ХЭЛЭНД ҮНДЭСНИЙ СОЁЛЫН ОНЦЛОГ ИЛРЭХ НЬ

И.Туул (Ph.D)

Хэл ба соёлын тухай ойлголт ◦ Английн нэрт судлаач Е.Б.Тайлор

(Edward Burnett Tylor,1832-1917)“Primitive Culture” as “that complexwhole which includes knowledge, belief,art,morals, law, custom and any othercapabilities and habits acquired by man asa member of society”

Culture, Culturology, Cultural antropology

Kroiber, Alfred Louis,(1876-1960)

Malinowski, Bronislaw Kaspar, (1884-1942)

W.F.Humboldt (1767-1835)

Ruth Fulton Benedict,(1887-1948)

F. Baos (1858-1942)

E.Sapir (1884-1939)

E.L.Whorf (1897-1941)

Sigmund Freud (1856-1939)

National

character

Other

Perception

Social

groupings and

relationship

Time and space

concept

Way of

thinking

Verbal and

nonverbal

code

Value

orientation

Behavior

norms and

rules

Culture

Америкийн нэрт судлаач Э.Сепир, Б.Уорф

“Аливаа нэг хэлэнд юмс, үзэгдлийг хэдхэдэн янзаар нэрлэдэг бол тэрхүү юмс,үзэгдлийг нэрлэх, тодорхойлох үг нөгөөхэлний үгийн санд байхгүй байж болно.Хэл бүрт байхгүй утгын нарийнялгамжийг илэрхийлсэн үгс нөгөө хэлэндбайгаа нь тухайн хэлээр ярилцагчдынаж хэрэглээтэй холбоотой ”

Хэл бол соёлын тусгал

•Хэл нь сэтгэхүйн хэлбэр

•Хэл нь харилцааны хэрэгсэл

•Танин мэдэхүй ба хэлний холбоо

The connection between language and culture✓Language was something dynamic: itwas an activity rather than a staticinventory of items as the product ofactivity.

✓Language is an expression of cultureand individuality of the speakers, whoperceive the world through language.

•Хэл бол үндэстний ертөнцийг харахцонх, үндэстний оюун ухааныилрэл

•Хэл бол соёлын оршин тогтнохнөхцөл орчин бөгөөд соёлын бүтээл

Нэрт хэл судлаач Вилгельм фон Хумбольдт

•Хэлний асуудал

•Хүн- Хэл-Дэлхий ертөнц

•Хэл болон үндэстний оюун санааны харилцаа

” Хэл хүний сэтгэхүйд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлж ертөнцийг үзэх үзлийг тодорхойлж байдаг.”

Аливаа үндэстний хэл нь олон мянганжилийн түүхэн урт хугацаанд бүрэлдэнбий болсон бөгөөд хэлний авиазүй,хэлзүй, үгийн сангийн нийлмэл цогцтөдийгүй соёлыг тээгч учраас соёлыгсудалсанаар хэлийг төгс эзэмшинэ.

◦ 王德春‘’多角度研究语言‘清华大学出版社, 2002, 170

Хэл бол соёлын бэлгэ тэмдгийн тогтолцоо юм.

•Соёлыг бүрэлдүүлэгч гол цөм нь хэлучраас үгийн санд тухайн үндэстнийтанин мэдэхүй, утгын тогтолцоо,үнэлэмжийн ойлголт илэрч байдаг.Үүнийг соёлын бэлгэ тэмдэг гэжнэрлэдэг.

•Тухайлбал,

•Хятадын эртний гүн ухааны соёлсэтгэлгээ: ёс, зан суртахуун, арга билиг,таван махбод

• “гурван хэлхээ, таван үүрд” гэх ойлголт

Ёс суртахууны дээд хэм хэмжээ: өршөөл,журам, ёслол, мэргэн, итгэл

Хэлэн дэх үндэсний оюун санаа

•шашин шүтлэгийн,

•ахуй амьдралын,

•урлаг гоо сайхны,

•ёсзүйн,

•утгазохиолын

•нийгмийн,

• хуулийн

Хэл ба соёл сэтгэлгээний ялгаа:

▪нутаг дэвсгэр

▪байгаль

▪цаг уурын онцлог

▪амьдралын хэв шинж

▪цаг үе, нийгэм түүхийн онцлог

Соёлын шинж чанар

•Байгалийн

•Тэмдгийн

•Универсал

•Үндэсний болон бүс нутгийн

Хэлц үгэнд тухайн үндэстний соёлынтусгал болсон хамсмал утга буюуконнотатив дагалдаж байдаг. Ямар нэг юмолон талтай, олон янзын шинж байдалтайбайж, түүнийг аль талаас авч үзэхээсшалтгаалж, эерэг сөрөг үнэлэмжтэйболдог нь танин мэдэхүйн зүй тогтолтүзэгдэл юм.

