)
पात जलमहाभा यम
- 223 -
lsquoईदतौ स तमी यवrsquo
(भा यम)
ईदतौ स तमी यव स म नाथ ऽथ हणन
(१३८ समाधानवा तकम २)
ल तऽथ हणा वत
(भा यम)
ल ताया स त या ग यस ा न ा नो त
व
सोमो गौर अ ध तः(ऋ९१२३) इ यत चा ा प या द त त चा तरण य न न
स यती यवमथमथ हणम
(समाधानबाधकभा यम)
ना स तमी ल यत
क त ह
पवसवण ऽ भव त
(१६९ समाधानसाधकवा तकम ३)
lsquoपव य चत सवण ऽसावाडा भावः स यतrsquo16
(भा यम)
य द पवसवणः आ आ भाव च ा नो त
(समाधानबाधकभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 224 -
एव त ह आहायम-ईदतौ स तमी त न चाि त स तमी ईदतौ त वचना व य त
(१७० समाधानवा तकम ४)
lsquoवचना य द घ वम
नद वचना ल यम अि त य यदत य वचन योजनम
कम य स त या द घ वम यत-lsquolsquo त न श क सरसी शयानमrsquorsquo (ऋ९१२३)इ त
स त योजन इह न ा नो त सोमो गौर आ यो तः (ऋ 09123) इ त
(१७१ समाधानबाधकवा तकम ५)
lsquoत ा प सरसी य दrsquo
(भा यम)
त ा प स म
कथम
य द सरसीश द य व ि तरि त अि त च लोक सरसीश द य व ि तः
कथम
द णापथ ह महाि त सरा स सर य इ य य त
(१७२ समाधानवा तकम)
ापक यात तद त व
(भा यम)
एव त ह ापय याचाय न ग यस ाया ययल ण भव त इ त
कमत य ापन योजनम
पात जलमहाभा यम
- 225 -
कमाय रगार कमायगारम व वोरगार व वगारम यय हणन ग यस ा न भव त
(१७३ समाधानवा तकम ७)
मा वा पवपद य भत rsquo
(भा यम)
अथवा पवपद य मा भ द यवमथमथ हणम वा याम वो वा य वः न यामा तन या तः
(आ पभा यम)
अथ यमाणऽ यथ हण क मादवा न भव त
(समाधानभा यम)
जह वाथा व ि त रत
(आ पभा यम)
अथाजह वाथाया व तौ दोष एव
(समाधानभा यम)
अजह वाथाया च न दोषः समदायाथ ऽ भधीयत
lsquoईदतौ स तमी यवल तऽथ हणा वत पव य चत सवण ऽसावा डा भावः स यतrsquo lsquoवचना य
द घ व त ा प सरसी य दrsquo ापक यात तद त व मा वा पवपद य भत rsquo२ ईदतौ च
स त यथ१८
(इ त ग यस ा करणम)
---------
पात जलमहाभा यम
- 226 -
(१७ घस ास म ११५ आ ८)
दा धा वदाप १११९
(इ टानपि त नराकरणा धकरणम)
(१७५ आ पवा तकम )
घस ाया क त हण शदथम
(भा यम)
घस ाया कि त हण क त यम दाधा कतयो घस ा भव ती त व त यम क योजनम
आ वभताना मय स ा यत सा आ वभतानामव यात अना वभताना न यात
नन च भ य ठा न घस ाकाया ण आधधातक त चत आ वभता य त
lsquolsquo शदथमrsquorsquo शदथ क त हण क त यम श या व त ष यत तदथम णदयत णय त
णधयती त
(भा यम)
भार वाजीयाः पठि त-
(भार वाजीयो तमा पवा तकम)
घस ाया क त हण श वकताथम
(भा यम)
घस ाया क त हण यत
क योजनम
शदथ वकताथ च श यदा तम वकताथ ख व प- णदाता णधाता
पात जलमहाभा यम
- 227 -
क पनः कारण न स य त
lsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यवrsquo इ त तपद य आ वभता तषामव या ल णन य
आ वभता तषा न यात
( या पभा यम)
अथ यमाणऽ प क त हण कथ मद व ायत- दाधाः कतय इ त आहोि व ाधा कतय
इ त क चातः
य द व ायत-दाधाः कतय इ त स एव दोषः-आ वभतानामव या अना वभताना न यात
