Transcript of Histori III 60-536
60 H istoria e Pop ull i t Shqiptar
ndryshe kur princi e rrethoi veten me këshilitarë të huaj, të ciiët
vepronin secili sipas interesave të shtetit që përfaqësonin.
Lëvizja “ vorio-epirote” . Protokolli i Korfuzit Problemi i parë i
madh që i doli përpara Princit e qeverisë së tij, ishte
shtrirja
e pushtetit në të gjitha krahinat që iu lanë Shqipërisë. Por këtu
vazhdonin të qëndronin trupat greke, në kundërshtim edhe me
vendimin e Komisionit Kufitar për vijën kufitare, e ciia u
përcaktua në Protokollin e Firences të dhjetorit 1913. Greqia nuk
po hiqte dorë nga synimet e saj për të marrë jugun e Shqipërisë,
atë
Mund të pritej që tani, pas caktimit të princ Vidit në krye të
shtetit shqiptar, Athina do f i jepte fund taktikës zvarritëse dhe
do t’i tërhiqte trupat e saj. Ajo nuk mund t*u kundërvihej më
haptazi vendimeve të Fuqive, por nuk hoqi dorë nga plani i saj për
të shkëputur “Vorio- Epirin”. Ajo ndryshoi vetëm taktikë;
formalisht pranoi thirrjen që iu bë nga Fuqitë, në mes të shkurtit
1914,
për të zbrazur krahinat e jugu t Më 1 mars ushtritë greke u larguan
nga Korça. Të nesërmen hynë aty repartet e xhandarmërisë shqiptare
të pritura si çiirimtare nga qytetarët atdhetarë. Në Korçë u vendos
administrata shqiptare nën varësinë e KNK. Atje u formua edhe një
korpus vuilnetarësh shqiptarë nën komandën e Themistokli
Gërmenjit.
Ndërsa Korça u bashkua me atdheun, në krahinat e tjera të jugut
gjendja vijoi të ishte gjithnjë e turbuilt. Duke përfituar nga kjo
gjendje, Athina u përpoq t’ia arrinte qëllimit të saj duke nxjerrë
në skenë të ashtuqua-jturën “lëvizje për autonominë vorio-
epirote”. Në njerën anë ajo dha urdhër për tërheqjen e trupave,
kurse në anën tjetër la pas me mijëra e mijëra andartë, që shtypnin
egërsisht çdo shprehje të vulinetit të popu-Ilsisë. Kështu u veprua
edhe në Korçë. Trupat u tërhoqën në filiim të marsit. Por në
spitaiin e qytetit mbetën një numër ushtarësh “të sëmurë” dhe
mjekë, që në të vërtetë, ishin oficerët e tyre. Në krah të tyre u
vu edhe peshkopi grek Gjermanos. Banda “vorio-epirotësh” të fshehta
u hodhën të nesërmen në suim për ta dëbuar administratën shqiptare,
por xhandarmëria, nën komandën e majorit holandez Sneiien, me të
ciiën u bashkuan edhe shumë fshatarë të katundeve të rrethit, të
udhëhequr ngaTh. Gërmenji, i dëbuan agresorët brenda disa
ditësh.
Që këtej, forcat e xhandarmërisë shqiptare, pas iuftimesh me
repartet “vorio- epirote,,t vijuan marshimin në drejtim të Koionjës
e të Leskovikut. Pjesa tjetër u
që në gjuhën e shovinizmit grek quhej “Vorio-Epir”.
Vilhelm Vidi (Wilhelm Wied) - pr inc i Shqipërisë 61
hodh në sulm të përgjithshëm për të çiiruar Gjirokastrën dhe
arritën suksese të rëndësishme. Andartët grekë e grekomanët
shqiptarë, për t ’u hakmarrë kundër shqiptarëve të krahinave
jugore, që nuk kishin pranuar të merrnin pjesë në krijesën
artificiale të autonomisë “vorio-epirote”, gjatë tërheqjes së tyre
dogjën fshatra e masakruan popuiisinë e pafajshme.
Terrori shovinist grek kundër popullsisë shqiptare u shtri edhe
brenda kufijve të shtetit shqiptar në të ashtuquajturin Epirtë
Veriut. Më 29 priil 1914, në Manastirin e Kodrës, pranë Tepeienës,
si hakmarrje për dështimin e pësuar në Hormovë, grekët masakruan
218 veta, midis tyre edhe disa gra. Numërohen më shumë se 250
fshatra të shkatërruara dhe mijëra banorë të vrarë. Si rrjedhim i
ndjekjeve dhe i masakrave nga pushtuesit e rinj, banorët e këtyre
viseve u detyruan të shpërnguieshin drejt të brendësisë së vendit.
Dëmet e shkaktuara nga forcat pushtuese greke në viset shqiptare
liogariten në dhjetëra milionë franga ari.
Autoritetet greke u përpoqën fi jepnin një mbështetje “legale”
iëvizjes “vorio- epirote”. Ato organizuan në Gjirokastër një
“kongres epirof nën kryesinë e ish ministrit të Punëve të Jashtme
të Greqisë, Jorgji Zografit, bir i bankierit grekoman Kristaq
Zografit nga Qestorati. “Kongresi” shpalli më 2 mars 1914
“autonominë e Vorio-Epirit” dhe formoi një “qeveri të përkohshme”
nën kryesinë e J. K. Zograftt. Disa ditë më vonë, nën shembuliin e
Zografit, majori i ushtrisë greke, himarioti Spiro Spiromiio,
shpalli gjithashtu “autonominë e Himarës” në një zonë që përfshinte
shtatë fshatra të bregdetit të banuara nga shqiptarë.
“Vorio-Epiri autonom” arriti të përfshinte kështu vetëm
Gjirokastrën, Himarën, Sarandën, Delvinën e Përmetin. Qeveria greke
mendonte t’i përdorte këto krahina si bazë për pushtimin e pjesës
tjetër të Shqipërisë së Jugut. J. Zografi deklaroi se me shpailjen
e “autonomisë së Vorio-Epirit” as Fuqitë e Mëdha dhe as “Greqia”
nuk kishin të drejtë të ndërhynin në punët e brendshme të tij. Ai i
kërkoi KNK të urdhëronte komandantët e forcave shqiptare të mos
hynin brenda “kufijve të shtetit të tij”, përndryshe shkeljen e
territorit “vorio-epirof do ta konsideronte “një akt
armiqësor51.
Dështimi i suSmit të bandave “vorio-epirote” kundër Korçës,
qëndresa e gjithë popullsisë si dhe qëndrimi kritik i Fuqive të
Mëdha kundër rishfaqjes së planeve aneksioniste greke, e bindën
kryeministrin grek Venizelos dhe vetë Zografin se duhej ndryshuar
formulë: “autonomia” nuk do të ishte shkëputje nga territori
62 Historia e Popullit Shqiptar
shqiptar. Korça e Gjirokastra, pa u shkëputur nga Shqipëria, do të
administroheshin nga një guvernator me origjinë të huaj si
përfaqësues i princit. Xhandarmëria do të rekrutohej nga radhët e
populisisë vendëse dhe do të vihej nën komandën e oficerëve grekë
me origjinë “epirote”. Gjuhë zyrtare në këto krahina do të ishin
shqipja dhe greqishtja.
Qarqet kombëtare i kundërshtuan me vendosmëri manovrat e
Venizeiosit, të cilat nuk ishin veçse një variant që përgatiste
shkëputjen e Korçës e të Gjirokastrës. Të njëjtin qëndrim mbajti
edhe qeveria e Durrësit, e cila i hodhi poshtë pa ngurrim kërkesat
e Zografit. Për më tepër, ajo vendosi të organizoheshin sa më parë
reparte të reja të armatosura për të dëbuar nga krahinat e jugut
pushtuesit grekë dhe për të vendosur atje administratën
shqiptare.
Mirëpo problemi u ndërlikua nga qëndrimi toierues i KNK. Anëtarët e
tij ndërmjetësuan pranë qeverive të tyre, duke sugjeruar që
“vorio-epirotëve” mund t’u bëheshin disa lëshime: të drejta të
veçanta për komunitetet fetare, për gjuhën greke në shkoila,
organizimi i xhandarmërisë këtu t’i ngarkohej KNK. Vetë Fuqitë u
shtuan këtyre edhe disa ndryshime që mund t’i bëheshin kufirit
greko-shqiptar në krahinën e Gjirokastrës e të Korçës në dobi të
Greqisë.
Në fillim Vidi provoi të vepronte vetë, duke emëruar majorin
holandez të xhandarmërisë Tomson si “komisar të jashtëzakonshëm”
për të marrë në dorëzim krahinat e jugut. Ai do të ishte
njëkohësisht përfaqësues i qeverisë së tij në bisedimet që do të
zhvilloheshin në Korfuz me “vorio-epirotëf. Tomsoni pati një takim
në Korfuz më 10 mars me përfaqësuesin “vorio-epirof Karapanos. Por
ai shkoi shumë larg në lëshime, duke pranuar në të vërtetë,
autonominë e dy krahinave, të cilat do të mbanin lidhje thjesht
formale me Shqipërinë. Geveria nuk e pranoi diktatin grek dhe e
iargoi Tomsonin nga detyra si "komisar”. Gjithsesi, qeveria e
princit prirej t’i zhvillonte bisedimet vetë, me përfaqësuesit e
saj. Por përveç Austro-Hungarisë, Fuqitë e tjera ngulën këmbë se
princi nuk mund të vepronte pa pyetur KNK. Rezervat e Fuqive të
Antantës i shprehu hapur delegacioni francez, duke shfaqur
pakënaqësinë që “princi po prirej t’i bënte punët vetë duke
mënjanuar KNK” . Duke parë se nuk i shpëtonte dot presionit të
Fuqive, qeveria e Durrësit u detyrua t’ia besonte KNKtraktativat me
përfaqësuesit e “Vorio-Epirif. Ndërhyrja e Fuqive dhe tërheqja e
qeverisë shkaktuan një valë të re protestash të rrepta të
populisisë, sidomos në Korçë, të ciiën qeveritarët e Athinës e
paraqitnin si përkrahëse të autonomisë “vorio-epirote”. Komuniteti
ortodoks e tregoi qartë qëndrimin e tij kombëtar.
Vilhelm Vidi (Wiihelm Wied) - princ i Shqipërisë 63
nxënës ortodoksë mësimi do të bëhej greqisht. Në administratë do të
përdoreshin të dyja gjuhët, shqip e greqisht. Fuqitë e Mëdha do të
garantonin zbatimin e këtyre dispozitave. Protokoili do të hynte në
fuqi kur të ratifikohej nga qeveria shqiptare e nga qeveria
“vorio-epirote” dhe të miratohej formalisht nga të Gjashtë Fuqitë e
Mëdha.