Тухайлбал,

strike the iron while hot: 趁热打铁

/төмрийг халуун дээр нь давт/ - ямаанымах халуун дээрээ

kill two birds with one stone 一举两得 /一石两鸟/ Нэг сумаар хоёр туулай

水滴石穿-constant dripping wears throughthe stone

“像雨后春笋 ” борооны дараах хулснынайлзуур шиг гэх өвөрмөц хэллэг ньаливаа шинэ зүйл маш хурдан хугацаандолон болох гэсэн утгатай.

Орос хэлний борооны дараах мөөг шиггэж хэллэгтэй утга дүйцнэ.

“竹篮打水一场空 ” (үгчилбэл: Хулсансагсаар ус авахад хоосон байх)

шүүрэн шанага шиг, ёроолгүй хувингаарус авахтай адил гэсэн утгатай хэлц

Хятад хэлэнд “гэрэл” гэсэн утга бүхий үгийн соёлын утга

开绿灯-зөвшөөрөх /ногоон гэрэл асах/

吹灯拔蜡-дуусах, /дэнгээ үлээж, лаагаа сугалах/

红灯酒绿-шөнийн амьдрал /夜生活//улаан дэн ногоон сархад, жарган цэнгэлдэх/

“胸有成竹” гэсэн хэлц нь домгоос үүсэлтэй.Аливаа зүйлийг хийхийн өмнө нарийнбодож, төлөвлөвөл өөртөө итгэлтэй байхаасгадна амжилттай хийж чадна.

Мөн хятад хэлний монгол хэлнээ үгчилэнорчуулбал хэн нэгний тухайд түүний“цээжинд бэлэн хулс бий” гэсэн хэлц үг уггарал, шалтгааныг нь мэдэхгүй өөр соёлт улсүндэстний хүнд юун тухай хэл байгаа нь огтойлгомжгүй байх бизээ.

Гэтэл энэ хэлц үг Сүн улсын үеийн зураачВэнь Түншань хулсыг сайн зурдгаараа ихэдалдаршсан нь тэрбээр хулсыг сайн зурахынтулд хашаандаа хулс тарьж, ургаж байгааг ньнарийн сайн ажиглаж, хулсны онцлогшинжийг ойлгож мэдсэн бөгөөд зургаазурахын өмнө хулсыг очиж үзэн, сайнсудлаад, зурах арга ухаанаа бодожтөлөвлөдөг байснаас үүдэлтэй гэнэ.

Ийм учраас дээрх хэлц үг нь “цээжинд(толгойд) нь бий” гэсэнтэй адил утгаилэрхийлдэг байна. Үүнээс дүгнэхэд дээрхжишээ нь хятад үндэстний амьдралыгтаньсан байдал нь хэл соёл сэтгэлгээнийбаримт болох юм.

The word “metaphor” derives from theancient Greek word metapherein, whichmeant “to carry over” or “to transfer.” Ametaphor “carries” meaning from oneconcept to another by stating or implying thatone of them is the other (whereas a similecompares two things by saying one is “like”or “as” the other).

Метафорын үндэстний соёлын шинж

Metaphor

A: A figure of speech in which one thing isdescribed in terms of another. The basicfigure in poetry. A comparison is usuallyimplicit; whereas in simile it is explicit. ( Adictionary of Literary Terms)

B: Metaphor, perhaps the most importantfigure of speech, points out resemblance butwith no acknowledging word. (BritannicaBook of English Usage)

❖Lakoff &Johnson（1980：14-25）将隐喻概念主要分为三类： Conceptual metaphor:

✓Structural Metaphor（结构性隐喻概念）、

✓Orientational Metaphor（方位性隐喻概念）、

✓Entity &Substance Metaphor/OntologicalMetaphor（实体性隐喻概念）。

Хүний эрхтэнтэй холбоотой:

Элэг эмтрэх, элэг авах (инээд хүргэх),

элэг зүрхнээс уяатай энхрий монгол нутаг минь, зүрхшимшрэх, хөөрөх,

зүрхний хийтэй,

бөөрийг нь гаргах (хүүхдийг айлгаж хэлдэг үг), уушигсагсалзах (сэтгэл хөөрөх), өр нимгэн,

бөх зүрхтэй,

зүрх муутай,

бөөр бөөрөө нийлүүлэн

мал аж ахуй дээр тулгуурласан :