अथ व ायत-दाधा कतय इ त अना वभतानामव यादा वभताना न यात
( या पसमाधानभा यम)
एव त ह नव व ायत-दाधाः कतय इ त ना प दाधा कतय इ त
कथ त ह
दाधा घस ा भवि त कतय चषा म त
(आ पोपसहारभा यम)
त त ह क त हण कत यम
(समाधानभा यम)
कत यम इद कतमथ हणमनवतत
व कतम
lsquolsquoईदतौ च स त यथrsquorsquo इ त ततो व या म lsquolsquoदाधा वदापrsquorsquo lsquolsquoअथrsquorsquo इ त
(समाधानबाधकभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 228 -
नव श यम ददा तना समानाथान रा तरास तदास तमह त ीणा त भतीनाह ः तषाम प घस ा
ा नो त त मा नव श यम न चदव क त हण कत यमव
(समाधानसाधकभा यम)
न कत यम शदथन ताव नाथः क त हणन अव य त माथ क त हण कत यम णमयत
यमयत यवमथम तत पर तादप यत घ कतौ मा कतौ च त
(आ पभा यम)
य द क त हण यत न मनो त नमीना त अ ा प ा नो त
( तब द भा यम)
अथा यमाणऽ प क त हण इह क मा न भव त- नमाता नमात नमात य म त
( तब द समाधानभा यम)
आकारा त य ङतो हण व ायत
(समाधानभा यम)
यथव त ह अ यमाण क त हण आकारा त य ङतो हण व ा यत
(भार वाजीय योजन नराकरणभा यम)
वकताथन चा प नाथः दोष एवत याः प रभाषाया lsquolsquoल ण तपदो तयोः तपदो त यवrsquorsquo इ त-
lsquolsquoगामादा हण व वशषःrsquorsquo इ त
(यदागम याया धकरणम)
(१७५ आ पवा तकम २)
समानश द तषधः
पात जलमहाभा यम
- 229 -
(भा यम)
समानश दाना तषधो व त यः नदारय त नधारय त दाधा घस ा भव ती त घस ा
ा नो त
(१७६ समाधानवा तकम ३)
समानश दा तषधोऽथव हणात
(भा यम)
समानश दानाम तषधः अनथकः तषधोऽ तषधः
घस ा क मा न भव त
अथव हणात अथवतोदाधो हणात न चतावथव तौ
(१७७ समाधानह व तरवा तकम ४)
अनपसगा वा
(भा यम)
अथवा यि याय ताः ादय त त ग यपसगस ा भवि त न चतौ दाधौ त यायोगः
(आ पभा यम)
य यवम इहा प त ह न ा नो त- णदापय त णधापयती त अ ा प नतौ दाधावथव तौ
ना यतौ दाधौ त यायोगः
(१७८ समाधानवा तकम ५)
न वाथवतो यागम त गणीभत त हणन ग यत यथाऽ य
(भा यम)
पात जलमहाभा यम
- 230 -
न वा एष दोषः
क कारणम
अथवत आगम त गणीभतोऽथव हणन ग यत यथा य त यथा-अ य ा प अथवत
आगमोऽथव हणन ग यत
वा य
ल वता चक षत त
(आदशवा दन आगमवा दन या पभा यम)
य त पनयि न यष नाम श द वागमशासन यात न न यष नाम श दष
कट थर वचा ल भवणभ वत यमनपायोपजन वका र भः आगम च नामापवः श दोपजनः
(आगमवा दन आदशवा दन या पभा यम)
अथ य त यि न यष श द वादशाः यः
(आदशवा दनः समाधानभा यम)
बाढ य तम श दा तर रह भ वत यम त श दा तर श दा तर य तपि तय ता
( स ा तोपसहारभा यम)
आदशा तह म भ व यि त अनागमकाना सागमकाः
तत कथम
lsquoसव सवपदादशा दा ीप य पा णनः
एकदश वकार ह न य व नोपप यतrsquo
(अ न टापि त नराकरणा धकरणम)
पात जलमहाभा यम
- 231 -
(१७९ आ पवा तकम ६)
द ङः तषधः था वो र व
(भा यम)
द ङः तषधः था वो र व व त यः उपादा ता य वरः श क य त lsquolsquoमीना त मनो तrsquorsquo