KNK pranoi gjithashtu edhe kërkesën e S. Spiromilos për t'i njohur
krahinës së Himarës, zonë që shtrihej tani në 14 fshatra të
bregdetit të Jonit, “venomet” e vjetra, d.m.th. autonominë që
gëzonin më parë, në kohën e Perandorisë Osmane. Por shteti i ri
shqiptar nuk mund të përligjte mbajtjen në këmbë të këtyre
privilegjeve tashmë arkaike të kohës së sundimit osman. Me këto
qëndrime të KNK sovraniteti i shtetit shqiptar qe cenuar rëndë.
Fati i viseve jugore të tij u vu në pikëpyetje.
Njoftimi për nënshkrimin e marrëveshjes së Korfuzit, e cila ishte
në kundërshtim me statutin organik të Shqipërisë të miratuar nga
vetë Fuqitë e Mëdha dhe shkeite në mënyrë të hapur sovranitetin e
shtetit shqiptar, shkaktoi një valë të re zemërimi në tërë
Shqipërinë. Edhe qeveria shqiptare nuk e pranoi përmbajtjen e saj
dhe nuk e ratifikoi menjëherë. Por në ditët që pasuan nënshkrimin e
protokoilit gjendja e brendshme e Shqipërisë u ndërlikua nga
kryengritja e armatosur, që shpërtheu në Shqipërinë e Mesme kundër
regjimit të V. Vidit. Pas një ngurrimi të gjatë, nën trysninë edhe
të KNK, qeveria shqiptare e ratifikoi më në fund, më 23 qershor
1914, protokoiiin e Korfuzit. Ajo shpresonte se pas kësaj
udhëheqësit “vorio- epirotë” do t’u jepnin fund veprimeve të
armatosura.
Forcat "vorio-epirote” jo vetëm nuk i ndërprenë luftimet, por duke
përfituar nga gjendja e vështirë në të cilën ndodhej qeveria e
Durrësit pas shpër-thimit të kryengritjes në Shqipërinë e Mesme,
kaiuan në sulm të përgjithshëm. “Kongresi panepirof, që u hap më 6
korrik 1914 në Deivinë vendosi, me propozimin e “qeverisë” së
Zografit, që të kërkonte nga KNK të rishikohej në dobi të saj
përmbajtja e këtij protokolli. Në të njëjtën kohë ajo e shkeli
protokoilin e Korfuzit, që e ndalonte “qeverinë e Vorio-Epirif të
kryente veprime të armatosura kundër shtetit shqiptar dhe e bëri
atë të pavlefshëm. Nën pretekstin absurd të mbrojtjes së popullsisë
së krishterë nga persekutimet që gjoja kryenin mbi ta myslimanët
shqiptarë, “qeveria” e Zografit u dha urdhër të ashtuquajturave
kompani të shen jf të sulmonin e të pushtonin krahinat e Shqipërisë
Jugore, që ndodheshin në duart e autoriteteve shqiptare. Repartet e
rregullta të ushtrisë greke e bandat “vorio- epirote”, pas
iuftimesh të ashpra me popullsinë vendase dhe me repartet e pakta
shqiptare, pushtuan Kolonjën, Korçën e Tepelenën.
64 H istoria e Pop ullit Shqiptar
me burimet e saj jetesën e kësaj mase të madhe njerëzish. Thirrjet
shumë shqetësuese, që iu drejtuan organizatave të Kryqit të Kuq të
vendeve të ndryshme për ndihma mjekësore, nuk gjetën përgjigjen e
duhur. J. Zografi, një nga përgjegjësit kryesorë të kësaj
tragjedie, e hodhi poshtë kërkesën e qeverisë shqiptare për të
iehtësuar kthimin e muhaxhirëve në vatrat e tyre dhe për fu
garantuar paprekshmërinë. Më vonë, kjo masë njerëzish, të ciiën e
zuri dimri në kodrat e ullinjve të Vlorës, filioi të pakësohej
ndjeshëm nga vdekjet e shumta nga uria, të ftohtit e
epidemitë.
3. KRYENGRITJA £ SHQIPËRISË SË MESME (MAJ 1914-QERSHOR
1915)
Faza e parë e kryengri tjes Pa kaiuar as dy muaj nga ardhja në fuqi
e princ V. Vidit, u shfaqën
mosmarrëveshjet në regjimin etij, ndërmjet vetë personaliteteve
poiitike shqiptare, ndërmjet tyre e këshilltarëve ose ushtarakëve
të huaj, si dhe ndërmjet administratës së Vidit e shtresave të
ndryshme të shoqërisë shqiptare, që prisnin ndryshime të shpejta të
gjendjes në vend.
Në këtë ndërthurje kontradiktash të brendshme dhe të ndërhyrjeve
politike të Fuqivetë Mëdha e të shteteve bailkanike fqinje,
shpërtheu në Shqipëri, në vitet 1914- 1915 një kryengritje, që ka
hyrë në histori si Kryengritja e Shqipërisë së Mesme. Pas kësaj
kryengritjeje ishte dora e Esat Pashës dhe e grupeve të lidhura me
xhonturqit, që bashkëpunonin me të.
Kryengritja pati karakter antikombëtar, sepse ishte drejtuar kundër
shtetit të pavarur të sapoformuar shqiptar, simbol i të ciiit ishte
edhe qeveria e princit V. Vid.
Sipas synimeve dhe përmasave të saj ajo ndahet në dy faza: Faza e
parë u zhvillua në maj 1914 -tetor 1914 dhe faza e dytë në tetor
1914 -qershor 1915.
Kryengritja filloi në rrethin e Shijakut, u shtri më pas në rrethin
e Tiranës, pak ditë më vonë në qarkun e Durrësit e të Elbasanit.
Ajo shpërtheu në muajin maj 1914. Në ditët e para të këtij muaji E.
Toptani me aleatët e tij kishin filluar të armatosnin pasuesit e
tyre në rrethin e Shijakut e të Tiranës. Nën drejtimin e Man
Picarit u formua në afërsitë e Vorës çeta e parë e
kryengritësve.
Ndërkaq, kur batalioni me gati 800 vetë, i komanduar prej Abdi bej
Toptanit, Refik bej Toptanit etj., po nisej nga Tirana për në
Durrës, për f u hedhur në jug të vendit kundër forcave greke, u
rrethua, më 17 maj, tek ura e Limuthit, pranë kodrave të
Rrashbuilit nga një grup rebelësh të armatosur. Pas një përpjekje
të shkurtër batalioni u detyrua të kthehej në Tiranë.
Përpjekja e Limuthit u ndoq nga luftime të tjera. Po më 17 maj
Shijaku e Tirana u rrethuan nga rebelët Më 18 maj kryengritësit iu
afruan Durrësit nga veriu e nga iindja dhe e rrethuan atë.
Vilhelm Vidi (Wilhelm Wied) ~ pr inc i Shqipërise 65
kryengritjes, e bindën princin të merrte masa ndaj tij. Edhe
atdhetarët demokratë shqiptarë shihnin tani tek Esat Pasha
organizatortn e kësaj lëvizjeje antikombëtare.
Në këto rrethana grupi proaustriak në qeveri dhe ushtarakët e huaj
holandezë si koionel Tomsoni etj., që me kërkesë të Fuqive të Mëdha
kishin ardhur për të organizuar xhandarmërinë shqiptare, e
arrestuan Esatin më 19 maj 1914. Por Princ Vidi, me ndërhyrjen e
ministrit italian në Durrës, të baronit Alioti, u detyruata lirojë
së bashku me dy ushtarakët e tjerë italianë të arrestuar me të.
Esat Pasha, me një anije italiane të ankoruar në brigjet shqiptare,
u dërgua në Brindisi, ku u prit me të gjitha ceremonitë që
organizoheshin për personalitetet e një shteti.
Më 19 maj 1914, ditën që u arrestua Esat Pasha, kryengritësit hynë
në Shijak dhe morën kodrat e Rrashbullit, afër Durrësit. Pas disa
ditë luftimesh me forcat qeveritare, më 23 maj ata morën Tiranën
dhe rrethuan Durrësin. Princ Vidi e anëtarët e qeverisë u larguan
nga qyteti dhe u strehuan në anijet e huaja që ndodheshin në portin
e Durrësit, prej nga mund të largoheshin më lehtë nga Shqipëria në
rast se fitonin kryengritësit. Por kryengritësit nuk hynë në
Durrës.
Më 3 qershor 1914 krerët e kryengritësve organizuan në Shijak një
mbledhje të përgjithshme ose një lloj kongresi, ku shpallën
programin e tyre. Rolin kryesor në këtë lioj kongresi e luajtën
agjentët e Esat pashë Toptanit. Kryetar i Qendrës së Përgjithshme
të kryengritjes u zgjodh esatisti Mustafa Ndroqi, nënkryetar u
zgjodh ish majori i ushtrisë osmane Xhenabi Adili, anëtarë të saj u
zgjodhën myftiu i Tiranës, Musa Qazimi, Arif Hikmeti dhe Haxhi
Adili. Komandant i Përgjithshëm i ushtrisë u zgjodh Qamil Haxhi
Feza. Të gjithë këta ishin njerëz të njohur për qëndrimet e tyre
proturke ose proesatiste. Programi i kryengritësve përmbante këto
kërkesa: përmbysjen e Princ Vidit e të qeverisë së tij, bashkimin e
Shqipërisë me Turqinë, vendosjen e një princi turk në Shqipëri,
përdorimin e fiamurit turk në vend të atij shqiptar, përdorimin e
gjuhës turke etj. Kushdo që do të dilte kundër këtij programi, do
të ndëshkohej. Do t’u digjeshin shtëpitë dhe do të dënoheshin me
vdekje të gjithë ata që strehonin përkrahësit e Princ Vidit ose që
kundërshtonin kryengritjen. Për këto synime të kryengritjes do të
bënte fjalë pak më vonë, në gusht të vitit 1914, kryetari i Qendrës
së Përgjithshme, Mustafa Ndroqi, në një urdhër që i dërgoi Kryesisë
së Këshillit të kryengritjes për Elbasanin, në të cilin shkruante:
“Qëllimi ynë kryesor ka qenë shpallja e Osmanllillëkut dhe bashkimi
me Mbretërinë Osmane”. Ndërsa, në një intervistë që i dha gazetës
italiane “II Messaggero” më 3 shtator 1914, ai theksonte se
“Flamuri turk është simbol i Këshillit të Përgjithshëm”. Përveç
shtabit të tyre drejtues e platformës politike, kryengritësit
organizuan njësitë e armatosura, ngritën organet e tyre të
pushtetit dhe kryen një varg veprimtarish që u dhanë goditje të
rënda institucioneve të reja shtetërore dhe Lëvizjes Kombëtare
Shqiptare.