унаган хайр,

тормогор хар нүд,

тугал хар нүд,

ишиг эврээ ургахаар эхийгээ мөргөнө,

эх нь хээр алаг бол унага нь шийр алаг,

Хүний ааш араншинг малтай зүйрлэсэн

Хургаа голсон хонь шиг /энэрэл эргэцэлгүй/

Тэлээ хурга шиг /танхи дураараа/

Өттэй ямаа/тэмээ шиг тогтвор сууршилгүй/

Дөрлүүлсэнбух шиг /дуулгавартай/

Дөргүй бух шиг /рийнхөөрөө зүтгэх/

Хонины морь шиг /номхон/

Нуруугаа авсан морь шиг /халирхай/

Уургын морь шиг /уулгамч/

Тухайлбал, таван хошуу мал ба амьтны зан үйл,хөдөлгөөн, тус тусын онцлог, этгээд өвөрмөц шинжийгхүн, түүний үйл ажилтай холбон төлөөлөл, зүйрлэлүүсгэх байдлаар:

тангарах, азаргалах, өшиглөх, цавчих, хайрах, хазах,мөргөх, сэжих, мөөрөх, ухнадах, хөөх, бурантаглах,сэвсээрээ булах, дэвсэх, дэлдэх, сүүлдэх, шарвах, хадрах,дөрлөх г.м.-ээр

саалийн үнээ (шиг), орсон буур (мэт),өнчин ишиг (шиг), эргүү төлөг (адил),туувар даахгүй борлон (шиг), яргуй хөөсөнямаа (шиг), хашир хандгай, эвэртэнтуурайтанг.м.-ээр зүйрлэлээр,төлөөллөөр, солин нэрлэлтээр,хүншүүллээр үүсгэж, эх бичвэрийнсанааны бүтэц, хэлэх, бичих орчиндтохируулан найруулж хэрэглэсэн байдаг.

Cultural Categories (Newmark) are defined as follows:

✓Ecology

(flora, fauna, winds, hills)

✓Material Culture

(Food, Clothes, Houses, town, transport)

✓Social Culture

(work and leisure)

✓Organizations, custom, activities,

procedures, concept

(political/administrative, religious, artistic)

✓Gestures and habits

Nida:

remarked that how to determine a goodtranslation is the response of the receptor tothe translated message, and this messagemust then be compared with the way in whichthe original receptors presumably reacted tothe message when it was given in its originalsetting.

Semantic Equivalence

In translation, the meaning of a wordusually can be divided into designativemeaning and associative meaning. Thedesignative meaning of a word serves todefine the range of referents which theword in question can represent, while “theassociative meanings of a word are derivedprimarily from the context (both culturaland linguistics) in which such wordshabitually occur”.

A drop in the ocean-沧海一粟

Burn one’s boats-破釜沉舟

Smell of the baby-乳臭未干

As strong as a horse-健壮如牛

As clear as daylight-洞若观火

Pragmatic EquivalencePragmatic equivalence studies meaningnot in isolation but in context. Contextis considered as constituted by theknowledge shared by the speaker andthe hearer and consists of linguisticcontext, paralinguistic context, socialcultural context and stylistic context.

Historical cultural differences

It refers to the culture that comes into being in theprocess of historical developments. As specific historicaldevelopments are diverse, so cultures are diverse. It isnatural then that with differences in historical culturalcontexts, difficulties often arise in communicationbetween nations or countries.

凭你有李、杜文章，颜、曾的品行，却是也没有一个来问你。-----You might have the genius of LiBai orDuFu and the moral worth of YanHui or Zeng Shen(both of them were disciples of Confucius), no one wouldask your advice.

Local cultural differences

Geographical locations, natural environment andsocial customs, etc., contribute a lot to the formingof local culture. In this paper, local culturaldifferences mainly concern that some equivalentwords in two languages actually have no samecultural connotations.

“You are a lucky dog”. Maybe people who havelittle knowledge of the western culture will directlytranslate it into “你是条幸运 的狗”. However, weshould translate like this “你是幸运儿”.

Тухайлбал,

“өлссөн үед идсэн хоол бүхэн амттай” гэсэнсанааг “өлсөхөд өлөн бугын эвэр зөөлөн”,“өлсөхөд өнгөр хусам амттай”, хятад хэлэнд “画饼充饥”бин зурж өлсөхөө дарах /ходоодоохуурах/, орос хэлэнд “загасгүйдсэн үед хавч чгэсэн загас”

“画蛇添足”-“могойг хөлтэй зурах” илүүц зүйлхйих

монгол хэлэнд “илжгэнд эвэр ургуулах”боломжгүй дэмий зүйл хийх- “Gild the lily”

Customary cultural differences

Red is related to happiness, anger, danger, fire,blood and crime. For example:

red-letter-----喜庆的

red with anger-----气的满脸通红

red alert-----战祸

red alert-----紧急通报

red-handed-----血淋淋的

get into the red-----负债