इ या व कत lsquolsquo था वो र चrsquorsquo इती व ा नो त
( या पभा यम)
कतः पनरय दोषो जायत- क क त हणा आहोि व प हणात
( या पसमाधानभा यम)
प हणा द याह
( क त हणदोषभा यम)
इह खल क त हणा ोषो जायत उप दद षत lsquolsquoस न मीमाघरभलभrsquorsquo इ त
(दोष नराकरणभा यम)
नष दोषः दा क त र य यत न चय दा क तः आकारा तानामज ताः कतयः
एज तानामपीकारा ताः न च कतः क तः क त हणन ग यत
(आ पोपसहारभा यम)
स त ह तषधो व त यः
(समाधानभा यम)
न व त यः
(आ पभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 232 -
घस ा क मा न भव त
(समाधानभा यम)
lsquolsquoसि नपातल णो व धर न म त त वघात यrsquorsquo इ यव न भ व य त
(नानब धकतमनज त व याया धकरणम)
(१८० आ पवा तकम ७)
दा तषध न द यनज त वात
(भा यम)
दा तषध द प तषधो न ा नो त-अवदा त मखम
नन चाऽऽ व क त भ व य त
त या व न ा नो त
क कारणम
अनज त वात
(१समाधानवा तकम ८)
स मनब ध याऽनका त वात
(भा यम)
स मतत
कथम
अनब ध यानका त वात अनका ता अनब धाः
(१८२ समाधानवा तकम ९)
पात जलमहाभा यम
- 233 -
प तषधा वा
(भा यम)
अथ वा lsquolsquoदाधा व पतrsquorsquo इ त व या म त चाऽव य व त यम अदा ब त य यमान इहा प
स यत णदापयती त
(आव यकता नराकरणभा यम)
श य तावदननादा ब त वता बा त य तषधो व ातम
(आ पभा यम)
स त ह भ यत
( स ाि तभा यम)
यथा यासमवा त
(आ प मारणभा यम)
नन चो तम lsquolsquoदा तषध न द पrsquorsquo इ त
(प रहार मारणभा यम)
प र तमतत lsquolsquo स घमनब ध यानका वात इ त
(आ पभा यम)
अथका तष दोष एव
(समाधानभा यम)
एका त व प न दोषः आ व कत भ व य त
(समाधानानपपि तभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 234 -
नन चो तम-lsquoत या व न ा नो त क कारणम अनज त वा -rsquoइ त
(समाधानोपपि तभा यम)
पकारलोप कत भ व य त
(आ पभा यम)
न य तदा दाब भव त
(समाधानभा यम)
भतपवग या भ व य त
(समाधानसाधकभा यम)
एत चा य तम-य सव वव सानब धक हणष भतपवग त व ायत अन मि तको
यनब धलोप ताव यव भव त
(समाधाना तरभा यम)
अथ वाऽचाय व ि त ापय त-lsquoनानब धकतमनज त वमrsquo इ त यदयम lsquolsquoउद चा माङो यतीहारrsquorsquo
इ त मङः सानब धक याऽऽ वभत य हण करो त
(समाधाना तरभा यम)
अथ वा दाबवायम न दबि त कथम-lsquoअवदाय तrsquo इ त
यि वकरणो भ व य त दाधा वदाप २९
------
(१८ अ तदशस म ११५ आ ९)
पात जलमहाभा यम
- 235 -
आ य तवदकि मन ११२०
(स योजना धकरणम)
(आ पभा यम)
कमथ मदम यत
(१८३ समाधानवा तकम १)
स य यि म ना य तव ावादकि म ना य तव वचनम
(भा यम)
स य यि मन य मात पव नाि त परमि त स आ द र य यत स य यि मन य मात पर नाि त
पवमि त सोऽ त इ य यत स यि म ना य तव ावादत मात कारणा
एकि म ना य ताप द टा न काया ण न स यि त इ यत च य र त ता य तरण य न न न
स यि त इ यकि म ना य तव वचनम एवमथ मदम यत
(आ पभा यम)
अि त योजनमतत
(समाधानभा यम)
क तह त