66 Historia e Popullit Shqiptar
kundër qeverisë së Vidit, do të luftonin bejlerët pronarë të tokave
dhe pushtetin e tyre.
Krerët proturq të kryengritjes dhe emisarët xhonturq me të cilët
bashkëpunonin ata, u përpoqën gjithashtu të ndiznin te fshatarët
mysiimanë paragjykimet fetare kundër princit evropian të krishterë
dhe t’i jepnin luftës kundër tij e rrjedhimisht edhe kundër shtetit
të pavarur shqiptar karakterin e një lufte për mbrojtjen e fesë
islame. Ata arritën të manipulonin një masë fshatarësh dhe ta
drejtonin pakënaqësinë e zemërimin e saj kundër Princ Vidit, si dhe
kundër vetë shtetit të pavarur shqiptar.
Jo më pak i rëndësishëm ishte edhe një faktor tjetër: në fshatrat
përreth Shijakut, shumë prej fshatarëve me pak tokë ishin bosnjakë,
të ciiët ishin vendosur aty nga Porta e Lartë qysh pas Kongresit të
Beriinit (pas Krizës Lindore të viteve 1875-1878). Me asgjësimin e
sundimit osman në Bosnjë, këta nuk kishin pranuar të përfshiheshin
në Perandorinë Austro-Hungareze, që, sipas vendimeve të Kongresit
të Berlinit, pushtoi Bosnjën e Hercegovinën, por kishin ardhur në
Shqipëri, e cila vazhdonte të ishte pjesë e Perandorisë Osmane. Në
rrethana të tilia ishte i kuptueshëm edhe orientimi i tyre proturk
e përkrahja që u dhanë krerëve të kryengritjes.
Por forca kryesore goditëse e kryengritjes u bënë ish-ushtarakët
shqiptarë, që kishin shërbyer në garnizonet turke nën komandën e
Esat pashë Toptanit. Duke qenë ushtarakë në iirim, ata u mobilizuan
me të holla dhe me premtime nga krerët e kryengritjes.
Pas marrjes së Tiranës dhe të Shijakut, në dhjetëditëshin e fundit
të majit, si dhe në gjysmën e parë të muajit qershor 1914,
kryengritja u zgjerua më shumë. Në ditët e para të qershorit
kryengritësit morën Kavajën e Krujën. Më 15 qershor ata shpërthyen
përsëri një sulm të furishëm mbi Durrësin, që vazhdoi 15 orë. Në
këto luftime, krahas forcave qeveritare te Gjon Markagjonit dhe
malësorëve të Isa Boletinit, për të mbrojtur kryeqytetin morën
pjesë gjithashtu edhe vullnetarë nga radhët e qytetarëve, të
kryesuar nga Luigj Gurakuqi. Durrësi mundi të qëndrojë me sakrifica
të mëdha.
Në luftimet e 15 qershorit u vra edhe koloneli Tomson, oficer
hoiandez, që kishte ardhur më 1913 në Shqipëri i ftuar për të
organizuar xhandarmërinë shqiptare. Më 17 qershor kryengritësit
bënë një sulm të tretë mbi Durrësin, por përsëri nuk mundën ta
merrnin. Ndërkohë reparte të tjera rebelësh marshonin drejt
Peqinit, Elbasanit, Lushnjës e Beratit. Qeveria e Durrësit kishte
organizuar një fuqi mbrojtëse përpara Lushnjës, por mjaft xhandarë
të rekrutuar dezertuan përpara se të binin në përpjekje me
kryengritësit. Lushnja ra më 17 qershor. Po atë ditë kryengritësit,
duke u nisur nga Peqini dhe Qafa e Kërrabës, pas katër ditë
luftimesh hynë më 21 qershor në Elbasan.
Pas disfatës së Lushnjës ministrat e qeverisë së Durrësit (Azis
pashë Vrioni, Mufit bej Libohova), organizuan me shpejtësi
mbrojtjen e Fierit, nën komandën e Bektash Cakranit dhe mbrojtjen e
Beratit, nën komandën e kapitenit austriak L. Gjilardit. Por pa
rënë ende në përpjekje me rebelët këto forca, shpërtheu kryengritja
e bujqve myzeqarë, që çoi në shpartallimin e trupave
qeveritare.
Vilhelm Vidi (Wilhelm Wied) ~ pr inc i Shqipërisë 67
e Durrësit, të Viorës e të Beratit. Fuqitë qeveritare arritën ta
rimerrnin Beratin më 13 gusht, por më 19 gusht hynë përsëri
kryengritësit. Orvatjet e tjera për ta ripushtuar Beratin
dështuan.
Në fund të gushtit kryengritësit u përgatitën të suimonin Vlorën,
por banorët e saj kërkuan të shmangnin luftën. Për këtë qëllim
dërguan një delegacion, i cili u takua më 31 gusht me krerët e
kryengritjes në Cakran. Me këmbënguljen e deiegacionit të Viorës
kryengritësit pranuan kërkesën e vtonjatëve që me marrjen e qytetit
flamuri i Shqipërtçë të mos prekej, por vunë si kusht që në Vlorë
të shpërndahej administrata e qeverisë së Durrësit. Më 1 shtator
1914 kryengritësit hynë në qytet.
Princ Vidin nuk e ndihmoi as ardhja e Preng Bib Dodës, e Azis pashë
Vrionit dhe e Ahmet Zogut me forcat e tyre të armatosura. Pushteti
t tij në Durrës mbeti krejt i rrezikuar dhe i pashpresë.
Më 4 gusht 1914 filloi Lufta e Parë Botërore, që çoi në prishjen e
Aieancës austro-italiane. Në konfliktin e madh ndërkombëtar që sapo
kishte filluar, Austro- Hungaria ishte angazhuar në Bllokun Qendror
kundër shteteve të Antantës, kurse Itaiia jepte e merrte me të dy
blloqet ndërluftuese, duke qëndruar përkohësisht asnjanëse. Prishja
e ekuiiibrit të interesave ndërmjet Austro-Hungarisë e Italisë në
rrafshin ndërkombëtar qe një faktor përcaktues në paqëndrueshmërinë
e pushtetit të princ Vidit në Shqipëri.
Përveç kësaj edhe vetë shteti austro-hungarez e humbi besimin te
Vidi dhe e ia pa mbështetje qeverinë e tij. Ndërkaq, duke iu
referuar asnjanësisë që i ishte dhënë shtetit shqiptar nga Gjashtë
Fuqitë e Mëdha, Princ Vidi nuk pranoi të zbatojë kërkesën e
ministrit të Jashtëm austriak Berhtold për të dërguar trupa
ushtarake shqiptare kundër Serbisë, si kundërshtare e
Austro-Hungarisë në luftën botërore që sapo kishte filiuar.
Në këto kushte të pafavorshme të brendshme e ndërkombëtare, Princ
Vidi dhe qeveria e Turhan Pashës, më 3 shtator 1914, u larguan nga
Shqipëria duke e lënë pushtetin në duart e KNK.
Dy ditë më vonë, më 5 shtator, kryengritësit hynë në Durrës dhe
ngritën flamurin turk. Në duart e tyre kishte rënë gjithë Shqipëria
e Mesme, prej lumit Mat në veri deri në vijën Vlorë-Berat-Pogradec
në jug. Një pjesë e Shqipërisë së Veriut ndodhej e pushtuar nga
ushtria serbe, kurse në jug e juglindje të Shqipërisë ndodheshin
trupat greke. Pikërisht në këtë kohë drejtuesit e kryengritjes
dërguan në Turqi një delegacion të kryesuar nga Haxhi Aliu, për f i
paraqitur qeverisë turke kërkesën e bashkimit të Shqipërisë me
Turqinë dhe për të marrë udhëzime për veprimet e mëtejshme.
Në qytetet dhe fshatrat ku hynin, kryengritësit dëbonin
administratën e Princ Vidit dhe ngrinin këshiiiat e tyre, që kishin
në dorë administrimin e qytetit ose të fshatit. Në veprimtarinë e
këshiilave binin në sy aktet e dhunshme ndaj atyre që nuk
mbështetnin kryengritjen. Dënimet shkonin nga djegiet e shtëpive të
atyre që shiheshin si kundërshtarë të kryengritjes e të programit
të saj proturk deri te të rrahurat me kamzhik, poshtërimet publike
e vrasjet me piumb kokës. Kudo ku shkelën, ata dogjën gjithashtu
regjistrat kadastraië.
68 H istoria e Po pu ll it Shqiptar
Faza e dytë e kryengr itjes (tetor 1914-qershor 1915) Në këtë fazë
Kryengritja e Shqipërisë së Mesme, ndonëse ruajti karakterin
e saj të përgjithshëm antikombëtar, pati disa veçori, që ia diktuan
rrethanat politike të Shqipërisë në atë periudhë.
Një nga këto veçori ishte se ajo u drejtua edhe kundër Esat pashë
Toptanit, çka është bërë shkak që të quhet edhe “Kryengritja
antiesatiste”.
Më 2 tetor 1914, një muaj pas iargimit të princ Vidit, u kthye në
Shqipëri Esat pashë Toptani. Qysh në gusht ai kishte shkuar në
Paris për t’u iidhur me qeverinë frënge në luftën kundër shteteve
të Bliokut të Qendrës dhe së andejmi u nis për në Athinë, ku bëri
një marrëveshje me qeverinë greke të Venizelosit. Më pas shkoi në
Nish, ku ndodhej në atë kohë qeveria serbe dhe lidhi me
kryeministrin Pashiç një marrëveshje me të cilën i premtonte
aneksimin e krahinave të Shqipërisë Veriore e Ltndore. Qeveria
serbe e ndihmoi EsatToptanin të rekrutonte mercenarë dhe e pajisi
me material iuftarak e me të hollat e nevojshme. Në krye të 4 000
mercenarëve të rekrutuar në kuftrin serbo-shqiptar Esati hyri në
mënyrë të papritur në Durrës më 2 tetor 1914, dhe e shpaili veten
si kryetar i qeverisë së Shqipërisë së Mesme e komandant i
përgjithshëm i ushtrisë. Ai e mbështeste pushtetin e tij në forcat
mercenare dhe në pak bejlerë që u bashkuan me të. Ndërkaq atë e
ndihmonin qeveritë italiane, serbe, greke e maiazeze.
Duke u mbështetur në grupimet proturke të udhëheqjes së
kryengritjes, Esati arriti të shtrinte pushtetin e vet në
Shqipërinë e Mesme, që ishte synimi i tij i përhershëm politik.
Ndërkaq, përtë zgjeruar pushtetin e tij në zonën e kryengritjes, ai
përdori demagogjinë. Me 21 tetor njoftoi qarqet e Shqipërisë së
Mesme se kishte vendosur dënimin e bejlerëve dhe shpronësimin e
tyre. Në të vërtetë Esati kishte parashikuar të dënoheshin
kryesisht ata bejlerë që njiheshin si pjesëmarrës të lëvizjes
kombëtare.
Vilhelm Vidi (Wilhelm Wied) - pr inc i Shqipërisë 69
të agallarëve të njohur si atdhetarë, si Fuat bej Toptani, Refik
bej Toptani, Murat bej Toptani, Xhafer Stërmasi, Eiez Isufi, Reshit
Petreia etj. Kryengritësit ndërmorën suime në të gjitha krahinat e
Shqipërisë së Mesme, me përjashtim të Durrësit. Kudo dëbuan
administratën esatiste dhe vendosën këshillat e tyre.
Me gjithë rrëzimin e shpejtë të pushtetit të Esat Toptanit në zonat
e kryengritjes, lufta nuk mbaroi. Pashai mbeti i rrethuar në
Durrës, i ndihmuar nga fuqitë e huaja. Me ndihmën e tyre arriti të
mobilizojë fuqi mercenare në Dibër e Mat, rreth 6 000 vetë. Në krye
të kësaj ushtrie, më 24 dhjetor 1914 ai u shpërngul nga Durrësi me
antje itaiiane dhe zbarkoi në Shëllinxë për të sulmuar
kryengritësit në Tiranë. Më 28 dhjetor Esati vendosi shtabin e tij
në Tapizë dhe pjesën më të madhe të ushtrisë në Zezë.
Lajmi I iëvizjeve të Esatit shkaktoi një mobiliztm të shpejtë nga
ana e kryengritësve. Bashkë me ta u ngritën edhe masat e qytetit të
Tiranës. Haxhi Qamili nga njëra anë dhe Man Picari nga ana tjetër
grumbulluan me të shpejtë gadi 2 000 fshatarë vuilnetarë dhe
sulmuan më 29 e 30 dhjetor ushtrinë e Esatit, në katundin Zezë afër
Krujës. Me gjithë epërsinë si në armë ashtu edhe në njerëz, forcat
e Esat Toptanit u shpartalluan dhe të ndjekura prej fshatarëve
kaluan në Mat e Dibër, ndërsa EsatToptani me një pjesë të ushtrisë
së tij u kthye në Durrës.
Esat Pashës, që ndodhej në Durrës, i rrethuar nga kryengritësit, i
erdhën në ndihmë aleatët e tij serbë, grekë, italianë. Greqisë e
Italisë nuk u interesonte që shteti shqiptar, pas largimit të Princ
Vidit, të vihej nën ndikimin turk. Ato vepruan me vendosmëri për ta
penguar këtë, duke i dhënë përkrahje të gjithanshme edhe Esafit. Si
rrjedhojë, në fund të vitit 1914 Esat Pasha kishte pozita më të
forta në udhëheqjen e Kryengritjes se sa kundërshtarët e tij
proturq.
Ndërkaq, hyrja e Turqisë në luftë në krah të forcave të Bllokut
Qendror dhe aleanca e saj me Austro-Hungarinë sollën ndryshime në
marrëdhëniet e Turqisë me krerët proturq në Shqipëri. Këtyre nisën
t’u vinin udhëzime të reja nga Stambolii. Qeveria turke kishte
pranuar që Shqipëria të përfshihej plotësisht në zonën e ndikimit
austro-hungarez. Në fillim të vitit 1915 ajo dërgoi në Shqipëri tri
delegacione, të kryesuara nga Hajredin bej Prishtina, Sati bej
Jegeni, Fuat bej Pustina dhe Shefqet Peja, të cilëve iu dhanë
udhëzime ta kthenin udhëheqjen e kryengritësve nga politika e
mëparshme në politikën e re, të orientuar drejt Austro- Hungarisë
dhe jo drejt bashkimit me Turqinë.
Por kjo kthesë nuk u kuptua e nuk u pëlqye ngatë gjithë krerët e
kryengritjes dhe nga pjesëmarrësit e saj. Në këto rrethana në
udhëheqjen e kryengritjes filloi përçarja, që çoi në një raport të
ri forcash: Grupimiproturk, me Mustafa Ndroqin, Musa Qazimin
etj, i cili, për shkaktë “orientimit të ri” politik drejt
Austro-Hungarisë, aleates së Turqisë, nuk po përdorte më
paruilat e vjetra për bashkimin me Turqinë, për pranimin e një
princi turk, për njohjen e gjuhës turke e të flamurit turk;
grupimi
iproturqëve më fanatikësi Haxhi Qamili, Haxhi Qira, Reshit Gjata,
Man Picari etj., që vazhdonin fi quanin parullat proturke si
programin kryesortë kryengritjes dhe luftonin për sendërtimin e
tyre.
70 Historia e Popullit Shqiptar
e përbashkët e 3 qershorit 1914. Ky grupim i krahut fanatfk
proturk, qysh më 11 janar 1915, pati organizuar Kuvendin e
Krujës, ku pjesa më fanatrke e kryengritësve vendosën të
organizonin, siç thuhej në vendimin e Kuvendit, “një kryengritje të
dytë" për të arritur që Shqipëria të aneksohej nga Turqia dhe, në
rast se kjo do të diite e pamundur, të vendosnin një princ osman në
fronin e Shqipërisë. Ndërkaq, po sipas këtij vendimi, Esatit “i
ndaiohej qëndrimi në Shqipëri” dhe gjithë atyre që do ta
mbështesnin do fu digjeshin shtëpitë”.
Në këtë fazë të dytë të kryengritjes në grupimin e kryengritësve
fanatikë proturk fiiloi të daiiohej gjithnjë e më shumë Haxhi
Qamiii, një ish-bashkëiuftëtar i Esat Pashës në garnizonin e
Shkodrës dhe ish-pjesëmarrës aktiv në kryengritjen kundër Princ
Vidit. Ai ishte një katundar analfabet nga fshati Sharrë i Tiranës,
me
emrin Qami! Xhameta, që luftonte me ashpërsi kundër atdhetarëve e
bejierëve kundërshtarë të bashkimittë Shqipërisë me Turqinë.
Pikërisht për këtë shkak ai iuftonte edhe kundër Esat Pashës, që
atëherë kishte hequr dorë nga kjo kërkesë. Për këtë dëshmon edhe
deklarata e Haxhi Qamiiit në gjyq, përpara ekzekutimit, në të ciiën
pranoi se i kishte djegur kuilat e Esatit sepse këtë e kërkonte
fetvaja (urdhëresa e Shehuiisla- mit) në Stamboli, e ciia e
shpaiite Esatin armik të Turqisë e të fesë isiame.
Nëmarstëvitit1915 Haxhi Qamiii e shpaiii veten komandant të
përgjithshëm të forcave kryengritëse. Por për shkak të prapambetjes
dhe të fanatizmit fetar dhe të niveiit të uiët poiitik, si Haxhi
Qamiii ashtu edhe shokët e tij më të afërt, megjithëse e urrenin
Musa Qazimin e grupin e tij, qenë nën ndikimin e ideoiogjisë së
tyre panislamike. Ata
Shtrirja e kryengritjes së Shqipërisë së Mesme vazhduan të
përdomin dhe v eprimet kryesore të saj edhe në këtë kohë
paruiiat
li g* g ;
f ' r * ! li • I k
ty, ) P e s h k o p t S ^ | !: I shem i
. J ® ,m £ f . i 9 i s 3 1
u ,i v i : S : t \ |
\ ^ '^ 1 g :J t „ g r ; r a n e i I ; 5 3 . } 3 f r M W % hf
^ ,l1 /V//m/ ' d h j e t c r i t m i f |
f
* / HkShkërnbi i K<*V&)es V ! . ^ \ ^ 4 - 1 -19ts .
J: |
^ f t ia E i b c f s a n ^ / 71 \ >: % ) ™
* 3 - G T i : ^ / ' Gfukës 1 J 1
n / • ^ l , s h n j & V ) | 1 \ Y . p* r a
Jf £ m ' j
• {? „ a & e r ç f £ S y f ~ t e r . ^ fo rr /k -g
u s h t ./$}>} |j
• \ n ' f | V K o r ç e ij
; 0 . V / o r 6 li : \ 3 - 3 ' & n |
C n > . --------------------------;----------------- - j
| \ w >' '' '••) Z o n a nSr> k q n i r o / /i n %
\ ( e k r y e n y r / t t l s v c - I:
— \ . . ;| uf ert& 'O Mir Arq ehg i ' i ~ it
Hi fc.s'/1! z h v i t l u Q n i: -A, >v. l u f t t m e m
e f v r c a t ||
. ^ n , v i d i s t e . (j
jA, Z h \s i H i m & / u f t i m e s h ;l ^ ^'"V
1006 f o m o t e ja r ti s te ' i
o \ 1 ~z* \ 8 ^ ® ^ » L u f l im e tV)e f o r c a i
\
: / c j r ç k s }i.
Vilhelm Vidi (Wilhelm Wied) - princ i Shqipërisë 71
e mëparshme antikombëtare të kryengritjes, si njohja e flamurit
turk e kundërshtimi i atij shqiptar; shkrimin e shqipes e fiamurin
e Shqipërisë vazhdonin fi quanin, siç e kishin propaganduar me kohë
xhonturqit, si shkrimin e flamurin e bejlerëve; kërkonin bashkimin
e Shqipërisë meTurqinë, që shprehej ndryshe edhe me paruliën
për“ardhjen e Babës” (të sulltanit) etj. Haxhi Qamili mori nismën
për të çelurshkolla, por vetëm në gjuhën turke.
Nën drejtimin e Haxhi Qamilit a të “baba Haxhiut”, epitet që iu vu
nga kryengritësit, kryengritja mori hov të madh. Më 9 maj u bë në
Tiranë mbledhja e Këshiiiit të Përgjithshëm, ku u miratua zgjedhja
e Musa Qazimit si kryetar, i cili gëzonte ende simpati sepse !
ishte kundërvënë Esat Toptanit. Ndërkohë, më 13 maj në Rrashbuil,
afër Durrësit të rrethuar, në zjarrin e luftës u mblodhën
komandantët e njësiteve fshatare dhe miratuan zgjedhjen e Haxhi
Qamilit si Komandant i Përgjithshëm i kryengritjes.