(१८४ आ पवा तक थमख डम २)
त यपद शव वचनम
(भा यम)
त यपद शव ावो व त यः यपद शवदकि मन काय भवती त व त यम
पात जलमहाभा यम
- 236 -
(भा यम)
क योजनम
(१८४ योजनवा तक वतीयख डम ३)
एकाचो व थमाथम
(भा यम)
व य त-lsquoएकाचो व थम य त बह ी ह नदशः इ त ति मन यमाण इहव यात-पपाच
पपाठ इयाय आर इ य न यात यपद शवदकि मन काय भवती य ा प स भव त
(१८४ योजनवा तकततीयख डनम ४)
lsquoष व चाऽऽदशस ययाथम rsquo
(भा यम)
व य त-lsquoआदश ययो र यवयवष यषा-rsquo इ त एति मन यमाण इहव यात-क र य त
ह र य त इह न या lsquo[इ ो मा] व त (ऋ१११३५४)rsquo lsquoस दवा य त (ऋ३४३)rsquo इ त
यपद शवदकि मन काय भवती य ा प स भव त
(आ पोपसहारभा यम)
स त ह यपद शव ावो व त यः
( स ाि तसमाधानभा यम)
न व त यः
(१७५ समाधानवा तकम ५)
अवचना लोक व ानात स म
पात जलमहाभा यम
- 237 -
(भा यम)
अ तरणव वचन लोक व ानात स मतत
(एकद श टा तभा यम)
त यथा-लोक-lsquoशालासमदायो ामःrsquo- इ य यत भव त चतदकि म न प-lsquoएकशालो ामःrsquo-इ त
(उ त टा त वघटनभा यम)
वषम उप यासः ामश दोऽय ब वथः अ यव शालासमदाय वतत त यथा- lsquo ामो द धःrsquo
इ त
अि त वाटप र प वतत त यथा-lsquo ाम व टःrsquo- इ त
अि त च मन यष वतत त यथा-lsquo ामो गतो ाम आगतःrsquo-इ त
अि त सार यक ससीमक स थ ड लक वतत त यथा-lsquo ामो ल धःrsquo इ त त यः सार यक
ससीमक स थि डलक वतत तम भसमी यत य यत-lsquoएकशालो ामःrsquo इ त
(एकद श टा तरभा यम)
यथा त ह-lsquoवणसमदायः पदम rsquo lsquoपदसमदाय ऋकrsquo lsquoऋ समदायः स तम rsquo इ य यत भव त
चतदकि म न प- lsquoएकवण पदम rsquo lsquoएकपदा ऋकrsquo lsquoएकचस तम rsquo इ त
( टा ता तर वघटनभा यम)
अ ा यथन य तो यपदशः पद नामाथः ऋ नामाथः स त नामाथ इ त
( स ाि त टा तभा यम)
यथा त ह-बह ष प वतदपप न भव त-अय म य ठोऽय म म यमोऽय म कनीया न त भव त
चतदकि म न प-lsquoअयमव म य ठोऽयमव म म यमोऽयमव म कनीयानrsquo इ त
पात जलमहाभा यम
- 238 -
( स ाि त टा ता तरभा यम)
तथाऽसतायामसो यमाणाया च भव त-lsquo थमगभण हताrsquo इ त
( स ाि त टा ता तरभा यम)
तथाऽन याऽनािजग मषराह lsquoइद म थममागमनमrsquo इ त
(स या यानभा यम)
आ य तव ाव च श योऽव तम
कथम
(१८६ या यानसाधकवा तकम ६)
अपवान तरल ण वादा य तयोः स मकि मन
(भा यम)
अपवल ण आ दः अन तरल णोऽ तः एत चकि म न प भव त अपवान तरल ण वादत मात
कारणा एकि म न या य ताप द टा न काया ण भ व य ती त नाथ आ य तव ावन
( या यानासभवभा यम)
गोनद य वाह- स यमतत lsquoस त व यि मनrsquo इ त
(स ोदाहरणा धकरणम)
( योजनिज ासाभा यम)
का न पनर य योग य योजनमि त
(१८७ योजनवा तकम ७)
आ दव व योजन ययि नदा यदा त व
पात जलमहाभा यम
- 239 -
(भा यम)
यय या द दा तो भवती त इहव यात- कत य ति तर यः औपगवः कापटवः इ य न यात
(भा यम)
lsquolsquoि न या द न यमrsquorsquo इ त इहव या -अ हच बकाय नः आि नव यः गा यः क त र य न यात