Pas kësaj Haxhi Qamifi filioi të mos pyeste më për veprimet e tij
as Këshiilin e Përgjithshëm dhe as autoritetet iokale. Veprimtaria
e tij nuk pajtohej as me normat e fesë islame, as me ato civile
bashkëkohore. Haxhi Qamili e drejtoi tehun e kryengritjes kundër
atdhetarëve, duke përfshirë këtu edhe bejlerët mëmëdhetarë. Të
gjithë largoheshin të tmerruar prej tij, ndërsa ai u digjte
shtëpitë dhe i persekutonte. Në Elbasan, për shkak të djegies së
shtëpive të braktisura, sipas urdhrit të tij a nga ai vetë, Haxhi
Qamilin e quanin “Haxhi Zjarrmi”. Ai shante, poshtëronte, burgoste,
arrestonte e vriste pa gjyq kundërshtarët ose josimpatizantët e
kryengritjes, duke u mbështetur vetëm në mendjen e vet. I mjaftonte
edhe një fjalë goje, për ta vrarë dikë. Kështu në fiilim të vitit
1915 kryengritja kishte hyrë në një anarki të plotë.
Në listën e të arrestuarve dhe të të burgosurve të janar-shkurtit
1915 në Berat janë vetëm bejlerët që njiheshin si mbështetës të një
Shqipërie të lirë. Pikërisht këta bejierë ishin arrestuar dhe ishin
internuar edhe në Elbasan, përveç atdhetarëve të tjerë me
prejardhje të ndryshme shoqërore, që ishin hedhur gjithashtu në
burg. Në listën e 25 vetave që u burgosën në Balish në shkurt 1915,
kishte njerëz të thjeshtë, një pjesë e të cilëve quheshin fajtorë
vetëm se donin gjuhën e shkoilën shqipe. Midis tyre ka pasur edhe
babaliarë e dervishlerë teqesh (bektashinj). Pjesa më e madhe e të
arrestuarve të kësaj periudhe përbëhej nga atdhetarë që kishin
iuftuar ose përpiqeshin për një Shqipëri të pavarur e të lirë. Në
këtë periudhë krerët e kryengritjes vranë edhe atdhetarë të njohur,
si Ismail Klosi, Hajredin Fratari, Baki Gjebrea, Hysen Gjirokastra
etj.
Në dokumentet e kryengritjes janë të rralla të dhënat që hedhin
dritë mbi marrëdhëniet ndërmjet kryengritësve e çifçinjve. Nuk ka
pasur ndonjë rast që t'u
72 Historia e Popullit Shqiptar
Dhe ishte e qartë që ky bashkim do të silite humbjen e asaj vepre
të madhe e historike të kombit shqiptar, të Shtetit të Pavarur, të
Shpafiur më 28 Nëntor 1912.
Shtypja e kryengritjes Trazirat e shkaktuara nga kryengritësit e
Shqipërisë së Mesme, që luftonin nën
flamurin turk, u dhanë shkak ndërhyrjeve të shteteve fqinje në
Shqipëri, Serbisë e Mafit te Zi. Në mesin e majit 1915 Serbia
grumbuiioi në afërsi të Dibrës e të Ohrit forca ushtarake, që
ndërmorën provokacione kufitare. Shqiptarët e zonave të provokuara
iu përgjigjen sulmeve dhe i ndoqën ushtarët serbë përtej kufirit
shtetëror.
Më 2 qershor reparte të armatosura të ushtrisë serbe u nisën nga
Dibra e Struga në drejtim të Shqipërisë së Mesme. Në thirrjen që
komandanti serb u drejtonte shqiptarëve po atë ditë, thuhej se
qëlfimi i ndërhyrjes ishte që “të shtypeshin ata të huaj që punonin
për ifogari të Turqisë e të Austro-Hungarisë, se ushtritë serbe do
të qëndronin përkohësisht e se qeverisjen e vendit do t’ia linin në
dorë mikut të tyre Esat Toptanit”.
Përpjekja e parë e armatosur ndërmjet kryengritësve e ushtrisë
serbe u bë në afërsi të Qukësit. Megjithëse me forcat e Haxhi
Qamilit u bashkuan vulinetarë nga Qukësi, Pogradeci, Golloborda,
Struga e Ohri, epërsia e reparteve serbe i detyroi kryengritësit të
tërhiqeshin dhe, pas dy përpjekjesh në periferi të Elbasanit, lanë
edhe këtë qytet. Në iuftime u vranë me dhjetëra fshatarë shqiptarë.
Me 11 qershor 1915 repartet serbe hynë në Tiranë. Pas dy ditësh ato
arritën në afërsi të Durrësit, por për shkak të kundërshtimit
energjik të qeverisë italiane, ushtria serbe nuk hyri në kryeqytet.
Më 12 qershor mori fund Kryengritja e Shqipërisë së Mesme.
Momenti historik në të cilin shpërtheu dhe u zhviiiua kryengritja,
kur çështja themelore për kombin shqiptar ishte ruajtja e Shtetit
të Pavarur, të shpafiur më 28 Nëntor 1912, si edhe parullat e saj
antikombëtare, që binin ndesh me ekzistencën e shtetit të pavarur
shqiptar, dëshmojnë qartë për karakterin e saj antikombëtar. Përveç
kësaj, edhe fakti që kryengritja shpërtheu në një kohë kur të
gjitha forcat e vendit duhej të drejtoheshin kundër ndërhyrjeve e
suimeve të shteteve fqinje, Greqisë e Serbisë, të cifat vazhdonin
të kërcënonin tërësinë territoriale të vendit, përbën një dëshmi më
shumë për karakterin antikombëtar të kësaj kryengritjeje.
Kërkesa për aneksimin e Shqipërisë ngaTurqia, persekutimi i
atdhetarëve, mohimi i flamurit kombëtar e i gjuhës shqipe dhe
pranimi i flamurit turk, dëshmojnë qartë se udhëheqësit e
kryengritësve nuk luftonin thjesht dhe vetëm për të përmbysur Princ
Vidin, as Esat Pashën, e aq më pak për të vendosur një regjim
antifeudal në një shtet të lirë e të pavarur. Qëllimi ishte për të
zhdukur plotësisht shtetin e pavarur shqiptar dhe për fu bashkuar
me Turqinë, për t’u kthyer në pjesë të saj e nën robërinë e saj,
siç kishte qenë para 28 Nëntorit 1912.
Lëvizja e Shqipërisë së Mesme u përjetua me dhimbje dhe me një
ndjenjë revolte nga atdhetarët shqiptarë, Shumë prej tyre në
shkrimet që botuan në organet e shtypit brenda a jashtë Shqipërisë,
dënonin rofin prej tradhtari të Esat pashë Toptanit në këtë
kryengritje, si dhe të udhëheqësve fanatikë e antikombëtarë të
saj.
Vilhelm Vicli (Wilhelm Wied) - p rin c i Shqipërisë 73
të organizuar në Durrës nga pashai toptanas. Kryetar i gjyqit ishte
Xhelal Zogu. Kryengritësit u akuzuan kryesisht për grabitjen e
pasurisë së të tjerëve dhe për grusht shteti. Haxhi Qamiii u dënua
me vdekje e bashkë me të rreth 40 fshatarë të tjerë kryengritës.
Shumë fshatarë të tjerë u vranë barbarisht, pa kaluar në gjyq, nga
ushtria serbe dhe nga Esat Toptani. Udhëheqësit fshatarë të
kryengritjes u shfarosën. Një numër i madh kryengritësish u
burgosën. Një kujdes t veçantë iu kushtua çarmatimit në masë të
popuilsisë në zonën e kryengritjes.
SHQIPËRIA GJATË LUFTËS SË PARË BOTËRORE (1914-1918)
1. SHNDËRRIMII VENDIT NË SHESH TË LUFTËS BOTËRORE
Shpërthim i i luftës dhe pasojat e saj Lufta e Parë Botërore
shpërtheu gati dy vjet pas Shpalljes së Pavarësisë,
më 4 gusht 1914. Kjo luftë ishte pasojë e acarimit të kontradiktave
në arenën ndërkombëtare në të cilat rolin kryesor e luanin
kundërshtitë me karakter politik dhe ekonomik të Fuqive të Mëdhatë
kohës, që kërkonin një rindarje territoriale të botës, sidomos të
kolonive.
Në fillim hynë në luftë pesë Fuqitë e Mëdha evropiane. Në njërën
anë të frontit u radhitën tri Fuqitë e Antantës: Britania e Madhe,
Franca e Rusia, në tjetrën dy Fuqitë e Aleancës Tripalëshe:
Austro-Hungaria e Gjermania. Fuqia e tretë e kësaj Aleance, Italia,
shpaili asnjanësinë ndaj konfliktit botëror. Roma mbajti këtë
qëndrim për shkak të kontradiktave me aieatët e saj, veçanërisht me
Perandorinë e Habsburgëve. Fqinji i Shqipërisë përtej Adriatikut
hyri në luftë në maj të vitit 1915. Italia i bashkoi armët në një
front me bilokun e Fuqive të Antantës, duke u kthyer kështu shpinën
dy ish-aleatëve.
Shqipëria gjatë Luftës se Parë Botërore (1914-1918) 75
Shqipëria si shtet mbeti jashtë konfliktit botëror. Ky qëndrim
asnjanës nuk lidhet aq me respektimin e vendimeve të Konferencës së
Ambasadorëve të vitit 1913, që e kishte shpaliur Shqipërinë si vend
asnjanës, sesa me kushtet e rënda në të cilat gjendej vendi
ynë.
Fillimi i luftës e gjeti Shqipërinë në një gjendje të brendshme të
mjerueshme, të paqëndrueshme si nga pikëpamja poiitike, ashtu edhe
nga ajo ekonomike e shoqërore. Për më tepër 4 gushti i vitit 1914 e
gjeti vendin të përçarë, aq sa në Shqipërinë e Mesme po shkohej
drejt iuftës civile. Në të njëjtën kohë Shqipëria e Jugut vazhdoi
të mbetej jashtë kontrollit të shtetit shqiptar. Atje ligjin e
bënin forcat autonomiste të “qeverisë” së “Epirit të Veriuf, prapa
të ciiave fshiheshin njësi të rregullta të ushtrisë greke dhe
qeveria e Athinës.
Duke qenë pa mbështetje të mjaftueshme shoqërore brenda vendit dhe
i ngujuar për disa javë në kryeqytet, kryetari i shtetit u detyrua
të linte Durrësin, më 3 shtator 1914, së bashku me qeverinë e tij.
Në këtë vendim të princ Vidit ndikoi, përveç kryengritjes së
Shqipërisë së Mesme, edhe ndërprerja e ndihmës financiare dhe e
mbështetjes politike të Austro-Hungarisë. Në rrethanat e reja të
luftës, Vjena ishte e interesuar t’i hidhte shqiptarët kundër
Serbisë, çka mund të arrihej me largimin e Vidit nga Shqipëria.
Princi vetë nuk e pati as guximin dhe as mundësinë që “të vihej në
krye të shqiptarëve” e t’u printe kundër Serbisë, siç i pati
kërkuar atij qeveria e Vjenës në filiim të luftës.
Edhe Italia dëshironte largimin e Vidit dhe e mirëpriti këtë veprim
të tij, por për të tjera qëiiime. Largimi i tij i krijonte qeverisë
së Romës mundësinë për të arritur më iehtë synimet e saj që të
vendoste ushtarët italianë në Shqipëri, sidomos në Viorë.
Me largimin e kryetarit të shtetit, Shqipëria mbeti pa pushtet
qendror legjitim dhe të njohur ndërkombëtarisht, që të kishte të
drejtën të përcaktonte qëndrimin e vendit ndaj iuftës botërore.
Pushteti i Esat pashë Toptanit, i vendosur në një pjesë të
Shqipërisë së Mesme, në tetor 1914 nuk e kishte këtë të drejtë,
prandaj shpalija prej tij e luftës kundër Austro-Hungarisë në
dhjetor 1915 nuk pati asnjë vierë
juridike e nuk e impiikonte Shqipërinë si shtet në shkeljen e
asnjanësisë. Për më tepër Esat Pasha dhe “qeveria” e tij kishin
mbështetje shoqërore të ngushtë dhe shtrirje territoriaie shumë të
kufizuar.
Gjendja kritike ndërkombëtare, e krijuar me fiilimin e luftës
botërore, pati rrjedhime negative për të ardhmen e shtetit të
pavarur shqiptar. Duke qenë në iuftë ndërmjet tyre, asnjëra nga të
pesë Fuqitë e Mëdha evropiane nuk ishte më e interesuartë
garantonte pavarësinë e tërësinë territoriale të shtetit shqiptar,
sikurse ishin zotuar me vendimet e korrikut të vitit 1913. Në
kushtet e reja të luftës, edhe veprimtaria e KNK, i përbërë nga
anëtarë të dy grupeve ndërluftuese, u paralizua piotësisht. Kjo
gjendje e jashtme nxiti iakmitë e vjetra e të reja të rretheve
ekspansioniste të vendeve fqinje bailkanike dhe jo vetëm
bailkanike. Ajo ndihmoi në radhë të parë italinë e Greqinë për t’u
shtrirë më shpejt se të tjerët në territoret e shtetit
shqiptar.
76 Historia e Popullit Shqiptar
Vëmendjen e rretheve ekspansioniste të Gadishuilit Apenin prej
kohësh e kishte tërhequr veçanërisht pozita gjeostrategjike e
Vlorës, e ciia kishte për Adriatikun po atë rëndësi
ushtarake-detare si Gjibraltari për Mesdheun.
Nga ana e vet qeveria greke synonte t’i njihej të paktën pushtimi
de jure i Shqipërisë së Jugut, pushtim i cili që nga prilli
1914 fshihej gjithnjë nën petkun e forcave të “qeverisë” së “Epirit
Autonom”.
Pasi dështuan në përpjekjet fillestare për t’i plotësuar planet e
tyre në Shqipëri me miratimim e fuqive ndëriuftuese, pa marrë ndaj
tyre asnjë detyrim, qeveria e Romës dhe ajo e Athinës ndryshuan
taktikë. Ato bashkërenduan në prapaskenë veprimet, sajuan edhe
pretekstetqë u duheshin. Përtë dërguarforcat e saj në bregdetin
shqiptar, qeveria e Romës u kap pas “rrezikuf të pushtimit të
Vlorës nga forcat “vorio- epirote”, të ciiat në fund të shtatorit
1914 hynë në Berat. Propaganda italiane lëshoi thirrjen: “Kush
prekte Vlorën, prekte Italinë!”. Qeveritarët e Athinës e gjetën
pretekstin në “pazotësinë” e qeverisë së J. Zografit “për të
ruajtur në Shqipërinë e Jugut rendin, për të shmangur aty krimet që
kryheshin ndaj popullsisë, sidomos kundër myslimanëve”. Të dyja
palët, Roma, por më shumë Athina, nxorën kështu në skenë edhe
kartën “e humanizmif. Sipas tyre futja në Shqipërinë e Jugut e
forcave të rregullta greke do të mundësonte vendosjen e qetësisë
dhe kthimin në vendlindjen e tyre të mijëra e mijëra muhaxhirëve
(siç quheshin atëhere refugjatët që kishin qenë të detyruar të
braktisnin vatrat në jug të vendit), të ciiët, për t’i shpëtuar
terrorit të forcave greko- epirote, kishin gjetur strehim, në
pjesën më të madhe, në uliishtet e Vlorës.
Meqë Italia ishte e vetmja fuqi e madhe evropiane pjesëmarrëse në
Konferencën e Ambasadorëve të 1913-ës, që kishte mbetur jashtë
konfliktit botëror, dipiomacia e Romës ngriti versionin se Italia
kishte të drejtë të vendosej në Vlorë “përkohësishf për të
“mbrojtur” këtu, sipas saj, vendimet e kësaj Konference. Versionin
e pushtimit “të përkohshëm” të Vlorës e miratoi dhe e propagandoi,
për çudi, edhe qeveria e Athinës.
Roma e Athina ua shkëputën të dy grupeve ndërluftuese miratimin për
f u vendosur ushtarakisht në Shqipëri, brenda tetorit 1914, duke
ruajtur përsëri asnjanësinë e tyre, pa marrë pra asnjë zotim para
ndëriuftuesve. Fuqitë e Antantës tërhoqën kështu kushtin që i
kishin parashtruar në filiim qeverisë italiane, sipas të cilit pa
kontribuar për luftën që po zhvillohej, Italia nuk mund të
përfitonte asgjë nga ata. Ndërkaq, vendet e Bliokut Qendror, të
cilat bënin çmos që Italia të vijonte të ruante asnjanësinë, e
nxisnin qeverinë italiane të vendosej në Vlorë, duke i dhënë të
kuptonte se nga ana e tyre e kishte rrugën të hapur.
Shqipëria gja të Luftës së Parë Botërore (1914-1918) 77
mori fund aventura e krijimit të “shtetit autonom” të “Epirit të
Veriut”, i cili jetoi disa muaj dhe pati pasoja tepër të rënda për
popuiisinë e Shqipërisë së Jugut dhe për tërë vendin. Kjo aventurë
ia prapa mjaft viktima njerëzore e shkatërrime të mëdha materiale
dhe u bë një pengesë serioze për stabilizimin e shtetit të pavarur
shqiptar.
Ndryshe nga Athina, qeveria e Romës ndeshi në disa vështirësi në
veprimet e saj ushtarake. Orvatjet për ta përdorur E. Toptanin si
vegël për vendosjen pa pengesa të ushtrisë italiane në Vlorë nuk
dhanë rezultate të menjëhershme. Me kthimin e tij në Durrës në
ditët e para të tetorit 1914 me ndihmën e Itaiisë dhe të dy
fqinjëve ballkanikë, të Greqisë e të Serbisë, pashai Toptanas nuk e
zotëroi dot gjendjen. Kundërshtarët e tij, të ciiët e akuzonin me
të drejtë se ia kishte shitur Greqisë Epirin dhe Italisë Vlorën”,
ishin të shumtë. Objektivi i qeveritarëve italianë për t’iu
shmangur një konfiikti të armatosur me shqiptarët dhe për t ’u
vendosur në Vlorë me sa më pak forca, u duk gjithashtu i vështirë
për t’u vënë në jetë.
Rrethet atdhetare shqiptare ndiqnin me shqetësim si krizën e thellë
poiitike që vijonte brenda vendit, ashtu edhe përpjekjet e vendeve
fqinje për ta shfrytëzuar këtë krizë në dobi të mëtimeve të tyre.
Shqiptarët më tejpamës nuk u besuan paruliave të Romës, sipas të
cilave vendosja e Italisë në Vlorë do të kishte për qëilim “të
ruante” vendimet e Konferencës së Ambasadorëve në Londër mbi
Shqipërinë. Duke shprehur qëndrimin e këtyre rretheve,
korrespondenti i gazetës “D/e///"shkruante nga Durrësi, në shtator
1914, se shqiptarët e kuptojnë lodrën që iuan Itaiia në kurrizin e
tyre, se ata e shohin “fort bukur varrin që po u bën” dhe
thërrasin: “Poshtë poiitika e ndyrë italianel". Po ashtu, rrethet
atdhetare vlonjate përpiqeshin t’ i hiqnin Itaiisë çfarëdo
preteksti për të zbarkuar. Për këtë qëllim ato e kishin zëvendësuar
dy herë rresht me fiamurin shqiptar, atë turk, të ngritur atje nga
krahu turkoman i Kryengritjes së Shqipërisë së Mesme.
Në këto kushte, itaiia iu shmang përkohësisht pushtimit ushtarak të
Vlorës dhe më 29 tetor 1914 zbarkoi atje vetëm një “mision
sanitar”, qëliimi i të ciiit, sikurse u pohua zyrtarisht, ishte
mjekimi i disa mijëra refugjatëve të ardhur në Vlorë nga Shqipëria
e Jugut. Të nesërmen, më 30 tetor, italia pushtoi Sazanin, të
zbrazur nga forcat greke në qershor të atij viti.
Pas dy muajve, më 25 dhjetor 1914, kur në Shqipëri vijonte
konfiikti i brendshëm i armatosur ndërmjet forcave esatiste dhe
kryengritësve të Shqipërisë së Mesme, Itaiia pushtoi Vlorën, duke
zbarkuar në filiim forca të marinës luftarake dhe pas tri ditësh
forca tokësore.
Për shkak të gjendjes kaotike në të cilën ndodhej vendi, forcat
atdhetare shqiptare nuk arritën të bashkoheshin etë organizonin
ndonjë qëndresë të armatosur kundër agresorëve itaiianë. “Qeveria”
e Esat Pashës, e cila si një organizëm qeverisës mund të përgatiste
ndonjë qëndresë të tillë, bëri të kundërtën. Pashai Toptanas dhe
pasuesit e tij, të pushtuar më shumë nga frika që u shkaktonin
forcat kryengritëse që luftonin kundërtyre, i ndihmuan italianëttë
pushtonin Viorën. Më 20 dhjetor Këshiili i Senatit të Durrësit
miratoi një dokument, i ciii u lejonte trupave italiane të
zbarkonin iirisht “në çfarëdo pike të Shqipërisë”, pra edhe në
Vlorë, duke e motivuar këtë me nevojën e zhdukjes së
anarkisë.