(१८८ योजनवा तकम ८)
वलादराधधातक य
(भा यम)
वलादराधधातक य योजनम lsquolsquoआधधातक य वलादःrsquorsquo इतीहव यात क र य त ह र य त
lsquoजो षष (ऋ २३५१)rsquo मि दष द य न यात
(१८९ योजनवा तकम ९)
यि मि व ध तदा द व
(भा यम)
यि मि व ध तदा द व योजनम व य त- lsquoयि मि व ध तदादाव हण rsquo इ त ति मन
यमाण lsquolsquoअ च नधात वा वो रयङवङौrsquorsquo इहव यात यः वः यौ इ य न यात
(१९० योजनवा तकम१०)
अजा या व
अजा या व योजनम lsquolsquoआडजाद नामrsquorsquo इहव या -ऐ ट ऐ ह ट ऐ टअ य ट य न यात
(अ तव व योजन न पणा धकरणम)
(आ पभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 240 -
अथा तव व का न योजना न
(१९१ योजनवा तकम ११)
अ तव ववचना त ग य व
(भा यम)
अ तव ववचना त ग य व योजनम lsquolsquoईद द ववचन ग यमrsquorsquo इहव यात- पचत इ त
पचथ इ त ख व इ त माल इती य न यात
(१९२ योजनवा तकम १२
मदचोऽ या परः
(भा यम)
lsquolsquo मदचोऽ या परःrsquorsquo योजनम (lsquolsquoनप सक य झलचःrsquorsquo) इहव यात- क डा न वना न ता न
यानी य न यात
(१९२ योजनवा तकम)
अचोऽ या द ट
(भा यम)
lsquolsquoअचोऽ या द टrsquorsquo योजनम lsquolsquo टत आ मनपदाना टरrsquorsquo इहव यात कवात कवाथ क त कव
इ य न यात
(१९४ योजनवा तकम १४)
अलोऽ य य
(भा यम)
पात जलमहाभा यम
- 241 -
lsquolsquoअलोऽ य यrsquorsquo योजनम lsquolsquoअतो द घ य ञ स प चrsquorsquo इहव यात- पटा या घटा या म त
आ या म य न यात
(१९५ योजनवा तकम १५)
यन व ध तद त व
(भा यम)
यन व ध तद त व योजनम lsquolsquoअचो य rsquorsquo इहव यात-चयम जयम एयम यय म य न यात
lsquolsquoआ य तवदकि मनrsquorsquo काय भवती य ा प स भव त आ य तवदकि मन २०
(१९ घस ास म ११५ ५ आ १०)
तर तमपौ घः११२१
( करणो कष योजना धरणम)
(अ न ट नवारणा धकरणम)
(१९६ आ पवा तकम १)
घस ाया नद तर तषधः
(भा यम)
घस ाया नद तर तषधो व त यः न या तरो नद तरः
(१९७ समाधानवा तक थमख डम ५
घस ाया नद तरऽ तषधः
(भा यम)
घस ाया नद तरऽ तषधः अनथकः तषधोऽ तषधः
पात जलमहाभा यम
- 242 -
(भा यम)
घस ा क मा न भव त
(१९७ समाधानहतवा तक वतीयख डम २)
तर हण यौपद शकम
(भा यम)
औपद शक य तरपो हणम न चष उपदश तर श दः
(आ पभा यम)
क व त यमतत
(समाधानभा यम)
न ह
(आ पभा यम)
कथमन यमान ग यत
( स ाि तसमाधानभा यम)
इह ह याकरण सव वव सानब धक हणष पमा ीयत-य ा यत प म त प न ह च श द य
ना तरण लौ कक योगम ति म च लौ कक योग सानब धकाना योगो ना ती त क वा
वतीयः योग उपा यत
कोऽसौ
उपदशो नाम न चष उपदश तर श दः
(घस ा यपगमऽ प दोषाभाव दशकभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 243 -
अथ वाऽ व य घस ा को दोषः
(दोषदशनभा यम)
घा दष न या वो भवती त व व स यत
(समाधानभा यम)
समाना धकरणष घा दि व यव तत
(आ पभा यम)
यदा त ह सव नद स एव तर तदा ा नो त
(समाधानभा यम)