78 Historia e Popullit Shqiptar
Vlorë nga një protestë me shkrim. U organizuan gjithashtu protesta
nga krahinatë tjera të vendit dhe nga disa koloni shqiptare jashtë
Shqipërisë, që zbulonin demagogjinë e propagandës së Romës.
Shqip ëria në Traktatin e Fshehtë të Londrës Me vendosjen e
ushtrisë italiane në Vlorë, qeveria e Romës plotësoi njërin
prej objektivave kryesorë të saj, madje pa iuftë. Mirëpo vazhdimi i
qëndrimit asnjanës mbarte me vete rreztqe për pianet e Romës.
Zotërimi i Vlorës bëhej i pasigurt nëse Itaiia nuk do të jepte
ndihmën e vet në konfliktin botëror. Fituesit nuk do ta kishtn
shumë të vështirë ta nxirrnin Italinë nga Vlora, aq më tepër kur
asaj iu desh të shkelte në bregdetin shqiptar me parullën e
pushtimit të
______ “përkohshëm” dhe me atë të “mbrojtjes” së
vendime- ve të Londrës më 1913 për Shqipërinë. Këtë for- mulë Roma
ua përsëriti Fuqive të nesërmen e zbarktmit në Vlorë, më 26
dhjetor. Me të zbritur në Vlorë italianët bënë edhe një veprim
tjetër, hoqën flamurin turk (që nuk përputhej me vendimet e
1913-ës) dhe në vend të tij ngritën atë shqiptar, krahas attj
italian.
Për mjaft forca sho- qërore të Gadishullit Ape- nin po bëhej
ndërkaq e qartë se, pa pjesëmarrjen e Itaiisë në konfliktin
botëror, jo vetëm faktort ndërkombëtar do të vinte në diskutim
qëndrimin itaiian në Vlorë, por do të bëhej i pamundur edhe
bashkimi me Itaiinë i territoreve italiane nën Perandorinë
Austro-Hun- gareze, që ishte objektivi tjetër kryesor i qeverisë së
Romës.
Itaiia i vijoi manovrat diplomatike deri në fund të marsit 1915,
kur Vjena
K r a h t n c t e V/oi~<ss tfë r/ o tëcrn pit
so- h e j 2 hfie>i\
K r ah in ct i ve- - | n p r e c v e r t -
jj
/mdore ae te ane/csoA e - jj Sn/n nga
MoZ/ ;j
‘Zt dhe Scrb'ct Krah mc t l e /u -1
| ar tex&o /j caftt/i |
Shqipëria g jatë Luftës së Parë Botërore (1914-1918) 79
pranoi të hynte në bisedime për fi bërë Romës disa lëshime në
territoret e Perandorisë Austro-Hungareze. Vetëm paskëtaj
qeveritarët italianë zbuluan qëllimet e vërteta që ndiqnin në
Shqipëri dhe më 8 priii u paraqitën përfaqësuesve të Vjenës
pretendimet e tyre. Ndër kërkesat e shumta italiane, të përfshira
në 11 pika, në pikat VI dhe VII paraqiteshin pretendimet e tyre në
Shqipëri. Sipas pikës VI Italia i kërkonte Austro-Hungarisë të
pranonte sovranitetin e plotë italian mbi Vlorën dhe mbi gjirin e
saj duke përfshirë ishuliin e Sazanit si dhe një prapatokë
(hinterland) për ruajtjen e Jyre. Në pikën VII i kërkohej Vjenës që
ajo “të mos interesohej më fare për Shqipërinë” në kufijtë politikë
të vitit 1913.
Në kohën kur po zhvillo-heshin këto bisedime me Vjenën, kabineti
italian vijonte traktativat qe kishte ntsur me qeveritë e Antantës,
duke pasur si qendër Londrën dhe si koordinues Sekretarin anglez
për Punët e Jashtme, E. Grein. Daijen nga asnjanësia Italia e
kushtëzoi me pranimin prej tri Fuqive të Antantës të kërkesave të
saj politike e territoriale, të cilat të pasqyroheshin në një
kontratë, ku të përcaktoheshin të drejtat e detyrimet e ndërsjella
të palëve nënshkruese.
Gatishmëria e qeverive të Antantës për të kënaqur lakmitë e aleates
së pritshme të ItaSisë, nuk mungoi. Bisedimet e dendura, që zgjatën
gati dy muaj, përfunduan më 26 prii! 1915 me nënshkrimin në
kryeqytetin britanik të një marrëveshjeje, e cila ka hyrë në
histori me emrin e Traktatit të Fshehtë të Londrës. Ajo u nënshkrua
nga përfaqësuesit e Britanisë së Madhe, të Francës dhe të Rusisë në
njërën anë dhe të Italisë në anën tjetër.
Nga të 16 pikat e këtij traktati, 3 prej tyre (5, 6 dhe 7) kishin
të bënin në radhë të parë me pretendimet ekspansioniste të Italisë
në Shqipëri dhe me planet e Fuqive të Antantës, të ciiat donin të
kënaqnin me territoret e shtetit shqiptar edhe lakmitë e tri
monarkive fqinje ballkanike: të Serbisë e të Malit të Zi, që
luftonin prej disa muajsh në anën e tyre, si dhe të Greqisë
asnjanëse, të cilën shpresonin ta tërhiqnin në bilokun e
tyre.
Sipas pikës 5 të Traktatit, bregdeti shqiptar prej derdhjes së
Bunës në veri e deri në derdhjen e Drinit në jug parashikohej fi
kalonte Serbisë e Malit të Zi, duke përfshirë edhe portin e
Shëngjinit. Sipas pikës 6 përfaqësuesit e Londrës, të Parisit dhe
të Petrogradit pranonin që Vlora, ishulii i Sazanit si dhe një
trikëndësh toke mjaft i gjerë, kufijtë e të cilit përcaktoheshin
vetëm në vija të përgjithshme, f i kaionin Itaiisë nën sovranitetin
e saj të piotë. Ky trikëndësh në veri dhe në lindje do të kishte
për kufi iumin Vjosë, kurse kufiri i tij jugor do të nisej nga
Vjosa, në afërsi të Tepeienës, e do të diite në Himarë nëpërmjet
Kurveleshit.
Sipas pikës 7 tëTraktatit, Italia pranoi që pjesët veriore e jugore
të Shqipërisë f u jepeshin Malit të Zi, Serbisë e Greqisë. Por këtë
lëshim që u bëri tre shteteve balikanike në territoret e shtetit
shqiptar italia e kushtëzoi me këto kërkesa: do ta pranonte atë
pasi të merrte tokat në Adriatikun Verior e Lindor dhe krahinën e
Vlorës, siç parashikohej në pikat 4, 5, e 6 të Traktatit, si dhe
nëse në Shqipërinë e Mesme do të formohej një shtet shqiptar i
cunguar, autonom e neutral. Në këtë mënyrë ortakërinë për ndarjen e
Shqipërisë me fqinjët ballkanikë qeveria e Romës e kushtëzoi me
plotësimin më parë nga partnerët e saj të Antantës të kërkesave
italiane në tokat austro-hungareze të Adriatikut. Përveç kësaj, ajo
kërkoi që i ashtuquajturi “shtet shqiptar” të mos kishte
marrëdhënie diplomatike me botën e
80 Historia e Popullit Shqiptar
Traktati i Londrës i 26 prillit 1915 ishte një marrëveshje e
arritur gjatë luftës botërore për t’u venë në jetë në mbarim të
saj. Me këtë akt katër fuqitë nënshkruese për interesat e tyre
merrnin nëpër këmbë të drejtat kombëtare të popuiiit shqiptar. Ato
shkelnin hapur pavarësinë dhe tërësinë tokësore të Shqipërise, të
njohura prej tyre gati dy vjetësh më parë me vendimet e 29 korrikut
1913 të Konferencës së Ambasadorëve. Përmbajtja e këtij Traktati i
hapte rrugën një copëtimi të ri të trojeve shqiptare, si dhe
zhdukjes së pavarësisë së shtetit shqiptar, kuptohet, nëse iuftën
do ta fitonin vendet e Antantës, nënshkruese të Traktatit.
Pushtimi serb i Shqipërisë së IViesme dhe ai malazez i Shqi
përisë së Veriut Serbia e Maii i Zi e vëzhguan me shqetësim
vendosjen e forcave të
armatosura italiane në Vlorë dhe të ushtrisë së rregulit greke në
Shqipërinë e Jugut dhe synonin të ndiqnin shembullin e tyre. Serbia
donte të plotësonte ëndrrën e saj të vjetër, daljen në detin
Adriatik nëpërmjet trojeve të shtetit shqiptar, ndërsa Mali i Zi
kërkonte të ripushtonte Shqipërinë e Veriut, sidomos Shkodrën, të
cilën mbreti Nikolla i Cetinës e ciiësonte si “aspiratën e shenjtë
të gjithë jetës së tij”.
Por për të hedhur këtë hap qeveria e Beogradit dhe ajo e Cetinës
kërkuan të merrnin më parë miratimin e Fuqive aleate të Antantës.
Ato sajuan për këtë pretekstet e nevojshme. U përpoqën të përdornin
herë kërcënimet që sipas tyre u vinin nga iëvizjet e armatosura në
Shqipëri dhe nevojën për “të siguruar” krahët e ushtrisë së tyre
dhe herë “sigurimin” e ushqimeve për Malin e Zi, që kalonin
nëpërmjet Shëngjinit e lumit Bunë, të “rrezikuara” nga
shqiptarët.
Vjena ishte e interesuar t’u krijonte Serbisë e Malit të Zi
vështirësi në prapavijat e frontit të iuftimeve duke nxitur në
njerën a në anën tjetër të kufirit, në Kosovë, lëvizje të
armatosura të shqiptarëve. Mirëpo Fuqitë e Antantës nuk i pranuan
kërkesat e Beogradit e të Cetinës për të hyrë ushtarakisht në
Shqipëri, as në muajt e parë të konfliktit botëror dhe as në fiilim
të vitit 1915, kur Itaiia ishte vendosur në Vlorë. Nuk i miratuan
ngaqë dyndja e tyre brenda tokës shqiptare do të ndeshte në
qëndresën e populisisë vendëse dhe do të gozhdonte forca të shumta
serbe e malazeze, të nevojshme për frontin e luftës kundër
Austrisë, që kishte rëndësi të veçantë për Fuqitë e Antantës. Këto
fuqi vazhduan t’i këshiiionin qeveritë serbe e malazeze që të mos
nguteshin, pasi “rregu llime f tokësore do të vareshin nga fitorja
nëfrontin e luftës. Shqetësimi që do të ngjallte në Itali pushtimi
i tokave shqiptare nga shtetet bailkanike, ishte një arsye tjetër e
këshiliave që qeveritë e vendeve të Antantës i përcollën Beogradit
e Cetinës për të mos u shpejtuar. Përveç kësaj, Franca dhe
veçanërisht Angiia nuk ishin të interesuara për zgjerimin e tepruar
tokësor të Serbisë, si përçuese e ndikimit të Rusisë në
Baiikan.