ी ल गष घा दि व यव तत अव य चतदव व यम समाना धकरणष घा दि व य यमान इह
स यत- म हषी प मव ा मणी प मव त तर तमपौ घः२१
--------------
पात जलमहाभा यम
- 244 -
२० स यास ास म ११५ आ११
बह गणवतड त स या११२२
(लोक स स यावा चना स या वसाधना धकरणम)
(१९८ आ पवा तक थमख डम १)
स यास ाया स या हण [स यास ययाथम]
(भा यम)
स यास ाया स या हण कत यम बहगणवतडतयः स यास ा भवि त स या च स यास ा
भवती त व त यम
क योजनम
lsquolsquoस यास ययाथमrsquorsquo एका दकायाः स यायाः स या दशष स य यष स ययो यथा यात
(आ पबाधकभा यम)
नन चका दका स या लोक स य त तीता तना याः स या दशष स यास ययो भ व य त
(आ पसाधकभा यम)
एवम प कत यम
क योजनम
(१९८ इतरथा यस ययोऽक म वा यथा लोक)
(भा यम)
अ यमाण ह स या हण एका दकायाः स यायाः स य यष स ययो न यात
क कारणम
पात जलमहाभा यम
- 245 -
अक म वात ब वाद ना क मा स ा lsquolsquoक माक मयोः क म कायस ययो भव तrsquorsquo यथा
लोक त यथा-लोक-lsquoगोपालकमानयrsquo lsquoकटजकमानयrsquo इ त य यषा स ा भव त स आनीयत न यो
गाः पालय त यो वा कट जातः
(आ पभा यम)
य द त ह क माऽक मयोः क म कायस ययो भव त lsquolsquoनद पौणमा या हायणी यःrsquorsquo इ य ा प
स यत
(समाधानभा यम)
पौणमा या हायणी हणसाम या न भ व य त
(आ पभा यम)
त वशष य त ह ा नो त
(समाधानभा यम)
एव त ह आचाय व ि त ापय त-lsquoन त वशष यो भव तrsquo इ त यदय वपा श द शर भ तष
पठ त
(आ पभा यम)
इह त ह ा नो त-lsquoनद भ चrsquorsquo इ त
(समाधानभा यम)
बह वचन नदशा न भ व य त
(आ पभा यम)
व प व ध त ह ा नो त
पात जलमहाभा यम
- 246 -
(समाधानभा यम)
बह वचन नदशादव न भ व य त
(उपसहारभा यम)
एव च न चदमक त भव त-lsquolsquoक माक मयोः क म कायस ययःrsquorsquo इ त न च कि च ोषो
भव त
(१९९ आ पसाधकवा तकम २)
उ तराथ च
(भा यम)
उ तराथ च स या हण कत यम lsquolsquo णा ता ष षकारनकारा तायाः स यायाः ष स ा यथा
यात इह मा भत- पामानो व ष इ त
(आ प नराकरणभा यम)
इहाथन ताव नाथः स या हणन
(आ प मारणभा यम)
नन चो तम-इतरथा यस ययोऽक म वा यथा लोक इ त
(आ पप रहारभा यम)
नष दोषः अथा करणा वा लोक क माक मयोः क म कायस ययो भव त अथ
वाऽ यवस कन भव त कत वा त भव त- इदमवस कन कत य म त आत चाथात
करणा वा अ ग ह भवान ा य पाशलपादम करण मागत वीत- गोपालकमानय
कटजकमानय त उभयग त त य भव त साधीयो वा यि टह त ग म य त
पात जलमहाभा यम
- 247 -
(आ पसाधकभा यम)
यथव त यथा करणा वा लोक क माक मयोः क म कायस ययो भव त एव महा प
ा नो त जाना त यसौ ब वाद ना मय स ा कत त
(समाधानसाधकभा यम)
न यथा लोक तथा याकरण उभयग तः पन रह भव त
(उभयग यदाहरणभा यम)
अ य ा प नाव य महव त यथा lsquolsquoकतर ि सततम कमrsquorsquo इ त क मा कमस ा कम दशष
चोभयग तभव त-lsquolsquoकम ण वतीयाrsquo इ त क म य हणात lsquolsquoकत र कम य तहारrsquorsquo
इ य ाक म य
(उभयग यदाहरणभा यम)