Shqipëria g jatë Luftës së Parë Botërore (1914-1918) 81
Për përgatitjen e këtij agresioni qeveritarët serbë nisën të
grumbullonin në fillim të muajit maj forca të shumta në Prizren dhe
akoma më shumë në sektorët e Ohrit e të Dibrës, prej nga mësynë në
Shqipërinë e Mesme. Pas disa përleshjesh të armatosura thyen forcat
kryengritëse të Haxhi Qamilit dhe arritën deri në afërsitë e
Durrësit (në Kavajë), duke e shpëtuar E. Toptanin nga rrethimi
disamujor. Për shkak të protestave energjike të Itaiisë forcat
serbe nuk hynë brenda në Durrës dhe nuk kaluan as në jug të lumit
Shkumbin. Në këtë rast qeveria e Beogradit duket se iu përmbajt
marrëveshjes me qeverinë e Athinës të majit 1913, sipas së cilës
vija e kufirit, që ato kishin caktuar në Shqipëri, do të ishte
pikërisht lumi Shkumbin. Forcat serbe që hynë nga ana e Prizrenit
arritën deri në Orosh, ku masakruan patriotin Ded Gjo Luli dhe u
dhanë mundësi forcave esatiste të ndërmerrnin një ekspeditë
policore në krahinën e Mirditës.
Agresioni serb i qershorit 1915 u krye në kundërshtim me udhëzimet
e Fuqive të Antantës, të cilat, në shenjë mospajtimi, përgatitën
edhe një notë kolektive përt’ia dorëzuar qeverisë së Beogradit,
por, për arsye të kontradiktave që iindën, nuk arritën t’ia
paraqitnin asaj.
Hapi i Serbisë vuri në lëvizje edhe qarqet politike të Malit të Zi.
Deri në ditët e para të qershorit 1915 qeveria e Cetinës ishte
tërhequr përpara trysnisë së qeverive të Antantës, ndërsa tani, kur
të tre vendet fqinje i kishin shkelur vendimet e Londrës për
Shqipërinë (në fillim Greqia e Italia, së fundi edhe Serbia), edhe
shteti i vogël malazez vendosi të merrte pjesën që “i takonte”, pa
miratimin e fuqive aleate të Antantës.
Trupat maiazeze hynë në Shqipërinë Veriore nga disa drejtime. Më 8
qershor 1915 dy kolona të këtyre trupave kaluan kufirin,
njëra nga ana e Gucisë, tjetra nga ana e Gjakovës. Ato ndeshën në
qëndresën e armatosur të malësorëve të Gashit e të Krasniqes,
të cilët sprapsën për tri ditë rresht kolonën që vinte nga Gjakova.
Vetëm pasi e shtypën këtë qëndresë, që u shkaktoi agresorëve shumë
të vrarë dhe të plagosur, këta mundën të zbrisnin në Shalë. Më 10
qershor forca të tjera të armatosura malazeze, pasi shtinë në dorë
krahun e djathtë të Bunës e Malin e Taraboshit, rrethuan Shkodrën,
të cilën e pushtuan më 27 qershor, pa marrë parasysh statusin e
veçantë të administrimit ndërkombëtar, që vijonte të gëzonte ky
qytet që nga viti 1913. Me largimin në fiilim të luftës botërore të
garnizonit ushtarak, të përbërë nga forca të Fuqive të Mëdha
evropiane, këtë orgamzëm e zëvendësoi në Shkodër Këshilli i
Konsujve, ku përfaqësoheshin fuqitë e të dy grupimeve
ndërluftuese.
Popullsia e qytetit, e rrethuar prej shumë ditësh, e mbetur pa
drejtim për shkak të përçarjes në rrethet politike shkodrane (ndër
të cilët kishte bërë punën e vet edhe veprimtaria minuese e fuqive
të huaja), nuk arriti të organizonte ndonjë qëndresë të armatosur
kundër agresorëve. Rreth këtij fakti, publicisti i shquar Sali
Nivica u shpreh kështu në gazetën Populli, që e botonte
atëherë në Shkodër: “Një popuil i pakrye, i parregull e organizim,
i patop e mitraloz, i pambrojtje e mbështetje, i ngatërruem me
propaganda gjithfarësh, s’mund t’i qëndronte një ushtrie të
rregulltë” . Megjithatë malësorët shqiptarë nuk i hodhën armët.
Qëndresën e nisur në Gash e vazhduan dertsa forcat maiazeze u
larguan nga Shqipëria e Veriut, në janar 1916.
82 Historia e Popullit Shqiptar
për shpëtimin e së ciiës u dërguan forca të tjera të mëdha. Vetëm
më 7 korrik këto forca patën mbi 100 të vrarë. Kjo qëndresë e
udhëhequr nga Mehmet Shpendi, vijoi pa ndërprerje edhe në muajt e
mëvonshëm, ndonëse nuk u përhap në të njëjtën kohë në të gjitha
maiësitë.
Fuqitë e Antantës dhe ftaiia, duke dashur të vinin rreguii në
marrëdhëniet me aieatët, nuk e njohën pushtimin mafazez të
Shqipërisë Veriore dhe për këtë arsye përfaqësuesit e tyre në
Shkodër nuk mbajtën fidhje zyrtare me organet pushtuese. Ky qëndrim
kundërshtues i aleatëve nuk i pengoi megjithatë qeveritarët e
Cetinës të shfaqnin shpejt e botërisht synimet e tyre aneksuese,
edhe pse këto binin ndesh me deklarimet e tyre zyrtare të pragut të
pushtimit, sipas të cifave Mali i Zi “nuk kishte për qëilim
zaptimin”. Në të vërtetë pushtuesit vendosën menjëherë në Shkodër
regjimin e tyre civii të pushtimit, në krye të të ciiit emëruan një
guvernator mafazez. Ffamuri kombëtar shqiptar u zëvendësua sakaq me
fiamurin e pushtuesit. Kështu regjimi ndërkombëtar i Shkodrës, i
përfaqësuar nga Këshifli i Konsujve, pushoi së funksionuari si i
tiflë. Autoritetet mafazeze fiiluan gjithashtu ndjekjet, internimet
e vrasjet e aktivistëve të fëvizjes atdhetare shqiptare, shkodranë
e të tjerë nga gjithë vendi, që kishin gjetur strehim poiitik në
qytetin verior të Shqipërisë. Ndërtë internuarit ishin Luigj
Gurakuqi, Sotir Peci, Aqif pashë Elbasani, Eshref Frashëri etj. Në
mënyra të ndryshme likuiduan fizikisht në verën e vitit 1915 Çerçiz
Topulfin, Mehmet Shpendin, Mustafa Qullin etj. dhe në janar 1916
edhe Isa Boletini bashkë me 7 vetë të tjerë në një pritë që iu bë
në mes të Podgoricës ku mbahej prej disa muajsh t internuar.
Shqipëria - shesh i luftës botërore Me pushtimin në verën e vitit
1915 të Shqipërisë së Veriut dhe të asaj të Mesme
nga forcat maiazeze e serbe, territori i shtetit shqiptar paraqitej
si një lloj mozaiku i ndarë politikisht në pesë pjesë. Në tri prej
tyre ndodheshin njësi të armatosura të fqinjëve ballkanikë, pjesën
e katërt e përbënte pushtimi italian i Vforës me rrethinë, ndërsa
në Durrës e në Berat mezi mbijetonte administrata e Esat pashë
Toptanit. Përveç Greqisë, e cila ruante ende asnjanësinë, tri
vendet e tjera pushtuese bënin pjesë në blfokun e Fuqive aleatetë
Antantës. Si rrjedhim, ndërmjettyre nuk u zhvilfuan në trojet e
shtetit shqiptar konflikte të armatosura.Territori i shtetit
shqiptar do të shndërrohej në shesh të iuftës botërore në fillim të
vitit 1916, me shtrirjen këtu të forcave të armatosura të bilokut
qendror (të Austro-Hungarisë dhe të Bulfgarisë) dhe me balfafaqimin
e tyre me forcat e Bllokut të Antantës.
Në atmosferën mbytëse të Luftës I Botërore, kur në rrethet
drejtuese të të gjitha vendeve ballkanike mbisundonte urrejtja
nacionale ndaj popujve fqinjë dhe kur prirjet për ekspansion
territorial nuk njihnin kufi, u vu në fëvizje edhe Bullgaria. Më 15
shtator 1915 ajo nënshkroi me Fuqitë Qendrore një marrëveshje të
fshehtë dhe në tetor të po atij viti doli nga asnjanësia duke i
shpailur luftë Serbisë. Qeveria e Sofjes mezi priste të merrte
Maqedoninë e aneksuar nga Serbia në mbarim të Luftës II Bailkanike,
në gusht 1913, kur Bullgaria ishte mundur nga ish-aleatët e
saj.
Shqipëria gjatë Luftës së Parë Botërore (1914-1918) 83
“Armatën e Lindjes” dhe organizuan një front të ri në Balikan. Në
janar 1916 qeveria e Maiit të Zi nënshkroi kapitullimin, ndërsa
ushtria serbe, ndonëse e raskapitur dhe e përgjysmuar, u tërhoq
përmes trojeve të shtetit shqiptar. Nga skeiat shqip- tare të
Shëngjinit, të Du- rrësit e të Viorës rreth 150 000 ushtarë serbë u
dërguan, gjatë tremujorit të parë të vitit 1916, në Korfuz, ku,
pasi u riorga- nizuan, u çuan prej andej në frontin e ri të
Seianikut, për të iuftuar përkrah forcave të Antantës, të
dislokuara atje.
Në ndjekje të usht- risë serbe dhe në luftime me të, në janar 1916
hynë në Shqipëri ushtritë austro-hungareze. Prej kësaj kohe trualli
i shtetit shqiptar u shndërrua në shesh të iuftës botërore. Forcat
austriake në janar 1916 morën me radhë Shkodrën, Tiranën,
Eiba- sanin dhe në shkurt hynë në Durrës, ku ndeshën me një brigadë
të ushtrisë itaiiane, të cilën qeveria e Romës e kishte dërguar
këtu muajt e fundit për të shtënë në dorë Durrësin dhe për ta vënë