तथा lsquolsquoसाधकतम करणमrsquorsquo इ त क मा करणस ा करण दशष चोभयग तभव त-
lsquolsquoकतकरणयो ततीयाrsquorsquo इ त क म य हणम lsquoश दवरकलहा क वमघ यः करणrsquorsquo
इ य ाक म य
(उभयग यदाहरणभा यम)
तथा- lsquoआधारोऽ धकरणमrsquo इ त क मा अ धकरणस ा आ धकरण दशष चोभयग तभव त-
lsquolsquoस त य धकरण चrsquorsquo इ त क म य हणम lsquolsquo व त ष चान धकरणवा चrsquorsquo इ य ाक म य
(समाधाना तरभा यम)
अथ वा-नद स ाकरणम त वद तदशोऽयम -बह गणवतडतयः स याव व ती त
(आ पभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 248 -
स त ह व त नदशः कत यः
(समाधानभा यम)
न कत यः
(आ पसाधकभा यम)
न य तरण व तम तदशो ग यत
(आ पबाधकभा यम)
अ तरणा प व तम तदशो ग यत त यथा lsquolsquoएष मद तःrsquorsquo अ मद त मद त इ याह त
म यामह मद तवदय भवती त एव महा यस या स य याह स याव द त ग यत
(समाधाना तरभा यम)
अथवाऽऽचाय व ि त ापय त-lsquoभव यका दकायाः स यायाः स या दशष स ययrsquo इ त यदय
lsquolsquoस याया अ तशद तायाः कनrsquorsquo इ त तशद तायाः तषध शाि त
कथ क वा ापकम
न ह क मा य ता शद ता वा स याऽि त
(समाधानभा यम)
नन चयमि त ड तः
(समाधानसाधकभा यम)
य त ह शद तायाः तषध शाि त
(सपणस ापकता यपगमभा यम )
य चा प य तायाः तषध शाि त
पात जलमहाभा यम
- 249 -
(आ प मारणभा यम)
नन चो तम-lsquoड यथमतत यात rsquo इ त
(समाधानभा यम)
lsquolsquoअथव हण नानथक यrsquorsquo इ त अथवति तश द य हणम न च डति तश दोऽथवान
(समाधाना तरभा यम)
अथ वा महतीय स ा यत स ा च नाम यतो न लघीयः
कत एतत
ल वथ ह स ाकरणम त मह याः स ायाः करण एत योजनम -अ वथस ा यथा व ायत-
स यायत अनया स य त एका दकया चा प स यायत
( वतीय योजन या यानभा यम)
उ तराथन चा प नाथः स या हणन इद कतम तर ानव तयत
(आ पभा यम)
इद व स ाथम उ तर च स वशषणनाथः न चा याथ कतम याथ भव त न
ख व य य कतमनवतनाद य व त न ह गोधा सप ती सपणाद हभव त
(आ प थमयि तसमाधानभा यम)
य तावद यत-न चा याथ कतम याथ भवती त अ याथम प कतम याथ भव त त यथा-
शा यथ क याः णीय त ता य च पानीय पीयत उप पकत यत च शालय च भा य त
(आ प वतीययि तसमाधानभा यम)
पात जलमहाभा यम
- 250 -
यद य यत-न ख व य यत कतमनवतनाद य व त न ह गोधा सप ती सपणाद हभवती त
भव - य वतदव यात श द त खल यन यन वशषणा भसब यत त य त य वशषको
भव त
(समाधानय य तरभा यम)
अथ वा- साप ोऽय [lsquolsquo णा ताrsquorsquo इ त] नदशः यत न चा यि क चदप यमि त त
स यामवाप यामह
(२०० आ पवा तकम ३)
अ यध हण च समासकि व यथम
(भा यम)
अ यध हण च कत यम
क योजनम
समासकि व यथम समास व यथम कि व यथ च समास व यथ तावत- अ यधशपम
कि व यथम- अ यधकम
(२०१ आ प योजनवा तकम)४
ल क चाऽ हणम
(भा यम)
ल क चा यध हण न कत य भव त-lsquolsquoअ यधपव वगोलगस ायामrsquorsquo इ त lsquolsquo वगोःrsquorsquo इ यव
स म
(२०२ आ पवा तकम ५)